Jain Itihasni Zalak

Author(s): Jinvijay, Ratilal D Desai
Publisher: Gurjar Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022671/1

Page #1

ઇતિહાપ્સી 35C1S
છે
માલ હ.
મુનિ જિનવિઘજયng

Page #2

શ્રી જગમાહનદાસ કારા સ્મારક પુસ્તકમાળા-૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
લેખક
પદ્મશ્રી મુનિ જિનવિજયજી
પુરાતત્ત્વાચાય
સંપાદક રતિલાલ દીપચંદ દેસાઇ
પ્રાપ્તિસ્થાન
ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કા ર્યા લ ય ગાંધી રસ્તા : અમદાવાદ

Page #3

મુંબઇમાં પ્રાપ્તિસ્થાનઃ (૧) અશાક કાંતિલાલ કારા ૪૮, ગેાવાલિયા ટેંક રોડ, મુંબઈ-૨૬
(૨) મેધરાજ જૈન પુસ્તક ભંડાર ગાડીજી બિલ્ડિંગ, પહેલે માળે ૨૦, પાયધુની, મુંબઈ-૨
*
પહેલી આવૃત્તિ : સપ્ટેમ્બર ૧૯૬૬ મહાવીર નિર્વાણુ સંવત ૨૪૯૨, વિક્રમ સંવત ૨૦૨૨
કિંમત એ રૂપિયા
*
પ્રકાશકઃ
અશોક કાંતિલાલ કારા
૪૮, ગોવાલિયા ટેંક રોડ, મુંબઈ-૨૬
સુદ્રકઃ
ગાવિ દલાલ જગશીભાઈ શાહ
શારદા મુદ્રણાલય પાનકાર્ નાકા, જીમ્નામસ્જિદ સામે,
અમદાવાદ

Page #4

અપ ણુ
પરોપકારી યુગપુરુષ સાધુચરિત સ ંઘનાયક ઉદારદિલ આચાય પ્રવર
પ્રાતઃસ્મરણીય
પરમપૂજ્ય
સ્વ. શ્રી વિજયવલ્લભસૂરીશ્વરજી મહારાજની પુણ્યસ્મૃતિમાં
નગ્નાતિનમ્ર
પુષ્પપાંખડી

Page #5

આનંદ અને આભાર ઘરદીવડી જેવી આ નાની સરખી વિદ્યાપ્રવૃત્તિને ચાલુ રાખવા માટે જુદાજુદા પવિત્ર વિદ્વાનેના સહકારનું તેલ મળતું રહે છે, એ અમારું સદ્ભાગ્ય છે. આ પુસ્તકમાળાના આઠમા પુસ્તક તરીકે ઈતિહાસ અને પુરાતત્ત્વના વિશારદ પૂજ્ય મુનિ શ્રી જિનવિજયજની વિદ્યાપ્રસાદી આપતાં અમને ખૂબ આનંદ થાય છે.
આઠ વર્ષથી આ પ્રવૃત્તિ અખંડપણે ચાલુ રહી શકી છે તે સમાજ અને સ્નેહીઓના મમતાભર્યા સહકારને લીધે જ. એ સૌ પ્રત્યે અમે અમારી આભારની ઊંડી લાગણી પ્રદર્શિત કરીએ છીએ.
દરેક પુસ્તકની જેમ, આ પુસ્તકનું સંપાદન પણ અમારા મિત્ર ભાઈ શ્રી રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈએ કરી આપ્યું છે.
બધી જ વસ્તુઓની જેમ છાપકામનું ખર્ચ પણ વધી ગયું હેવાથી આની કિંમત વધારવી પડી છે તે ચલાવી લેવા વિનતિ છે.
ત્રણેક અઠવાડિયાં જેટલા ઓછા વખતમાં આ પુસ્તકનું સુંદર મુદ્રણ શારદા મુદ્રણાલયે કરી આપ્યું છે; એ માટે અમારા સ્નેહી શ્રી શંભુભાઈ તથા ગોવિંદભાઈને અમે હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
શ્રી રજનીભાઈ વ્યાસે, બહુ જ ઓછા વખતમાં, આનું સાદુંસુંદર કવરચિત્ર કરી આપ્યું છે, અને સાંભારે એન્ડ બ્રધર્સે વખતસર એનું બાઇન્ડિંગ કરી આપ્યું છે; એમના અમે આભારી છીએ.
અમારે ચિ. અશોક આજે જ વિદેશના પ્રવાસેથી પાછો ફરે છે, અને આ પુસ્તક પણ આજે જ પૂરું થાય છે. અમારે માટે આ એક યાદગાર જોગાનુજોગ છે. ૪૮, ગોવાલિયા ટેક રોડ મુંબઈ-૨૬
કાંતિલાલ ડાહ્યાભાઈ કેરા તા. ૫-૯-૬૬, સોમવાર

Page #6

સરોવરમાંથી અંજલિ માતા સરસ્વતીની કૃપા એ તો મોટામાં મોટી ખુશનસીબી છે ! એવી કૃપા તે નથી મળી શકી, પણ સરસ્વતીના લાડકવાયા વિદ્વાનની કૃપા સારા પ્રમાણમાં મળી છે, એ પણ કંઈ જેવું તેવું સદ્દભાગ્ય નથી.
- હું જોઉં છું : શિરછત્ર સમા વડીલ પૂ. પંડિત શ્રી સુખલાલજી, સાધુતાની મૂર્તિ સમા આગમપ્રભાકર પૂજ્ય મુનિવર્ય શ્રી પુણ્યવિજ્યજી મહારાજ, વાત્સલ્ય અને શૌર્યના ભંડાર સમા પૂજ્ય મુનિ શ્રી જિનવિજ્યજી, અને સરળતા અને સૌજન્યથી શુભતા પૂ. પંડિત શ્રી બેચરદાસજી–એ ચાર મહાવિદ્વાનોની અસીમ કૃપાનું ભાન બની શક્યો છું. અને એ બધાની વચ્ચે શોભી રહ્યા છે સૌજન્યમૂર્તિ, સહય અને પ્રશાંત વિદ્વાન, મિત્રવર શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયા.
એ કૃપાપ્રસાદીમાં ઉમેરે થાય છે ડે. ભેગીભાઈ સાંડેસરા અને ડો. ઉમાકાંતભાઈ શાહની હેતભરી મમતાને. શાસ્ત્ર અને ઇતિહાસના મર્મજ્ઞ વિદ્વાન, સાધુચરિત પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી કલ્યાણવિજ્યજી મહારાજ અને વિદ્યાતાપરવી પૂ. મુનિરાજ શ્રી અંબૂવિજયજી મહારાજના ચરણે બેસવાનો થોડોક હક મળે છે. અને ગુજરાતના સુપ્રસિદ્ધ સાક્ષરરત્ન શ્રી રસિકભાઈ છોટાલાલ પરીખ પણ મમતા વરસાવે છે.
અને ઘર આંગણે છે, મારા ભાઈ ભાઈશ્રી જયભિખ્ખઃ મધુર કલમ અને મનમેહક થા–કળાના સમર્થ અને લોકપ્રિય કસબી.
રંકને રાજા બનાવે એવી આ મૂડી છે !
એ મૂડીમાંથી જ પૂજ્ય મુનિ શ્રી જિનવિજ્યજીના વિશાળ જ્ઞાનસરેવરમાંથી નાની સરખી અંજલિ રજૂ કરવાને લહાવો મને મળી રહ્યો છે. આ નિમિત્તે એમનાં ઐતિહાસિક અને સાહિત્યિક લખાણને વિપુલ ભંડાર નીરખવાને જે લહાવો મળે, તે બીજી રીતે ભાગ્યે જ મળી શક્ય હેત. એ બધું જોતાં થાય છે કે એ બધી છૂટીછવાઈ વિદ્યાસંપત્તિ વહેલામાં વહેલી તકે ગ્રંથસ્થ થવી જોઈએઃ વિદ્યા

Page #7

ઉપાસકની અત્યારની અને ભાવી પેઢી પ્રત્યે આપણું એ કર્તવ્ય છે.
આ બધાં લખાણે જોતાં શું લેવું અને શું જવા દેવું એની મીઠી મૂંઝવણ મેં અનુભવી છે. એક બાજુ બસે એક પાનાંની મર્યાદા: અને સામે જોતાં જ મનમાં વસી જાય એવાં મનહર લખાણોનો ઢગલે; પણ રત્નના મોટા ઢગલાની સામે બે હાથના માનવીનું ગજું કેટલું ? છેવટે પુસ્તકના ગજા જેટલી તારવણ કરવી અનિવાર્ય હતી. | પહેલી મર્યાદા જૈન ઇતિહાસને લગતાં લખાણની સ્વીકારી; પછી જૈનધર્મને અને પ્રભાવક પુરુષને પરિચય આપતા લેખે કાળક્રમ પ્રમાણે, લેવાનું નક્કી કર્યું. તે પછી તીર્થો અને ગ્રંથોના પરિચય આપવાની યોજના હતી, પણ સ્થળસંકોચને લીધે તે બાકી રાખવી પડી.
જે લેખ પસંદ કર્યા તે પણ આખેઆખા આપી શકાય એવી સ્થિતિ ન રહી, એટલે એમાં પણ સંક્ષેપ કરવાનું અનિવાર્ય થઈ ગયું. છેવટે, બને એટલા વધુ લેખે આપવા, અને તેને ટૂંકાવવા જતાં મહત્ત્વનો મુદ્દો આપવો ન રહી જાય એની બને તેટલી ચીવટ રાખવી; અને એમાં શ્રી દલસુખભાઈનું માર્ગદર્શન સતત મેળવતાં રહેવું એ ક્રમે આ સંગ્રહ-જૈન ઇતિહાસની ઝલક–નું કામ શરૂ કર્યું, અને પૂરું કર્યું.
આમાં જ્યાં જ્યાં લખાણ ટૂંકાવવામાં આવ્યું છે ત્યાં ત્યાં ... આવાં ટપકાં મૂકીને એનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે. જ્યાં સંદર્ભ મેળવવા કે બીજી અનિવાર્ય રીતે મારે કઈ શાબ્દ કે વાક્ય ઉમેરવું પડયું છે તે કાટખૂણા કૌંસ [ માં મૂકયું છે. જે લેખે હિંદી હતા તેને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે. અને દરેક લેખને અંતે એ લેખનું મૂળ સ્થળ, સાલ–સંવત સાથે, સૂચવવામાં આવ્યું છે. ( આ પ્રમાણે, પૂજ્ય મુનિજની જીવનભરની જ્ઞાનોપાસનાની અ૫સ્વલ્પ પ્રસાદીરૂપે આ પુસ્તક આજે પ્રગટ થાય છે, એને મને આનંદ છે. મુનિજીના વ્યાપક જ્ઞાનને થોડાક નમૂને જિજ્ઞાસુઓ સમક્ષ રજૂ કરો એટલે જ આ સંગ્રહનો હેતુ છે. બાકી તો, ખરે જિજ્ઞાસુ એમને જ્ઞાનભંડાર જોયા વગર નહીં રહી શકે.

Page #8

સંગ્રહમાંને એકએક લેખ પોતે જ પોતાની વાત કહેતા હોય ત્યાં સંપાદકને એ અંગે શું કહેવાનું હોય ? અને ઈતિહાસની બાબતમાં તે મારી ગતિ જ ક્યાં છે કે હું એ અંગે કંઈ કહી શકું ?
પૂજ્ય મુનિજી તે મુનિજી જ છે
એ જેવા વિદ્યાના રસમાં તરબળ છે, એવા જ રાષ્ટ્રીયતાના રંગે રંગાયેલા છે. તેથી જ મહાત્મા ગાંધીજી એમને પિતાની સંસ્થામાં લઈ ગયા હતા. આજે સતેર વર્ષની ઉંમરે પણ એમના અંતરમાંથી મેવાડી ક્ષાત્રવટનું ખમીર છું થયું નથી કે એમના ચિત્તને વાદ્ધકર્યો સ્પર્શી શક્યું નથી. તેઓ સાચા અર્થમાં શરા અને દ્ધા છેઃ હજુ થોડા મહિના પહેલાં જ, પાકીસ્તાન સાથેના યુદ્ધ વખતે, પાકીસ્તાન જોધપુર ઉપર બોમ્બ વરસાવી રહ્યું હતું ત્યારે, તેઓ, નાદુરસ્ત તબિયત છતાં, રાજસ્થાન પુરાતત્તવ પ્રતિષ્ઠાનના રક્ષણની ચિંતાને કારણે, અમદાવાદથી જોધપુર જઈ પહોંચ્યા હતા; અને એમેર થતી બેબવર્ષાની વચ્ચે પણ પિતાની ફરજ ઉપર દિવસ સુધી સ્વસ્થ રીતે અને નિર્ભયપણે રહ્યા હતા.
મેળો વિચાર એમને ખપતો નથી; સંકુચિતતા એમની પાસે ટૂંકી શકતી નથી; કૃપણુતા તરફ એમને ભારે અણગમો છે. એમના અવાજમાં પણું ક્યારેય દીનતા સાંભળવા નહીં મળે. તેઓ સાચા અર્થમાં હાલોલ પુરુષ છે. જેવી એમની કાયા મેટી છે, એવું જ એમનું મન મોટું છે. અને સીધું કામ અધૂરું મૂકવું એ તો એમના સ્વભાવમાં જ નથી— ભલે પછી એ કામ ગ્રંથસંપાદનનું હાય, ખેતીનું હોય, પશુપાલનનું હેય, આશ્રમ કે મકાન બનાવવાનું હોય કે કૂવો ખોદાવવાનું હોય !
અને સાહિત્યને તો એમની પાસે જાણે જુગજુગજૂનું અપાર લેણું ઊખળ્યું છે. એમના હાથે અનેક ગ્રંથમાળાઓ દ્વારા કેટકેટલા પ્રાચીન ગ્રંથોનો ઉદ્ધાર થયે છે ! નાનામોટા બધા મળીને એક ગ્રંથો તે ખરા જ! માતા સરસ્વતીને જાણે એમણે પિતાની આંખનાં તેજ સુધ્ધાં સમપી દીધાં છે. આજે એક જ આંખે, માંડ ચાર-છ

