________________
ઈન્દ્રિયવનિરૂપણ
૧૭
---- --
~
~-
~-
~
આટલું જ ઈનિદ્રયનું લક્ષણ કરીએ તે પ્રાચીનના મતે જ્ઞાનની પ્રત્યે [બાહ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ઈન્દ્રિયસંગની જેમ ઈન્દ્રિયના અવયવ અને વિષયને સંગ કારણ હેવાથી, તાદશ વિશેષગુણાનાશ્રયવિશિષ્ટ જ્ઞાનકારણ સંગાશ્રય ઈન્દ્રિયના અવયવમાં હોવાથી ઈન્દ્રિયાવથવામાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. તેના નિવારણ માટે મનઃ પદનું ઉપાદાન છે. ઈન્દ્રિયના અવયવમાં જ્ઞાનકારણભૂતમનઃસગાશ્રયત્ન ન હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. આવી જ રીતે ઈન્દ્રિયના લક્ષણમાં “મનઃ પદનું ઉપાદાન ન કરીએ તે કાલાદિદ્રવ્યમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. કારણ કે કાલાદિદ્રામાં રૂપાભાવનું પ્રત્યક્ષ થતું હોવાથી, રૂપાભાવપ્રત્યક્ષજનક ચક્ષુસંયુક્ત વિશેષણતા સનિક ઘટક ચક્ષુ સોગાત્મક જ્ઞાનકારણભૂત આશ્રયત્વ અને તારાવિશેષગુણાનાશ્રયત્ન કાલાદિમાં છે. પરંતુ મનઃ પદના ઉપાદાનથી કાલાદિમાં અતિ-. વ્યાપ્તિ નહીં આવે કારણ કે કાલાદિમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ જ્ઞાનકારણ સત્યાગાશ્રયત્વ હેવા છતાં સાનકારણમ સંગાશ્રયસ્વ. નથી. “યત્ર ચાર તા ૩પ૪શ્વેત એકાદશ આપને વિષય કાલાદિવૃત્તિ રૂપાભાવ હોવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ થાય છે.” એ સમજાવવાની પ્રાય આવશ્યકતા નથી. શતરભૂતવિશેષગુણાનાશ્રયત્વવિશિષ્ટ મનાયેગાશ્રયત્વને ઈન્દ્રિયત્ન કહીએ તે ઉપર જણાવ્યા મુજબ સર્વમૂર્ત દ્રવ્યસંગી કાલાદિવિભુમાં અતિવ્યાપ્તિ આવશે. તેથી “જ્ઞાન કારણ પદનું ઉપાદાન કર્યું છે. કાલાદિની સાથે મનસંયોગ જ્ઞાનનું કારણ ન હોવાથી તેને લઈને કાલાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. અસાધારણકારણને કરણ કહેવાય છે. કરણભૂત કારણમાં અસાધારણવ વ્યાપારવન્દ્ર સ્વરૂપ છે. અર્થાઃ વ્યાપારવ૬ અસાધારણ કારણને કરણ કહેવાય છે.
