________________
બુલિનિરૂપણ
૧૫૫. પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે. તે અવ્યપદેશ્ય [નિર્વિકલ્પક] અને વ્યવસાય [સવિક૯૫ક] ભેદથી બે પ્રકારનું છે.” આ પ્રમાણે સૂત્રાર્થ છે.
અથવા ઈશ્વરપ્રત્યક્ષસાધારણ, પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું લક્ષણ “જ્ઞાનાકરણકત્વ વિશિષ્ટ જ્ઞાન” આ પ્રમાણે છે. અનુમિતિનું ‘વ્યાપ્તિજ્ઞાન કરણ છે. ઉપમિતિનું “સાદૃશ્યજ્ઞાન” કરણ છે. શાબ્દબોધનું પદજ્ઞાન” કરણ છે. અને સ્મૃતિમાં “અનુભવ” કરણ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે પ્રત્યક્ષભિન્ન જ્ઞાનની પ્રત્યે “જ્ઞાન” કરણ છે. પરંતુ જન્ય પ્રત્યક્ષાત્મક જ્ઞાનની પ્રત્યે તે ઈન્દ્રિયે કરણ હોવાથી અને નિત્ય ઈશ્વરીય પ્રત્યક્ષનું કઈ જ કરણ ન હોવાથી પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનમાત્ર જ્ઞાનાકરણુક છે. આથી.
સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે કે “જ્ઞાનાકરણકત્વવિશિષ્ટ જ્ઞાનવમ ” આ. લક્ષણ ઈશ્વરીય પ્રત્યક્ષમાં છે જ. - પરામર્શજન્ય જ્ઞાનને અનુમિતિ કહેવાય છે. યદ્યપિ પરામર્શથી જન્ય એવું જ્ઞાન, પરામર્થનું માનસ પ્રત્યક્ષ પણ છે. તેથી પરામર્શના તે અનુવ્યવસાયમાં અતિવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ અનુમિતિના લક્ષણમાં “હત્વવિષયકત્વને પણ નિવેશ કરી લેવાથી પરામર્શના અનુવ્યવસાયમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. કારણ કે, પરામર્શાત્મક જ્ઞાન હેતુવિષયક હોવાથી તેને અનુવ્યવસાય પણું હતુવિષયક હોય છે. તેથી “પરામર્શજન્યત્વવિશિષ્ટહેવવિષયક જ્ઞાનવ” પરામર્શના અનુવ્યવસાયમાં ન હોવાથી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ નહીં આવે. યદ્યપિ ધૂમવાનું પર્વતો વહૂનમન” ઈત્યાકારક અનુમિતિ વિશેષ પણ પક્ષતાવરચ્છેદક વિધયા ધુમ વિષયક (હેતુવિષયક) હોવાથી તાદશી હેત્વવિષયક, પરામર્શ જન્યત્વ વિશિષ્ટજ્ઞાનત્વ, તાદશ અનુમિતિ વિશેષમાં ન હોવાથી તેમાં અવ્યાપ્તિ આવે છે. પરંતુ ઉક્તલક્ષણનું તાત્પર્ય, “પરમાન્યત્વવિષયજ્ઞનવૃાનુમવત્વાકાતિમત્તા” આ પ્રમાણે છે. “તો વહૂિર્તમાન ઈત્યાકારક છે, પરામર્શ જન્ય હેવવિષયકજ્ઞાનવૃત્તિ અનુભવની વ્યાપ્ય અનુમિતિત્વ જાતિ, તે જાતિ “ઘૂમવાન્વતો વનમન ઈત્યાકારક અનુમિતિમાં પણ છે. તેથી તેમાં અવ્યાપ્તિ નહીં આવે.
