________________
જગા
6 મહર છે.
* મંદિર
અજોડ સ્થાપત્ય – સોમનાથ મંદિર
ડૉ. પ્રીતિ જરીવાલા પરાણ પ્રમાણે સ્થાપત્ય એટલે અથર્વવેદનો એક ઉપવેદ. એમાં ભવ્ય ગર્ભગૃહમાં વિવિધ કોતરણી અને નકશીકામવાળા ૫૬ શિલ્પશાસ્ત્રનો વિષય છે. બીજો અર્થ છે બાંધકામ. એમાં નાની મોટી તંભો છે. આ સ્તંભોમાં જે કલાના નમૂના કંડારેલા છે એ આંખોને ઈમારતોથી માંડીને સૂક્ષ્મ કોતરકામવાળી મૂર્તિઓ અને તેને લગતી વિસામો આપે એવા છે. ગર્ભગૃહના અંત ભાગમાં કાળા પત્થરનું વિવિધ કળાઓનો સમાવેશ થાય છે. તે સમયના સમાજની સમૃદ્ધિ બનાવેલ ૭ ફૂટ ઊંચું શિવલિંગ છે જેના ઉપર નિત્ય રોજ સવારે અને સંસ્કૃતિ તેના સ્થાપત્યમાં મૂર્તિમંત થાય છે.
ઓહ્મ આકારમાં ચંદન અને ગુલાબની પાંખડીઓ વડે પૂજનસ્થાપત્યકળાનો એક ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો એટલે પ્રભાસપાટણમાં સુશોભન કરવામાં આવે છે. આ સોમનાથ જ્યોર્તિલિંગના ચિત સોમનાથ મંદિર, પ્રભાસપાટણ એટલે પરમ પ્રકાશિત ધામ દર્શન માત્રથી આત્મા તૃપ્ત થઈ જાય છે. શિવલિંગની પાછળ અનેક
જ્યાં શિવભકિતનો સૂર્ય ક્યારેય અસ્ત નથી થતો. સોમનાથ દેવદેવીઓની મૂર્તિઓ છે. શિવલિંગની સામે મંદિરના પ્રાંગણમાં મંદિરનો ઉલ્લેખ સ્કંદપુરાણ, શ્રીમદ ભગવતગીતા, શિવપુરાણ પ્રભાવક નંદીની પ્રતિમા છે. મંદિરમાં સવારે ૭ વાગ્યે, બપોરે વગેરે પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મળે છે. ઋગ્વદમાં પણ સોમેશ્વર મહાદેવની ૧૨ વાગ્યે અને સાંજના ૭ વાગ્યે હૃદય ધડકાવી દે એવાં સ્પંદનો મહિમાનો ઉલ્લેખ છે. શિવના બાર લિંગમાંથી સૌથી પ્રથમ અને જગાવતી સંગીતમય આરતીનો મહિમા કંઈક અલગ જ છે. મહાનતમ છે – સોમનાથ જ્યોતિલિંગ. અહીં આઠે પ્રહર શિવના આરતીમાં વાગતાં પખવાજ,ઢોલનગારાં,મંજિરાં અને શંખનાદથી નામની જ્યોત બળે છે. સોમનાથનું મંદિર ભૂતકાળમાં અનેકવાર ઉદ્ભવતો ધ્વનિ અલૌકિક આધ્યાત્મિક અનુભવ કરાવે છે. ખંડિત થવા છતાં એનો વારંવાર જીર્ણોદ્ધાર થતો ગયો.
જેમના દ્રઢ સંકલ્પ અને દૂરદર્શિતાને કારણે આ મંદિરનું - સોમનાથ મંદિરનું અવર્ણનીય શિલ્પ સ્થાપત્ય કામ ચાલુકય પુર્નનિર્માણ થયું તે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની અજોડ પ્રતિમા શૈલીથી ગુજરાતના સોમપુરા કારીગરો દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. મંદિરના પરિસરમાં જોવા મળે છે. આ પ્રતિમા અજોડ એ રીતે છે આ મંદિરની ઉંચાઈ લગભગ ૧૫૫ ફૂટ છે. આ મંદિર ગર્ભગૃહ, કે તેમની દ્રષ્ટિ હરસમય ભગવાન સોમનાથના દર્શન કરતી નજરે સભામંડપ અને નૃત્યમંડપ એમ ત્રણ ભાગોમાં વિભાજિત સાત પડે છે. મંદિરના સંકુલમાં મહારાણી અહલ્યાબાઈએ બંધાવેલ માળનું છે. એક માળનું ભવ્ય ગર્ભગૃહ, ત્રણ માળનો સભામંડપ અહલ્પેશ્વર મંદિર, ગણપતિજી અને હનુમાનજીના દર્શનીય મંદિર અને ત્રણ માળનો નૃત્યમંડપ છે. સભામંડપના ત્રીજા માળે હજારની છે. સંખ્યામાં નાના નાના કળશની આકૃતિઓ કંડારાઈ છે. નૃત્યમંડપ મંદિરના પ્રાંગણમાં બેઠાં બેઠાં વિશાળ અરબી સમુદ્રના અફાટ ચારેબાજુથી નાના નાના શિખરોથી સુશોભિત છે.
