________________
ઇન્દ્રિયવનિરૂપણ
૧૬૯ सन्निकर्षघटकतया कारणीभूतचक्षुःस योगाश्रयस्य कालादेः वारणाय मनः पदम् । ज्ञानकारणमित्यपि तद्वारणायव । करणमिति-असाधारणं कारण करणम् । असाधारणत्व व्यापारवत्त्वम् ।।५८॥ | ચાક્ષુષાદિ “છ” પ્રકારના પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ઈન્દ્રિય કારણ છે. ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયમાં વૃત્તિ ઈન્દ્રિયત્વ જાતિ સ્વરૂપ નથી. પૃથ્વીત્વને છોડીને ઈન્દ્રિયત્ન રસનેન્દ્રિયાદિમાં વૃત્તિ છે. ઈન્દ્રિયત્વને છોડીને પૃથ્વીત્વ ઘટાદિમાં વૃત્તિ છે. અને પૃથ્વીત્વ તથા ઈન્દ્રિય ધ્રાણેન્દ્રિયમાં નવૃત્તિ છે. આ રીતે પૃથ્વીવાદિની સાથે સાંકર્યની આપત્તિના કારણે ઇન્દ્રિયવને જાતિ નથી માનતા. પરંતુ શબ્દથી ઈતર ઉદ્દભૂતવિશેષગુણના અનાશ્રયત્વવિશિષ્ટ, જ્ઞાનકારણમનઃ સગાશ્રયત્વને ઈન્દ્રિયત્ન કહેવાય છે. માત્ર જ્ઞાનકારણભૂતમનઃ સંયેગાશ્રયત્વને જ ઈન્દ્રિયત્ન માનીએ તે જ્ઞાનકારણભૂત આત્મમઃ સંગાશ્રયત્વ તે આત્મામાં પણ હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે “શબ્દતરોદભૂત...ઈત્યાદિને નિવેશ કર્યો છે. આત્મામાં શબ્દતરભૂતવિશેષગુણ સુખાદિનું અનાશ્રયત્વ ન હોવાથી, તેમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. “સ્મરિવાર” અહીં આદિપદથી ચમમાં અતિવ્યાપ્તિ સંગૃહીત છે. કારણ કે કેટલાકના મતે “ચમનઃ સંગ પણ જ્ઞાનમાત્રની પ્રત્યે [જન્યજ્ઞાનમાત્રની પ્રત્યે] કારણ છે. ઉદ્દભૂતવિશેષ ગુણાનાશ્રયવવિશિષ્ટ જ્ઞાનકારણમન સંગાશ્રયત્ન” ને ઈન્દ્રિયત્વ માનીએ તે ઉદ્દ ભૂતવિશેષગુણાશ્રયત્વ [શબ્દાત્મક ઉદ્દભૂત વિશેષગુણાશ્રય] શ્રવણેન્દ્રિચમાં હેવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે ફાતર’ પદ નિવેશ છે. શ્રવણેન્દ્રિયમાં શબ્દતરોભૂતવિશેષ ગુણનું આશ્રયત્ન ન હોવાથી તેમાં આવ્યાપ્તિ નહીં આવે. “શબ્દતર વિશેષગુણાનાશયત્વવિશિષ્ટ તાદશસંયોગાયત્વ'ને ઈદ્રિયત્ન કહીએ તે શબ્દતર– રૂપાદિવિશેષગુણાશ્રયત્વવિશિષ્ટતાદશમન સંગાશ્રય ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયમાં અવ્યાપ્તિ આવશે. તેના નિવારણ માટે ઉદ્દભૂત પદને નિવેશ કર્યો છે. ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિમાં શબ્દભૂતવિશેષગુણનું આશ્રયત્વન હેવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ નહીં આવે. રૂપાદિમાં રહેલું ઉદ્દભૂતત્વ જાતિમ