Page #9

ઈચની દૂરીથી, તેઓ મુશ્કેલીથી વાંચી શકે છે, છતાં ગ્રંથસંપાદનના કામમાં પાછા પડવાનું કેવું ? કઈક અપ્રાપ્ય કે અપ્રગટ પ્રાચીન પુસ્તક જુએ છે અને એમને મનને મોરલે ગહેકી ઊઠે છે! આવી ઉત્કટ વિધાઉપાસનાને જેટે મળ દુર્લભ છે.
ઇતિહાસ-સંશોધનનું કામ તે ધૂળધાયાના ધંધા જેવું ચીકણું છે. શૈધની સામગ્રીને આખો ડુંગર ખેડ્યા પછી પણ શેધન નાને સરખે ઉંદર ન મળે તેય જે ન હારે, ન કટાળે તે જ એ ધંધે કરી શકે. મુનિજી ઇતિહાસના અભ્યાસ તરફ કેવી રીતે વળ્યા તે જાણવા માટે “પ્રેમી-અભિનંદનગ્રંથ'માંનું એમનું આ એક જ વાક્ય બસ થશે. તેઓ લખે છે:–“મરાતો રાત કી મેરી કટ અમિરાણાને મુ इतिहासके विषयकी ओर प्रेरित किया ।'
ઇતિહાસ એ તે ભૂતકાલીન સત્યની આરસી છે. મુનિજની વિદ્યાતપસ્યાએ એ આરસીને તેજસ્વી બનાવીને સૌ વિદ્યાપ્રેમીઓ, વિદ્વાને અને વિદ્યાર્થીઓને ખૂબ ઓશિંગણ બનાવ્યા છે. મુનિજી ઇતિહાસનું આલેખન માત્ર શુષ્ક હકીકતો આપીને જ નહીં પણ એમાં કવિની સંવેદનશીલતાનું માધુર્ય ઉમેરીને કરે છે, એ એની હૃદયસ્પર્શી વિશેષતા છે.
પણ હવે પૂરું કરે.
આ ગ્રંથ આ રીતે ઝડપથી તૈયાર થઈ શક્યો એમાં પુસ્તકોની અને લેખોની પસંદગીમાં તેમ જ પ્રફસંશોધન વગેરેમાં શ્રી દલસુખભાઈએ તાણ વેઠીને અને દેડાદોડી કરીને મને જે મદદ અને માર્ગદર્શન આપેલ છે, તે વીસ વીસરાય એવાં નથી. પણ એમને શબ્દોથી આભાર માનવાની ભૂલ નહીં કરું.
અને આ બધાના પાયામાં, આ પ્રવૃત્તિના પ્રવર્તક અને મારા મિત્ર શ્રીકાંતભાઈ કારા રહેલા છે, એમને નિર્દેશ કર્યા વગર કેમ ચાલે ? માદલપુર, અમદાવદ-૬
રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ તા. ૪-૯-૧૯૬૬

Page #10

અનુક્રમ
૧. મહામુનિ જબૂસ્વામી
શ્રમણ સમુદાયના નાયકઃ અંતિમ કેવલી-૩; આગમાં સર્વત્ર નિર્દેશ-૪;વતન અને પિતા-૪; સુધર્મસ્વામી–૫; જંબુસ્વામીની ઉંમર-૫. ૨. કલિંગમાં જૈનધર્મ: હાથીગુફાલેખ અને રાજ ખારવેલ ૭-૨૪
લેખની એતિહાસિક ઉપયોગિતા અને જૈનેનું અજાણપણું-૭; હાથીગુફાનું સ્થાન-૮; ગુફા કયા સમયની અને કયા ધર્મની-૯; કલિંગમાં જૈનધર્મ–૧૧; કલિંગમાંથી જૈનધર્મ અદશ્ય થવાનું સંભવિત કારણ–૧૩; અપૂર્વ અને ઐતિહાસિક લેખ-૧૫; પં. ભગવાનલાલ ઇંદ્રજી તથા શ્રી કેશવલાલ હ. ધ્રુવનું કામ–૧૫; લેખ પરથી ફલિત થતા કેટલાક મુદ્દાઃ (૧) જૈનધર્મ રાજ્યધર્મ હત-૧૬ (૨) જૈનધર્મની પ્રગતિ કરનાર રાજાઓ-૧૭; (૩) ખારવેલે ભરેલી જૈન પરિષદ -૧૭; (૪) જૈન ગુફામદિરે-૧૮; (૫) મૂર્તિપૂજાની પ્રાચીનતા-૧૮; લેખનું વર્ણન–૧૯; રાજા ખારવેલની કારકિર્દી–૨૦. ૩. ગુજરાતને જૈનધર્મ
૨૫-૧૭ જૈનધર્મનું વિશિષ્ટ કેન્દ્રઃ ગુજરાત–૫; સંસ્કારિતા, સદાચાર અને વ્યાપારમાં ફાળો ૨૬; મહાજનો, મુત્સદ્દીઓ, નગરશેઠે, મંત્રીઓ, વિદ્વાને વગેરે–૨૭; રાજકારભારમાં ફાળો-૨૮; જૈનધર્મની અને વૈશ્યની પ્રકૃતિને સુમેળ; ક્ષત્રિયનું ધર્માતર–૨૯; ગુજરાતની ઉદાર ભાવના-૩૦; વિશાળ કળામય મંદિર અને ધર્મતીર્થોમાં લક્ષ્મીને વ્યય-૩૦; રોભારૂપ ભવ્ય તીર્થસ્થાનો-૩૫; સેરિસા તીર્થના ઉદ્ધારક શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈ-૩૨; દેવમંદિરને વ્યાપક મહિમા-૩૩; પંચાસર પાર્શ્વનાથનું પ્રાચીન મંદિર–૩૪; મંદિરની સાચવણમાં જૈને અને બીજાઓ વચ્ચે ફેર-૩૫; સાહિત્યસમૃદ્ધિમાં ફાળો-૩૬; સાહિત્ય-સર્જ. નનું એક પ્રેરણાસ્થાનઃ ઉદાર શાસકે-૩૮; ગુર્જર નૃપતિઓની સમદર્શિતા અને સંસ્કારપ્રિયતા-૪૦; સદાચાર, અહિંસા અને દુવ્યસન

Page #11

૧૦
ત્યાગ-૪૧; પ્રાણદયાની સંસ્થાઓ-૪૩; અહિંસા અને વીરતાને અવિધ -૪૪: વિમળશા, ઉદયન, વસ્તુપાળ વગેરેનાં શૌર્ય કાર્યો -૪૫; ધર્મપ્રીતિ અને રાષ્ટ્રભકિત-૪૭; આદર્શ જૈન વસ્તુપાળ–તેજપાળની સર્વધર્મસમદર્શિતા-૪૭; સમરાશા તથા જગડુશા–૪૮; હીરવિજ્યસૂરિ–૪૯; જૈન વિદ્વાનેનું ઇતિહાસ રક્ષણનું કાર્ય–૫૦; પ્રબંધકારની દૃષ્ટિ-૫૦; ગુર્જરભૂમિની વિશેષતા : જૈનધર્મનું આકર્ષણ-પ૩; જૈનધર્મને ગુજરાતમાં પ્રચાર-પ૪; ગુર્જર સંસ્કૃતિ અને સત્તાનું કેન્દ્ર ભિલ્લમાન-૫૫; ક્ષત્રિયે વગેરેને જૈનધર્મ સ્વીકાર–પ૬; અણહિલપુરને ઉ–૫૬. ૪. સિદ્ધસેન દિવાકર અને સ્વામી સમંતભદ્ર ૧૮-૭૦
જૈન તૈયાયિકના પુરગામી-૫૮; બન્નેને સંપ્રદાય અને સમય –૫૮; સિદ્ધસેન દિવાકર ઃ રાજા વિક્રમની સભાના એક રત્ન-૫૯; આગમ-પ્રધાન જમાને-૧૯; બ્રાહ્મણથી બચવા બૌદ્ધોની તર્કશાસ્ત્રની રચના-૬૦; જૈન શ્રમણોને પ્રયત્ન-૬ : ઉમાસ્વાતીનું માર્ગદર્શન અને સિદ્ધસેનનું અચકાર્ય–૬૧; તર્કપ્રધાન પ્રકૃતિ-૬૧; પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત૬૨; વિદ્વાનની અંજલિ-૬૨; સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર વચ્ચે સરખાપણું–૬૪; બને સંસ્કૃતના લેખક અને પ્રચારક–૬૫; બ્રાહ્મણમાંથી શ્રમણ-૬૬; બત્રીશ બત્રીશીઓ-૬૬; બન્ને વચ્ચે વિશેષ સમાનતા-૬૭; બન્નેના કાર્યની વિશેષતા-૬૮; બન્ને આચાર્યો અને સંપ્રદાયમાં માન્ય-૬૯. ૫. જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ
૭૧-૭૬ બે પ્રકારના વિદ્વાનેઃ આગમપ્રધાન અને તર્કપ્રધાન–૭૩; જિનભદ્રગણુંઃ આગમપ્રધાન આચાર્ય–૭૪; તપ્રધાન આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકરઃ સર્વમાન્ય આપ્ત પુરુષ-૭૪; જિનભદ્ર ગણીના ગ્રંથે-૭૫; જિનભદ્ર ગણુને સમય–૭૬. ૬. હરિભદ્રસૂરિ અને એમને સમય
૭૮-૯૦ - સમભાવી વિદ્વાનોમાં સૌથી મોખરે-૭૮; પૂર્વોત્તર ઇતિહાસની વચ્ચેના સીમાસ્તંભ-; પિતાના જીવનની હકીક્ત આપવામાં ઉદાસીનતા-૭૯; સંપ્રદાય, ગ૭, ગુરુ અને ધર્મમાતા-૮૦; એ ગ્રંથમાના

Page #12

૧૧
વર્ણનેને સાર-૮૧; ગ્રંથરચના; ઘણે ભાગે આગમોના પહેલા ટીકાકાર૮૨; સત્યના ઉપાસક, ઉદારદિલ સાધુપુરુષ–૮૨; હરિભદ્રસૂરિને સમયઃ વિ. સં. ૧૮પમાં સ્વર્ગવાસ થયાને મત-૮૩; સિદ્ધર્ષિએ કરેલી સ્તુતિ; એના ઉપરથી ફલિત થતો સમય-૮૫; કુવલયમાલા કથામને નિર્ણાયક ઉલ્લેખ-૮૫; નંદીચૂણિના ઉદ્ધરણથી નિશ્ચત થતો સમય-૮૭; નિશ્ચિત સમયઃ ઈસ્વીસનની આઠમી સદી–૮૮; કુવલયમાળા કક્ષાના સબળ પુરાવાથી નિશ્ચિત થતે સમય–૮૮. ૭. જિનેશ્વરસૂરિ
૯૧–૧૦૭ ચૈત્યવાસ–૯૧; જૈનધર્મનું મહાન કેન્દ્ર અણહિલપુર-૯૧; ચૈત્યવાસીઓની કામગીરી અને અણહિલપુરમાં એમને પ્રભાવ–૯૨; જૈન યતિઓને શાસ્ત્રવિહિત જીવનક્રમ-૯૩; ત્યાગધર્મની સ્થાપના માટે જિનેશ્વરસૂરિને પ્રબળ પુરુષાર્થ–૯૩; વિશાળ અને ગૌરવશાળી શિષ્ય પરંપરા -૦૪; બીજા ગચ્છ ઉપર પ્રભાવ–૯૫; જેને સમાજમાં નૂતન યુગને ઉદય-૯૫; સાચા યુગપ્રધાન-૯૭;જિનેશ્વરસૂરિજીની જીવનકથાઃ દેશ, જ્ઞાતિ, પિતા અને નામ-૯૮; ધારાનગરીમાં ગમન–૯૮; શ્રેષ્ઠી લક્ષ્મીપતિના મહેમાન શ્રેણીની પ્રીતિ-૯૮; અર્ધમાનસૂરિ પાસે દીક્ષા૧૦૦; અણહિલપુર તરફ વિહાર-૧૦૧; વિદ્વાનોને સંતોષ–૧૦૨; ચૈત્યવાસીઓની ચાલ્યા જવાની માગણી; પુરોહિતને જવાબ ૧૦૨; રાજસભામાં ચર્ચા અને ચૈત્યવાસીઓની સંમતિ-૧૦૨; સેમેશ્વરની વિનતિ અને શિવાચાર્યની ઉદારતા-૧૦૪; અભયદેવસૂરિની દીક્ષા-૧૦૫; જિનેશ્વરસૂરિની સફળતા–૧૦૫; જિનેશ્વરસૂરિને સમય–૧૦૬; ગ્રંથરચના–૧૦૬. ૮. મહર્ષિ હેમચંદ્રાચાર્ય
૧૦૮-૧૧૭ લોકેત્તર ચંદ્રમાની જેમ શાશ્વત પ્રકાશધારી-૧૦૮; વિપત્તિનાં વાદળ દૂર કરનારા–૧૦૮; દીક્ષા અને વિદ્યાભ્યાસ–૧૯; ઉત્કટ સંયમ અને આચાર્યપદ–૧૦૯; સિદ્ધરાજને સમાગમ અને વિદ્વાનો સાથે ચર્ચા૧૧૦; નિપલ બુદ્ધિ અને એને સિદ્ધરાજ ઉપર પ્રભાવ–૧૧૦; સિદ્ધ રાજનો સ્વર્ગવાસ વિહાર અને ગ્રંથરચના-૧૧૨; કુમારપાલને પ્રતિબોધઃ

Page #13

ત્રણ ધર્મજ્ઞાઓ ૧૧૩; આજ્ઞાનું પાલન અને બાર વ્રતને સ્વીકાર-૧૧૪;
કાલિકાલસર્વજ્ઞ,” જ્ઞાનના મહાસાગર, સર્વ શાસ્ત્રોના પ્રણેતા-૧૧૪; વિશાળ શિષ્ય સમુદાય અને વિશાળ અનુયાયી વર્ગ-૧૧૬; સ્વર્ગવાસ– ૧૧૬; છે. પીટરસનની અંજલિ-૧૧૬. ૯. રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૧૮–૧૪૮ અજોડ વિજેતા અને રાજ્યને વિસ્તાર કરનાર-૧૧૮; પ્રજાના દુઃખ દૂર કરનાર રાજવી-૧૧૯ ધર્મમય જીવન અને સ્વર્ગવાસ-૧૨૦; સર્વરસપૂર્ણ અસાધારણ જીવન–૧૨૦; પ્રમાણભૂત ઇતિહાસની પ્રાપ્તિ૧૨૧; હેમચંદ્રાચાર્યો દ્વયાશ્રય અને મહાવીરચરિત્રમાં કરેલું વર્ણન– ૧૨૨; “મેહરાજપરાજયમાં યશપાલે કરેલું વર્ણન-૧૨૩; “કુમારપાલ પ્રતિબોધ”માં સેમપ્રભાચાર્યે કરેલ વર્ણન–૧૨૩ જૈનત્વ સ્વીકારની સત્યતા–૧૨૪; ધર્મા તરની સહજતા; કુમારપાળના ધર્માતરનું સુપરિણામ - ૧૨૫: રાજ્યકારભારમાં જૈન અને શાન સરખો ફાળો-૧૨૬: સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળના ધર્મજીવનને તફાવત ૧૨૬; અશોકના જેવું જીવન૧૨૭ અપુત્રિયાનું ધન લેવા સામે પ્રતિબંધ-૧૨૮: કુમારપાળના ગુણ અને એનાં તથા સિદ્ધરાજનાં કાર્યો–૧૩૦; ધર્મસહિષ્ણુતાને ઉચ્ચ આદર્શ-૧૩૧; ધર્મમય આદર્શ જીવનઃ પરમહંત-૧૩૩; જીવહિંસાને પ્રતિબંધ અમારિ–પ્રવર્તન-૧૩૪; ગુજરાતની અહિંસાનું એક સુપરિણામ: ગાંધીજીને જન્મ-૧૩૫; મદ્યપાન અને જુગારને નિષેધ–૧૩૬; દેવમંદિરની સ્થાપના અને તીર્થયાત્રા–૧૭૭; કાર્યપરાયણ અને ધર્મ પરાયણ જીવનચર્યા–૧૩૭; રાજ્યકાર્યની સંભાળ-૧૩૯; ધર્મજિજ્ઞાસા અને અભ્યાસ-૧૪૦; હેમચંદ્ર ઉપર અનન્ય અનુરાગ–૧૪૧; પરાક્રમી જાગ્રત અને કૃતજ્ઞ રાજવી–૧૪૨; બલાલ ઉપર વિજય-૧૪૩; મલ્લિકાજુનને વધ–૧૪૪; રાજ્યવિસ્તાર–૧૪૬: નિરુપદ્રવ રાજ્ય-૧૪૬. ૧૦. મહાકવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ ૧૪૯–૧૫૮
રાજ્યમાન્ય કાવઓનું જૈનકુળ–૧૪૯; સિદ્ધપાળ સંબંધી ઉલ્લેખ ૧૫૦; પ્રજ્ઞાચક્ષુ મહાકવિ શ્રીપાળ–૧૫૧. ૧૧. વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા ૧૫૯-૧૬૬
મહામાત્ય વસ્તુપાલની મહત્તા–૧૫૯; સત્કાર્યો માટે વિદ્વાને અને

