________________
૧૩૧
રિકાવલી–મુક્તાવલી-વિવરણ
એ બે વિા થાય છે. જગવિષયક વિજ્ઞાનને આત્મા માનવાથી બધા જ આત્માએ સજ્ઞ થશે. અને ઘટાદિ યત્કિંચિદૃવિષયક વિજ્ઞાનને આત્મા માનીએ તૈા પટાદિ કિચિવિષયક વિજ્ઞાનને કેમ નહી'? આ રીતે વિનિગમના વિરહના કારણે અન ́ત વિજ્ઞાનમાં. આત્મ માનવાના પ્રસગ આવશે. સુષુપ્તિ અવસ્થામાં આલયવિજ્ઞાન ધારાને માનવાથી તે અવસ્થામાં વિષયના (ઘટાદિ પદાર્થના) અવભાસ થવાના પ્રસંગ આવશે. કારણ કે જ્ઞાનમાત્ર સવિષયક (વિષયાવભાસી) હાય છે. સુષુપ્તિમાં નિરાકાર જ્ઞાનની ધારા હેાય છે” એ કહેવુ ચૈાગ્ય નથી, કારણ કે ‘એ નિરાકાર જ્ઞાનની ધારા પ્રકાશસ્વરૂપ છે એમાં કાઈ પ્રમાણ નથી. અન્યથા વિષયનું અવગાહન કર્યા વિના પણ નિરાકાર જ્ઞાનને માનવાથી નિરાકાર (વિષયાનવભાસી) ઘટાક્રિને પણ જ્ઞાન માનવાના પ્રસંગ આવશે. ચપિ બૌદ્ધમતમાં સકલ. વસ્તુ વિજ્ઞાન સ્વરૂપ હાવાથી ઘટાદને જ્ઞાનસ્વરૂપ માનવાને પ્રસંગ અનિષ્ટ નથી. પરન્તુ તાદેશ પ્રસ`ગને ઇષ્ટ કહા શકાશે નહી. કારણ કે જ્ઞાનથી અતિરિક્ત જ્ઞાનના વિષય રૂપે અનુભવાતા ઘટાદિના અપલાપ શકય નથી. · વિજ્ઞાનના આકાર · વિશેષ જ ઘટાદ્રિ છે. તેથી ઘટાદિના અપલાપના પ્રસંગ નહી આવે” એ કહેવુ. ચેાગ્ય નથી. કારણ કે એ વિજ્ઞાનના આકાર [ઘટાદિ] વિજ્ઞાનથી અતિરિક્ત છે કે, અનતિરિક્ત છે ? આ બે વિકલ્પામાંથી પ્રથમ વિકલ્પને સ્વીકાર કરીએ તે। વિજ્ઞાનથી અતિરિક્ત તેના આકારસ્વરૂપઘટાદિને માનવાથી બૌદ્ધોને વસ્તુમાત્ર વિજ્ઞાન સ્વરૂપ છે, અને વિજ્ઞાનાતિરિક્ત વસ્તુ નથી' આ પ્રમાણેના સ્થસિદ્ધાન્તની હાનિના પ્રસંગ આવશે. દ્વિતીય વિકલ્પના સ્વીકાર કરીએ તે વિજ્ઞાનના આકાર માત્ર -વિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ હાવાથી નીલાદિ અનેકાકારક વિજ્ઞાન એક હાવાથી સમૂહાલ‘બનાત્મક વિજ્ઞાનના નીલાકાર અને પીતાકાર વિજ્ઞાન સ્વરૂપ જ હેાવાથી નીલાકાર અને પીતાકારના ભેદ નહી થાય. કારણ કે તઇભિન્નાભિન્ન; તદભિન્ન હેાય છે. તેથી નીલાભિન્ન વિજ્ઞાના
"