વિસ્તારનું મનોહર દ્રશ્ય નજરે ચઢે છે. મંદિરના પ્રાંગણમાં અનોખો મંદિરનું શિખર ૧૫૦ ફૂટ ઊંચું છે. એની ઉપર સ્થિત કળશનું દક્ષિણ ધ્રુવ સૂચક બાણતંભ છે. તેની પાસે સંસ્કૃતમાં લખેલા વજન ૧૦ ટન છે. કળશની ઉપર ૨૭ ફૂટ ઊંચા ધ્વજદંડ ઉપર ૭ શિલાલેખ પ્રમાણે બાણતંભથી ઠેઠ દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી માત્ર ને માત્ર ફૂટ લાંબી ધજા સદા લહેરાતી જોવા મળે છે. ધ્વજાની ઉપર શિવજીનું સમુદ્ર જ આવેલ છે અને કોઈ જમીન નથી.ભવ્ય સોમનાથ મંદિરના ત્રિશુલ અને ડમરું ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. મંદિરમાં પ્રવેશતાં જ મંડપખંડની ત્રણ બાજુએ વિશાળ મહાસાગરના પ્રચંડ મોજાં સતત પરમશાંતિનો અનુભવ થાય છે. મંદિરના પ્રવેશદ્વારના ઉપરના અથડાયા કરે છે. જેથી સંખ્યાબંધ વિમાનો આપણી આસપાસ ભાગમાં સિંહના ચર્મ પર પદ્માસનમાં ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં બિરાજમાન ઘૂમતાં હોય એવો ઘૂઘવાટ સંભળાયા કરે છે. ચાર ભુજાઓવાળી શિવજીની મૂર્તિ છે જેના કંઠમાં અને જટા પર સન ૧૯૫૧માં જ્યારે ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેંદ્ર ફેશીદાર નાગ વીંટળાયેલ જોવા મળે છે. શિવજીના એક હાથમાં પ્રસાદના વરદહસ્તે જ્યોર્તિલિંગની પ્રતિષ્ઠાન વિધિ થઈ ત્યારે તેમણે ત્રિશૂલ અને બીજા હાથમાં ડમરું છે.
કહ્યું હતું કે સોમનાથનું આ મંદિર વિનાશ પર નિર્માણના વિજયનું મંદિરની બહારની દિવાલો પર બારીક નકશીકામવાળી જુદી પ્રતીક છે. આ મંદિર ભારતીય સંસ્કૃતિ, એની સમૃદ્ધ પરંપરા, જુદી નાની મોટી અસંખ્ય મૂર્તિઓ કંડારેલી છે. એમાંની કોઈ વિરાસત અને અસીમ આધ્યાત્મિકતાનું પ્રતીક છે. ભારત તેમજ ગણેશની છે તો કોઈ નર્તિકાની છે, કોઈ સંગીતકાર ગાંધર્વની દુનિયાભરથી અનેક શ્રદ્ધાળુ ભકતો શિવના આ ઉચ્ચ શ્રદ્ધાપૂર્ણ હોય એવી લાગે છે તો કોઈ શિવના તાંડવનૃત્યની લાગે છે. આ તીર્થમંદિરના દર્શને આવે છે અને અલૌકિક પરમાનંદ સંતોષ પામે મૂર્તિઓ ઉપરાંત હાથી, ઘોડા, ઘોડેસ્વારો, શિવલિંગને બે હાથ છે. કાળ અને અનેક વિનાશકારી આક્રમણ સામે અડીખમ ઊભેલું જોડી નમન કરતાં કે ઘૂંટણિયે બેસીને પૂજા કરતાં ભકતો તેમજ આ મંદિર આપણને કંઈક ગૂઢ સંદેશો આપતું હોય એવું નથી વાજિંત્રો સહિત નૃત્ય કરતાં દેવદેવીઓની અભુત પ્રતિમાઓ લાગતું? કંડારેલી જોવા મળે છે.
ફોન નં. ૯૩૨૦૨૯૭૨૩૨
(
મે - ૨૦૧૮
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પબદ્ધ જીવન