Page #14

૧૩
૧૭-૧૭૬
કવિઓથી પ્રશસિત-૧૫; ભવ્ય દેવમંદિરના નિર્માતા-૧૬, વસ્તુપાલ-તેજપાલનું કીર્તિકથા સાહિત્ય-૧૬૦. ૧૨. જગદગુરુ હીરવિજયસૂરિ
તપસ્વિનીનાં દર્શન–૧૬૭; સૂરિજીને મળવાની અકબરની ઝંખના અને તેડું-૧૬૮; વિહાર અને સરેવરના ઠાકરને પ્રતિબંધ ૧૬૮; ફતેહપુર સિક્રીમાં પ્રવેશ–૧૬૯ પહેલી મુલાકાત અને પ્રભાવ-૧૭૦; વિશેષ પરીક્ષા -૧૭૨;આગરામાં અકબરીય જ્ઞાનભંડાર–૧૭;બીજી મુલાકાત : જીવદયાની સફળ ભિક્ષા- ૧૭૩; “જગદ્ગુરુ”ની પદવી-૧૭૪; જનસમૂહને પ્રતિબંધ-૧૭૫; શત્રુજય મહાસંઘ અને મુંડદાવેરાની માફી ૧૭૬. ૧૩. મેગલ સમ્રાટના અન્ય પ્રતિબંધક ૧૮-૧૮૮
૧. શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાયઃ ઉપાધ્યાયપદ-૧૭૮; વાદવિજેતા, શતાવધાની, પ્રતિભાશાળી વિદ્વાન–૧૭૮; “કૃપારસકેશ ”ની રચના-૧૭૯; જજિયાવેરાની માફી અને બીજાં સુકાર્યો-૧૭૯; છ માસની અમારિ, ગુજરાત તરફ વિહાર–૧૮૦૨, ૩, ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર સિદ્ધિચંદ્રનું બહુમાન “ખુશફહેમ”ની યદવી–૧૮૧; અકબરની શ્રદ્ધા-૧૮૧; સાર્વજનિક હિતની દષ્ટિ–૧૮૨; સિદ્ધિચંદ્રની વિદ્વતા અને પ્રતિભા૧૮૩; ત્યાગધર્મની અગ્નિપરિક્ષા-૧૮૪: “જહાંગીરને પશ્ચાત્તાપ
જહાંગીર પસંદ "નું બિરુદ-૧૮૪; ૫. વિજયદેવસૂરિ ? અકબરનું તેડું: લાહેર ગમન–૧૮૫; નંદિવિજ્યજીને “ખુશફહેમ"ની પદવી-૧૮૩; “સવાઈહીરજી ની પદવી–૧૮૬; હીરસુરિ અને સેનસૂરિને સ્વર્ગવાસ–૧૮૬; ૫. વિજયસેનસૂરિ ત્રણ સમ્રાટ ત્રણ આચાર્યો૧૮૬; ગચ્છમાં વિરોધઃ જહાંગીરનું તેડું–૧૮૭; “જહાંગીરી મહાતપા”નું બિરુદ-૧૮૭; પ્રભાવશાળી સંધનાયક–૧૮૭. ૧૪. કેટલાક જ્યોતિધરે
૧૮૯-૧૯૬૧. વિશાલીને રાજા ચેટક-૧૮૯ ; ૨. રાજા ઉદાયન-૧૯૧; ૩. ભદ્રબાહુસ્વામી-૧૯૩;૪. દ્રોણાચાર્ય–૧૯૪; ૫. મહાકવિ ધનપાલ૧૯૫; ૬. મ. મ. મેઘવિજયજી-૧૯૫; ૭. ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી ૧૯.

Page #15

સ્મૃતિશેષ ભાઈ જગમેાહનદાસ
品
ભાઈ જગમાહનદાસ સ્મૃતિશેષ થયા અને અમારા ચાર ભાઈએમાંથી નાનામાં નાના ભાઈના અકસ્માત અવસાનથી અમારા કુટુઅને માથે વજ્રપાત થયા, એ વાતને આજે નવમું વર્ષાં ચાલે છે. પણ એ તેજસ્વી, કાબેલ અને કર્તવ્યનિષ્ઠ ભાઈનું સ્મરણ ભૂલ્યું ભુલાતું નથી ! અમારુ મૂળ વતન ખેડા, પણુ અમારા પૂજ્ય પિતાશ્રી એંજિ

Page #16

૧૫
નિયર હતા; અને એમનું કા ક્ષેત્ર મુખ્યત્વે સૌરાષ્ટ્રમાં ગાંડળ અને જામનગર હતુ, એટલે અમારા ઉછેર સૌરાષ્ટ્રમાં થયેા હતેા.
અમારા પિતાશ્રી તે। અમારી નાની વયે જ સ્વર્ગવાસી થયા હતા, એટલે અમને સાચવવાની બધી જવાબદારી અમારાં પૂજ્ય માતુશ્રીએ અને અમારા પૂજ્ય કાકા જાણીતા રાષ્ટ્રસેવક શ્રી છેાટુભાઈ એ જ પૂરી કરી હતી.
ભાઈ જગમાહનદાસના જન્મ સૌરાષ્ટ્રમાં જામનગરમાં તારીખ ૨૪-૧૨-૧૯૨૧ ના રાજ થયા હતા. તેઓએ વિસન કૉલેજમાં અભ્યાસ કરીને મુંબઈ યુનિવર્સિટીની બી. એ. ની અને તે પછી સ્કૂલ આક્ કૈાનેામિકસમાં જોડાઈ ને એમ. એ. ની ડિગ્રી મેળવી. હતી. ઉપરાંત પાદાર કાલેજ આફ્ર કામમાં જોડાઈ ને એમણે બી. કામ.ની પરીક્ષા પણ પસાર કરી હતી.
આવી યેાગ્યતા પ્રાપ્ત કર્યાં બાદ ભાઈ જગમેાહનદાસે શરૂઆતમાં મુંબઈની એ વ્યાપારી પેઢીમાં સફળતાપૂર્વક કામ કરી બતાવ્યું. પછી એમની શક્તિ, નિષ્ઠા અને કાબેલિયત એમને વધારે માન અને જવાબદારીભર્યા સ્થાન તરફ્ ખેંચી ગઈ. ૩૨ વર્ષ જેટલી યુવાન ઉંમરે તેઓ રાજસ્થાનમાંની ખાણામાંથી પથ્થર કાઢવાનેા ઉદ્યોગ ચલાવતી એસેાસીએટેડ સ્ટેાન ( કાટા ) ઇન્ડસ્ટ્રીઝ લિ. કંપનીના મેનેજર અને સેક્રેટરી તરીકેના એવડી જવાબદારીવાળા પદે નિમાયા.
આ નવા અને મેવડી જવાબદારીવાળા સ્થાને તેા જાણે ભાઈ જગમેાહનદાસની શકિત અને સહ્યતા એવડી રીતે ઝળકી ઊઠી. એક બાજુ એમણે પેાતાની કાય દક્ષતા અને કુશાગ્ર બુદ્ધિથી ક ંપનીના ડાયરેકટરોનાં મન જીતી લીધાં; તેા બીજી બાજુ મિલનસાર સ્વભાવ, અને માનવતાના સદ્ગુણાથી ક ંપનીમાં કામ કરતા મજૂરોનાં દિલ વશ કરી લીધાં. માલિક અને મજૂર બન્નેને રાજી રાખવાના મુશ્કેલ કામને ભાઈ જગમેાહનદાસે આસાન કરી બતાવ્યું હતું, એ એમની ચિરસ્મરણીય

Page #17

૧૬
વિશેષતા છે. વળી, રામગંજમંડીની જનતામાં પણ તે પાતાની સેવાભાવના અને સુજનતાને લીધે એટલા જ લેાકપ્રિય બની શકયા હતા. પણ સૌને પ્રિય એવા આ પુષ્પનુ. સરજત કંઈક જુદું જ હતું: વિ. સ. ૨૦૧૪ના ચૈત્રવદી ૧૩, બુધવાર, તા. ૧૬–૪–૧૯૫૮ના રાજ તેઓ કંપનીને કામે મેટરમાં ભેાપાલ જતા હતા, ત્યારે એમની મેટરને ભયંકર અકસ્માત થયા અને માત્ર ૩૬ વર્ષીની ભરયુવાન વયે તેઓ સૌને વિલાપ કરતાં મૂકીને સદાને માટે વિદાય થઈ ગયા !
નાનાભાઈની આ ખાટ અમારા કુટુંબને માટે તે કદી પૂરી શકાય એવી નથી, પણ એમણે સામાન્ય જનતાની જે કાંઈ સેવા બજાવી હતી, તેથી એમની ખેાટ એક સામૂહિક ખાટ બની ગઈ છે!
એમને અંજલિ આપવાને રામગ ંજમંડીના નાગરિકાએ શાકસભા ભરી હતી. અને પેાતાના આવા હિતચિંતકના સ્મરણુ નિમિત્તે સારી એવી રકમ ભેગી કરીને, શ્રી કારા બાલમ ંદિરની સ્થાપના કરી છે. આ કાર્યની શુભ શરૂઆત કંપનીના મજૂરાએ પેાતાની આવકના દસ ટકા એ ફાળામાં આપીને કરી હતી. પ્રભુને પ્યારાં એવાં નાનાં બાળકાની કેળવણીની આ સંસ્થા ભાઈ શ્રી જગમેાહનદાસે પ્રાપ્ત કરેલ સદ્ભાવ અને લેાકચાહનાનું સ્મારક બની રહેશે.
આ દુઃખદ ઘટના અમારા માટે પ્રેરક બની; એમના સ્મરણુ નિમિત્તે શ્રી જગમેાહનદાસ કૈારા સ્મારક પુસ્તકમાળાના આ નાને સરખા સ્મૃતિદીપ પ્રગટાવવાની અમારા અંતરમાં ભાવના જાગી.
સ્વવાસી બંધુના આ સ્મૃતિદીપ અમને વધુ ને વધુ સત્કાર્યાંના પ્રેરક બને એ જ અભ્યર્થના !
—કાંતિલાલ ડાહ્યાભાઈ કારા

Page #18

જૈન ઇતિહાસની ઝલક

Page #19


Page #20

[૧] મહામુનિ જંબુસ્વામી
જે જમ્મૂ મહામુનિના જીવનને અનુલક્ષીને આ ચરિતની ( મુનિવર ગુણપાલ વિરચિત ‘ જ ખુચરિય' ’ની ) રચના થઈ છે, એમની આ જીવનકથા જૈન સાહિત્યમાં ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે. આ કથાનું વર્ષોંન કરનારી સેંકડા કૃતિ જૈન સાહિત્યના વિપુલ ભંડારમાં મળી આવે છે. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રં’શ, પ્રાચીન હિંદી, ગુજરાતી, રાજસ્થાની વગેરે ભારતની આય`કુળની કેટલીય પ્રાચીન–અર્વાચીન ભાષાઓમાં આ કથાને લગતી નાની–મોટી અનેક કૃતિ મળે જ છે; ઉપરાંત, કન્નડ અને તામિળ જેવી દ્રાવિડ ભાષાના સાહિત્ય—ભંડારમાં પણ જમ્મૂ મુનિની અનેક કયા મળી
આવે છે.
શ્રમસામુદાયના નાયડું; અંતિમ કેવલી
જૈન ઇતિહાસના અવલેાકનથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે આ જ ભૂ મુનિ એક ઐતિહાસિક વ્યક્તિ છે. અને તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દેવના વિશિષ્ટ તેમ જ ઉત્તરાધિકારી ગણધર સુધર્મના મુખ્ય શિષ્ય હતા. નાતપુત્ર શ્રમણ તીર્થંકર વĆમાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ, એમના અનુગામી નિ ́થ શ્રમણુસમુદાયના નાયક તરીકે જથ્થુ મુનિ સર્વોચ્ચ સ્થાને બિરાજ્યા હતા. મહાવીર દેવના હજારા શ્રમણુ-શિષ્યામાં જંબૂ મુનિ અંતિમ કેવલી ગણાય છે, અને એમની પછી કાઈ પણુ શ્રમણને નિર્વાણપદની પ્રાપ્તિ નથી થઈ, એવું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. તીર્થંકર મહાવીરના નિર્વાણુ બાદ ૬૪ વર્ષ પછી જ. મુનિ નિર્વાણપદને પામ્યા હતા. એ સમયથી લઈને તે આજ સુધી જૈનધર્મના પ્રવાહ

