________________
૧૬૦.
કારિકાવલા-મુકતાવલી-વિવરણ. જન્ય પ્રત્યક્ષના વિષય છે. રૂપ અને રૂપત્વ જાતિ વગેરેને છોડીને અન્ય. રૂપવદ્રવ્ય, પ્રથકૃત્યાદિ જે ચક્ષુગ્રાહ્ય છે તે પણ વગિન્દ્રિયગ્રાહ્ય છે. ત્વગિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે પણ રૂપ કારણ છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કે “બહિરિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપ કારણ છે.”
નવીનg...ઈત્યાદિ–આશય એ છે કે, બહિરિન્દ્રિય જન્ય. દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે ન તે રૂપ કારણ છે અને ન તે સ્પર્શ કારણ છે. કારણ કે તાદશ દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપને કારણે માનીએ તે. વાયુનું પણ પ્રત્યક્ષ થવાની આપત્તિ આવશે. અને ઉદ્દભૂત સ્પર્શને કારણ માનીએ તે તદભાવવત્ પ્રભાનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ પણ નહીં થાય. તેથી બહિરિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપ કે સ્પર્શ કારણ નથી. પરંતુ ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપ કારણ છે. અને સ્પાર્શન પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે સ્પર્શ કારણ છે. કારણ કે તાદશ કાર્યકારણ ભાવમાં કાર્ય કારણને અન્ય વ્યતિરેક ઉપલબ્ધ છે. બહિરિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષમાં કારણ કેણ છે? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં “કેઈ જ કારણ નથી.” એ જાણવું. ગગનાદિ દ્રવ્યોનું બહિરિન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષ થતું ન હોવાથી બહિરિન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષાત્મક કાર્યના અભાવમાં કઈ પણ પ્રાજક માનવાનું આવશ્યક છે. ઉક્ત રીતે. બહિરિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે કોઈને પણ કારણ ન માનીએ, અને ચાક્ષુષ તેમજ ત્વાચ પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે રૂપ અને સ્પર્શને અનુક્રમે કારણ માનીએ તે, રૂપાભાવ અને સ્પર્શાભાવને ગગનાદિ, દ્રવ્યના પ્રત્યક્ષાભાવની પ્રત્યે પ્રાજક માનવા પડશે. આ રીતે ઉભયમાં તાદશ પ્રત્યક્ષાભાવની પ્રાજકતા માનવામાં ગૌરવ સ્પષ્ટ છે. તેથી બહિરિન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે; તાદશ પ્રત્યક્ષાભાવની પ્રજક્તાના નિર્વાહ માટે [ લઘુભૂત પ્રાજકતાના નિર્વાહ માટે ] કેઈને પણ કારણ માનવું જરૂરી છે. આ આશયથી બહિરિન્દ્રિય જન્ય દ્રવ્ય પ્રત્યક્ષની પ્રત્યે જે પ્રાજક છે, તેને જણાવે છે – સાતમાડ્યૂત્તિ ઈત્યાદિ ગ્રંથથી.
