________________
છું, મે દીર્ઘશ્વાસપ્રેક્ષાનો પ્રયોગ કર્યો છે. તેથી હું લાંબો શ્વાસ લેવાનું જાણું છું.” પ્રાણ અને આરોગ્ય
શ્વાસ-પ્રાણનો પ્રયોગ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રયોગ છે. પ્રાણસંતુલનની સાથે આરોગ્યનો ઊંડો સંબંધ છે, તેથી પ્રાણનું સમ્યફ હોવું આવશ્યક છે. પ્રાણનું આકર્ષણ કઈ રીતે થાય છે ? શરીરમાં પ્રાણનો સંચય ક્યાં થાય છે ? પ્રાણનું વિતરણ ક્યાંથી થાય છે ? પ્રાણની તમામ ક્રિયાઓ ક્યાંથી સંચાલિત થાય છે ? આ સઘળા પ્રશ્નો અંગે સ્વતંત્રરૂપે વિસ્તૃત ચર્ચા અપેક્ષિત છે. વાસ્તવમાં પ્રાણ સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપ્ત છે. જૈન દર્શનમાં આઠ વર્ગણાઓ માનવામાં આવી છે. પુદ્ગલોના આઠ એવા સમૂહ છે કે જે સમગ્ર લોકમાં, બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત છે. તેમાં એક વર્ગણાનું નામ તૈજસ વર્ગણા છે. આપણે ક્યાંય બહાર જવાની જરૂર નથી. આપણી આસપાસ પ્રાણનું એક વલય રચાયેલું છે. ચારે તરફ પ્રાણની સામગ્રી વિકીર્ણ છે. જો આપણે યોગ્ય રીતે લેવાનું જાણીએ, પ્રાણનો સંચય કરવાનું જાણીએ તો પ્રાણનો વ્યાપક સંગ્રહ કરી શકીએ છીએ અને પ્રાણનો પ્રયોગ પણ કરી શકીએ છીએ. ઘણી બધી બીમારીઓ એવી છે કે જે પ્રાણના અસંતુલન અને અવરોધ દ્વારા પેદા થાય છે. પેરાલીસીસ (પક્ષાઘાત)નાં અનેક કારણો માનવામાં આવે છે, પરંતુ તેનું જે સૌથી મોટું કારણ છે એ તો છે – જ્યાં પ્રાણની સક્રિયતા ઓછી હશે ત્યાં નિષ્ક્રિયતા આવી જશે. જે અવયવમાં પ્રાણ-સંચાર અવરોધાય છે તે અવશ્ય પક્ષાઘાતથી આક્રાંત થાય છે. પ્રાણશક્તિનું સમ્યક્ સંચાલન થતું રહે તો કોઈ અવયવ નિક્રિય બનશે નહિ. આપણે ઓક્સિજન લઈએ છીએ નર્વની સાથે અથવા લોહીની સાથે. લોહી ઓક્સિજનને પ્રત્યેક કોશિકા સુધી પહોંચાડે છે. તેનાથી આપણા જીવનની શક્તિ
બરાબર કામ કરતી રહે છે અને આરોગ્ય જળવાઈ રહે છે. જ મન
અસ્તિત્વનો પાંચમો ઘટક મન છે. મન સર્વસ્વ છે અને કશું જ નથી. મનનું કોઈ સ્થાયી અસ્તિત્વ નથી. જ્યારે મન અસ્તિત્વમાં દ હોય છે ત્યારે તે સર્વસ્વ હોય છે. તેને પેદા કરવામાં ન આવે તો તે છે છે
મહાવીરનું આરોગ્યશાસ્ત્ર + ૭ કાકા નો
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
