Prabuddha Jivan 2002 Year 13 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

જાન્યુઆરી ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
અશુદ્ધ દલિકો ઉદયમાં આવે તો સાધક સીધો જ પહેલા મિથ્યાત્વ ગુણાસ્થાનકે પાછો ફરે છે. પ્રાપ્ત શાયોપાર્મિક સમ્યક્ત્વ જાન્યથી એક અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી દદ સાગરોપમ જેટલા દીર્ઘકાળ સુધી ટકી રહે છે.
અંતિમ આવૃત્તિકામાં પ્રવેશ સાથે શુદ્ધ કર્મલિકીના ઉદયથી ક્ષાયોપશમિક સમકિત પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપર જણાવ્યા મુજબ શેષ બાકી રહેલ અશુદ્ધ અને અશુદ્ધ કર્મદલિકો ક્રમે કરીને અશુદ્ધ અર્ધશુદ્ધમાં અને પછી બધાં અર્ધશુદ્ધ કર્મલિક શુદ્ધ કર્મલિકમાં સંક્રમી જાય છે. બધાં જ કર્મદલિકો શુદ્ધમાં સંક્રમી જતાં એ શુદ્ધ કર્મદલિકોનો છેવટનો જો હૃદયમાં વેદતો હોય તે સમયે સત્તામાં ઉપશાન્ત ભારે ત્રોધમાંથી એકે થ પુંજનો એય કર્મલિક રહેલ હોતી નથી અને માત્ર શુદ્વ પુંજના છેવટના જથ્થાને માત્ર ઉદય દ્વારા વેદવાનું અને વેદીને ક્ષય કરવાનું જ કામ ચાલતું હોવાથી એ સ્થિતિને ‘વૈદક સમ્યકત્વ' કહેવાય છે. આ વેદક સમ્યક્ત્વ માત્ર એક સમય પૂરતું હોય છે.
કહીએ છીએ.
(૧) પહેલું મિથ્યાદ્રષ્ટિ ગુણસ્થાનક :- મિથ્યાત્વ મોહનીયકર્મના ઉદયથી જેની દ્રષ્ટિ વિપરીત થયેલી હોય છે અને જે વિનાશી પદાર્થમાં અવિનાશિતાની બુદ્ધિ કરી વિનાશી-અસત-મિથ્યા પદાર્થને વળગે છે તે મિશ્રાદ્રષ્ટિ છે. દેશ જે વિનાશી છે તે દેહમાં હું' બુદ્ધિ કરી, આમાં
જે
‘હું’–‘સ્વયં’ છે તે આત્માને ભૂલી જઈ ‘આત્મા છે કે નહિ ?’ એવો પ્રશ્ન પૂછો ફરે છે અને આત્મા હશે કે નહિ એવી દ્વિધામાં વિનાશી દેશને સર્વસ્વ માની દેહને કેન્દ્રમાં રાખી દેશની આળપંપાળ કરનાર સંશયાત્મા મિથ્યાત્મા છે. તે બહિર્દષ્ટિ બહિરામા છે. એ મિાદષ્ટિ છે, જેમ મદ્યપાન કરનાર મનુષ્ય મઘની અસરમાં સારાસારનો વિવેક મૂડી અહિતાચરા કરે છે, તેમ મિથ્યાત્વ મોહનીચકર્મના ઉદયમાં જાવ આત્માના હિતાહિતનો વિવેક ભૂલી, હેય ઉપાદેયનો વિવેક વિસારી આત્માના અહિતાચરણમાં પ્રવૃત્ત હોય છે,
જીવ અનાદિનો અનંતકાળથી મિથ્યાત્વોનીયકર્મના ઉદયવાળો પહેલાં મિષ્પાદષ્ટિ ગુણસ્થાનકે જ છે. જાતિભવ્ય જીવોને સામી કે તક મળવાની નથી, તેથી તેઓ આ ગુણસ્થાનકેથી આગળ વિકાસ સાધનાર નથી, માટે એમને અનાદિ અનંતકાળ મિથ્યાદ્રષ્ટિ થઇને જ જીવવાનું છે. દુર્વ્યવ્ય જીવોને હજુ કાળનો પરિપાક થયો નથી માટે આ પરાક્રમાાનકથી આગળ વિકાસ સાધવાને એમને હજુ અવકાશ છે, અર્થાત્ દીર્ઘકાળ સુધી રાહ જોવી પડે એમ છે. અભદ્મજીવોને આ મિથ્યાદષ્ટિ ગુણસ્થાનકથી ઉપરના ગુણસ્થાનકે વિકાસ સાધવાની તક અને સામગ્રી મળવા છતાં અપૂર્વકરણ કરી ગ્રંથિભેદી દષ્ટિ પરિવર્તન કરી શકનાર નથી, માટે તેઓ અનાદિ અનંતકાળ મિથ્યાદ્રષ્ટિ રહી સંસાર-પરિભ્રમણ કર્યા કરવાના છે. જ્યારે ભવ્યજીવો સામગ્રી અને તક મળતાં મિાદષ્ટિને સમૃષ્ટિમાં પરિવર્તિત કરી, દેહ અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન કરી દેશમાં રચી દેહાતીત થઈ, યોગમાં રહી ઉપયોગને સ્થિર કરીને યોગ સ્થિર કરી યોગાનીત થઈ અદેહી બની શકનાર છે, તેથી તેમને માટે પહેલું મિથ્યાદષ્ટિ ગુણસ્થાનક અનાદિ સાન્ત છે.