Page #21

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
ચાલુ રહ્યો તે જમ્મૂ મુનિના જ શિષ્યસમુદાયના ઉપદેશ અને આદેશનુ પરિણામ છે.
આગઞામાં સત્ર નિર્દેશ
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી બહુ જ ટૂંકા વખતમાં જૈનધર્મ મુખ્ય એ સંપ્રદાયામાં વહેંચાઈ ગયા——જેમાંના એક શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના નામે પ્રસિદ્ધ થયા, અને બીજો દિગ ંબર સંપ્રદાયને નામે. પરંતુ આ બન્ને સંપ્રદાયામાં જમ્મૂ મુનિનું સ્થાન એકસરખુ જ માન્ય અને વંદનીય રહ્યું છે. બન્ને સંપ્રદાયના પૂર્વાચાયેŕએ જમ્મૂ મુનિની કથાની વિવિધ રૂપે રચના કરી છે. શ્વેતાંબર સંપ્રદાયને માન્ય પ્રાચીનતમ આગમ ગ્રંથામાં ઠેર ઠેર જમ્મૂ મુનિના નિર્દેશ મળે છે. જમ્મૂ મુનિએ ભગવાન મહાવીરની હયાતીમાં દીક્ષા નહેાતી લીધી; ભહાવીરના નિર્વાણ પછી એમણે સુધર્મસ્વામીની પાસે શ્રમધર્મની દીક્ષા લીધી હતી. ગણધર સુધમે ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશ અને સિદ્ધાંતાના બધા સાર જ ખૂ મુનિને સંભળાવ્યા તેમ જ સમજાવ્યા હતા. અને તેથી જ પ્રાચીનતમ જૈન આગમેામાં ઠેર ઠેર સુધ અને જંબુ મુનિના નામેહ્લેખ સાથે જ બધા વિચારા અને સિદ્ધાંતાના નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે. વતન અને પિતા
ܡ
ભગવાન મહાવીરના મુખ્ય શિષ્યા ૧૧ હતા, જે ગણધર કહેવાતા હતા. આમાંથી ૯ તેા ભગવાનના જીવનકાળ દરમ્યાન જ નિર્વાણ પામ્યા હતા. સૌથી મેાટા શિષ્ય ઈંદ્રભૂતિ ગૌતમ અને પાંચમા શિષ્ય સુધ ભગવાનના નિર્વાણુ વખતે હયાત હતા. ઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ ભગવાનના નિર્વાણુ પછી તરત કૈવલ્યદશામાં લીન થઈ ગયા; તેથી સમસ્ત ભ્રમણ-સમુદાયની રક્ષા, શિક્ષા અને દીક્ષાના ભાર સુધમ ગણધરને ઉપાડવા પડયો. આ સુધ'ની પાસે રાજગૃહનિવાસી, મેાટા સમૃદ્ધિશાળી ૠષભદત્ત શેઠના એકના એક પુત્ર જ. કુમારે, પેાતાના જીવનની યુવાનીની શરૂઆતમાં જ, શ્રમણધર્મની આકરામાં આકરી દીક્ષા લીધી હતી. જ. કુમારની દીક્ષાને

Page #22

મહામુનિ જંબુસ્વામી આ પ્રસંગ ભારે અદ્દભુત અને રોમાંચકારી ઘટના દ્વારા બન્યા હતા, તેથી ગણધર સુધર્મની આજ્ઞામાં રહેલા સમસ્ત નિર્ચથ-શ્રમણસમુદાયની આગેવાની જંબૂ મુનિને સોંપવામાં આવી હતી. સુધર્માસ્વામી
સુધર્મ ગણધરે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૧૨ વર્ષ સુધી શ્રમણ-સમુદાયનું નાયપદ સંભાળ્યું હતું. આ દરમ્યાન જ જબૂએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને પિતાના વિશિષ્ટ ચારિત્રબળ અને જ્ઞાનબળને લીધે ટૂંક સમયમાં જ તેઓ સુધર્મ ગણધરના અનુગામી શ્રમણસમુદાયના વિશિષ્ટ નાયકરૂપે પ્રતિષ્ઠિત થઈ ગયા. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ બાદ બાર વર્ષ પછી સુધર્મ ગણધર પણ કૈવલ્યદશામાં લીન થઈ ગયા અને તેઓએ પિતાના શ્રમણસમુદાયના નાયકપદને ભાર જબૂ મુનિને સોંપી દીધો આઠ વર્ષ લગી કૈવલ્ય અવસ્થામાં લીન રહ્યા બાદ સુધર્મસ્વામી નિર્વાણ પામ્યા. નિર્વાણુ વખતે સુધર્મસ્વામીની ઉંમર પૂરાં ૧૦૦ વર્ષની હતી. એમણે પ૦મે વર્ષે ભગવાન મહાવીરની પાસે શ્રમણધર્મની દીક્ષા લીધી હતી. ૩૦ વર્ષ લગી તેઓ ભગવાન મહાવીરની સેવા-ઉપાસના કરતા રહ્યા. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી, ૮૦ વર્ષની ઉંમરે, નિત્રય શ્રમણોના સંધની વ્યવસ્થાને બધે ભાર એમને ઉઠાવો પડયો. ૧૨ વર્ષ પછી, કરમે વર્ષે, તેઓ કૈવલ્યદશામાં લીન થઈ ગયા; અને તે પછી ૮ વર્ષ એ દશામાં વિતાવીને ૧૦૦ વર્ષની પૂરી ઉંમરે તેઓ નિર્વાણ પામ્યા. જબૂસ્વામીની ઉંમર
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૨૦ વર્ષો સુધર્મ ગણધરનું નિર્વાણ થયું; અને તે પછી ૪૪ વર્ષ બાદ–એટલે કે ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી ૬૪ વર્ષે–જંબુસ્વામીનું નિર્વાણુ થયું. આ હિસાબે જંબુસ્વામી બાવન વર્ષ સુધી શ્રમણ સમુદાયનું નાયકપદ સંભાળતા રહ્યા. એમની પૂરી ઉંમર કેટલાં વર્ષની હતી એને કઈ

Page #23

↑
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ જોવામાં નથી આવ્યેા. પણ કલ્પનાથી અનુમાન કરવામાં આવે તેા, એમની ઉંમર ઓછામાં ઓછી ૮૨-૮૪ વર્ષી જેટલી તે હાવી જ જોઈ એ. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણુ પછી બાર વર્ષે સુધ ગણધર કૈવલ્યદશામાં લીન થઈ ગયા ત્યારે તેઓએ પેાતાના શ્રમણસંધના ભાર જમ્મૂ મુનિને સોંપી દીધા. એ વખતે એમને દીક્ષાપર્યાય આછામાં ઓછા ૧૦ વર્ષ જેટલા માની લેવામાં આવે તેા, દીક્ષા લેતી વખતે એમની ઉંમર ઓછામાં ઓછી ૧૮–૨૦ વર્ષ જેટલી તેા હાવી જ જોઈએ. જે અવસ્થામાં એમણે ધરસંસારને ત્યાગ કર્યાં, અને જે સયેાગાના અનુભવ કર્યાં, તે ૧૮-૨૦ વર્ષથી ઓછી ઉંમરવાળા જીવનમાં સંભવી ન શકે. તેથી, અમારી કલ્પના મુજબ, જમ્મૂ મુનિની ઉંમર ઓછામાં ઓછી ૮૨-૮૪ વર્ષ જેટલી જરૂર હાવી જોઇ એ.
હરિભદ્ર-કુટીર, ચ`દેરીયા અક્ષય તૃતીયા,
વિસ. ૨૦૧૫
જંબુચરિય' (સિંધી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૪૪); હિંદી પ્રસ્તાવનામાંથી સ ક્ષેપ કરીને ઉષ્કૃત અને અનુવાદિત.

Page #24

[૨] કલિંગમાં જૈનધર્મ : હાથીગુફાલેખ અને રાજા ખારવેલ
""
જૈનધની સાથે સંબંધ ધરાવનાર જેટલા પ્રાચીન શિલાલેખો આજ સુધીમાં મળી આવ્યા છે, તેમાં આ પુસ્તકમાં આપેલા “ કટક નજીક આવેલી ઉદ્દયગિરિની ટેકરી ઉપરના હાથીગુઢ્ઢા તથા ખીજા ત્રણ લેખા સ`થી પ્રાચીન છે. હાથીગુફાવાળા મહામેધવાહન રાજા ખારવેલને લેખ જૈનધર્મની પુરાતન જાહેાજલાલી ઉપર અપૂર્વ અને અદ્વિતીય પ્રકાશ પાડનારા છે.
લેખની ઐતિહાસિક ઉપયોગિતા અને નેનુ અજાણપણુ
શ્રવણુ ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવ પ્રોધિત પંથના અનુયાયી એમાં કાઈ પ્રાચીનમાં પ્રાચીન નૃપતિનું નામ જો શિલાલેખમાં મળી આવ્યું હાય તા તે ફક્ત એકલા આ પ્રતાપી નૃપતિ ખારવેલનું જ છે. જૈનધર્માંના ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ તે આ હાથીગુફાવાળા લેખ અનુપમ છે જ, પરંતુ ભારતવર્ષના રાજકીય ઈતિહાસની અપેક્ષાએ પણ આની ઉપયાગતા અનુત્તર જ જણાઈ છે.
લગભગ એક શતાબ્દી જેટલા લાંબા કાળથી આ લેખની ચર્ચા યુરોપીય અને ભારતીય પુરાતત્ત્વજ્ઞોમાં ચાલ્યાં કરે છે. અનેક લેખા અને પુસ્તકા આ લેખના વિષયમાં લખાયાં-છપાયાં છે. સેંકડા વિદ્વાના આ લેખની મુલાકાત લઈ ફાટા વગેરે ઉતારી ગયા છે, અને હજી પણ એમ જ ચાલુ છે. આવી રીતે ઐતિહાસિક વિદ્વાનેામાં આ એક મહત્ત્વના અને પ્રિય થઈ પડયો છે. પરંતુ એ જાણીને મને
લેખ

Page #25

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
સાથ ખેદ થાય છે કે જેમના ધર્મો સાથે આ મહત્ત્વના સ્થાનને સીધા સંબધ છે, જેમને એક પ્રકારે આ કીર્તિસ્તંભ છે, અને જેમની પ્રાચીન પ્રભુતાનાં પ્રકાશમય કિસ્સા આમાં અંકિત થયેલાં છે, તે જૈનેામાંથી હજી સુધી કાઈને એનુ ં નામ પણ જણાયું–સ ંભળાયુ નથી ... ...ચંદ્રગુપ્ત અને સંપ્રતિ જેવા જૈનસમાજપ્રસિદ્ધ નૃપતિના વિષયમાં જ્યારે અનેકાનેક જૈન ગ્રંથામાં વિસ્તૃત રૂપે વર્ણન કરવામાં આવેલુ હોવા છતાં, અને નિ:સ ંશય રીતે તેમને પરમ જૈન તરીકે જણાવેલ હેાવા છતાં, તેમનુ જૈનત્વ સ્વીકારવા માટે —અને સંપ્રતિનું તે અસ ંદિગ્ધ રીતે અસ્તિત્વ પશુ માનવા માટે— હજુ વિસમાજ આનાકાની કરે છે, ત્યારે ખારવેલ જેવા એક સર્વાંથા અપરિચિત-અજ્ઞાત રાજા માટે, કે જેનું નામ સુધ્ધાં પણ્ આખા જૈન સાહિત્યમાં કાઈ પણ સ્થાને મળતું નથી, અને જેના બનાવેલા એવા મહત્ત્વના હાથીગુફા જેવા જૈતીય ધર્મીસ્થાનના અસ્તિત્વની કલ્પના પણ આજ સુધી કાઈ જૈનના મનમાં જાગેલી જણાતી નથી, તેને એક પરમ જૈન ( શ્રીયુત કે. હ. ધ્રુવના વચનમાં કહુ' તે “ હડહડતા જૈન ” ) નૃપતિ કે “ જૈનવિજેતા તરીકે સિદ્ધ કરવા કે કબૂલ કરવામાં આધુનિક ઇતિહાસનો માન કે આનંદ માને છે !...
..
...
હાથીગુફાનું સ્થાન
જે સ્થાને ખારવેલના આ લેખ આવેલ છે, તે સ્થાન જૈન પ્રજાના વાસસ્થાનથી ધણા દૂર અંતરે આવેલું છે, તેથી તેની કાંઈક ઓળખાણુ આપવી આવશ્યક છે.
હિંદુઓ–વષ્ણુવાનુપ્રસિદ્ધ તીર્થં જગન્નાથપુરી જે પ્રદેશમાં આવેલું છે, તેને હાલમાં એરીસ્સા અથવા આઢિયા પ્રાંત કહેવામાં આવે છે. એ પ્રાંત હિંદુસ્તાનના પૂર્વ ભાગ ઉપર, બંગાલના ઉપસાગરને કાંઠે આવેલા છે. પ્રાચીન કાળમાં એ પ્રાંત કલિંગ દેશના નામે પ્રખ્યાત હતા. અંગ, અંગ અને કલિંગ—એમ એ ત્રણે દેશાની ત્રિપુટી ગણાતી.

Page #26

કલિંગમાં જેનધર્મ
પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર'ના પ્રથમ પદમાં જે સાડા પચીશ (રપ) આર્ય દેશ જણાવ્યા છે, તેમાં કલિંગનું પણ નામ આપેલું છે, અને તેની મુખ્ય રાજધાની તરીકે કાંચનપુરી જણાવી છે. એ પ્રાચીન કલિંગ કે આધુનીક ઓરીસ્સા પ્રાંતમાં કટક શહેર નજીક ભુવનેશ્વર કરીને એક પ્રસિદ્ધ સ્થાન છે, તેની પાસે આ લેખવાળી “ખંડગિરિ અને ઉદયગિરિની ટેકરીઓ,” જેને અંડગિરિ જ કહે છે, તે (૨૦ ૧૬' ઉ. અક્ષાંશ અને ૮૫ ૪૭' પૂ. રેખાંશ) ભુવનેશ્વરથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ૪–૫ માઈલ દૂર આવેલી છે. આ બે ટેકરીઓની વચમાં ભુવનેશ્વરના માર્ગને અનુસરનારી એક ખીણ છે. એટઘરથી ચીલકા સરેવર તરફ જતાં એક રેતાળ પથ્થરે ( Sandstone)વાળા પર્વતના એક ભાગમાં તે આવેલ છે ” ... ... ... ••• • • ગુફા કયા સમયની તથા ક્યા ધર્મની છે?
ખંડગિરિ ઉપર જે નાની-મોટી સેંકડે ગુફાઓ છે, તેમાં હાથીગુફા, અનંતગુફા, રાણીગુફા, વૈકુંઠગુફા, માણેકપુરગુફા, જ્યાવિજયગુફા, ગણેશગુફા, સ્વર્ગપુરીગુફા, શતવક્ર અને નવમુનિગુફા આદિ ગુફાઓ વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે. આમાં કેટલીક ગુફાઓ બૌદ્ધધર્મની છે અને કેટલીક જૈનધર્મની છે. પરંતુ, પરસ્પર બને ધર્મની ભેળસેળ થઈ જવાને લીધે તથા બને ધર્મોમાં જે કેટલીક સમાનતા છે તેને લીધે, આ ગુફા-સમૂહમાંથી કેટલી અને કઈ જેનેની છે અને કઈ બૌદ્ધોની છે, તે બરાબર તારવી શકાય તેમ નથી. આ બધી ગુફાઓ એકીવખતે થઈ નથી, પરંતુ જુદા જુદા સમયે બની છે... .... .••
ઉપર વર્ણવેલ ગુફાસમૂહમાં જ પ્રસ્તુત લેખવાળી હાથીગુફા પણ આવેલી છે. આ ગુફા ઉદયગિરિના શિખર ઉપર છે. આના વિષયમાં બાબૂ મને મેહન એ જ પુસ્તકમાં જણાવે છે કે –
૧-૨. બાબુ મનમોહન ગંગુલે રચિત “Orissa and her Remains-Ancient and Medieval."

