________________
આપે છે. આપણી શારીરિક અને માનસિક પ્રણાલીને સ્વસ્થ રાખવાનું મહત્ત્વપૂર્ણસૂત્ર એટલે કાયોત્સર્ગ. મન ઉપર પણ કેટલો બધો ભાર છે ! કોઈ ગધેડો, બળદ કે ઊંટ પણ જેટલો ભાર વહન કરી શકતો નથી, કોઈ ટ્રક પણ જેટલો ભાર વહન કરી શકતી નથી એટલો બધો ભાર મન વહન કરે છે ! એક નાનકડી ઘટના ઘટે છે અને ચાલી જાય છે. પરંતુ તેનો ભાર અનેક મણ – અનેક ટનથી પણ વધુ થઈ જાય છે. આટલો બધો ભાર આપણા મન અને મસ્તિષ્કને વહન કરવો પડે છે. એ ભાર શી રીતે દૂર કરી શકાય ? તે માટે ખૂબ સુંદર પ્રયોગ છે – કાયોત્સર્ગ.
ભારનું વિશોધન
પૂછવામાં આવ્યું કે, “ભંતે ! કાયોત્સર્ગ દ્વારા શું થાય છે ?” કહેવામાં આવ્યું કે, “જે ભાર છે, તેનું વિશોધન થાય છે. કોઈ એવું આચરણ કે એવો વ્યવહાર થઈ ગયો. કોઈ ઘટના ઘટી ગઈ અને તેને કારણે મન ઉપર જે બોજ આવી ગયો તેનું વિશોધન કાયોત્સર્ગદ્વારા થાય છે. પ્રાચીનકાળમાં પ્રાયશ્ચિત્તની વિધિ કાયોત્સર્ગ જ હતી. અમુક વ્યવહાર અકરણીય થઈ જાય તો આઠ શ્વાસોચ્છવાસનો કાયોત્સર્ગ કરો. અમુક વ્યવહાર અકરણીય બની જાય તો પંદર શ્વાસોચ્છવાસનો કાયોત્સર્ગ, પચીસ શ્વાસોચ્છવાસનો કાયોત્સર્ગ અથવા ક્રમશઃ હજાર શ્વાસોચ્છવાસનો કાયોત્સર્ગ કરો. કાયોત્સર્ગ એ ભારવિશોધનની અને પ્રાયશ્ચિત્તની એક પ્રક્રિયા છે. તેથી આગળ મહત્ત્વની સૂચના એ આપવામાં આવી કે જ્યારે પ્રાયશ્ચિત્તની વિશુદ્ધિ થઈ જાય છે, જ્યારે તે બોજ ઊતરી જાય છે, ત્યારે હૃદય શાંતિપૂર્ણ બની જાય છે. જેવી રીતે અનાજનો કોથળો ઊંચકનાર માણસ તેને ઊંચકતી વખતે ભારનો અનુભવ કરે છે, પરંતુ જ્યારે તે તે કોથળાને ઊતારીને વિશ્રામ લે છે ત્યારે તેને એવો અનુભવ થાય છે કે જાણે તે બિલકુલ હળવો બની ગયો હોય. આપણાં આચરણો, વ્યવહારો, ઘટનાઓ. પરિસ્થિતિઓનો મગજ ઉપર જે માનસિક બોજ પડે છે તે કાયોત્સર્ગ કરતાં જ એકદમ હળવો બની જાય છે. વ્યક્તિ અસીમ સુખશાંતિનો મ અનુભવ કરે છે. શારીરિક તનાવમાંથી મુક્તિ, માનસિક તનાવમાંથી મુક્તિ તથા આરોગ્યની અણમોલ નિષ્પત્તિઓ તથાસૂચનાઓ તેના દ્વારા આપવામાં આવી.
કાર ના મહાવીરનું આરોગ્યશાસ્ત્ર + ૧૧૬
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
