________________
મૂકવાનું કાર્ય પણ સહેલું નથી હોતું, ત્યારે દંડનાયક તો સમુદ્રની વૃષ્ટિને એ કારીગરોની હથેળી પર ઉતારવામાં વધુ ને વધુ ઉદારતા સપાટીથી ચાર હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ પથ્થરની એવી નાવડીઓ દાખવતા ગયા. તરતી મૂકવા કૃતનિશ્ચયી હતા, જે ભવસાગરને તરવાનું અમોઘ જેના દ્વારા મંદિરોની છત, દીવાલો અને ઘુમ્મટો સાધન બની જાય!
શિલ્પશાસ્ત્રને તેમજ જૈન ઈતિહાસને ઝીલવા આરસી બને, એવી ભવસાગરને તરવા નૈયા બની જાય, એવાં એ મંદિરો કોઈ કળા તેમજ એવા જ્યોતિર્ધરોનાં જીવન એક તરફ આરસમાં કંડારાઈ અનેરા વૈભવ વચ્ચે શિલ્પાદેવના હાથ હેઠળ નિર્માણ પામી રહ્યાં રહ્યાં હતાં, તો બીજી તરફ આવાં મંદિરો પણ જેના વિના સૂનાં હતાં. આ નિર્માણનો તો વૈભવ જ વર્ણવી શકાય, એવો નહોતો! સૂનાં ભાસે, એવી જિનપ્રતિમાઓ ધૂપ-દીપથી મઘમઘતા તેમજ ધરતી, સોનાના સાટે ખરીદાઈ હતી! આરસપહાણની શિલાઓ, મંગલભર્યા વાતાવરણ વચ્ચે ઘડાઈ રહી હતી. વિરાગની સરવાણી હાથીના હોદ્દે બેસીને ઠાઠમાઠ સાથે આબુ ઉપર આવતી હતી! વહાવતી મુખમુદ્રાથી અને વીતરાગતાની લહાણી કરતી અંગભંગીથી નાનામોટા પથ્થરો, રૂપાચાંદીના મૂલે એ સર્જન-ભોમ પર પધારતા ભરપૂર એ જિનમૂર્તિઓના સામાન્ય દર્શને જ દર્શકને એવી અનુભૂતિ હતા, ઘર કરતાં સવાઈ સગવડો માણતા સેંકડો શિલ્પીઓ અને થતી કે, જાણે આ મૂર્તિની મુખમુદ્રા હમણાં જ મુખરિત બની ઊઠશે હજારો મજૂરો એવા ઉત્સાહ સાથે નિર્માણ-કાર્ય કરી રહ્યા હતા કે, અને અણબોલ બોલ દ્વારા પ્રેરણાનું પીયૂષ પાશે! દર્શકોને એમ જ લાગતું કે, આ બધા જાણે પોતપોતાના ઘરને પ્રકૃતિના વિધવિધ સૌંદર્યને ઝીલવા ઉપરાંત તત્કાલીન ધાર્મિક વહાલથી ચણી રહ્યા છે!
વિધિઓની પદ્ધતિઓનું સુરમ્ય પ્રતિબિંબ ઝીલતી આરસની એ શિલ્પીઓનાં ભાગ્ય ઊઘડી ગયાં હતાં, મજૂરોનાં દળદર ફીટી સૃષ્ટિમાં કારીગરોએ જેને ઈતિહાસને પણ મોટા પ્રમાણમાં કંડારીને રહ્યાં હતાં. અને આબુની એ ગિરિભોમ દિન-દિન ચડતા રંગ પામી અમર બનાવી દીધો. પાષાણમાં જાણે પ્રાણ પુરાયા! કોઈ સ્થાને રહી હતી. બીજે જે નિર્માણ-કાર્યને આગળ વધવા અઠવાડિયુંય યુદ્ધ આદરનારા ભરત-બાહુબલીમાંથી પ્રબુદ્ધ બનતા બાહુબલીનો ઓછું પડતું, એ નિર્માણ અહીં એક દિવસમાં તૈયાર થઈ જતું! પ્રસંગ અંકિત થયો, તો કોઈ શિલા સાક્ષાત્ સમવસરણની ઝાંખી કારણ કે બધા કારીગરો પોતાનું લોહી રેડીને પોતાના પહેલા કરાવી રહી. ક્યાંક આદ્રકુમારનું જીવન જડવામાં આવ્યું, તો ક્યાંક નવજાત શિશુની અદાથી આ નિર્માણને ઉછેરી રહ્યા હતા. શિલાઓની સૃષ્ટિમાં ભગવાન શ્રી નેમિનાથ પ્રભુના પ્રસંગો