Page #27

જેને ઈતિહાસની ઝલક
હાથીગા એક નૈસર્ગિક ગુફા છે. તેના ઉપર ઘણી જ થોડી કારીગરી કરવામાં આવી છે; અને જેકે શિલ્પીની નજરથી તે બહુ ઉપયોગી નથી તે પણ ત્યાંની સર્વ ગુફાઓ કરતાં તે ઘણું જ મહત્વની છે. કારણ કે તેમાં એક મેટો લેખ છે, જેમાં કલિંગના એક રાજાનું સ્વવૃત્તાંત લખેલું છે. ડાકટર ભગવાનલાલના વાંચ્યા પહેલાં આ લેખ હિંદુસ્તાનમાં જૂનામાં જૂનો ગણત, અને, જોકે હાલ તે પ્રમાણે મનાતું નથી તે પણ, આ ગુહાની ઉપયોગિતા જરા પણ ઓછી થઈ નથી........ પ્રીન્સેપ તથા ડો. રાજેન્દ્રલાલ મિત્રને મત એ છે કે એ લેખ કલિંગના રાજા રને હતું, જે રાજા મૂળ રાજ્ય પચાવી પડ્યો હતો અને જેણે ઘણું દાન કર્યું, તળાવો ખોદાવ્યાં અને આવાં જ બીજાં જનહિતનાં કામ કરીને લેકેને માનીતે થ. પ્રીન્સેપના મત પ્રમાણે એ લેખ ઈ. સ. પૂર્વે ૨૦૦ વર્ષથી જૂને નથી. “કરપસ ઇન્ક્રીનમ ઇપીકરમ (Corpus Inscriptionum Indicarum hal di Yol 341-21441208 મળે છે અને ધારે છે કે એ લેખ અશોકના લેખોથી જૂન નહીં હે ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકાનાં છેલ્લાં પચીસ વર્ષમાં થયેલ છે; “ કારણ કે કોઈ પણ અક્ષર ઉપર માથું કે માત્રા દરેલાં નથી.' પરંતુ ડાકટર મિત્ર એ લેખને ઇ. સ. પૂર્વે ૪૬ ને ૩૧૬ ની વચ્ચેને ગણે છે................. પ્રીસેપ અને મિત્રના મત પ્રમાણે આ ગુહા બની છે. કારણ કે એના લેખમાં, બીનાં ચિહ્નો નજરે પડે છે. પરંતુ ડાકટર ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ તે જૈનની છે, એમ પુરવાર કર્યું છે અને તે ખારવેલની બનાવેલી છે એમ કહ્યું છે. આ લેખની ૧૭મી લીટીમાં ખારવેલનું નામ આવે છે. ભગવાનલાલના મત પ્રમાણે આ લેખની મિતિ મૌર્ય સન ૧૬૫ અગર ઈ. સ. પૂર્વે ૧૫૭ છે. મૌર્ય સન ઈ. સ. પૂર્વે ૩૨૧ થી શરૂ થાય છે, તેથી ગુફાને વધારેમાં વધારે

Page #28

કલિંગમાં જૈનધર્મ
૧૧ જૂને વખત ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકાને હેઈ શકે. હાલમાં ડાક્ટર ફલીટે “જર્નલ ઓફ ધી એશિયાટીક સોસાયટી એફ ગ્રેટબ્રીટનના એક અંકમાં પ્રકટ કર્યું ત્યાર પહેલાં વિન્સેન્ટ સ્મીથ વગેરે શેધકાને પણ તે જ મત હતો. પંડિત (ભાગવાનલાલ)ને મત મને પસંદ નથી, પણ ઈ. સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકાના અંતમાં હોઈ શકે એમ ધારું છું—એટલે કે મગધની ગાદી ઉપર અશાક આવ્યા તે પહેલાં. ડાકટર ફરગ્યુસન અને બરગેસના મત પ્રમાણે “આ લેખની મિતિ ઘણુંખરું ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ છે.” તેઓ કહે છે કે અશોકના રાજ્યથી ખડકોમાંથી ભેયર બેદી કાઢવાની રીતિ શરૂ થઈ અને ત્યારબાદ ઉત્તરોત્તર પ્રગતિથી આ કામ એક હજાર વર્ષ સુધી ચાલ્યું. આ લેખની ૧૬મી લીટીમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આ રાજાએ “જમીન તળે ઓરડા તથા દેવાલય અને સ્તંભેવાળાં ભયરાં કરાવ્યાં.” આ ઉપરથી આપણે એમ કહી શકીએ કે હાથીગુફાની પાસે તેના જેટલી જૂની બીજી ગુહાઓ છે; જોકે તે આપણે નિશ્ચયપૂર્વક કહી શકીએ નહીં. વળી, આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે ચિત્ય, દેવાલય તથા સ્તંભેવાળી ગુહાઓ કરતાં બીજી જૂની
ગુહાઓ હશે.” કલિંગમાં જૈનધર્મ
આ પ્રમાણે ખંડગિરિ અને ત્યાંની ગુફાઓનું વર્ણન છે. કાળના માહાસ્યની ગતિ અકળ છે. જે જૈન અને બૌદ્ધધર્મના શ્રમણ માટે આ બધાં “લયને” બનાવવામાં આવ્યાં છે, તેમાં આજે સેંકડો વર્ષથી એ ધર્મના કેઈ પણ શ્રમણે તે શું પરંતુ ગૃહસ્થ પણ પગ સુધાં નહીં મૂક્યો હોય. જે પ્રદેશમાં પૂર્વે જૈનધર્મ આટલી બધી જાહેરજલાલી ભગવતો હતો, ત્યાં આજે “જૈન” એ શબ્દથી પણ લેકે સર્વથા અજ્ઞાત છે! કટકમાં થોડાક જૈન દુકાનદારે છે અને

Page #29

૧૨
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
તેમના તરફથી એક નાનું સરખું ( દિગંબર સંપ્રદાયનું ) નવીન મંદિર પણ ખંડિગિર ઉપર બનાવવામાં આવેલુ છે પરંતુ તે બધુ... પરદેશીય છે. એ દુકાનદાર જૈતા દક્ષિણમાંથી વ્યાપારાર્થે જઈ ને ત્યાં વસેલા છે. ઓરીસ્સાના મૂળ વતનીઓમાંથી કાઈ પણ જૈનધર્માંને ઓળખતા નથી. એરીસ્સાને ઇતિહાસ - યથાર્થ રીતે હજી સુધી ઉપલબ્ધ થયે નથી, તેથી એ જાણી શકાતું નથી કે એ પ્રદેશમાં જૈનધર્મે કેટલી પ્રગતિ કરી હતી ? તાપણુ આ ગુફાઓ અને લેખા ઉપરથી વિદ્વાને અનુમાન કરે છે કે ઘણાક સમય સુધી જૈનધર્માં એ પ્રદેશમાં રાજ્યધર્મ તરીકે પળાતા રહ્યો છે. જૈન અને બૌદ્ધધર્મ બન્ને સાથે સાથે જ આ પ્રદેશ ઉપર ખીલ્યા હાય એમ જણાય છે, અને તેમની અસર બ્રાહ્મણુધર્મો ઉપર પણ કેટલીક રીતે સજ્જડ થયેલી મનાય છે. આ વિષયમાં બાબૂ મનેામેાહન લખે છે કે
ઈસવી સનની શરૂઆત પહેલાં અહીં જૈનધમ તથા બૌદ્ધધર્મી પ્રવતા હતા, અને તેમની અસર હિંદુધર્માં અથવા, ખરી રીતે કહીએ તેા, બ્રહ્મધમ ઉપર થઈ હતી....... એરીસ્સા ઈ. સ. પૂર્વે ૩૭થી ઈ. સ. ની ૮મી અગર ૯મી સદી સુધી જૈન અને બૌદ્ધધર્મનુ મુખ્ય સ્થાન હતું, એ માનવાને આપણી પાસે ખાસ કારણેા છે. ઈ. સ. પૂર્વે ૨૬૨માં મહાન મૌય રાજા અશોકે કલિંગ જ઼્યા ત્યારથી બૌદ્ધધર્મીની અસર થવા લાગી.... હાથીગુઢ્ઢા લેખમાં પંડિત ભગવાનલાલ ઇંદ્રજીએ વાંચ્યું તે પ્રમાણે તેની મિતિ ઈ. સ. પૂર્વે ખીજા સૈકાની વચમાં છે, અને તેના કર્તા કલિંગને રાજા અને જૈનધર્મના ઉત્તેજક ખારવેલ છે..... જૈનધમે કલિ ગદેશમાં એવાં સજ્જડ મૂળ ઘાલ્યાં હતાં કે જેની અસર આપણે ઈ. સ. ના ૧૬મા સૈકામાં પણ જોઈ શકતા હતા. સૂ`વંશી રાજા એરીસ્સાના અધિપતિ પ્રતાપદ્રદેવને જૈનધમ વિષે ઘણી મમતા હતી. ધી રેવર્ન્ડ લાંગે તેને જૈન ઠરાવ્યેા છે. ખ`ગિરિ ઉપરની
66

Page #30

કલિંગમાં જૈનધર્મ
૧૩ નવમુનિ ગુહામના એક લેખમાં જૈન શ્રમણ શુભચંદ્રનું નામ જેવામાં આવે છે. આવી છૂટી છૂટી વિગત ઉપરથી આપણે નિર્ણય ઉપર આવી શકીએ કે અહીંયાં કેટલેક વખત જૈનધર્મનું જેર હતું, અને તે રાજ્યધર્મ હતે..........ઇ. સ. ૮મા સૈકાની મધ્યમાં રાષ્ટ્રકૂટના રાજા દંતિદુર્ગે કલિંગદેશ છો; પુનઃ ઈ. સ. ૯મા સૈકામાં જૈનધર્મના પિષક અકાલ વર્ષે તે .”.
કલિંગના આ સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ઉપરથી જણાશે કે તે દેશમાં એક વખત જૈનધર્મે ઘણી ઊંચી સત્તા મેળવી હતી. આવી ઉન્નત દશાએ પહોંચેલે જૈનધર્મ તે દેશમાંથી પાછળથી એટલે સુધી વિલુપ્ત થઈ ગયે કે તેનું નામ કે નિશાન પણ આજે ત્યાં જણાતું નથી, એ એક ખરેખર આશ્ચર્યકારક બનાવ કહી શકાય. બૌદ્ધધર્મ લુપ્ત થાય તેનાં તે અનેક કારણે છે. અને તે કારણોને લઈને તે એકલા કલિં. ગમાંથી જ નહીં પરંતુ આખા ભારતવર્ષમાંથી પણ લુપ્ત થયું છે; પરંતુ જૈનધર્મના ઇતિહાસમાં આવાં કશા કારણે જાણતા નથી; તેમ જ તે અવાવધિ આર્યાવર્તને અનેક પ્રદેશમાં પિતાના અસ્તિત્વને ઉત્તમ રીતે ટકાવી પણ રહ્યો છે. કલિંગમાંથી જૈનધર્મ આવી રીતે ક્યારે અને કયાં કારણોને લઈને લુપ્ત થયું છે તે અદ્યાપિ અજ્ઞાત છે. ઉપર આપેલ ઇતિહાસથી એમ જણાય છે કે ઈ. સ. ના ૧૧મા સૈકા સુધી તે તે પ્રદેશમાં જેનધર્મ પ્રચલિત હતો............... કલિંગમાંથી જૈનધમ અદશ્ય થવાનું સંભવિત કારણ
મારા ધારવા પ્રમાણે ઈ. સ.ના ૧૨મા સૈકા પછી ત્યાંથી જૈનધર્મ અદશ્ય થયે હોવો જોઈએ. કારણ કે એ સમય પછી વૈષ્ણનું જોર વધવા માંડયું હતું, અને દક્ષિણ અને કર્ણાટકના જે રાજવંશ જૈનધર્મ પ્રતિ સદ્દભાવ ધરાવતા હતા તે પણ (રામાનુજાચાર્યના સંપ્રદાયના પ્રાદુર્ભાવ અને પ્રભાવના લીધે) આ સમયમાં જૈનધર્મથી પરાભુખ થવા લાગ્યા હતા. આથી કરીને ઘણી રીતે સંભવિત છે.

Page #31

૧૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
કે એ સમય પછી કલિંગમાંથી જૈનધમ અદૃશ્ય થયા હરો અને તે અદૃશ્ય થવામાં મુખ્ય કારણ કેાઈ પ્રબળ રાજકીય ઉપદ્રવ જ હોવા સંભવ છે.
એવા એ પ્રદેશના
મિ. વીન્સેન્ટ સ્મીથના કહેવા મુજબ, જેમ દક્ષિણના કેટલાક શૈવ રાજાએ ઈ. સ.ના સાતમા સૈકામાં જૈનધર્મ ઉપર અત્યાચાર ગુજાર્યાં હતા અને અનેક જૈનેાના સવનાશ કર્યાં હતા, તેમ એ કલિ ગમાં પણ કાઈ હિંદુ રાજાએ આવી જ વર્તણૂક ચલાવી હાય અને તેના લીધે જૈતાને પેાતાના પ્રાચીન અને પ્રિય સČથા ત્યાગ કરવા પડયો હાય, તે ઘણી રીતે બનવા જોગ છે.૩ જોકે કલિગના ઇતિહાસમાંથી એ વિશે કશા વિશેષ ઉલ્લેખ મળતા નથી, તાપણુ છૂટીછવાઈ એવી દંતકથાઓ અવશ્ય સંભળાય છે કે જે આ વાતને પુષ્ટિ આપતી હાય. · આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડિયા 'ના સને ૧૯૦૨-૩ના એન્યુઅલ રિપાર્ટીમાં મિ. ટી. એચ. ખ્વામ્ (Block) આ બાબત ઉપર લખે છે કે
'
ખંડિગિરની આ ગુહાએને જૈનેએ કયારે ત્યાગ કર્યાં એ ખરી રીતે જાણુવાને આપણી પાસે સાધન નથી; માત્ર પુરીના દેવાલયના ઇતિહાસમાંની એક અવ્યક્ત દંતકથા છે, જેમાં કહેલુ છે કે કાડગંગાના પૌત્ર મન મહાદેવે ભુવનેશ્વરની આજુબાજુની ટેકરીઓમાં રહેતા જૈન તથા બૌદ્ધ સાધુઓ ઉપર જુલમ ગુજાર્યાં હતા. જો આ વાત ખરી હોય તે તે ઈ. સ. ના ૧૨મા સૈકાની આખરમાં બની હોવી જોઈ એ. ’૪
66
આ ઉપરથી સંભવત છે કે કલિ'ગના કાઈ રાજાએ જ જૈનાને એ દેશ સદાને માટે છેાડી જવાની કઠોર ફરજ પાડી હાવી જોઈ એ.
૩. જીએ, “ અલી હિસ્ટરી ઑફ ઇન્ડિયા,” પૃ. ૪૫૪–૫.
૪. ખાઃ મનમેાહન ચક્રવતી એમ. એ ના “નેાસ આન ધી રીમેન્સ ઇન ધૌલી એન્ડ ઇન ધી કેન્સ ઑફ ઉદયગિરિ ”, પૃ॰ ૯.

