________________
આત્મનિરૂપણ
गौरवात् अतिशये मानाभावाच्च । बीजादावपि सहकारिसमवधानासमवधानाभ्यामेवोपपत्तेः कुर्वद्रूपत्वाकल्पनात् ॥
૧૩૧
નવસ્તુ વિજ્ઞાનમેવાડહ્મા—આશય એ છે કે બૌદ્ધદર્શનમાં સમસ્ત વસ્તુએ ‘વિજ્ઞાન” સ્વરૂપ છે. વિજ્ઞાનમાં પ્રતીયમાન માહ્ય ઘટાઢિ પદાર્થો પણ વિજ્ઞાનથી અતિરિકત નથી. ‘પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન’ અને ‘આલયવિજ્ઞાન’ આ બે ભેદ્યથી વિજ્ઞાન બે પ્રકારનુ છે. અચં ઘટ' ઇત્યાદિ બાહ્યાવગાહી વિજ્ઞાનને પ્રવૃત્તિવિજ્ઞાન કહેવાય છે અને ‘દ્' ઈત્યાકારક વિજ્ઞાનને આલય વિજ્ઞાન કહેવાય છે. એ આલય વિજ્ઞાન જ આત્મા છે. આત્મ સ્વરૂપ વિજ્ઞાન સ્વયં પ્રકાશ સ્વરૂપ હાવાથી વિજ્ઞાનને ચેતન કહેવાય છે. એ વિજ્ઞાનના આકાર વિશેષ જ જ્ઞાન–સુખ–અને દુઃખાતિ સ્વરૂપ છે. ભાવભૂત સકલ પદાર્થો અનિત્ય હાવાથી વિજ્ઞાન પણ ભાવ હાવાના કારણે જ ક્ષણિક છે. કારણ કે ચૂસત્ તત્ક્ષણકમ’ આ વ્યાપ્તિ છે. ‘“સુષુપ્તિ અવસ્થામાં વિજ્ઞાનક્ષણિક હાવાથી પૂર્વાપન્ન વિજ્ઞાનનેા નાશ થાય છે. અને ઉત્તર ક્ષણમાં વિજ્ઞાનનું ઉત્પાદક કેાઈ નહાવાથી સુષુપ્તિ અવસ્થામાં આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ નહીં થાય.” .આ કથન સંગત નથી. કારણ કે પૂર્વ પૂર્વ વિજ્ઞાન ઉત્તર ઉત્તર વિજ્ઞાનમાં કારણ છે; તેથી સુષુપ્તિ અવસ્થામાં પણ આલય વિજ્ઞાનની ધારા નિરાબાધ જ છે. વિજ્ઞાન ક્ષણિક હાવાથી પૂર્વાનુભવને કરનારા વિજ્ઞાનના ક્ષય થવાથી કાલાન્તરે પૂર્વાનુભૂત પદાર્થની સ્મૃતિ અનુપપન્ન થશે.” આ પ્રમાણે પણ કહેવુ અસંગત છે. કારણ કે પૂર્વ પૂર્વ-વિજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલા સ*સ્કાર ઉત્તરાત્તર વિજ્ઞાનમાં કારણ હાવાથી કસ્તુરીથી સુવાસિત એક વજ્ર જેવી રીતે તેની ઉપરના ખીન્ન વસ્રને સુવાસિત કરે છે. તેવી રીતે તાદૃશ પૂર્વ પૂર્વ વિજ્ઞાન જનિત સ*સ્કાર વિશિષ્ટ તંત્ તદ્ ઉત્તર વિજ્ઞાન દ્વારા સ્મરણની અનુપપત્તિ થતી નથી. આ પ્રમાણે બૌદ્ધોના આશય છે. તેમાં દોષ જણાવતા કહે છે.
ન તણેયાત્રિ—આશય એ છે કે વિજ્ઞાનને આત્મા માનીએ તા, એ વિજ્ઞાન જગવિષયક છે ? કે યત્કિંચિદ ઘટાદિ વિષયક છે?
