________________
શિલ્મ સમીપે સૌદર્યની પર્યવેક્ષણા
કનુ સૂચક શાળામાં હતા. વર્ગ સાથે દેલવાડા-આબુ પ્રવાસે જવાનું પ્રમાણગ્રંથ ગણવામાં આવે છે તે પ્રાચીનગ્રંથ “માનસારની વ્યાખ્યા થયું. ઈ.સન ૧૧૦૦થી ૧૩૦૦ વચ્ચે ત્યાં રચાયેલા જૈન મંદિરોના મુજબ “જ્યાં દેવ, મનુષ્ય, પશુ અને પંખી વસે છે તે સંબંધિત સ્થાપત્યો જોયા. આંખોમાં અજબનું આશ્ચર્ય! હૃદયમાં પારાવાર શાસ્ત્ર તે વાસ્તુશાસ્ત્ર.” આ શાસ્ત્રો અંગે વિસ્તૃત ચર્ચા અહી જિજ્ઞાસા. એકવાર નહીં, અનેકવાર એ જોયા. કલાનો એ ઉત્તમ અપ્રસ્તુત છે પરંતુ તેમાં વપરાતાં થોડાં શબ્દો જોઈએ. આવિષ્કાર. એ માટે પરિકલ્પના અને તેને સાકાર કરનારા શ્રેષ્ઠીઓ,
કલ્પના અને તેને સાકાર કરનારા શ્રેષ્ઠા, વાસ્તુ ઘર, જમીન, વસવાટ માટે આ શબ્દનો પ્રયોગ થાય સ્થપતિઓ અને સલાટોને મનોમન વારંવાર વંદન કર્યા.આ છે. પ્રચલિત રીતે આપણે ગૃહપ્રવેશ કે ઘરના પાયા નાખવા માટેની આનંદાનુભૂતી અવર્ણનીય હતી.
પ્રક્રિયા માટે આ શબ્દ વાપરીએ છીએ. આમ તો કલાના કોઈ પણ અંગને જાણવા કે માણવાની કોઈ છામિ . એટલે કે જે થાય છે તે જમીન
સ્થપિત : એટલે કે જે સ્થાયી છે તે –જમીન, જગ્યા, ઘર, શરત નથી. કલાનો સ્થાયીભાવ આનંદ છે. આ અનુભૂતિ દરેક
મકાન, સ્થળ, બાંધકામ વિગેરે માટે વપરાય છે. વ્યકિત-ભાવકની જુદી હોઈ શકે. ભાવકના સ્વયંનો અભ્યાસ અને
સ્થાપત્ય: રચના, કૌશલ, યોજના પુર:સર બાંધકામ, કસબ, સંસ્કાર, અનુભૂતિનું પરિમાણ નક્કી કરે છે. વિષયવસ્તુની સમજ
કારીગીરી, નિર્માણ વિગેરે માટે વપરાય છે. કલાના હાર્દ સુધી પહોંચવામાં મદદ કરે છે. એથી વધુ તો હૃદયંગમ પ્રસન્નતાની અનુભૂતિ ચિરંજીવ બની રહે છે.
સ્થપતિ: મુખ્ય વડો, મુખ્ય કારીગર, નિર્માણ નિયામક વિગેરે
અને પ્રચલિત રૂપે આપણે અંગ્રેજી શબ્દ “આર્કિટેકટ'નો પ્રયોગ સમગ્ર ભારતના સ્થાપત્યોને મૂળભૂત રીતે જે સંદર્ભ લાગુ
કરીએ છીએ. પડે છે તેની વાત કરીએ. વેદકાળમાં પ્રાકૃતિક તત્વોને એક અહોભાવ અને આશ્ચર્યભાવથી જોવાતા. તેના પર વિચાર થતો.
