________________
સેન્ડસ્ટોન જ વાપર્યો છે જ્યારે દેલવાડા, રાણકપુર, કુંભારિયામાં બાબતમાં તેમની વચ્ચે ગજબની એકતા જોવા મળે છે. એકબીજાની મારબલ વાપર્યો છે કારણકે ત્યાં મારબલની ખાણો (આબુ- સારી વાત અપનાવવા તેઓ તૈયાર હોય છે. અંબાજીમાં) છે જ્યારે પાલિતાણા કે ગિરનારના એજ શિલ્પીનાં મોટે ભાગે બૌદ્ધ સ્થાપત્ય ગુફાઓમાં કંડારાયું છે. આપણે જૈન મંદિરો વળી પાછા ત્યાંના કાડકડા અથવા બેલા નામના જોઈ શકીએ છીએ કે ઈલોરામાં પણ બુદ્ધ ગુફાની બાજુમાં જ સેન્ડસ્ટોનમાંથી બનેલાં છે. જ્યારે મોગલ શૈલીનો તાજમહાલ હિન્દુઓનું કેલાસ મંદિર જોવા મળે છે. જેનોની પણ ૩૦ થી ૩૬ આગ્રામાં બનાવવામાં આવ્યો ત્યારે ભારતમાં પહેલી વાર નંબરની ગુફાઓ છે. ખંડગિરિ-દેવગિરિમાં પણ જૈન ગુફાઓ છે. વાસ્તદ્રવ્યનું સ્થળાંતર થયું ને ત્યારબાદ સ્થાનિક પથ્થરની જગ્યાએ ખજૂરાહોમાં પણ જૈન ધર્મ અને હિન્દુ ધર્મનાં મંદિરોનો સમૂહ મારબલ મંદિરોમાં પણ વપરાવવા લાગ્યો. મહેલો-મકાનોમાં જાળી, તદન બાજુબાજુમાં છે. તમે વિચાર કરો કે એક જ પહાડને કોતરીને વેલબુટ્ટા પણ આપણે મોગલ શૈલીમાંથી લીધા છે.
કરવામાં આવેલી ઈલોરાની ગુફામાં કે ખજૂરાહોમાં તે કાળના માત્ર આપણે જ નહિ, એ લોકોએ પણ આપણી શૈલીનું મહત્વના ધર્મોનાં સ્થાપત્યો બાજુબાજુમાં જોવા મળે તે કેટલી અનુકરણ કર્યું છે. દા.ત. આપણે કીર્તિસ્તંભ, વિજયસ્તંભ કે મોટી એકતાની વાત ગણાય. શિલ્પીઓની એકતાને કારણે આ ધર્મસ્તંભ બનાવીએ છીએ, એ લોકો મિનારા બનાવે છે. દા.ત. ત્રણ ધર્મો આટલા નજીક દુનિયાની અજાયબી બનીને આજે પણ અમદાવાદના ઝૂલતા મિનારા, કતબમિનાર વગેરે. શિલ્પીઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. અહીંના હોય કે ત્યાંના, સ્વધર્મી હોય કે વિધર્મી હોય, કલાકૃતિની ( પશ્ચિમ ભારતના જૈન મંદિરોની સ્થાપત્ય કલા અને મહત્ત્વ છે
ગુણવંત બરવાળિયા વિષય પરિચય
ઉન્નતપુરા તરીકે ઓળખાતા પાર્શ્વનાથનાં મંદિરનો ઉમેરો થયો. જેનધર્મ પશ્ચિમ ભારતની સંસ્કૃતિ તેમજ પ્રાદેશિક પ્રગતિ એટલું જ મહત્ત્વનું બીજું સ્થાન સ્તંભતીર્થ (અત્યારનું ખંભાત) માટે ઘણો મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. ગિરિનગર એ એક કાળમાં હતું. રાજસ્થાનમાં ઘણા મહત્ત્વના જૈન મંદિરો બંધાયા પણ જૈનધર્મનો મજબૂત કિલ્લો હતો. જૈનધર્મ શરૂઆતમાં બોદ્ધ ધર્મ કમનસીબે વહેલા મંદિરોના ઉલ્લેખ ગુજરાત જેટલા આપણને જેટલો શક્તિશાળી ન હતો પરંતુ એ કાળના રાજ્ય મૈત્રક અને મળતા નથી. પરંતુ એવા ઘણાં ઉદાહરણો મળે છે જેનાથી જેનોની સ્થાનિક લોકો ઉપર પોતાની અસર જરૂરથી પાડી હતી. જેનધર્મના હયાતિ સૂચક છે. નોંધપાત્ર દાખલાઓમાં બુંદી નજીક આવેલ અસ્તિત્વ અને લોકપ્રિયતાએ આપણને આકોટાથી મળેલ જૈન કેસોરપુરમાંથી ઈ.