________________
૧૪૬
કારિકાવલી-મુક્તાવલી-વિવરણ કાર પરિણત બુદ્ધિનું પ્રતિબિંબ પુરુષોમાં પડે છે. તેથી બુદ્ધિના કર્તવ્ય વિષયે પણ બુદ્ધિના પ્રતિબિંબ સાથે પ્રતિબિંબિત થાય છે. આ પ્રતિબિંબના કારણે પુરુષનો બુદ્ધિ સાથે જે સંબંધ છે. તે દર્પણમાં પ્રતિબિંબિત મુખને, દર્પણની સાથે જે સંબંધ છે. એના જેવો જ અતાવિક છે. મે ક્રર્તવ્ય” અહીં ઈદમશ વિષય સંબંધ છે. ઈન્દ્રિય પ્રણાલિકા દ્વારા [ઈન્દ્રિય દ્વારા] બુદ્ધિને વિષયાકાર જે પરિણામ વિશેષ છે, તે મુખની આગળ ઘરેલા દર્પણ ઉપર પડેલા નિઃશ્વાસના કારણે પ્રતીત થતી દર્પણની મલીનતાની જેમ જ તાત્ત્વિક [વાસ્તવિક] છે. આશય એ છે કે તલાવાદિનું પાણી, નીક દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન આકારવાલા ક્ષેત્રમાં સંબદ્ધ થઈને તે તે ક્ષેત્રના આકારને જેમ ધારણ કરે છે. તેમ બુદ્ધિ ઈન્દ્રિયસ્વરૂપ નીક દ્વારા ઘટાદિ વિષયની સાથે સંબદ્ધ થઈને તે તે વિષયાકાર પરિણત બને છે. બુદ્ધિની તે તે પરિણતિને જ્ઞાન કહેવાય છે. એકાદશ જ્ઞાનાત્મક જ બુદ્ધિ અને વિષયને સંબંધ છે. જે ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિઃસ્થાસાહિત દર્પણની મલીનતાની જેમ તાત્વિક છે. “મને એમ, અહીં “કત્તવ્યમ' આ વ્યાપારાંશ છે. “કર્તવ્ય આ પ્રમાણે બેલા શબ્દ સ્વરૂપ સંબંધ છે જેને તે વ્યાપારાંશ [વ્યાપાર કર્તવ્ય ઇત્યાકારક અભિલખ્યમાનઃ અંશ=સંબધે યસ્ય સ તથા] અધ્યવસાય સ્વરૂપ છે. આશય એ છે કે અમે વાર્તા' ઈત્યાકારક બુદ્ધિને જણાવનારા શબ્દમાં [વાક્યમાં] પુરુષ સંબંધ, વિષયસંબંધ અને અધ્યવસાયાત્મક વ્યાપાર સમ્બન્ધનું પ્રતિપાદન થાય છે. આ રીતે બુદ્ધિ ત્રણ અંશવાલી છે. બુદ્ધિના જ્ઞાનાત્મક પરિણામની સાથે પુરુષને અતાવિક સંબંધ છે. જેને ઉપલબ્ધિ કહેવાય છે. એકાદશ બુદ્ધિપરિણામાત્મક જ્ઞાનની સાથે પુરુષ સંબંધ દર્પણની મલીનતાની સાથેના મુખસંબંધની જેમ અતાવિક છે. દર્પણની મલીનતાના કારણે, એમાં પ્રતિબિંબિત નિર્મલ મુખની મલિનતા પ્રતીત થાય છે, પરંતુ ત્યાં જેવી રીતે મુખની મલિનતા અતાત્વિક છે તેવી રીતે પુરુષને ઉપર જણાવ્યા મુજબને જ્ઞાનાત્મક બુદ્ધિ પરિણામ સાથે સંબંધ પણ અતાવિક છે.
