________________
જૈનધર્મના ખાસ ટેકેદારો હતો. ચામુંડા રાજાએ ઈ.સ. ૯૭૭માં પત્ની રાણી અણગલાદેવીએ સંડેરકાના મંદિરને દાન આપ્યું. મંદિરને દાન આપેલ ભીમદેવ ૧લા (ઈ.સ. ૧૦૨૨-૬૪) જેન ચંદ્રાવલીના પરમારકુંવર ધારાવર્ષદેવની રાણી શ્રૃંગારાદેવીએ આચાર્યો અને સાધુઓને ખૂબ માન આપતા, તેમજ એના પુત્રો ઈ.સ.૧૧૯૭માં જાડો લીના મંદિરને જમીન દાન આપી. અને ઉત્તરાધિકારી પણ જૈનો તરફ ઉદાર હતા. ઈ.સ. ૧૦૮૪માં સમરસિંહની માતા ગહિલારાણી જેતલાદેવીએ ઈ.સ.૧૨૭૮માં કર્ણદેવ (ઈ.સ. ૧૦૬૪-૯૫) એ ટાંકવવી (ટાકડી) માં જિન ચિત્રકુટમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ મંદિર બંધાવ્યું. સુમતિનાથના મંદિરને જમીન દાન આપી હતી. આજ પરંપરા એના જેનધર્મને ફક્ત રાજાઓ જ મદદ કરતા એવું ન હતું. મંત્રીઓ પુત્ર જયસિંહ સિદ્ધરાજે ચાલુ રાખી અને ઈ.સ. ૧૧૪૦માં અણહિલ અધિકારીઓ અને સામાન્ય માણસો પણ મંદિર, આશ્રમ, પાટણમાં રાજવિહાર તેમજ સિદ્ધપુરમાં સિદ્ધવિહાર બંધાવ્યાં. પુસ્તકાલય વગેરે બનાવવામાં છૂટે હાથે મદદ કરતા હતા. આનો જૈનધર્મના એક મોટા અનુયાયી કુમારપાળ (ઈ.સ. ૧૧૪૪-૭૪) જવલંત દાખલો મંત્રી વિમલશાહનો છે. દંડનાયક વિમલે ઈ.સ. કે જેના ગુરૂ હેમચંદ્રાચાર્ય હતા એણે ઘણા મહત્ત્વનાં સ્થળોએ ૧૦૩૨માં દેલવાડામાં આદિનાથ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું જે આજે કુમારવિહાર બંધાવ્યા. એમને પોતાના ગુરૂ માટે ખૂબ જ માન હતું પણ પોતાની સુંદર અને નાજુક કોતરણી માટે વિશ્વવિખ્યાત છે. અને એની આજ્ઞાથી ઠેકઠેકાણે મંદિરો બંધાવ્યા.
આજ વિમલે બંધાવેલ બીજા બે મંદિરોનો ઉલ્લેખ કવિ મેહા (ઈ.સ. આ બાજુ રાજસ્થાનમાં પણ ગુર્જર પ્રતિહારોનો ઉત્સાહ ૧૪૪૩) પોતાની રચનામાં કરે છે. જેમાનું એક મંદિર શત્રે જય વખાણવાલાયક હતો. નાગભટ્ટ ૧લાએ પોતાના ગુરૂ ઉપર આવેલ વિમલવસહી છે તો બીજું કુંભારિયાનું છે. સોલંકી યક્ષદત્તગણિના માનમાં પોતાની રાજધાની જબાલીપુરામાં રાજા કર્ણદેવના પ્રધાનમંત્રી શાંતુએ અણહિલ પાટણ અને કર્ણાવતી યવસતિ પ્રસાદ બંધાવ્યો. આ જ નાગભટ્ટ સંચો કે જે સત્યપુરાને (અમદાવાદ)માં શાંતુ વસતિકા બંધાવી. બીજા મંત્રી મંજુલે નામે પણ ઓળખાય છે ત્યાં અને કોરતા કે કોરાંતમાં મંદિરો ઈ.સ.૧૦૯૩ની આસપાસ અણહિલ પાટણમાં મંજુલવસતિની બંધાવ્યાં. પ્રતિહાર રાજા નાગભટ્ટ રજા અને મિહિરભોજ પણ સ્થાપના કરી. આજ કાળ દરમ્યાન ઉદયન મંત્રી (ઈસ.૧૦૯૩) એ જૈનધર્મના ટેકેદાર હતા. પછીના સમયમાં સહામના રાજાઓને પણ કર્ણાવતીમાં ઉદયન વિહાર અને સ્તંભતીર્થ (ખંભાત)માં ઉદયન જેનો સાથે ખૂબ સારા સંબંધો હતા. રણથંભોરના જૈનમંદિર ઉપર વસતિનું નિર્માણ કર્યું. એટલું જ નહિ ઈ.સ.૧૧૧૯માં ધવલકા પૃથ્વીરાજ ૧લાએ સોનાનો કળશ ચડાવ્યો હતો. એમના પુત્રો (ધોળકા)માં જિન સિમંધરના મંદિરની નિર્મિતિ કરી. એજ વર્ષે મંત્રી અને ઉત્તરાધિકારીઓને જૈનધર્મ માટે માન હતું. કહેવાય છે કે સોલંકીએ અણહિલ પાટણમાં સોલંકી વસ્તી બંધાવી. સોરઠના એમના પુત્ર અને પૃથ્વીરાજ રાજા એ પાર્શ્વનાથ દિગંબર જૈનમંદિર દંડનાયક સજ્જને ઈ.સ.૧૧૨૯માં ગિરનારપર્વત ઉપર આવેલ માટે ગામ બક્ષિસ આપેલ.
