________________
ચૈત્ય, ધોળકા, ગિરનારપર્વત, દેલવાડા (ઈ.સ.૧ ૨૩૨)માં ખ્યાલ મંદિર બાંધતા વિચારતા. ધાર્મિક મહત્ત્વ પ્રાપ્ત થવાનાં અનેક નેમિનાથ મંદિર અને પ્રભાસમાં આદિનાથ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું. કારણો છે. નીચે આપેલ જગ્યાઓને જૈન લોકો પોતાનું તીર્થક્ષેત્ર ઉપરાંત પોતાના પિતાની યાદમાં અણહિલપાટણમાં અસરાજવિહાર માને છે - અને માતા કુમારદેવીની યાદમાં દર્ભાવતી (ડભોઈ) અને કેર્બ ૧) તીર્થંકરનું જન્મસ્થાન ખંભાતમાં એક એક મંદિર બંધાવ્યું.
૨) તીર્થંકરે જે સ્થળે સંસારનો ત્યાગ કર્યો હોય અને ભદ્રાવતીના જગડુશા અને માંડવગઢના પેથડશા એ બેઉ તપશ્ચર્યાનો પ્રારંભ કર્યો હોય ઉત્સાહી હતા અને અનુક્રમે ઢાંક, વર્ધમાન, શત્રુંજય અને પ્રભાસ, ૩) જ્યાં જ્યાં તીર્થકરોએ મોટી તપશ્ચર્યા કરી હોય ધવલકા (ધોળકા), સંકલ્પપુર (સલક્ષણપુર) અને શત્રુંજય ઉપર ૪) તીર્થકરને જ્યાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય મંદિરોની નિર્મિતિ કરી.
૫) તીર્થકરને જ્યાં મોક્ષપ્રાપ્તિ થઈ હોય સંશોધન મુજબ રાજસ્થાનમાં ઈ.સ. ૮ થી ૧૦ શતાબ્દીમાં ૬) જ્યાં આચાર્યો અને મુનિઓએ નિવાસ કર્યો હોય અને ગુજરાતથી વધારે જૈન મંદિરોને દાન મળેલ છે પરંતુ ૧૦ મી નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હોય શતાબ્દી પછી ગુજરાતના જૈન ક્ષેત્રમાં વધારે કાર્ય થયું છે.
૭) એ જગ્યા કે જે મંદિર અને મૂર્તિ માટે પ્રખ્યાત છે. મંદિર જૈનધર્મ વિશ્વકર્તામાં માન્યતા રાખતો નથી. એટલે એના એ સુંદરતા, સુશોભન, બારીક કોતરણી કે મૂર્તિની મંદિરો પણ ૨૪ તીર્થકરોમાંના કોઇપણ એક, કે તેનાથી વધારને સુંદરતા અથવા તો કોઈ ચમત્કારિક ઘટનાને લીધે પ્રખ્યાત અર્પણ કરેલ હોય છે. ઋષભ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર થાય છે. એ ૨૪ તીર્થકરોમાંથી સહુથી લોકપ્રિય છે. એ એમના મંદિરોની દિગંબર આ પવિત્ર સ્થાનોને બે વર્ગમાં વિભાજિત કરે છે - સંખ્યા પરથી જણાય છે. એના પ્રમાણમાં અજિતનાથ, શાંતિનાથ સિદ્ધક્ષેત્ર કે જ્યાં જિન અથવા મુનિને નિર્વાણ પ્રાપ્ત થયું હોય અને સંભવનાથ, ચંદ્રપ્રભુના મંદિરો ઓછાં છે અને બાકીના અથવા તો અતિશય ક્ષેત્ર કે જે અમુક કારણોસર પવિત્ર છે. આ તીર્થકરોના મંદિરો નહિવત જ મળે છે. મંદિરોની આજુબાજુમાં વિભાજન શ્વેતાંબરમાં નથી મળતું - ઈ.સ.