સર્વ જીવોને અક્ષરનો-અનંતમો ભાગ હંમેશા ઉંચાડી હોય છે અને ગાઢ મિથ્યાત્વનો ઉદય હોવા છતાં જીવ, જીવ મટી અજીવ-જડપુલ થઈ જતો નથી, જાતર-વ્યાંતર થતું નથી તેટલા જાનાદિગુણની અપેક્ષાએ મિશ્રાદ્રષ્ટિને ગુણસ્થાનક કહે છે. બાકી સાધનાની અપેક્ષાએ સાધનાગુણાનો પ્રારંભ અપુનર્બંધક અવસ્થાથી થાય છે, જ્યારે સાધનાન પ્રારંભ સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિથી થાય છે.
બીજું શાસ્વાદન સભ્ય ગુિશસ્થાનક આ ગુાસ્થાનક પડતીનું ગુણસ્થાનક છે. જે સાધક કર્મકિર્દીને દબાવીને-ઉપરામાનીને વિકાસ સાધે છે, એનું અવશ્ય પતન થાય છે. અનંતાનુબંધી કષાયનો ઉદય થાય છે ત્યારે કે પછી અન્યથા ઔપામિક સમ્યક્ત્વી સાધકાત્માનું પતન
નિજ સ્વભાવજ્ઞાનમાં કેવલ ઉપયોગ તન્મયાકાર રાજ સ્વભાવે થતાં અનંતાનુબંધી કષાયના ઉંદથી નિશ્ચાત્વાભિમુખ હોવાથી જ્યાં નિર્વિકલ્પો આત્મા પરિણમે તે 'કૈલશાન છે.
આમ ગ્રંથિદેશ પહોંચાડનારું કરણ તે યથાપ્રવૃત્તકરણ, ગ્રંથિભેદ કરાવનાર કરણ તે અપૂર્વકરણ અને ઉપશમ સમ્યક્ત્વભાવની સ્પર્શના કરાવનાર કરણ તે અનિવૃત્તિકરા તરકર. ત્રોની કટલ એક એક અંતમૂર્ત.
ચરમયાપ્રવૃત્તિકા એટલે પ્રવૃત્તિ. અપૂર્વકરણ એટલે અનિવૃત્તિકરણ એટલે જય, અંતકરણથી સમ્યગ્દર્શનની સ્પર્ધાના તે આનંદ અને સમ્યક્ત્વનું પ્રાગટ્ય એટલે મુક્તિ સાથેનું જોડાણ-Con
nection.
મિથ્યાત્વ મોહનીયકર્મનો બંધ અને સત્તા હોય છે તેમ ઉદય પણ હોય છે. જ્યારે મિશ્રમોહનીય કે સમ્યક્ત્વમોહનીયનો બંધ નથી હોતો પણ સત્તા અને ઉદય હોય છે.
જ
ચોથું અવિરતિ સષ્ટિ ગુણાસ્થાનક એ તેમા સયોગી કેવળી ગુણાસ્થાનકનો પાપી છે. સાચી સાધકતા-ધાર્મિકતાની શરૂઆત જ સમ્યક્ત્વભાવ પ્રાપ્તિથી છે. શુદ્ધ આત્મભાવનો પાયો સમ્યગ્દર્શનદર્શનાચાર છે.
મિથ્યાત્વ મોહનીયનો ઉદય એટલે સાપ્ય સાથે છૂટાછેડા. ક્ષાયોપશર્મિક સમર્પિત એટલે સાધ્ધ સાથે છેડાછેડી. અને
સાયિક સમકિત એટલે સાધ્ય સાથે સાયુજ્યતા (અભેદતા). ઉપરામ સમકિત મોહને દબાવે છે, થોપામ સમિકત મોહને સુધારે છે, જ્યારે ાર્ષિક સમકિત મોહને મારે છે-ખતમ કરે છે. થોપાશમ એ પુરુષતંત્ર છે જ્યારે માણિકતા એ વસ્તુતંત્ર છે. વળી થોપશમ એ આર્થિક ભાવ છે જ્યારે ક્ષાયિક એ પૂર્ણ ભાવ છે.
‘તત્ત્વજ્ઞાન તરંગિણી’માં જણાવ્યા મુજબ...
તથારૂપ પ્રતીતિપણે પરિણમે તે સમ્યકત્વ છે. નિરંતર તે પ્રતીતિ વર્યાં કરે તે ક્ષાવિક સમ્યક્ત્વ' કહીએ છીએ, તે પ્રીતિને સત્તાગત આવરણો ઉદય આવ્યો નથી ત્યાં સુધી “ઉપદામ રામ્યા' કહીએ છીએ, આત્માને આવા ઉદય આવે ત્યારે તે પ્રતીતિથી પડી જાય છે. તેને ‘સાસ્વાદન સમ્યક્ત્વ’ કહીએ છીએ. અત્યંત પ્રતીતિ થવાના યોગમાં સત્તાગત અલ્પ પુદ્દગલનું વેદનું જ્યાં રહ્યું છે તેને વૈદક સાવક
સુધી દૂષિત સમ્યકત્વનો અનુભવ-વેદન કરે છે, તેને સારવાઇન સમ્યગ્દષ્ટિ ગુણસ્થાનક કહે છે. ક્ષીરાદિ વાનગીનું ભોજન કર્યા બાદ વમન થતાં, જૈદૂષિત રસાસ્વાદનું અનુભવન થાય છે તેના જેવું ઉપરના ગુણાસ્થાનકેથી પતન પામનારા સાધકનું આ ગુણાસ્થાને સમ્યક્ત્વનું દષિત રસાસ્વાદન હોય છે. ઉપશમભાવનું સમ્યકત્વ આખાય ભવચક્રમાં નિગોદથી નિર્વાણ સુધીમાં ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ જ વાર હોય છે, તેથી પતન પણ પાંચ વાર હોય છે. એટલે આ બીજા સાસ્વાદન ગુણસ્થાનકની સ્પર્શના પણ ભવચક્રમાં