સ. ૫મી સદીનું ભગ્નાવસ્થામાં મળેલ ઈંટનું કાંસ્યમૂર્તિઓ (પહેલી તારીખ ઈ.સ.૬ઠ્ઠી શતાબ્દી), ખેડબ્રહ્માથી જૈનમંદિર, તેમજ ઈ.સ. ૬૮૮મા કાળની કાયોત્સર્ગ અવસ્થામાંની મળેલ દિગંબર જૈનમૂર્તિ અને ઢાંકથી મળેલ પથ્થરમાં કોતરેલ વસંતગઢથી મળેલ બે જિન પ્રતિમાઓ, સાધારણ એજ કાળની મૂર્તિઓ તેમજ જૈનસાહિત્ય ઉપરથી સમજાય છે. જ્યારે બૌદ્ધ ધર્મની નાદિયા અને ભટેવાથી મળેલ પ્રતિમાઓએ રાજસ્થાનમાં પ્રાચીન લોકપ્રિયતા ઓછી થવા લાગી ત્યારે ઈ.સ. ૮મી સદીની આસપાસ કાળથી જૈનધર્મની હાજરી સૂચવે છે. ઈ.સ. ૭૭૯માં ઉદ્યાતન સૂરિ જૈનધર્મ લોકપ્રિયતાનું શિખર સર કરવા લાગ્યો.
રચિત કુવલયમાળાએ ભીનમાળ સ્થિત જૈનમંદિરનો ઉલ્લેખ કરે જૈનધર્મમાં મુખ્ય બે પંથ છે. શ્વેતાંબર અને દિગંબર. છે. ચિતોડમાં ઈ.સ. ૮મી સદીમાં જૈનમંદિર - હરિભદ્રસૂરિજીના ગુજરાતમાં શ્વેતાંબર પંથ ચડતી ઉપર હતો પરંતુ ગુજરાતમાં અને સમયમાં બંધાયેલ હતું. જાલીહરગચ્છના શ્રેયાર્થે અણહિલ પાટણના રાજસ્થાનમાં એ દરમ્યાન દિગંબરપંથ પણ લોકપ્રિય થતો હતો. નિનેયાએ ચંદ્રાવતીમાં જૈનમંદિર બંધાવેલ છે. જયસિંહસૂરિ પોતાના ઈ.સ. ૭૮૩માં જિનસેને વર્ધમાનમાં આવેલ પાર્શ્વનાથ મંદિર ધર્મોપદેશ વિહારણમાળાવૃત્તિમાં (ઈ.સ. ૮૫૯) નાગોર (પ્રાચીન (નઝારાજા વસતિ)માં હરિવંશની રચના કરી અને ઈ.સ.૯૩૧- નાગપુરા)માં સ્થિત જૈનમંદિરનો ઉલ્લેખ છે. તદુપરાંત એમ કહેવાય ૩૨માં હરિસેને પણ પોતાના બૃહત-કથાકોષની રચના આજ છે જયસિંહના ગુરૂ ક્રિષ્ણાશ્રીએ નાગોર જૈનમંદિર બંધાવ્યું હતું. મંદિરમાં કરી. પ્રાચીન સમયથી ઠેકઠેકાણે આપણને જૈન મંદિરોનો ઈ.સ.૧૦ મી સદીની શરૂઆતમાં રઘુસેને (જેનો રાજવંશ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ મળે છે. સિંહવાહન અંબિકા કે જે શાસનદેવી છે એનું મંદિર નથી) વાવવ્ય ગુજરાતમાં આવેલ રામસૈન્યપુર (રામસેન)માં ગિરનાર પર્વત ઉપર છે, એમ હરિવંશપુરાણમાં ઉલ્લેખ છે. જિનભવન બંધાવેલ સોલંકી રાજા મૂળરાજ ૧લાએ (ઈ.સ. ૯૪૨દિગંબરોનું એક મહત્ત્વનું સ્થાન પ્રભાસ ઈસુની ૮મી સદીથી થવા ૯૯૫) એ શ્વેતાંબર પંથનું મૂળનાથ જિનદેવે અણહિલપાટણમાં યાં ચંદ્રપ્રભુનું ભવ્ય મંદિર હતું. સમયથી સાથે ત્યાં બંધાવ્યું અને એના અનુયાયી ચામુંડારાજા અને દુલર્ભરાજા
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન | મે - ૨૦૧૮ |