શિલ્પ : ઘાટ, આકાર વિગેરે. આ શબ્દ પથ્થર, માટી કે કેટલાક કુતુહલોનું સમાધાન શોધાયું ન હતું. પ્રકૃતિના આશ્ચર્યોને ધાતુઓમાં ઘાટ કે કોતરણી કરવામાં આવે તે સઘળાને શિલ્પ ચમત્કારિક શકિત ગણાતી. તે તરફ આદર રખાતો. સમય જતા કહેવામા આવે છે. પ્રકૃતિ તત્વોને તાદૃશ્ય કરવા અને ઓળખ આપવા પ્રતીકોનો શબ્દનો સાદો અર્થ અર્થબોધ તો કરાવે છે પરંતુ શબ્દની પાછળ આધાર લેવાયો અને તેનું નામકરણ થયું. પ્રતીકો પ્રમાણે મૂર્તિઓ વિવિધ અર્થછાયાઓ તેના ઈતિહાસ અને સંદર્ભો સાથે જોડાયેલ બની અને ભય ભળ્યો. પુજા શરુ થઇ. ક્રિયાકાંડની શરૂઆત થઈ. હોય છે. એટલે શિલ્પ-સંવાદમાં શબ્દોને તે પરિપેક્ષ્યથી જાણવા મંદિરો બન્યાં, ધર્મો બન્યાં, વિભાગો થયા અને તેના પણ નામકરણ જરૂરી છે. ઉપરોકત પાંચ શબ્દો અવિનાભાવી એકબીજા સાથે થયાં, બહારના લોકો આવ્યાં અને તેઓ પણ આ પ્રક્રિયામાં સંકળાયેલ રહે છે. સ્થાપત્ય સમજવા કર્મ, પ્રજ્ઞા, શીલ અને શૈલીની જોડાયા. બધાનાં શ્રદ્ધાસ્થળો વિચારાયાં અને ત્યાં સ્થાપત્યો બન્યાં. સંયુકત પ્રક્રિયા જાણવી જોઈએ. આમ કરવાથી સ્થાપત્યનું યોગ્ય શરૂઆતના સ્થાપત્યોમાં ચોક્કસ રચનારીતિ ન હતી. ધીમે ધીમે મૂલ્યાંકન શક્ય બને. કલા સાથે ગાણિતિક અને વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિનો તેમાં ઉમેરો થયો. સ્થાપત્ય નિર્માણની પ્રક્રિયામાં સ્થપતિ અને તેની સાથે કામ પુરાતત્વ વિભાગ દ્વારા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી થયેલા સર્વેક્ષણ મુજબ કરનાર માટે શિલ્પશાસ્ત્રમાં વિશેષ મહત્વ છે. તે વાસ્તુકલાનો આ રીતે બનેલા મંદિર-સ્થાપત્યોની આયુ વધુમાં વધુ ૨૦૦૦ મુખ્ય પુરુષ અથવા સ્થાનાધિપતિ ગણાય છે. જે વેદવિદ્દ, વર્ષની છે. આધાર વિહિન લોકવાયકાઓ માં ઘણી વખત શાસ્ત્રપારંગત અને વાસ્તુકલાનો જાણકાર હોવો જોઈએ. અન્ય અતિશયોકિત થતી હોય છે. સ્થાપત્યોના વિકાસક્રમમાં મધ્યકાલીન મહત્વના ત્રણ શિલ્પીઓ સ્થપતિની આજ્ઞા અને માર્ગદર્શન મુજબ યુગ ભારત સહિત સમગ્ર વિશ્વમાં સુવર્ણયુગ ગણી શકાય. આ કાર્ય કરે છે. (૧) સુત્રશ અથવા સુત્રગ્રાહી: જે વાસ્તુવિદ્યાનો સંપૂર્ણ સમયમાં નવી રચનારીતિ અને તેમાં ઉન્મેષ જોવા મળે છે. જાણકાર તેમજ રેખાશ-નકશા દોરી જાણનાર હોવો જોઈએ.
પ્રાકૃતિક તત્વો અને માનવીય અભિગમ બન્નેનો સુમેળ તે (૨) વર્ધકી-માનકર્મશઃ એટલે માપ-પરિમાણનો જાણકાર, શિલ્પશાસ્ત્રો. અગ્નિ, જળ, વાયુ, ભૂમિ અને આકાશ તે પાંચ વિવેકમતિ-એટલે કે સારાસારનો વિચાર કરી નિર્ણય લે અને પ્રાકૃતિક તત્વો અને ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ તે જીવન ઘડતરના ચિત્રકર્મ-ચિત્રકલાનો જાણકાર હોવો જોઈએ અને (૩) તક્ષક : આધાર તત્વો. આ તત્વો સ્થાપત્યોની રચના માટે જે શાસ્ત્રો રચાયા આ કારીગર-સલાટ-સુથાર નો વિભાગ સંભાળે છે. તે પણ શિલ્પ તેમાં આધારરૂપ અને મહત્વના છે. વાસ્તવિદ્યા માટે જેને એક અને તેને લગતા શાસ્ત્રોમાં નિપુણ હોવો જોઈએ.
મંદિરોના શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - પ્રબુદ્ધ જીવન | મે - ૨૦૧૮ |