પ્રખ્યાત નેમિનાથ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું. કુમારપાળના મંત્રી નાડોલ કે નાડુલાના ચહામનાને પણ જેનો સાથે સારા સંબંધો પૃથ્વીપાલે અણહિલ પાટણમાં સ્થિત વનરાજ વિહાર, દેલવાડાના હતો. ઈ.સ.૧૧૧૦ અને ૧૧૧૫ માં અશ્વરાજાના પુત્ર કટુક વિમલવસહી તેમજ ચંદ્રાવતીના નિન્નયામંદિરમાં મંડપો ઉમેરાવ્યા. રાજાએ સેવાડીના મહાવીર મંદિરને બક્ષિસ આપી હતી. તેમજ નવા મંદિરોની સાથે જૂનાં મંદિરોનો જિર્ણોદ્ધાર તેમજ એની નાડુલાના ચહામના રાજા આલ્હાનદેવે ઈ.સ.૧૧૭૧માં સંડેરેક જગ્યાએ નવાં મંદિરો પણ બંધાતા હતા. ઈ.સ. ૧૧૫૬ની આસપાસ (સાડેરાવ)ના મહાવીરમંદિરને બક્ષીશ આપી હતી.
ઉદયન પુત્ર મંત્રી વાગભટ્ટે શત્રુંજય સ્થિત જૂના આદિનાથ મંદિરની હસ્તી કંડી (હાથી કુંડી)ના રાષ્ટ્રકટો જૈનધર્મના કટ્ટર અનુયાયી જગ્યાએ નવું મંદિર બંધાવ્યું અને ઈ.સ.૧ ૧૬૭માં ધોળકાના હતા. હરિવર્મનના પુત્ર વિદાગ્ધ રાજાએ હસ્તીકુંડીમાં ઉદયનવિહારમાં વધારો કર્યો. એના ભાઈ અંબ્રાભટ્ટ ઈ.સ.૯૧૭માંથી 22ષભદેવનું મંદિર બંધાવ્યું અને એના પુત્ર ઈ.સ.૧૧૬૬માં ભૃગુકચ્છ (ભરૂચ)માં આવેલ સકુનિ ચૈત્યની મમ્મલાએ એજ મંદિરને બક્ષિસ આપી. મમ્મલાના પુત્ર અને જગ્યાએ નવા ભવ્યમંદિરનું નિર્માણ કર્યું. ઉત્તરાધિકારી ધવલાએ મંદિરનો જિર્ણોદ્ધાર કરાવી મંદિર માટે એક ધાર્મિક કાર્યો કરવાના ઉત્સાહી બે વાઘેલા ગુણવાન ભાઈઓ કુવો ખોદાવ્યો.
વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એમણે કરેલ કાર્યો અને દાન માટે પ્રખ્યાત રાજાઓની સાથે સાથે રાણીઓ પણ દાનધર્મ કરવામાં આગળ છે. એવી માન્યતા છે કે એમણે ૫૦ થી વધારે મંદિરોનું નિર્માણ પડતો ભાગ લેતી હતી એ રાજસ્થાનની રાણીઓએ કરેલા દાન કરેલ છે જેમાંના નોંધપાત્ર છે - શત્રુંજય ઉપર સ્થિત વસ્તુપાલે ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે. નડુલાની ચહામના રાણી રજની મનાલ બંધાવેલ આદિનાથ મંદિર, સામેનો ઈન્દ્રમંડપ અને બીજા ૬ મંદિરો, દેવીએ પોતાના બે પુત્રો સાથે ઈ.સ.૧૧૩૨માં નડુલા ગગીકા વસ્તુપાલવિહાર (ઈ.સ.૧૨૩૧), ગિરનારપર્વત પરનું સ્થિત મહાવીર મંદિરને દાન આપ્યું. ઈ.સ.૧૧૬૯માં અલ્હાનાદેવની પાર્શ્વનાથ મંદિર, ધોળકાનું શત્રુંજય અને કર્ણાવતીમાં નંદીશ્વરદીપ
|
મે - ૨૦૧૮)
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન
