________________
શ્વાસ અને આરોગ્ય
શરીર પૌદ્ગલિક છે - ‘વર્ણ ગંધરસસ્પર્શવાન્ પુદ્ગલઃ'જેમાં વર્ણ છે, ગંધ છે, રસ છે અને સ્પર્શ છે તે પુદ્દગલ છે, તે પૌદ્ગલિક વસ્તુ છે. શ્વાસમાં આ ચારેય લક્ષણ મળે છે. તેથી શ્વાસ પૌદ્ગલિક છે.
ગૌતમે ભગવાન મહાવીરને પૂછ્યું ‘ભંતે ! જીવ શ્વાસપ્રશ્વાસ લે છે ? જો લેતા હોય તો કઈ રીતે લે છે ?’ ભગવાને તેનો ઉત્તર ચાર દૃષ્ટિએ આપ્યો - દ્રવ્ય દૃષ્ટિએ, ક્ષેત્ર દૃષ્ટિએ, કાલ દૃષ્ટિએ તથા ભાવ દૃષ્ટિએ. ભગવાને ભાવદૃષ્ટિએ સમાધાન આપતાં કહ્યું – ‘ભાવઓ વણમંનાઈ ગંધમંતાઈ, રસમંતાઈ, ફાસમંતાઈ આણમંતિ વા પાણમંતિ વા ઊસસંતિ વા નીસમંતિ વા...... (ભગ. ૨/૩,૪) પ્રત્યેક જીવ શ્વાસ-પ્રશ્વાસ લે છે. તેના શ્વસન-પુદ્ગલ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શયુક્ત હોય છે. જેવી રીતે શરીરમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ છે તેવી જ રીતે શ્વાસમાં પણ તે ચારેય છે. પ્રાણી માત્ર શ્વાસ નથી લેતું, તે વર્ણ, ગંધ અને સ્પર્શયુક્ત પુદ્ગલ ગ્રહણ કરે છે. પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ રસ અને ચાર કે આઠ સ્પર્શ શ્વાસમાં વિદ્યમાન છે. જ્યારે માનવીની ભાવધારા શુદ્ધ હોય છે ત્યારે ઇષ્ટ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શયુક્ત શ્વાસ ગૃહીત બને છે અને જ્યારે ભાવધારા અશુદ્ધ હોય છે ત્યારે અનિષ્ટ વર્ણ, ગંધ, રસ તથા સ્પર્શયુક્ત પુદ્ગલ ગૃહીત બને છે. ઈષ્ટ વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હોય તો આરોગ્ય જળાવાઈ રહે છે અને અનિષ્ટ વર્ણ, રસ, ગંધ તથા સ્પર્શ હોય તો આરોગ્ય બગડી જાય છે.
મહાવીરનું મોશાય
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