૧૪મી શતાબ્દીમાં ૨૪, ૫૨,૭૨ અને ૮૪ દેવકુલિકાઓ હોય છે જેમાં બીજા રચાયેલ શ્વેતાંબરના વિવિધ તીર્થકલ્પ કે જેમાં ભારતભરના જૈન તીર્થકરોની મૂર્તિઓ સ્થાપી એમને માન અપાય છે. આના પછીના તીર્થોનું વર્ણન છે એ આ બાબતમાં ચૂપ છે. વર્ગમાં શાસનદેવતા કે જે તીર્થકરોના સેવકો છે - યક્ષ-યક્ષિણીના શત્રુંજય, ગિરનાર, તારંગા એ વસ્તીથી દૂર શાંત પવિત્ર રૂપમાં એનો સમાવેશ આપણે દરવાજા ઉપર ઘણીવાર મૂળનાયકની વાતાવરણમાં હોવાથી ઘણા પ્રખ્યાત થયા અને ખૂબ મહત્ત્વના પ્રતિમાજી ઉપર જોઈએ છીએ. આમાં પણ અંબિકા અને ચક્રેશ્વરી સ્થાન બની ગયા જેને લીધે અહીં દાન પણ ખૂબ મળેલ. આબુ એ પશ્ચિમ ભારતમાં વધારે લોકપ્રિય છે અને પ્રમાણમાં યક્ષ સાથે પર્વતનો તો લાંબો ધાર્મિક ઈતિહાસ હોવાથી ત્યાં ઘણા જૈન મંદિરો વધારે મળે છે. આબુના વિમલવસહીમાં તો એક આખી છતછજ્જા બંધાયા. રાજનૈતિક કેન્દ્ર હોવાથી ઘણી જગ્યાએ હિંદુ-જૈન મંદિરોનું ગજલક્ષ્મી માટે છે વિનાયકની મૂર્તિ ઓછા પ્રમાણમાં મળે છે પરંતુ નિર્માણ થયું - વ્યાપરના રસ્તા ઉપર પણ મંદિરો બંધાયા. ૮ દિકપાલો પોતાની દિશા પ્રમાણે મંદિરની દિવાલના ખૂણાઓ જૈનમંદિરોનો વિચાર કરતાં જ નજર સામે વિશ્વવિખ્યાત ઉપર વિપુલ પ્રમાણમાં મળે છે.
દેલવાડા, રાણકપુર કે કુંભારિયાનાં મંદિરો જ કરે છે અને એ સાથે શક્ર (ઈંદ્ર)ના સેવક નૈગમશ એ ખૂબ લોકપ્રિય છે. એવી માન્યતા જ મનમાં પ્રશ્નોની હારમાળા શરૂ થાય છે - પશ્ચિમ ભારતનું જૈન પ્રચલિત છે કે મહાવીર ભગવાનનો ગર્ભ બ્રાહ્મણી સુનંદાના મંદિર શું છે? એની રચના શું છે? અને એમાં ખાસ જૈન એવું શું પેટમાંથી ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલાના પેટમાં નગમેશ જ બદલ્યો હતો. છે? આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે શરૂઆતના બધાં જ મંદિરો લગભગ આ કથા શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં ઘણીવાર મળે છે અને પશ્ચિમ સરખા જ હતા. ૮મી સદીમાં જૈન આગમની રચના થઈ પરંતુ હજી ભારતનાં મંદિરોમાં ઘણી જગ્યાએ આનું રેખાંકન થયું છે. શિલ્પનો વિકાસ થયો ન હતો. સમયની સાથે સાથે જૈન લોકો
મંદિરના નિર્માણકાર્યમાં મોટે ભાગે સ્થાનિક વસ્તુઓનો અને ધાર્મિક વિધિની જરૂરિયાત પ્રમાણે શિલ્પશાસ્ત્રનો વિકાસ થતો જ ઉપયોગ થયો છે. આરસપહાણ અને સેન્ડસ્ટોન એ બે વસ્તુઓ ગયો અને ૧૩મી સદીની પછી આપણને જૈન મંદિરની જુદી રચના પશ્ચિમભારતના મંદિર નિર્માણમાં વધારે લોકપ્રિય હતી - એમાં નજર સામે આવી કે જે જૈન શિલ્પ તરીકે ઓળખાણી. એક અપવાદ છે ગિરનાર સ્થિત નેમિનાથનું મંદિર કે જે કાળા બેસોલ્ટના પથ્થરથી બંધાયેલ છે.
- પશ્ચિમ ભારતના જૈનમંદિરો શિલ્પ અને સુશોભનમાં અનુકૂળ વાતાવરણ જગ્યાનું ધાર્મિક મહત્ત્વ એ બધી વાતનો સમૃદ્ધિથી છલકાય છે. લગભગ બધાં જ મંદિરો અંદરથી તો ખૂબજ
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષક - પ્રબદ્ધ જીવન |
મે - ૨૦૧૮
||
