________________
સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર
પલ પરંપરાથી જે માન્યતા ચાલી આવે છે એના આશય મુજબ આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે સિદ્ધસેન દિવાકર શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં, વિક્રમ રાજાના સમયમાં, અને સ્વામી સમંતભદ્ર દિગંબર સંપ્રદાયમાં, વિક્રમની બીજી સદીમાં થઈ ગયા.*
સિદ્ધસેન દિવાકર રાજા વિક્રમની સભાના એક રત્ન
દંતકથાના કહેવા મુજબ સિદ્ધસેન વિક્રમરાજાના–જેના નામથી ભારતવર્ષનો સુપ્રસિદ્ધ સંવત ચાલી રહ્યો છે તેના – ગુરુ હતા. ઈતિહાસકારોએ પણ આ કથનમાં કંઈક તથ્ય છે એ વાતનો સ્વીકાર કર્યો છે.
તિવિદાભરણના.........એ શ્લેકમાં “સઘળા” નામે જે વ્યક્તિને વિક્રમરાજાની સભાનાં નવ રત્નોમાંની એક તરીકે ઓળખાવેલ છે, એ સિદ્ધસેન જ હોવા જોઈએ એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે. અહીં અત્યારે આ કથનની અતિહાસિક સત્યાસત્યતા ઉપર વિચાર નથી કરવાને, તેથી આ બાબતમાં અમે અમારે કઈ પણ મત દર્શાવવા નથી ચાહતા. અમારા આ લેખને ઉદ્દેશ ફક્ત સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર એ બેની પરસ્પર સરખામણી કરવી અને એમના સામર્થ્ય અંગે કંઈક વક્તવ્ય પ્રગટ કરવું એ જ છે. આગમ-પ્રધાન જમાને
ઉપલબ્ધ જૈન સાહિત્યનું ઝીણવટથી અવકન કરતાં એમ જાણી શકાય છે કે સિદ્ધસેનની પહેલાં જૈન દર્શનમાં તર્કશાસ્ત્ર વિષયક કોઈ સ્વતંત્ર સિદ્ધાંત પ્રચલિત નહીં હતો. એમની પહેલાં પ્રમાણુશાસ્ત્ર
* આ લેખ લખાયા પછી થયેલ સંશોધન મુજબ સિદ્ધસેનનો સમય વિક્રમની થી–પાંચમી શતાબ્દીને અને સમંતભદ્રને સમય વિક્રમની છઠ્ઠી -સાતમી શતાબ્દીનો ગણાય છે. વિશેષ માટે જુઓ પં. શ્રી સુખલાલજી તથા પં. શ્રી બેચરદાસજીકૃત “સન્મતિપ્રકરણ” ભાષાંતર-વિવરણના હિંદી અનુવાદની પ્રસ્તાવનાની સંપૂતિ. (પ્રકાશક, જ્ઞાનેદય ટ્રસ્ટ, અમદાવાદ)
