________________
વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા
૧૬૩
સૂરિએ પુરાણપતિ ઉપર્ એક ‘ધર્માલ્યુધ્ય ’ નામના ગ્રંથ બનાવ્યે છે. વસ્તુપાલે સધપતિ થઈ ને, ઘણા ભારે આડંબર સાથે, શત્રુજય, ગિરનાર આદિ તીર્થાંની જે યાત્રાએ કરી હતી. તેનું માહાત્મ્ય બતાવવા અને સમજાવવા માટે એ ગ્રંથ રચવામાં આવ્યા છે. વસ્તુપાલની જેમ પુરાણ કાળમાં કયા કયા પુરુષાએ મેાટા મેાટા સધા કાઢી એ તીર્થાંની યાત્રા કરી હતી, તેમની કથાએ એમાં આપવામાં આવેલી છે. ગ્રંથના માટા ભાગ પૌરાણિક કથાઓથી ભરેલે છે, પણ છેવટના ભાગમાં, સિદ્ધરાજના મંત્રી આશુકે, કુમારપાલના મંત્રી વાગ્ભટે અને અંતે વસ્તુપાલે જે યાત્રા કરી, તે સ ંબધી કેટલીક ઐતિહાસિક નોંધે પણ એમાં આપેલી મળી આવે છે.
(૬) જયસિંહસૂરિષ્કૃત ‘હમીરમંદમન નાટક’— “ વસ્તુ પાલે ગુજરાતના રાજતંત્રનેા સર્વાધિકાર હાથમાં લીધા પછી, ક્રમે ક્રમે પેાતાના શૌર્ય અને બુદ્ધિચાતુર્ય દ્વારા, એક પછી એક રાજ્યના અંદરના અને બહારના શત્રુઓનુ કળ અને ખળથી દમન કરવું શરૂ કર્યુ.. તે જોઈ ગુજરાતના પડેાશી રાજાઓ ખૂબ ખળભળી ઊઠયા અને તેમણે ગુજરાતમાં પુનઃ સ્થાપન થતા સુતંત્રને ઉથલાવી પાડવાના ઇરાદાથી આ દેશ પર આક્રમણા કરવાં માંડયાં. વિ. સ. ૧૨૮૫ ના અરસામાં, દક્ષિના દેવિગિરા યાદવ રાજા સિ ંહણુ, માલવાનેા પરમાર રાજા દેવપાલ અને દિલ્લીના તુરુષ્ક સેનાપતિ અમીરે શીકાર- એમ દક્ષિણ, પૂર્વ અને ઉત્તર ત્રણે દિશાઓમાંથી એકીસાથે ત્રણ બળવાન શત્રુઓએ ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ લઈ આવવાના લાગ શેાધ્યેા. એ લય કર કટાકટીના વખતે વસ્તુપાલે, પેાતાની તીક્ષ્ણ ચાણકયનીતિના પ્રયાગ કરી, શત્રુઓને છિન્નભિન્ન કરી નાંખ્યા અને દેશને આબાદ રીતે બચાવી લીધેા; દિલ્લીના બાદશાહી સૈન્યને આબૂતી પાસે સખત હાર આપી પાછુ હાંકી કાઢ્યુ’; અને એ રીતે એ તુરુષ્ક અમીર, જેને સંસ્કૃતમાં ‘ હમીર ' તરીકે સમાધવામાં આવે છે, તેના મનું મન કરી ગુજરાતની સત્તાનું મુખ ઉજજ્વળ કર્યુ. એ આખી ઘટનાને મૂળ વસ્તુ તરીકે ગાઢવી, ભરુચના
