________________
તેમાં તે રચનામાં વિસંગતાનો અભાવ, તે સ્થાને નિર્ધારિત થતી મંદિરમાં પરંપરાનું આગવું મહત્ત્વ હોય છે. મંદિરમાં પ્રવેશ કેન્દ્રિત આંતર્ભિમુખતા તથા મંદિરના વિવિધ અંગોની રચનામાં પહેલાં પગરખાં કાઢવાથી શરૂ કરીને ક્યારે શું કરવું તે લગભગ વર્તાતી લયબદ્ધતા કારરાભૂત બને છે. મંદિરમાં જે ભવ્યતાની નિર્ધારિત હોય છે. આ પ્રકારની ક્રિયાકાંડ - પૂજા અર્ચના માટે અનુભૂતિ થાય છે તેની પાછળ તેના બાંધકામનું પ્રમાણમાપ તથા જાણે સ્થાપત્ય ખાસ તકો તથા સવલતો આપે છે. સાથે સાથે તેના વિગતીકરણની સમૃદ્ધિ મહત્ત્વની બની રહે છે. મંદિરની મંદિરની રચના કઈ વખતે શું કરવું જરૂરી છે પણ જાણે સૂચિત કરે મુલાકાતે એક વિશેષ પ્રકારની શુદ્ધતા તથા સાત્વિકતાની અનુભૂતિ છે. આ બધી પ્રક્રિયાથી આધ્યાત્મિકતાનો ભાવ વધુ દઢ થતો જ પણ થતી હોય છે. આ રચનામાં જ એક જ પ્રકારની સ્થાપત્યક્તિ હોય છે. સાથે સાથે મૂર્તિનું પ્રમાણમાપ, તેની સામગ્રી તથા તેની વિચારધારા પ્રવર્તતી જોવા મળે છે તે કારણભૂત બની શકે. આવી રચના, ત્યાં પ્રવર્તતી નિઃશબ્દતા, ક્યાંક એકનો એક અવાજ ઘુંટાયા એક જ વિચારધારાથી જાણો અપ્રદુષિત વાતાવરણ સર્જાય છે અને કરાયાની અનુભૂતિ તથા ન્યૂનતમ પ્રકાશ-સ્તર પણ આધ્યાત્મિકતા શુદ્ધતાની પ્રતિતિ થાય છે. આ ઉપરાંત મંદિર - સ્થાપત્યમાં જે સ્થાપવામાં મદદરૂપ બને છે. એકધારો પ્રવાહ વહેતો રહેતો હોવાની જે કાળજી રખાય છે તે પણ આ બાબતમાં કંઈ ફાળો આપે છે.
RE
મંદિરની મુલાકાતે આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિ એક ચોક્કસ મંદિરની રચનામાં પ્રકાશનું આગવું મહત્ત્વ છે. આ પ્રકાશ પ્રકારની સંઘભાવના તથા સામુહિકતા અનુભવે છે. આ માટે પણ જાણે ક્રમશઃ ઓછો થઈને ગર્ભગૃહમાં સાવ નહિવત્ થઈ જાય છે. મંદિરના સ્થાપત્યની રચના મદદરૂપ થાય છે. મંદિરની રચનામાં પ્રકાશની આવી સતત ઘટતી માત્રાથી માનવી ધીમે ધીમે જાણો અક્ષીયતા મહત્ત્વની છે. આ અક્ષીયતાથી મંદિરના બધાં જ ભાગો સમાજથી વિમુખ થતો જાય છે અને પરમતત્ત્વ સાથે જોડાતો જાય એકબીજા સાથે પરસ્પર સંકળાયેલાં રહે છે. આ પ્રકારની રચનાથી છે. પ્રકાશના આવા આયોજનથી દર્શનાર્થી દુનિયાથી વિખૂટો પડીને તે ભાગોનો ઉપયોગ કરનાર માણસો પણ જાણે પરસ્પર જે તે મૂળનાયકની યાદમાં મગ્ન થઈ જાય છે. ગર્ભગૃહમાં રખાયેલ સંકળાયેલાં હોય તેમ લાગે છે. તે ઉપરાંત મંદિરની રચનામાં નાનકડો દીવો જાણો પ્રભુ-કેન્દ્રિત થવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ ગર્ભગૃહ સિવાય ક્યાંય અલાયદાપણાની વાત નથી પ્રયોજાતી. સમગ્ર પ્રક્રિયામાં સ્થાપત્ય માનવીને પ્રભુની વધુ સમીપ લાવીને આથી પણ મંદિરમાં પરસ્પર જોડાયેલા હોવાનો ભાવ વધુ દૃઢ ઉપસ્થિત કરી દે છે. આ આખી પ્રક્રિયામાં ચોક્કસ પ્રકારની થાય છે. મંદિર સ્થાપત્યની રચના આમ પણ એક સરખા ધ્યેય, હકારાત્મક સંભાવના વધી જાય છે.
એક સમાન પ્રક્રિયા. એક સરખી માનસિકતા તથા એક સમાન પૂર્વભૂમિકા માટે કરાતી હોય છે. તેવી સ્વાભાવિક રીતે જ આ રચના થકી માનવીઓ પરસ્પર સંકળાય અને સહકારની ભાગીદાર થવાની ભાવના ઉભરે.
મંદિર એ ક્રમશઃ પ્રભુને પામવા માટેના માર્ગની જાણ ભૂહાત્મક રચના છે. અહીં પ્રકાશની માત્રાથી તો માનવી દુનિયાથી વિમુખ થઈને પ્રભુ સાથે જોડાય જ છે; પણ સાથે સાથે ઊંચાઈ, અલંકૃતતા તથા ખુલ્લાપણાની ક્રમબદ્ધતાથી પણ માનવી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પામે છે. અહીં મંદિરની ઊંચી પ્લીન્થ ચઢતી વખતે માનવીને
મે- ૨૦૧૮
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પબદ્ધ છqન
