________________
()
તા. ૧૬-૧-૯૧
પ્રબુદ્ધ જીવન
આહલાદક હૃદયસ્પર્શ In ડો. હસમુખ દોશી
થોડા સમય પહેલાં ડે. રમણલાલ ચી. શાહ ત “ વંદનીય હૃદયસ્પર્શ • એમના જીવનખંડને એ વ્યક્તિઓ જયાં જયાં સ્પર્શી ગઈ હોય તેને એમણે પ્રકાશિત નામનું પુસ્તક રસપૂર્વક વાંચી ગયો હતો. સાહિત્યકારો, પત્રકારો, તત્વચિંતકો વગેરેને કરેલ છે એટલે તેમાં સત્યની કે તથ્યની ઉપેક્ષા થવાનો સંભવ ઓછો રહે છે. શ્રદ્ધાંજલી આપતા “ પ્રબુદ્ધ જીવન માં પ્રગટ થયેલા આ લેખો વાંચીને ચરિત્રલેખન સુવિખ્યાત લોકપ્રિય લેખક સમરસેટ મોમે પોતાની Classic ગણાયેલી. વિશે જે થોડા વિચારે છૂર્યા છે તે અહી લખું છું.
નવલકથા AZOR's EDGE ના આરંભમાં લખ્યું છે કે માણસનું મૂલ્ય વર્ષો પહેલાં સદગત શ્રી રમણલાલ દેસાઈ વિશે શોધ પ્રબંધ લખતો હતો તેના મૃત્યુ પછી “મટન’ જેવું થઈ જતું હોય છે. તેનામાં રહેલી સજજનતા કે ત્યારે તેમના તેજચિત્રો' પુસ્તક સંબંધે લખવાનું હતું. તેજચિત્રો અને પછી દુર્જનતાનો પછી બહુ હિસાબ રહેતો નથી. એટલે જ તો દાચ પોતાના જીવનકાળ મરણોત્તર માનવ સૌરભ નામે બે ગ્રંથોમાં એ મૂલ્યનિષ્ઠ સાહિત્ય સર્જકે કેટલીક માં મહાખટપટી, કુટિલ અને સ્વાર્થી ગણાયેલા રાજકારણીઓની પુણ્યતિથિઓ, વિભુતિઓ વિશે તો કેટલીક સામાન્ય વ્યક્તિઓની અસામાન્યતા વિશે સમભાવલિ સ્મારક સભાઓ, તૈલચિત્રોને બાવલાંઓ, તેમના નામ સાથે જોડાયેલાં પારિતોષિકને ઉદાર નિરૂપણ ક્યું છે. જે તે વ્યક્તિનાં ચરિત્રની રેખાઓ દેવા જતાં રમણલાલ ટપાલટિકિટો વગેરેનું આયોજન કરવામાં નહિ આવતું હોય ? અપવાદો બાદ કરતાં દેસાઈ પોતાના વ્યક્તિત્વને ચરિત્રભૂત વ્યક્તિ સાથે Involve કરવાનું ટાળ આ ચરિત્રભૂત વ્યક્તિઓ નજીકના ભવિષ્યમાં ભૂલાઈ જવાની છે. એવી વ્યકિતઓમાં
છે. કોઈ પણ વ્યક્તિનું દોષ દર્શન એ ગુણાનુરાગી લેખક જતું કરે છે. ડો. રમણભાઈ જે અસમાન્યતા રહેલી હતી તે ડે. રમણભાઈએ અનુભનિની તીવ્રતા સાથે બતાવી શાહે જાણ દોષ દર્શનને મહદ્ અંશે ટાળ્યું છે, પણ ચરિત્રભૂત વ્યક્તિ સાથે એમનું આપી છે. અગરચંદજી નાહટા, પરમાનંદ કાપડિયા, મેડમ સોફિયા વાડિયા, ગૌરી. Involvement તાદામ્ય વારંવાર પ્રગટ થતું રહે છે. એથી ચરિત્ર નિરૂપણમાં પ્રસાદ ઝાલા, યુરોશ શુક્લ, ઉમેદભાઇ મણિયાર, મનસુખલાલ મહેતા, મૂળાંકર કદાચ પરલક્ષિતા જળવાતી નથી, પણ આ પ્રકારના તાદામ્યથી ચરિત્રભૂત વ્યક્તિની ભટ્ટ કે રંભાબહેન ગાંધી વગેરેનાં ચરિત્રાંનો આ પ્રકારનાં છે. કાળનું ચક્ર ફરી રેખાઓ વધારે જીવંત અને શક્ય બને છે. એ તેમનો મોટો લાભ છે. એ રીતે વળરો અને તેઓ વિસ્મૃત થઈ જશે. ત્યારે તેમના વ્યક્તિત્વમાં રહેલી ગરિમા આ સમગ્ર ચત્રિલેખનમાંથી Personal Essay રસલક્ષી નિબંધ કે અંગત આહલાદક નિરૂપણો દ્વારા પ્રસરતી રહેશે. નિબંધના લક્ષણો પ્રગટ થાય છે. એ તેમાંથી ઉત્પન્ન થતો બીજો મોટે લાભ લોક સાહિત્ય અને પછાત વર્ગોનાં દુખ ગાવામાં પ્રવૃત્ત રહેનાર વેરચંદ છે. અને જયાં અંગત નિબંધના લક્ષણો પ્રગટ થાય ત્યાં સમગ્ર લખાણ શાસ્ત્રીય મેઘાણીની ઐતિહાસિક નવલકથા “ ગુજરાતનો જય ' વાંચીને મારા એક બહુ કે સંશોધનાત્મક બનવાને બદલે સૌદર્યલક્ષી કે રસાત્મક બન્યા વગર ન રહે. અને નિકટના આપ્તજન સ્વાભાવિક રીતે બોલી ઉઠેલા કે વસ્તુપાલ તેજપાલનું ગૌરવ એટલે તો ઉપરોક્ત પુસ્તકનાં ચત્રિલેખો “ પ્રબુદ્ધ જીવન ” માં પ્રગટ થતા હતા આ નવલકથાનું અપૂર્વ સૌદર્ય દર્શન છે. દુનિયામાં આવી કેટલીક વ્યક્તિઓ થઈ ત્યારે વાંચેલા હોવા છતાં તે ગ્રંથાકારે વાંચવાનું પ્રલોભન ટાળી ન શકાયું. ડો. રમણભાઈ ગઈ છે. એટલે જ તો આ પૃથ્વી પોતાનો ભાર વેંઢારતી નહિ રહી હોય ? આવી શાહની લખાવટમાં રહેલી નિષ્પયનતા એક નિર્દભ સરળ શૈલીનું રસાળ દર્શન યશસ્વી વ્યક્તિઓ જ માનવ ઈતિહાસનાં ક્લેક્તિ પ્રકરણોને ભૂલી જવાનું કહે છે. કરાવે છે, અને એટલે આ લખાણો પૂર્વે વાંચ્યા હોવા છતાં ફરી ન વાંચવાનો મોહ ને માણસને જીવતો રાખે છે. સમાજમાં એવી કેટલીક અજ્ઞાત અબોધ વ્યક્તિઓ છોડી શકાયો નહિ. રોબર્ટ લન્ડ મેકસ બીસ્ત્રોમ અને એ. જી. ગાર્ડનર જેવા હોય છે. જેમની અસામાન્યતાનું દર્શન કરાવવાનો જે પુરુષાર્થ કરી શકે એ સાચો વીસમી સદીના અંગ્રેજી અંગત નિબંધના સર્જકોની મોહિની લગભગ ઓસરી જવામાં સાહિત્યકાર છે. હતી. તે મોહિની આ અત્રિ નિબંધોને કારણે ફરીને જાગ્રત થઈ તે એમની સુભદ્ર સ્વાભાવિક શૈલીનો પરમ આવિષ્કાર દર્શાવે છે.
આનંદઘનજીનાં સ્તવનો-ભક્તિ સંગીત આન્દ્ર મોર્ચો પોતાના પુસ્તક Aspects of Biography માં નોંધ
અને પ્રવચનનો કાર્યક્રમ 29: The Modern biographer, if he is honest, will not
સંધના ઉપક્રમે આનંદઘનજીનાં સ્તવનોનો ભક્તિ સંગીત અને પ્રવચનનો કાર્યક્રમ નીચે allow himself to think: 'Here is a great writer; round his name a legend has beenbuilt; it is on the legend, |પ્રમાણે યોજવામાં આવ્યો છે. and on the legend alone, that a wish to dwell. No, ભક્તિસંગીત : શ્રીમતી પૂર્ણિમાબહેન સેવંતીલાલ શેઠ He thinks rather: Here is a Man, I posses a certain number of documents, and certain amount of
પ્રવચન : ડો. રમણલાલ ચી. શાહ evidence about him. I am going to attempt to draw
દિવસ : મંગળ, બુધ, ગુરુ તા. ૨૨, ૨૩, ૨૪, જાન્યુઆરી, a true portrait. What will this portrait be? I have
૧૯૯૧ no idea. I don't want to know before I have actually
સમય : સાંજના ૪-૦૦ કલાકે drawn it.
સ્થળ : પરમાનંદ કાપડિયા સભાગૃહ ૪૫, સરદાર આજ મોર્વો એવી ચત્રિભૂત વ્યક્તિઓ વિશે નોંધે છે. જેમના જીવનને
વલ્લભભાઈ પટેલ માર્ગ, મુંબઈ-૪૦ ૦૪. ભૂતકાળ ભરખી ગયો છે. એવી વ્યક્તિઓ વિશે પ્રામાણિક માહિતી બહુ હોતી
પ્રત્યેક દિવસે પસંદ કરેલા બે ત્રણ સ્તવનનું ભક્તિસંગીત સહિત ગાન થશે અને તેનું નથી. અનુમાનોની અને દંતકથાઓની ભૂમિકા ઉપર ચણાયેલી આવી ઈમારતો પછી
રહસ્ય સમજાવવામાં આવશે. શ્રોતાઓને સ્તવનની નક્લ સભામાં આપવામાં બહુ શ્રદ્ધેય લાગતી નથી. કેમ કે તેમાં નિર્ભેળ સત્ય હોતું નથી. બનાર્ડ શો અને
આવશે. કિશોરલાલ મશરૂવાળા જેવા ચિંતકો વારંવાર નોંધે છે તેમ ઇતિહાસ દાપિ સાચો
સર્વેને પધારવા વિનંતી છે. હોતો નથી. અરે, આપણી નજીકના ભૂતકાળ સંબંધે કેટલાય લેખકો જ્યારે લખતાં હોય છે ત્યારે તેમાં ઘણી ભૂલો, હકીકત ઘેષો હોય એમ જોવા મળ્યું છે. શાસ્ત્રીય રિમાબહેન વોરા
નિમ્બહેન એસ. શાહ ચોકસાઇ કે સંશોધનાત્મક સત્યને જાળવવાનું સામાન્ય લેખકોનું ગજું હેતું નથી. સંયોજક
પ્રવીણચંદ્ર કે. શાહ અને એટલે ગાંધીજી કે અન્ય તત્કાલીન મહાનુભાવોના ચરિત્ર લેખનમાં સત્યની !
મંત્રીઓ ઢક વિડંબના થતી હોય છે. સદ્ભાગ્ય ડો. રમણભાઈ શાહે એવી વ્યક્તિઓ વિશે નોંધ: આનંદઘનજી વિશેના અગાઉના કાર્યક્રમોમાં લેવાયેલાં સ્તવનો સિવાયનાં લખ્યું છે જે ભતકાળમાં વિલીન થઈ ગઈ હોવા છતાં એમનાથી બહુ દૂર ન હોય. | બાકીનાં સ્તવનોમાં છ થી સાત સ્તવનો રજૂ કરવામાં આવશે.
