________________
૧૭૪
કરિકાવલી-મુકતાવલી-વિવરણ પ્રત્યે ઈન્દ્રિયોગને કારણે માનીએ તે વગિન્દ્રિય અને પ્રભાના સંગથી પ્રભાના ચાક્ષુષપ્રત્યક્ષની તેમજ અંધકારમાં ચક્ષુઈન્દ્રિય અને ઘટના સંયોગથી ઘટના સ્થાન પ્રત્યક્ષની આપત્તિ આવશે. તેથી તાદશાપત્તિના નિવારણ માટે વિશેષતઃ કાર્યકારણે ભાવને જણાવતા કહે છે– તુતરતુઈત્યાદિ–આશય એ છે કે દ્રવ્ય વૃત્તિલકિકવિષયતા સંબંધથી દ્રવ્યના, ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ચહુસંગ, વાચપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે વફસંગ અને માનસપ્રત્યક્ષની પ્રત્યે મનસગ કારણ છે. તેથી ત્વફપ્રભાસંગથી પ્રભાના ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષની તેમ જ અંધકારમાં, ઘટ તથા ચક્ષુના સંગથી ઘટના - ત્વારા પ્રત્યક્ષની આપત્તિ નહીં આવે. આવી જ રીતે દ્રવ્યસમવેતાદિના પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે પણ તત્તદિન્દ્રિયસંયુક્ત સમવાયાદિ સન્નિકની કારણતા વિશેષને વિચાર કરવો. તર્કસંગ્રહના વિવરણ પ્રસંગે લૌકિક સનિકનું સવિરતર વર્ણન કર્યું હોવાથી અહીં એ નથી કર્યું. ઉક્ત રીતે આત્માદિના માનસ પ્રત્યક્ષના અનુરેધથી મનઃ- સંયોગ, અને મના સંયુક્ત સમવાય સન્નિકર્ષને દ્રવ્ય અને દ્રવ્ય સમવેતના માનસ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કારણ માનવાનું આવશ્યક હોવા છતાં દ્રવ્ય અને દ્રવ્યસમેતના ચાક્ષુષાદિ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ચક્ષુરાદિના સંગને અને સંયુક્ત સમવાય સનિકને કારણ માનવાનું આવશ્યક નથી. કારણ કે ઘટાદિ દ્રવ્યોનું અથવા ઘટાદિદ્રવ્યમાં સમવેત રૂપાદિનું પ્રત્યક્ષ ચક્ષુરાદિ સંયુક્ત [કપાલિકાદિ સમવેતા [કપાલાદિ] સમવાય સન્નિકર્ષથી થઈ શકે છે. એકાદશ શંકાનું સમાધાન કરવા કહે છે. પરંતુ......ઇત્યાદિ–આશય એ છે કે પૃથ્વીપરમાણુનીલમાં રહેલું નીલત્વ અને ઘટાદિની નીલમાં રહેલું નીલત્વ એક જ હોવાથી ઘટનીલમાં જેવી રીતે નીલવનું પ્રત્યક્ષ થાય છે એવી રીતે પૃથ્વી પરમાણુના નીલમાં પણ નીલત્વનું પ્રત્યક્ષ થવું જોઈએ. આવી જ રીતે ઘટાદિગત પૃથ્વીત્વના પ્રત્યક્ષની જેમ પરમાણમાં પણ પૃથ્વીત્વનું પ્રત્યક્ષ થવું જોઈએ. “ઘટાદિમાં ઉદ્દભૂત રૂપ અને મહત્ પરિમાણ હોવાથી તત્સંબંધી નીલના મીલત્વનું