Page #32

* ૧૫
કલિંગમાં જૈનધર્મ અપૂર્વ અને ઐતિહાસિક લેખ
આ પ્રમાણે અંડગિરિ અને ત્યાંની ગુફાઓનું કાંઈક પ્રાચીનઅર્વાચીન વર્ણન છે. આ વર્ણન અને તેની સાથે આપેલા કલિંગ દેશના સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ ઉપરથી વાચકને હાથીગુફાવાળા એ ખારવેલના લેખની હકીક્ત અને મહત્તા બરોબર સમજી શકાશે. આ લેખ હિંદુસ્તાનને બીજા બધા લેખે કરતાં અપૂર્વ અને વિલક્ષણ છે. મિ. ટી. એચ. બ્લેખ કહે છે કે “આ લેખ તદ્દન ઐતિહાસિક છે, કે જે હિંદમાં પ્રથમ જ છે. આની શૈલી રાજા રીઅસ (Darius) ના બેહિસ્તન (Behistan) લેખના જેવી છે.” આ લેખ એક બરડ શિલા ઉપર કોતરેલું હોવાથી કાળના ઘસારાના લીધે એને મધ્યને કેટલેક ભાગ નષ્ટ થઈ ગયું છે. એ નષ્ટ ભાગ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઘણું જ મહત્ત્વને હતે. પં. ભગવાનલાલ ઈંદ્રજી તથા શ્રી કેશવલાલ હ. ધ્રુવનું કામ
આ લેખના સ્પષ્ટીકરણ માટે, જેમ ઉપર જણાવવામાં આવ્યું તેમ, અનેક વિદ્વાનેએ બહુ પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે, પરંતુ તેમાં પૂરેપૂરી સફળતા તો ગુજરાતના ગૌરવભૂત પુરાતત્ત્વજ્ઞ પંડિત ભગવાનલાલને જ મળી છે. તેમણે જ એ લેખના કર્તાનું વાસ્તવિક નામ અને સંબદ્ધ વર્ણન ખોળી કાઢયું હતું. એમની પહેલાંને શોધકે તે લેખકર્તાનું નામ પણ “ઐર બતાવતા હતા અને પાઠ આડાઅવળા લગાડતાબેસાડતા હતા.
ગુજરાતના એ ગૌરવમાં ઔર ઉમેરે કરનાર ગુર્જર સાક્ષરરત્ન શ્રીયુત કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ છે, કે જેમણે પિતાના એક દેશબંધુએ કરેલા એ “સુવાચ” લેખને સ્વકીય પ્રતિભાના પ્રકાશથી અધિક ઓપ આપ સર્વને માટે “સુગ્રાહ્ય બનાવે છે. શ્રી ભગવાનલાલના નિબંધમાં જે અપૂર્ણતા હતી અને જેના લીધે આ લેખ અસ્પષ્ટ જેવો જણ હતું તેની પૂર્તિ શ્રી કેશવલાલે કરી છે અને લેખમાંની દરેક

Page #33

૧૬
જેને ઈતિહાસની ઝલક હકીક્તને સુસંગત અને સ્પષ્ટ બનાવી છે.
મગધના જે રાજા ઉપર ખારવેલે ચઢાઈ લઈ જઈ વિજય મેળવ્યાને આ લેખમાં ઉલ્લેખ કરે છે, પરંતુ ત્રુટિત પાઠના લીધે જેનું નામ સમજી શકાતું નથી તે, શ્રી કેશવલાલના વિચાર પ્રમાણે, બીજે કેઈ નહીં પણ પાટલીપુત્રને પ્રખ્યાત પુષ્યમિત્ર જ છે, કે જે છેલ્લા મૌયરાજ બૃહદ્રથને સેનાની હતા, અને જેણે રાજ્યભ વશ થઈ પિતાના રાજાનું વ્યાયામભૂમિમાં કપટથી ખૂન કરી તેના સિંહાસનને સ્વામી બન્યો હતો. પાછળથી એ જ પુષ્યમિત્ર અશ્વમેઘયજ્ઞ કરી ચક્રવર્તી બન્યો હતો. ભાષ્યકાર પતંજલિ અને સ્વપ્નવાસવદત્તાદિ નાટકકાર મહાકવિ ભાસ એ જ પુષ્યમિત્રને આશ્રિત હતા. આવી રીતે ખારવેલને પુષ્યમિત્રને વિજેતા બનાવી તેના લેખના બધા અવ્યવસ્થિત અંકોડાઓને યથાસ્થાને ગોઠવી ઈ. સ. પૂર્વેના બીજા સિકાની ખંડિત ઐતિહાસિક શૃંખલાને શ્રી કે. હ. ધ્રુવે અખંડ બનાવી છે. ખારવેલના સમય વિષે જોકે હજુ સુધી વિદ્વાનેમાં કેટલેક મતભેદ દષ્ટિગોચર થાય છે, તે પણ અધિકાંશ વિચારે પંડિત ભગવાનલાલના મતને જ મળતા થાય છે, અને તેમાં શ્રી કેશવલાલના નિર્ણયે સબળ પુષ્ટિ આપી છે તેથી હવે ઘણે ભાગે એ જ સમય નિશ્ચિતરૂપ લેશે. લેખ ઉપરથી ફલિત થતા કેટલાક મુદ્દા
ખારવેલના આ લેખે જૈનધર્મ અને તેના ઇતિહાસ ઉપર કેટલેક અપૂર્વ પ્રકાશ પાડ્યો છે. અનેક નવી બાબતો આ લેખ ઉપરથી જાણવામાં આવી છે, તથા વિચારવા જેવી જણાઈ છે. તેમાંની મુખ્ય મુખ્ય આ છે –
(૧) જેનધર્મ રાજ્યધર્મ હ–જે કેટલાક આધુનિક પાશ્ચાત્ય વિદ્વાને, અને તેમના સંસર્ગથી કેટલાક ભારતીય પંડિતો પણ, પ્રથમ એમ ધારતા હતા કે જૈનધર્મ કઈ પણ વખતે રાજ્યધર્મ તરીકે સ્વીકારાયો નહોતે, અથવા તો અશોક અને કનિષ્ક વગેરે રાજાઓએ

Page #34

કલિંગમાં જૈનધર્મ
૧૭ જેમ બૌદ્ધધર્મની ઉન્નતિ માટે પ્રયત્ન કર્યા તેમ જૈનધર્મ માટે કોઈએ કાંઈ કર્યું નથી–તે બધાને આ લેખે ખોટા પાડ્યા છે, અને જૈનધર્મના પ્રાચીન ગૌરવને તેમના હૃદયમાં યથોચિત સ્થાન આપ્યું છે. તેમને એમ કબૂલ કરતા બનાવ્યા છે કે જૈનધર્મ પણ પૂર્વે અનેક દેશમાં અને અનેક રાજવંશોમાં રાજ્યધર્મ તરીકે પળાયો છે. તેની અસર પ્રજાના પણ મોટા ભાગ ઉપર થઈ હતી, અને બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય વગેરે દરેક વર્ષોમાં તે પ્રચલિત થયો હતો... ... ...
(૨) જેનધર્મની પ્રગતિ કરનાર રાજાઓ...જૈન સાહિત્યમાં જે બે-ચાર ઐતિહાસિક રાજાઓના જૈન હેવા બાબતના જેવાતેવા ઉલેખ મળી આવે છે, તેમના સિવાય બીજા પણ અનેક પ્રતાપી રાજાઓ થઈ ગયા છે કે જેમણે જૈનધર્મની ઉન્નતિ અને પ્રગતિ કરવા માટે વિશેષ વિશેષ પ્રયત્નો કર્યા છે, પ્રરંતુ તેમનાં નામે આપણું સ્મરણપટ ઉપરથી કયારનાયે ભૂંસાઈ ગયાં છે. . .
(૩) ખારવેલે ભરેલી જૈન પરિષદ–જેમ બૌદ્ધ શ્રમણોની સમયે સમયે અમુક સ્થાનમાં એકત્ર પરિષદ મળતી હતી, તેમ જૈન શ્રમણોની પણ પરિષદ મળતી હેવી જોઈએ, એમ આ લેખના વળણ ઉપરથી જણાય છે. અશોક અને કનિષ્ક જેવી રીતે બૌદ્ધ શ્રમણોની પાટલીપુત્ર અને મથુરામાં પરિષદો મેળવી હતી, તેવી રીતે ખારવેલે પણ સર્વ દિશામાંથી જ્ઞાનવૃદ્ધ અને તપોવૃદ્ધ નિર્ગથ શ્રમણને આહવાન કરી કુમારી પર્વત ઉપર એક સાધુ-પરિષદ ભરી હતી.
કુમારી પર્વત તે કયો અને ક્યાં આગળ આવે છે, એ બાબત પ્રથમ કેટલીક તપાસ કરેલી, પરંતુ કોઈ ખુલાસે મળી શક્યો નહીં.
જ્યારે આ લખાણ છેલ્લી વારનું સંશોધિત થઈ પ્રેસમાં જાય છે, તે વખતે વડોદરેથી શ્રીયુત ચિમનલાલ ડાહ્યાભાઈ દલાલ એમ. એ. ને પત્ર મળે, તેમાં તેઓ આ બાબત લખે છે કે–“કુમારગિરિ એટલે કુમારી પર્વત વિષે આજ એપિગ્રાફિકા ઈન્ડીકા, ઓકટોબર ૧૯૧૫,

Page #35

જૈન ઈતિહાસની ઝલક પૃ૦ ૧૬માં વાંચવામાં આવ્યું કે ઉદયગિરિનું મૂળ નામ કુમાર પર્વત હતું અને ખંડગિરિનું નામ કુમારી પર્વત હતું. ૧૦મા-૧૧મા સૈકા સુધી બન્ને પર્વતે કુમાર-કુમારી પર્વત તરીકે જાણીતા હતા.” આ ઉપરથી જણાય છે કે કુમારી પર્વત તે ખંડગિરિ જ છે, અને એના ઉપર જ ખારવેલે નિગ્રંથ શ્રમણની પરિષદ ભરી હતી.
(૪) જૈન ગુફા મંદિરે—જેવી રીતે બૌદ્ધ શ્રમણના રહેવા માટે જુદા જુદા પ્રદેશના અનેક રાજાઓએ રમણીય પર્વત ઉપર ગુફા મંદિરે કરાવ્યાં હતાં, તેમ જૈન શ્રમણના નિવાસ માટે જૈન રાજાઓએ પણ અમુક અમુક સ્થળે ગુફા મંદિર બનાવ્યાં છે .
...... કેવ ટેમ્પલ્સ ઓફ ઈન્ડિયાના કર્તાનું કથન છે કે જ્યારે બૌદ્ધધર્મની ઊતરતી કળા થવા લાગી ત્યારે જૈનધર્મ પ્રકાશમાં આવવા લાગે અને બૌદ્ધોની દેખાદેખી જેને પણ પાછળથી પોતાનાં તેવાં ગુહામંદિરે બનાવવા લાગ્યા...વગેરે. તેમનું આ કથન ભૂલભરેલું છે. કારણ કે આ હાથીગુફાવાળો લેખ અને તેના વર્ણનથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે જૈને પણ શરૂઆતથી જ આવાં ગુહામંદિર બનાવતા આવ્યા છે. ઉદયગિરિની આ ગુહાઓને ઉક્ત ગ્રંથકર્તાઓએ બૌદ્ધધર્મની ગણી છે, પરંતુ આ લેખના સ્પષ્ટીકરણથી તે જૈનધર્મની છે, એમ ઉપર નિશ્ચિત રૂપે કહેવાઈ ગયું છે. જૈન અને બૌદ્ધધર્મની કેટલીક સમાનતાને લીધે આવી જાતની ભ્રાંતિમાં ઘણું વધારે થયે છે....
(૫) મૂર્તિપૂજાની પ્રાચીનતા–આ લેખ ઉપરથી છેલ્લી જે વિચારવા જેવી બાબત છે, તે મૂર્તિપૂજા વિષયક છે. જૈન શ્વેતાંબર સંપ્રદાયની એક શાખા, કે જે “સ્થાનકવાસી” કે “ હુંઢિયા'ના નામથી ઓળખાય છે, તે શાખાવાળા મૂર્તિપૂજાનો સ્વીકાર નથી કરતા. તેમનું કથન છે કે જૈનધર્મમાં જે મૂર્તિપૂજા છે તે પાછળથી દાખલ થઈ છે; મહાવીર દેવના નિર્વાણ બાદ ૮મા કે ૯મા સૈકામાં તેની શરૂઆત થઈ છે; તેની પહેલાં જૈનેમાં તીર્થકરોની મૂર્તિઓ માનવાને કે બનાવ

Page #36

કલિંગમાં જૈનધર્મ
૧૯ વાને પ્રચાર ન હતું. એ વિષયમાં બને સંપ્રદાયમાં કલેશજનક ચર્ચાઓ થઈ છે. ખારવેલના આ લેખ ઉપરથી એ વિવાદગ્રસ્ત ચર્ચાને એકદમ નિકાલ અને નિર્ણય થઈ શકે છે કે તે વખતે અને તેના પહેલાં પણ જૈનોમાં મૂર્તિપૂજા પ્રચલિત હતી. આ લેખની ૧૨મી પંક્તિના પાછલા ભાગ ઉપરથી જણાય છે કે “આદિ તીર્થકર ઋષભદેવની મૂર્તિ નંદરાજા ઉપાડી ગયું હતું, તે... પાટલિપુત્રથી રાજગૃહ પાછી આણી જૈન વિજેતાએ નવા ભવ્ય પ્રાસાદમાં ભારે ઉત્સવ– સમારંભથી તેની સ્થાપના કરી ” (જુઓ પૃ૪ ૫૮-૫૯, શ્રીયુત કે. હ. ધ્રુવનું વિવેચન.) આ કથનથી અસંદિગ્ધતાપૂર્વક સિદ્ધ થાય છે કે ઈ. સ. પૂર્વે ૩જા સૈકામાં તેમ જ તેની પણ પહેલાં જૈન મૂર્તિપૂજા યથાર્થ રીતે પ્રચલિત હતી. શ્રીમાન ધ્રુવ મહાશય તા. ૮-૨-૧૯૧૭ ના મારી ઉપરના એક ખાનગી પત્રમાં આ બાબત ખાસ વિચારપૂર્વક લખે છે કે –
“ખારવેલના લેખના એક મહત્ત્વ ધરાવતા ભાગ ઉપર આપનું લક્ષ ન ગયૂ હોય, તે હું તે તરફ રવા રજા લઉં છું. એમાં એક ઠેકાણે રાજગૃહમાંથી ઋષભદેવ ભગવાનની મૂર્તિ નંદરાજા ઉપાડી ગયાનું લખ્યું છે. આથી ઈસવીસન પૂર્વે ચેથા સૈકામાં મૂર્તિપૂજા જેમાં પ્રચલિત હતી એમ સિદ્ધ થાય છે. આ બાબતને પુષ્યમિત્રના ઇતિહાસ સાથે સંબંધ ન હોવાથી
મેં તે લક્ષ ખેંચાય તેવી રીતે સેંધી નથી.” મુંબઈ, વાલકેશ્વર
પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ (પ્રથમ ભાગ)ના શ્રાવણી પૂર્ણિમા, વિ. સં.૧૯૭૩ ઉપોદઘાતમાંથી ટૂંકાવીને.
લેખનું વર્ણન અશોકના વખત પછી પૂર્વ હિંદુસ્તાનને ઈતિહાસ તથા તેની ભાષા વિષે માહિતી મેળવવામાં હાથીગુફા લેખ ઘણું જ ઉપયોગી છે.
.....આ લેખનું નામ, જે ગુહા ઉપર તે કોતરેલે છે, તે ગુહાના