એ નિર્માણમાં જે નિષ્ઠા-તત્ત્વ નૃત્ય કરી રહ્યું હતું, એ દર્શનીય ઉલ્લિખિત ઉત્વિર્ણિત બન્યા. ક્યાંક “પ્રભુ મેઘરથ ભવ ગુણખાણી, હતું. દંડનાયકે ઉદારતા અને આત્મીયતાથી સૌનો સ્નેહ એ રીતે પારેવા પર કરુણા આણી”નું ગીત સરી પડે, એવું અંકન થયું, તો જીતી લીધો હતો કે, કોઈ મજૂર ઈંટો ગોઠવતો હોય, કોઈ કારીગર ક્યાંક આરસ આરસી બનીને ૧૬ વિદ્યાદેવીઓનું પ્રતિબિંબ ઝીલી પથ્થર પણ કસબ અજમાવતો હોય, કોઈ શીલ્પી પોતાના ટાંકણાથી રહ્યો. ક્યાંક પ્રભુના પંચકલ્યાણક મહોત્સવની ભવ્યતા પાષાણમાં કોઈ સોંદર્યસૃષ્ટિ આરસમાં ઉપસાવતો હોય, આ બધામાં રસ પ્રતિબિંબિત થઈ, તો ક્યાંક અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરતા શ્રાવકોનું અને એકતાનતાની એક એવી લાગણીનો અખંડ તાર જળવાયેલો પ્રતિબિંબ ઝીલતા પાષાણ મૌનપણે ધર્મની ધજા લહેરાવતી પૂજાનું જોવાતો કે, આ બધા કાર્યનો સરવાળો શિલ્પ અને સૌંદર્યના અજોડ પ્રેરણાગાન ગાઈ રહ્યા! સર્જનમાં સમાપ્ત થતો.
આમ, અનોખી અનેરી લંબાઈ પહોળાઈ ધરાવતી એ દેવનગરી, કાગળ કે મીણ જેવા પોચા પદાર્થો પણ ન ઝીલી શકે, એવી ૧૨૧ સ્તંભો અને ૫૪ દેરીઓ દ્વારા એવું અમાપ અને અજોડ સૂક્ષ્મ કોતરણી આરસમાં અવતરવા માંડી. એ આરસને કોઈ ભાગ પ્રેરણા દાન મુક્ત હાથે કરાવી રહી છે, જેથી દર્શકની ભવોભવની એવો નહોતો રહેતો કે, શિલ્પીનાં નાનાં-મોટાં ટાંકણાંનો જેને દરિદ્રતા અને જનમ-જનમનાં દળદર ફીટી જાય! સ્વર્ગમાંની કોઈ સ્પર્શ ન મળ્યો હોય! જેના કારણે આરસની એ આલમમાં એવા દેવનગરી જ જાણે આબુના સૌંદર્યમંડિત એ ભૂભાગ પર ઊતરી સાગરો ને એવી સરિતાઓ, એવા કલ્પતરુઓ ને એવાં કમળવનો, આવી ન હોય! આવી અનુભૂતિ કરાવતી એ મંદિરાવલિ રાતએવા વૃક્ષો ને એવી વેલડીઓ તેમજ એવો ઈતિહાસ અને એવું દિવસના અવિરત પુરુષાર્થ પછી એક દહાડો પૂર્ણતા પામી. વિશાળ વર્તમાન જીવન અવતાર ધરી રહ્યું છે, જેમાં પાણી, વનસ્પતિ તેમજ એના મંડપો, ઊંચા ઊંચા એના સ્તંભો, સ્તંભો પર નૃત્ય કરતી પુરુષ જેવા તત્ત્વનો અભાવ હોવા છતાં, આ બધાં તત્ત્વોનું એની પાંચાલિકાઓ, ચતુષ્કોણ એનો ચોક, સુવર્ણન વર્ણ અવતરણ સમાણ અને સજીવન જણાવા માંડતું.
ધરાવતા એના ધ્વજદંડો ને કળશો, દેવદૂષ્યની યાદ અપાવતી એની શિલ્પશાસ્ત્રમાં કલમથી અક્ષર રૂપે દોરાયેલી એ વિશાળ ધજાઓ તથા ભવ્ય એનાં પ્રવેશદ્વારો : આ બધું જ કળાનાં ઝરણાં શિલ્પસૃષ્ટિને પાષાણ ઉપર ટાંકણાથી આકાર રૂપે કંડારવામાં જ્યાંથી વહેતાં હોય, એવા દૂધમલ કોઈ પહાડની જેમ શોભી રહ્યું! શિલ્પદેવના આશ્રય હેઠળના એ કારીગરો જેમ જેમ કલ્પનાતીત મહામંત્રી નેઢ, એમના પુત્ર લાલિગ, દંડનાયક વિમલ, માતા સફળતા પામતા ગયા, એમ એમ દંડનાયક વિમલ પણ સુવર્ણની વીરમતિ, પુત્રવધૂઓ ધનશ્રી અને શ્રીદેવી : આ બધા માટે ૧૦૮૮
(
મે - ૨૦૧૮
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
