________________
કશું જ નથી. જેવી રીતે ભાવ સ્થાયીતત્ત્વ છે તેવી રીતે મન સ્થાયીતત્ત્વ નથી. મન ઉત્પન્ન થાય છે, વિલીન પણ થાય છે. આપણે જ્યારે ઇચ્છીએ ત્યારે મનને પેદા કરીએ શકીએ છીએ અને જ્યારે ઇચ્છીએ ત્યારે મનને વિરામ આપી શકીએ છીએ. મનની અનેક અવસ્થાઓ છે. મન ચંચળ, વ્યગ્ર અને એકાગ્ર બને છે. તે સમનસ્ક અવસ્થા છે, પરંતુ જ્યારે મન હોય છે ત્યારેતે ઘણું બધું હોય છે. તેથી આરોગ્યની સાથે મનનો સંબંધ જોડાયેલો છે. મન સ્વસ્થ હોય તો શરીર સ્વસ્થ રહે છે. મન અસ્વસ્થ થાય તો શરીર અસ્વસ્થ બને છે. આચાર્ય મલયગિરિએ નંદીસૂત્રની વૃત્તિમાં આ વિષયની ખૂબ સરસ મીમાંસા કરી છે. એક વ્યક્તિને ઇષ્ટ ભોજન મળે, પૌષ્ટિક ભોજન મળે તો તેનું શરીર પુષ્ટ બની જશે. જો તેને અનિષ્ટ ભોજન મળે, કુપોષણ મળે તો તેનું શરીર ક્લાન્ત અને રુગ્ણ બની જશે. એ જ રીતે જ્યારે મન સારા વિચાર, સારું ચિંતન અને વિધાયક મનન કરે છે ત્યારે તે ઇષ્ટપુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. તેનાથી મન પ્રફુલ્લિત બને છે અને શરીર સ્વસ્થ બને છે. જ્યારે મનમાં ખરાબ વિચારો, ખરાબ ક્લ્પનાઓ અને ખરાબ સ્મૃતિઓ જાગે છે ત્યારે અનિષ્ટ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. તેનાથી મન પણ રુગ્ણ બને છે અને સ્વસ્થ શરીર પણ,અસ્વસ્થ બની જાય છે. શરીરનો મન ઉપર અને મનનો શરીર ઉપર ભારે પ્રભાવ પડે છે. એક સૂત્ર આ છે - શરીર સ્વસ્થ હશે તો મન સ્વસ્થ રહેશે. બીજું સૂત્ર એવું હોઈ શકે કે – મન સ્વસ્થ હશે તો શરીર સ્વસ્થ રહેશે. વાસ્તવમાં બીજું સૂત્ર વિશેષ નિર્ણાયક છે.
-
પ્રશ્ન છે – મનનું આરોગ્ય કઈ રીતે જળવાઈ રહે ? મન કેવી રીતે ઇષ્ટ પુદ્ગલોને અવિરત ગ્રહણ કરતું રહે ? સામાન્ય રીતે એમ માનવામાં આવે છે કે – આપણે ચિંતન કરીએ છીએ પરંતુ દાર્શનિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો એમ કહેવાશે કે મન મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને લીધા વગર એક ઈંચ પણ આગળ વધી શકતું નથી. જેવી રીતે પ્રાણશક્તિના પુદ્ગલ સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપ્ત છે એ જ રીતે મનોવર્ગણાના પુદ્ગલ જે મનની ક્રિયાને સંચાલિત કરે છે તે પણ સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપ્ત છે. તે પુદ્ગલ ઇષ્ટ પણ છે અને અનિષ્ટ પણ તે છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે મનોવર્ગણાના જે પુદ્ગલોનાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ અનુકૂળ હોય છે, સારાં હોય છે તે ઇષ્ટ પુદ્ગલ છે. જે પુદ્ગલોનાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ પ્રતિકૂળ હોય છે, ખરાબ મહાવીરનું અધયશાસ્ત્ર
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