Page #37

જેન ઈતિહાસની ઝલક
નામ ઉપરથી પડેલું છે. ત્યાંની જમીન ઉપર પડેલા કેટલાક ભાંગેલા કટકા ઉપરથી એમ જણાય છે કે આ ગુહા કેઈ વખતે ભાંગેલી હશે, અને ત્યારબાદ તેને પુનરુદ્ધાર કરી ફરી બંધાવવામાં આવી હશે. હાથીગુફા એ નામ શા કારણથી પડયું હશે તે જાણવું અશક્ય છે. કદાચ એમ હોઈ શકે કે આ ગુહાની આગળ જે ખડક આવેલું છે, તેના ઉપર હાથીની આકૃતિ કોતરેલી હોય.
આ લેખ શિલા ઉપર કોતરેલ છે. આ શિલા સપાટ નહીં હતાં અંદર ખાડા પડતી છે. લેખ ૧૭ લીટીમાં હાઈ ૮૪ ચેરસ ફૂટમાં છે. આ શિલા ઉપર લેખ કેતરવા માટે સપાટી સાફ કરેલી હોય તેમ લાગતું નથી, પણ અક્ષરે મેટા અને ઊંડા કોતરેલા છે. સમયની અસર આના ઉપર પણ થયેલી છે. પ્રથમની છ લીટીઓ સારી સ્થિતિમાં છે. છેલ્લી ચાર પંક્તિઓ મધ્યમ અવસ્થામાં છે. આ બેની વચ્ચેની જમીન ઘણી જ ખરાબ થઈ ગઈ છે...............
આ આખો લેખ ગદ્યમાં છે. તેની ભાષા પ્રાકૃત છે અને અશેકના લાટ લેખેથી ભિન્ન છે, પણ પશ્ચિમ હિંદના ગુહાલેખોની જૂની મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતના જેવી છે.
આરંભમાં અહંત અને સિદ્ધોને નમસ્કાર કર્યો છે. અને આ ઉપરથી લેખ બનાવનારની ઊંડી ધાર્મિક શ્રદ્ધા આપણને જણાઈ આવે છે.........અહં તે ઉપર આ પ્રમાણે ધાર્મિક શ્રદ્ધા રાખવી એ જૈનોની ખાસિયત છે. આ ગુફાઓમાં કઈ પણ ઠેકાણે “શાક્યભિક્ષ ” અગર એ બૌદ્ધ શબ્દ ખાસ કરીને વાપરેલે નથી. (વિ. સં. ૧૯૭૩) પ્રાચીન જેનલેખસંગ્રહ (પ્રથમ ભાગ)
મૂળ પુસ્તક પ્રાકૃતલેખ વિભાગ, પ.-૮માંથી ટૂંકાવીને
રાજ ખારવેલની કારકિદી
અહં તે તથા સિદ્ધોને નમસ્કાર કર્યા બાદ લેખમાં ખારવેલ

Page #38

કલિંગમાં જૈનધર્મ રાજાને જન્મથી માંડીને ૩૮ વર્ષ સુધીને વૃત્તાંત આપેલ છે. તેને ચેત અગર ચૈત્રરાજવંશને વિસ્તાર કરનાર કહેવામાં આવે છે, અને આ વિશેષણ તે આ વંશને છે એટલું જણાવવા માટે જ માત્ર વાપરવામાં આવ્યું છે. તેથી એમ સ્પષ્ટ રીતે અનુમાન થઈ શકે કે ખારવેલ રાજા ચૈત્રવંશને હતો. આ રાજાનાં બીજાં વિશેષણ વેર', “મહારાજ” અને “મહામેઘવાહન” તથા “કલિંગાધિપતિ ” છે. “વેરને શું અર્થ છે એ સંતોષકારક રીતે સમજાવી શકાય તેમ નથી; પણ હું ધારું છું કે તેને બદલે “વીર” જોઈએ. મહારાજ” શબ્દ માત્ર તેની મેટાઈ દર્શાવવાને જ વાપરવામાં આવ્યા છે. “મહામેઘવાહનને અર્થ “જેનું વાહન મેટો મેઘ છે” એવો છે, જે ઉપરથી એમ જણાય છે કે એના રાજ્યના જે હાથીઓ ઉપર આ રાજા બેસતે તેમનું નામ
મહામેઘ ' હશે. “કલિંગાધિપતિ' ઉપરથી એમ સૂચિત થાય છે કે તે કલિંગને રાજા હતા.
રાજ્યગાદી ઉપર બેઠાં પહેલાંનાં તેનાં ચોવીસ વર્ષને હેવાલ આ પ્રમાણે છે: પ્રથમનાં ૧૫ વર્ષો રમતગમતમાં ગયાં; બાકીનાં નવ વર્ષમાં તે લખવાનું, ચિત્રકામ, હિસાબ અને કાયદાકાનનો શીખ્યો તથા યુવરાજપદ ભોગવતો હતો. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે યુવરાજની સ્થિતિમાં જ તેણે આ અભ્યાસ કર્યો. જ્યારે તે ૨૪ વર્ષને થયે ત્યારે તે તખ્તનશીન થયું. ત્યારબાદ બીજા ૧૦ વર્ષમાં તેણે કરેલાં ઉપયોગી કામો વિષે લેખમાં વર્ણન આવે છે –
પ્રથમ વર્ષમાં તેણે દરવાજા, કિલ્લે, મહેલ, જે જીર્ણ થયાં હતાં તે, તથા કલિંગ શહેર તેમ જ તેને ફરતો કેટ સમરાવ્યું. તેણે પાણીને હાજ તથા કૂવા બંધાવ્યા, બધી જાતનાં વાહનો રાખ્યાં... .....બીજા વર્ષમાં (રાજા) સાતકની સંસ્કૃત શાતકણું )એ તેના (ખારવેલના હુમલા)થી પશ્ચિમ ભાગને બચાવવા માટે (ખંડણી તરીકે) ઘેડા, હાથી, માણસે, રથ તથા પુષ્કળ ધન મેકલ્યું. તે

Page #39

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૨૨
જ વર્ષમાં તેણે મસીક (?) શહેર કુસુ′ખ ( ? ) ક્ષત્રિયાની મદદથી લીધું. ત્રીજા વર્ષીમાં તે ગીત વિદ્યા શીખ્યા અને નાચ, ગાયન અને વાજિંત્રા તથા આનદાત્સવથી લેાકેાને તેણે આનંદ પમાડયો.
ચોથા વર્ષોંના હેવાલ તૂટી ગયા છે, અને સબંધ પણુ એસતા નથી. એટલુ' તેા જાણી શકાય છે કે ધ ફૂટ ટેકરી ઉપરનુ એક જૂનું ચૈત્ય તેણે સમરાવ્યું અને તેમાં છત્ર તથા કલશા આણી આપ્યાં અને તેની પૂજા કરી. તે કહે છે કે રાષ્ટ્રીય અને ભાજક, તેના ખડિયા રાજામાંના ત્રિરત્નમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરવા માટે તેણે આ પ્રમાણે કર્યુ હતું. પાંચમું વર્ષીદાનનું છે. આ વર્ષમાં તેણે નંદરાજાના ત્રિવાર્ષિક સત્ર પુનઃ શરૂ કર્યાં અને પાણીની સગવડ કર્યાંનુ દેખાય છે. પણ આ ભાગ ભાંગી ગયા છે તેથી અર્થે શંકાયુક્ત છે. છઠ્ઠા વર્ષીના અહેવાલ ઘણા ખરા જતા રહ્યો છે.......... સાતમા વર્ષના હેવાલ બધા જતા રહ્યો છે.
..
જે આઠમા વર્ષના હેવાલ છે તે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી ધણા ઉપયોગી છે. પરંતુ તેને એક ભાગ જતા રહ્યો છે એ શાકની વાત છે. આ વર્ષમાં એક રાજા, જેણે બીજા રાજાને મારી નાખ્યા હતા અને જે રાજગૃહના રાજાને દુઃખ આપતા હતા, તે ખારવેલના પાછળ પડવાથી તથા ખારવેલના લશ્કરના મેટા અવાજથી મથુરામાં નાસી ગયાનું કહેવામાં આવ્યું છે. આ રાજાઓ કાણુ હતા તે ભાંગેલા ભાગમાં જતુ રહ્યું છે.
નવમા વર્ષામાં તેણે કરેલાં કેટલાંક કામે વિષે ઉલ્લેખ છે. ઘણા ભાગ ભાંગી ગયા છે, પણ જે ભાગ રહ્યો છે તે ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેણે તે વર્ષમાં એક કલ્પવૃક્ષની બક્ષિસ કરી અને તેની સાથે ધાડા, હાથી, રથા, ધરા તથા અન્ય ઉત્તમ વસ્તુ બ્રાહ્મણાને
'
*
દાન કરી. વળી તેણે · મહાવ્યય ’ ( લેખમાં · મહાવિજય ' છે ) નામને એક પ્રાસાદ બંધાવ્યા જેવુ ખર્ચ ૨૮૦૦૦૦ થયું.

Page #40

કલિંગમાં જૈનધર્મ
૨૩ દસમા વર્ષની હકીકતમાંથી ઘણે ભાગ જતો રહ્યો છે; તથા અગિયારમા વર્ષની તદ્દન જતી રહી છે. દસમા અને બારમા વર્ષ વચ્ચેને હેવાલ તુટક તુટક છે... .... ..તે પણ નીચે પ્રમાણે અનુમાન ઘડી શકાય, કે દસમા વર્ષમાં તેણે હિંદુસ્તાનની યાત્રા કરી, અને જ્યારે તેને ખબર પડી કે કેટલાક રાજાઓ તેના ઉપર ચડાઈ કરવાના છે ત્યારે તેણે પગલાં લેવા માંડ્યાં. ત્યાર બાદ ઘણે ભાગે અગિયારમા વર્ષની હકીકત આવે છે. એ વર્ષમાં તેણે ગર્દભનગરમાંથી પહેલાંના રાજાઓએ નાંખેલે કર કમી કર્યો. ત્યાર બાદ જે આવે છે તે અસંબદ્ધ છે તથા તેને કેટલેક ભાગ નાશ પામે છે. પણ કાંઈક ૧૩૦૦ વર્ષ પછી પુનઃ શરૂ કર્યાનું કહેલું છે.
બારમા વર્ષમાં ઉત્તરાપથ (ઉત્તર)ના જુલમી રાજાઓ વિષે કાંઈક કહેલું છે. ત્યાર બાદ જે આવે છે તે જતું રહ્યું છે, તેથી તેને સંબંધ કળી શકાય તેમ નથી. ઘણુંખરું ખારવેલે તેમના ઉપર ચઢાઈ કરી હશે. ત્યાર બાદ ખારવેલે મગધના રાજાને બીક બતાવી અને તેના હાથીઓને ગંગામાં સ્નાન કરાવ્યું એટલે કે ગંગા સુધી જઈ પહોંચ્યો. તેણે મગધરાજાને શિક્ષા કરી અને પિતાના પગ તરફ નમાવ્યા. ત્યાર બાદ કોઈક નંદરાજ, જેણે જૈનના અગ્રજિન-આદીશ્વરની મૂર્તિ) અગર અગ્રજિનનું કાંઈક લઈ લીધું હતું, તે રાજા વિષે છે અને આ મૂર્તિ અગર વસ્તુ ખારવેલ પાછી લાવ્યો છે. ત્યાર બાદ મગધમાં વસેલા એક શહેરનું વર્ણન છે, પણ તેના પછીને ભાગ જતો રહ્યો છે. ત્યાર બાદ ખારવેલે કાંઈક બંધાવ્યાનું વર્ણન છે, કે જેમના શિખર ઉપર બેસીને વિદ્યાધરે આકાશમાં જઈ શકે. તેને અર્થ એવો હોવો જોઈએ કે આ મકાને ઘણાં જ ઊંચાં હતાં. ત્યાર બાદ ખારવેલે એક હાથીનું દાન કર્યું, જે દાન તેણે પહેલાં અગર પછીનાં સાત વર્ષમાં કર્યું નહતું. ત્યાર બાદ જે આવે છે તે તૂટી ગયું છે, પણ તેમાં તેણે જીતેલા કોઈ દેશનું વર્ણન આવે છે.
તેરમા વર્ષમાં કુમારી ટેકરી ઉપર આહંદદેવાલયની નજીક,

Page #41

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૨૪
અહારની બેઠક પાસે, કાંઈ કામ કર્યાનું કહેલું છે, પણ શું કર્યું. તે જતું રહ્યું છે. કારણ કે આ ભાગ તૂટી ગયા છે. ત્યાર બાદ વિદ્વાને તથા વિશ્વવંદ્ય યતિની એક સભા એલાવ્યાનું કહેલુ છે. અને કાંઈક —કદાચ એક ગુહા—આહત ખેઠકની નજીક ખડકમાં, ઉદયગિરિ ઉપર, હુંશિયાર કારીગરાના હાથે, કરાવ્યાનું કહેલું છે, તથા વૈડૂગર્ભ, પટાલક અને ચેતકમાંપસ્તા કરાવ્યા વિષે છે. આ કામ મૌ સંવત ૧૬૪ પછી ૧૬૫મા વર્ષમાં કરાવવામાં આવ્યું હતું.
ત્યારબાદ ખારવેલની વંશાવળી આપી છેઃ ખેમરાજ; તેના પુત્ર વૃદ્ધરાજ; તેના પુત્ર ભિક્ષુરાજ. આ લેખમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ભિક્ષુરાજ ખારવેલનું ખીજું નામ હેાય તેમ લાગે છે. ભિક્ષુરાજ, રાજ્યનું પાલન કરનાર, સુખ ભાગવનાર, અનેક સદ્ગુણસ ંપન્ન, સ`ધ પર આસ્થા9141,0.00 ...સંસ્કાર પાડનાર, રાજ્ય, વાહના અને એક અજિત લશ્કરવાળા, રાની લગામ હાથ કરનારા, દેશને પાળનાર, મહારાજાઓના વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલેા, આ મહાન ખારવેલ રાજા છે.
(વિ. સં. ૧૯૭૩ )
...
પ્રાચીનજૈનલેખસંગ્રહ (પ્રથમ ભાગ) મૂળ પુસ્તક : પ્રાકૃત લેખ વિભાગ પૃ. ૧૨ થી ૧૭માંથી ટૂંકાવીને ઉદ્ધૃત.
૫. પટાલક અને ચેતક કદાચ ગુહાનાં નામ છે અને વૈચગભ તેમના એક ભાગ છે.

