________________
અનિર્ણ
૧૧૯
"
વ્હારું નિષયત્તિ—નન્યાનામિતિ ।——જન્યમાત્રની પ્રત્યે કાલ; કાલિકસ"બધાવચ્છિન્નાધેયતાનિરૂપિતાધિકરણવિધયા નિમિત્ત કારણ છે. કાલિકસબન્ધાવચ્છિન્ન કાર્ય વાવચ્છિન્નકા તાનિરૂપિતમધિકરણવિધયા નિમિત્તત્વમ્’ આ કાલનુ' લક્ષણ છે. કાલિકસ બધથી સવ નિત્યાનિત્ય પદાર્થ કાલમાં વૃત્તિ છે. તેથી જન્યમાત્રની પ્રત્યે કાલ, આધાર વિધયા નિમિત્ત કારણ છે. મૂલમાં લપમાશ્રયો મતઃ ' આ ચતુર્થ પાદ કાલમાં પ્રમાણ જણાવવા માટે છે. આશય એ છે કે ‘ ફૂવાની પટઃ ' ઈત્યાદિ પ્રતીતિ સૂર્યની પરિપન્નાદિ ક્રિયાને જ્યારે વિષય બનાવે છે ત્યારે સૂર્ય પરિસ્પન્હાર્દિની સાથે ઘટાદના સમન્વ જણાય છે. પરન્તુ એસ.બન્ધ ચેાગાદિસ્વરૂપ નથી. તેથી ‘સ્વાશ્રયતપનલયોનિમ’યોગ ' સ્વરૂપ મનાય છે. આ સબન્ધ ઘટક જે સ્વાશ્રય (રેસ્પન્હાશ્રય) તપનસયાગિ દ્રવ્ય છે. તેને કાલ કહેવાય છે. તદનુસૈગિક સયાગ ઘટાદના છે. યદ્યપિ તાદેશ સ ́ખ ધઘટક દ્રવ્ય તરીકે આકાશને માનીએ તો કાલને માનવાની આવશ્યકતા નથી. પરન્તુ તાદૃશસ`બંધઘટક દ્રશ્ય આકાશને માનીએ તા દ્વિશાદિને કેમ નહી...? આ રીતે વિનિગમનાવિરહ પ્રયુક્ત આકાશાહિદ્રવ્યને સબધઘટક માનવામાં ગૌરવ હાવાથી અતિરિક્ત કાલદ્રવ્યની તાદંશ સ્વાશ્રયતપન સયાગિસ’યેાગાત્મકસબન્ધઘટકતયા કલ્પના કરાય છે. આ રીતે અતિરિક્ત કાલદ્રવ્યની સિદ્ધિ થયા બાદ ‘i: સર્વવાન્' આ પ્રતીતિના અનુરોધથી કાલને સર્વાધાર માનવામાં જ ઔચિત્ય છે.
કાલના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણાન્તર જણાવે છે.—પાત્વીદેતુ: ...ઈત્યાદિ—જ્યેષ્ઠમાં પરત્વની પ્રતીતિ અને કનિષ્ઠમાં અપરત્વની પ્રતીતિ થાય છે. એ પ્રતીતિ ક્રમશઃ પરત્વે અ૫૨વગુણ વિષયક છે. એ સ્પષ્ટ છે. “વત્તાપરત્વે સાતમાચિયાળ, માધાવાવ્ ” આ અનુમાનથી પરવાપરવમાં સાસમવાચિકારકત્વ સિદ્ધ થાય છે. પરાપરત્વનું અસમવાયિકારણ પરવાપરત્વના આશ્રયભૂત દ્રશ્યના સાગ છે. અને એ સયાગના જે અનુયાગ છે. તે કાલ છે. અહી પશુ પરત્નાપરત્વના કારણીભૂત સંચાગના અનુયાગિ તરીકે દિગાઢિ
