________________
૧૧૨
કારિકાવલી-મુકતાવલીવિવરણ चतुर्थी विधा प्राणादिरित्युक्तमाकरे, तथाऽपि सङ्क्षपादेव वैविध्यमुक्तम् । 'प्राणस्त्वेक एक हृदादिनामास्थानवशान्मुखनिर्गभादिनानाक्रियाभेदाच्च नाना" सज्ञा लभत इति पर्यवसितो वायुः ॥ इति वायुनिरूपणम् ॥
વાવું નિપત્તિ-અપ ઈત્યાદિ–અપાકજ અનુષ્કાશીત સ્પર્શવદદ્રવ્યને વાયુ કહેવાય છે. અનુષ્ણશીતસ્પર્શ પૃથ્વીમાં પણ છે અને અપાકજ સ્પર્શ જલાદિમાં પણ છે. તેથી લક્ષણમાંના ક્રમશઃ અપાકજ અને અનુષ્કાશીત પદના સન્નિવેશથી ઉભયત્ર અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પૃવ્યાદિદ્રવ્યોના સ્પર્શની અપેક્ષાએ વાયુને અપાકજ અનુગ્ગાશીત સ્પર્શ વિજાતીય છે. તાશ વિજાતીય સ્પર્શનિક જન્યતાનિરૂપિત જનતાવછેદક તરીકે જન્યવાયુત્વ [અનિત્ય વાયુમાવવૃત્તિ] સિદ્ધ થાય છે અને તદવરિચ્છન્ન જન્યતા નિરૂપિત જનકતાવચ્છેદક રૂપે “વાયુવ' જાતિ; જલત્વજાતિની જેમ જ પૂર્વોક્ત રીતે સિદ્ધ થાય છે. અનુમાન પ્રકારાદિ પૂર્વોક્તરીતિથી સ્પષ્ટ છે. વાયુની ગતિ તિર્યક છે. એ વાયુ સ્પર્શ–શબ્દ-ધતિ અને કંપ દ્વારા અનુમેય છે. વિજાતીય સ્પર્શથી, વિલક્ષણશબ્દથી, તૃણાદિની વૃતિથી અને શાખાદિના કંપથી વાયુનું અનુમાન કરાય છે. વાયુનું જે રીતે પ્રત્યક્ષ થતું નથી. તે રીતે આત્મનિરૂપણના અવસરે કહેવાશે. નિત્ય અને અનિત્યભેદથી વાયુ બે પ્રકાર છે. પરમાણુ સ્વરૂપ વાયુ નિત્ય છે. શરીર ઈદ્રિય અને વિષયભેદથી. અનિત્ય વાયુ ત્રણ પ્રકાર છે. પિશાચાદિનું શરીર વાયવીય છે. જે અનિજ જ હોય છે. યદ્યપિ જલીય તેજસીય કે વાયવય શરીરમાં પાર્થિવભાગ પણ હોવાથી તે તે શરીર ઉપભેગના સાધન બને છે. તેથી જલીયાદિ શરીરને જલીયાદિ જ કહેવા નહિ જોઈએ પરતુ જલીયાદિ શરીરમાં જલાદિનું પ્રાધાન્ય હોવાથી તે તે શરીરને જલીયાદિ કહેવાય છે. સમગ્ર શરીરમાં વ્યાપીને રહેનારી સ્પર્શને ગ્રહણ કરનારી વર્ગ ઈન્દ્રિય વાયવીય છે. જે નીચે જણાવેલા અનુમાનથી સ્પષ્ટ થાય છે. “સ્વનિ વાચવીણ પરિપુ મળે स्पर्शस्यैवाभिव्यञ्जकत्वाद् अगसगिसलिलशैत्याभिव्यञ्जकपवनवत् ।”