Page #42

૩૭) ગુજરાતના જૈનધર્મ
મેં મારા આજના વ્યાખ્યાનને વિષય ગુજરાતના જૈનધમ ’ એ રાખ્યા છે. જૈનધર્માંના આધુનિક સ્વરૂપથી તે આપ બધા સારી પેઠે પરિચિત હશે જ. તેથી સ્વાભાવિક રીતે જ એવું મનમાં થાય કે જૈનધર્મ વિષે વળી ખાસ વ્યાખ્યાન આપવા જેવું શું હેાઈ શકે ? પણ મારા ઉદ્દેશ અહીં જૈનધર્મના વર્તમાન જીવન વિષે કાંઈ ખાસ કહેવાના નથી; પણ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ એના ભૂતકાલીન વ્યક્તિત્વ વિષે કેટલીક મીમાંસા હું કરવા ઇચ્છું છું. જૈનમે ગુજરાતમાંના સંસ્કૃતિજીવનમાં કવા અને કેટલા કાળા આપ્યા એ વિષે ખુદ જૈનેને પણ કશી વિશેષ કલ્પના નથી તેા જૈનેતરાને તે। તે કયાંથી જ હાય !
6
*
*
*
જૈનધમ નું વિશિષ્ટ કેન્દ્રઃ ગુજરાત
ગુજરાત એ જૈનધર્મીનું આજે વિશિષ્ટ કેન્દ્રભૂત સ્થાન છે. જૈતાની સ ંખ્યા અને શક્તિ જેટલી ગુજરાતમાં દેખાય છે, તેટલી હિંદુસ્તાનના ખીન્ન પ્રદેશામાં નથી દેખાતી. જેતેની ધાર્મિક અને સામાજિક એવી બધીય પ્રવૃત્તિઓમાં જે જાગૃતિ ગુજરાતમાં દેખાય છે તે બીજા કાઈ પ્રદેશમાં નથી જણાતી. જૈન દૃષ્ટિએ ગુજરાતને આવું અગ્રેસરત્વ વમાનકાળમાં જ પ્રાપ્ત થયું છે એમ નથી; એને પ્રુતિહાસ ગુજરાતના પ્રજાકીય વિકાસના ઇતિહાસ જેટલા જ જૂને છે. ગુજરાતના પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક વિકાસનેા અને જૈનધમના વિકાસને પરસ્પર અગત્યના ગાઢ સંબંધ રહેલા છે. ગુજરાતે જૈનધર્મીના વિકાસમાં

Page #43

જેને ઈતિહાસની ઝલક ઘણે મેટ ફાળો આપે છે અને તેવી રીતે જૈનધર્મો પણ ગુજરાતના વિકાસમાં ઘણે અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે. ગુજરાતે જે જૈનધર્મને વિશિષ્ટ રક્ષણ અને પિષણ ન આપ્યું હોત તો જૈનધર્મની આજે છે તેના કરતાં તદ્દન જુદી જ પરિસ્થિતિ હેત; અને જે જૈનધર્મો પણ ગુજરાતના સંસ્કાર-વિકાસ માટે વિશિષ્ટ પ્રયત્ન ન કર્યા હતા તે ગુજરાતની સંસ્કૃતિ પણ જે આજે છે તેના કરતાં કેઈક જુદા જ પ્રકારની હોત. સંસ્કારિતા, સદાચાર અને વ્યાપારમાં ફાળે
જૈનધર્મે ગુર્જર પ્રજાને જે પ્રકારના અહિંસા, સંયમ અને તપના આદર્શ સંસ્કારે આપ્યા છે તેવા સંસ્કારે બીજા પ્રદેશને નથી મળ્યા અને તેથી ગુર્જર પ્રજામાં સંસ્કાર-સમૃદ્ધિની જે એક પ્રકારની વિશિષ્ટ પ્રભા આપણે જોઈ શકીએ છીએ તેવી બીજી પ્રજામાં નથી જોવાતી. મધ, માંસ, મૃગયા, પ્રાણુહિંસા અને વ્યભિચાર જેવા મહાદુર્ગુણોથી ગુર્જર પ્રજા જે અનેક અંશે આજે મુક્ત દેખાય છે અને એ સુસંસ્કારિતાની જે સુંદર છાપ, બીજા બધા દેશોની સરખામણીમાં, વધારે સારી રીતે પડેલી જોવાય છેતેમાં જૈનધર્મના જૂના વારસાને ઘણે મેટ અંશ રહે છે એમ આપણે માનવું જોઈએ.
હું એક જૈન છું અને તેથી જૈનધર્મનાં આ વધારે પડતાં વખાણ કરું છું એવું તે આપ ન જ માનશે એવી હું આશા રાખું છું. હું તે અહીં આપની આગળ મને મારા એતિહાસિક અવેલેકનમાં જે કાંઈ સત્ય જણાયું છે તે તટસ્થભાવે પ્રગટ કરવા ઇચ્છું છું.....
જેનેએ ગુજરાતના વાણિજ્ય-વ્યાપારમાં, રાજ્યકારભારમાં, કળા -કૌશલ્યમાં, જ્ઞાન-સંવર્ધનમાં અને સદાચાર–પ્રચારમાં—આમ પ્રજાકીય સંસ્કૃતિનાં સર્વે અંગમાં અનેક રીતે ઘણો મહત્વનો ફાળો આપે છે. ગુજરાતની વાણિજ્યશકિત અને વ્યાપારિક કુશળતા ઘણા પ્રાચીન કાળથી આખાય ભારતવર્ષમાં સુપ્રસિદ્ધ છે અને ગુજરાતના એ વ્યાપારી

Page #44

ગુજરાતને જનધર્મ
૨૭ વર્ગને ઘણે મેટો ભાગ જૈનધર્મ પાળનારે છે. ગુજરાતના ગામડે ગામડે જૈન વાણિયા પિતાની સામાજિક અને વ્યાપારી પ્રતિષ્ઠા ઠેક પ્રાચીન કાળથી આદર્શ રીતે જમાવી બેઠેલા જોવામાં આવે છે. મહાજને, મુત્સદ્દીઓ, નગરશેઠ, મંત્રીઓ વિદ્વાન વગેરે
ગુજરાતને જૈન વણિક એ “રાષ્ટ્રને મહાજન' છે; અને ખરેખર ભૂતકાળમાં એણે પોતાનું એ પદ અનેક રીતે સાર્થક કરી બતાવેલું છે. અણહિલપુરની સ્થાપનાના દિવસોથી લઈ આજ સુધીના ગુજરાતના સામાજિક અને રાજકીય ઈતિહાસનું જે સિંહાવકન આપણે કરીએ તો આપણને જણાશે કે આ બાર સૈકા જેટલા સમયમાં ગુજરાતની વણિક પ્રજામાંથી અગણિત મુત્સદ્દીઓ, મંત્રીઓ, કારભારીઓ, સેનાપતિઓ, યોદ્ધાઓ, વ્યાપારીઓ, દાનેશ્વરે, વિદ્વાને, કળાપ્રેમીઓ, ત્યાગીઓ અને પ્રજા પ્રેમીઓ પેદા થયા છે. એમની નામાવલી આંગળીઓ વડે ગણાય તેવી નજીવી નથી; એ મહાજનેની સંખ્યા સેંકડોની નથી પણ હજારની છે.
આ બારસો વર્ષ જેટલા મહાયુગમાં ગુજરાતની સાર્વભૌમ સત્તા ધરાવનારી રાજધાનીએ બે થઈ: પ્રથમ અણહિલપુર અને બીજી અમદાવાદ. અણહિલપુરને પ્રથમ નગરશેઠ વિમલ પોરવાડ જાતિને વણિક જૈન હતો; અને અમદાવાદને વિદ્યમાન નગરશેઠ પણ ઓસવાલ જાતિનો વણિક જૈન છે. ગુજરાતનાં આ બે પાટનગરના આ આદંત શેઠોની વચ્ચે બીજા સેંકડો શેઠે થઈ ગયા, જે ઘણા ભાગે જૈનધર્મ પાળનારા હતા. કાળના મહાપ્રવાહ સામે ગુજરાતના ચક્રવતી હિંદુ સમ્રાટ અને મુસલમાન બાદશાહનાં સંતાને નામપૂરતી પણ પિતાની ગાદી સાચવી શક્યા નથી; પણ આ વણિકપુત્ર પિતાની ગાદી આજ સુધી અખંડરૂપે સાચવી શક્યા છે અને એ જ એમની અદ્ભુત વ્યવહારકુશળતાની નિશાની છે.
અણહિલપુરના સ્વજાતીય સમ્રાટે ગયા અને દિલ્લીના વિધમી

Page #45

૨૮
જેને ઈતિહાસની ઝલક સુલતાને આવ્યા. એ સુલતાને અસ્ત પામ્યા અને ગુજરાતના સ્વતંત્ર પાદશાહે ઉદયમાં આવ્યા. એ બાદશાહ વિલીન થયા અને મુગલસમ્રાટો સત્તાધીશ બન્યા. મુગલે નિસ્તેજ થયા ને મરાઠાઓ ચમકવા લાગ્યા. મરાઠાઓ નિર્વીર્ય થયા અને છેવટે અંગ્રેજો આ ભૂમિના ભાગ્યવિધાતા બન્યા. ગુજરાતની ભૂમિ પર આ રીતે આટઆટલી રાજસત્તાઓ ઊભી થઈ, ભયભેગી થઈપણ ગુજરાતના વ્યાપારક્ષેત્રમાં અને પ્રજામંડળમાં તો એના એ જ ગુજરાતનાં વૈશ્ય સંતાનોની અબાધિત સત્તા અખંડપણે ચાલુ રહી; અને તેથી આજ સુધી ગુજરાતની ધનસમૃદ્ધિ પ્રમાણમાં મેગ્ય રીતે સચવાઈ રહી. એ સાચવણીમાં જૈનેનો હિરસો મેટો છે એ આપણે કબૂલ કરવું જોઈએ. રાજકારભારમાં ફાળે
જેમ ગુજરાતના વ્યાપારક્ષેત્રમાં જેનેએ આગળ પડતે ભાગ ભજવે છે, તેમ ગુજરાતના રાજકારભારમાં પણ જેનેએ ઘણે મેટો ભાગ ભજવ્યો છે એ આપણને ગુજરાતને પ્રાચીન ઇતિહાસ સ્પષ્ટપણે બતાવે છે. મંત્રી જાંબ, સેનાનાયક નેઢ, મંત્રવીર દંડનાયક વિમલ, મહાઅમાત્ય મુંજાલ, સાંત, આશુક, ઉદયન, આંબડ બાહડ, સજન, સેમ, ધવલ, પૃથ્વીપાલ, વસ્તુપાલ, તેજપાલ, પેથડ અને સમરાશાહ આદિ અનેકાનેક જૈન વણિક રાજકારભારીઓ થઈ ગયા, જેમણે ગુજરાતના રાજતંત્રને સુસંગઠિત, સુપ્રતિષ્ઠિત અને સુવ્યવસ્થિત કરવામાં અદ્દભુત બુદ્ધિકૌશલ અને રણશૌર્ય બતાવ્યાં છે. જૈન વણિકોએ પિતાના રાજનીતિપ્રવીણ પ્રતિભાકૌશલ દ્વારા અણહિલપુરની એક નાનકડી જાગીરને મેટા મહારાજ્યની પ્રતિષ્ઠા અપાવી; અને ગુર્જર દેશ, જેની ભારતમાં કશીય વિશિષ્ટ ખ્યાતિ ન હતી, તેને એક બળવાન અને સુવિશાળ રાષ્ટ્રનું અક્ષય ગૌરવ અપાવ્યું. લાટ, આનર્ત, સૌરાષ્ટ્ર, અબુદ અને કચ્છ –એ બધા ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ અને જગવિખ્યાત સમૃદ્ધિપૂર્ણ પ્રાચીન પ્રદેશને અણહિલપુરના એક છત્ર નીચે સુસંબદ્ધ કરવામાં અને એક સંસ્કૃતિ અને એક ભાષા દ્વારા એ બધી પ્રજાઓને પરસ્પરના પ્રાંતભેદો

Page #46

ગુજરાતને જૈનધર્મ ભૂલી જઈ એક ગુર્જર મહાપ્રજાના રૂપમાં સુસંગઠિત થવામાં જૈન વ્યાપારીઓ અને કારભારીઓએ જે ભાગ ભજવ્યો છે તે ઘણે મેટો છે, એમાં શંકા નથી. જૈનધર્મની અને વૈશ્યની પ્રકૃતિને સુમેળ ક્ષત્રિનું ધર્માતર
જૈનધર્મનું પાલન કરનારા મેટેભાગે વૈશ્યો છે. જૈનધર્મની અહિંસાની ભાવના જેટલે અંશે વૈશ્યને માફક આવે છે તેટલે અંશે બીજા વર્ગોને નથી આવતી એમ સૂમ વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ જણાય છે. જૈનધર્મની પ્રકૃતિનો જેટલે સુમેળ વૈશ્યની પ્રકૃતિ સાથે થાય છે, તેટલે બીજા વર્ષોની પ્રકૃતિ સાથે નથી થઈ શકત. વૈશ્યના જીવનવ્યવસાય સાથે શાંતિને ગાઢ સંબંધ છે. શાંતિમય પરિસ્થિતિમાં જ વ્યાપારની વૃદ્ધિ અને સ્થિરતા રહેલી છે. અશાંત વાતાવરણ વ્યાપારીની પ્રકૃતિ અને પ્રવૃત્તિને હંમેશાં પ્રતિકૂળ હોય છે. જૈનધર્મ એ બહુ જ શાન્તિપ્રિય ધર્મ છે. હિંસા અને વિષ ઉત્પન્ન કરનારાં તો એની પ્રકૃતિનાં. સર્વથા વિરોધી તત્વ છે. તેથી જે વર્ગ શાંતિને ચાહનારે હોય છે તેના માટે તેનાં તો વધારે સુગ્રાહ્ય અને સમાદરણીય થઈ પડે છે. યુદ્ધ, વિજિગીષા, લૂંટફાટ ચાહનારા વર્ગોને એ તો પ્રિય નથી લાગતાં.
જૈન જાતિઓને ઈતિહાસ જોતાં જણાય છે કે કેટલાક જૈનાચાર્યોના વિશિષ્ટ પ્રભાવથી આકર્ષિત થઈ સેંકડોની સંખ્યામાં ક્ષત્રિએ અને કૃષિકારેએ જૈનધર્મને સ્વીકાર કર્યો હતો, પણ તેની સાથે તેમને પિતાને જીવનવ્યવસાય પણ બદલવો પડ્યો હતો અને ક્ષાત્રધર્મ કે કૃષિધર્મના બદલે તેમને મુખ્ય રીતે વૈશ્યવર્ણને વ્યવસાય સ્વીકાર પડ્યો હતો, અને આ રીતે વ્યવસાયાંતરના સંસ્કારના બળે જ તેઓ સ્થિરતાપૂર્વક જૈનધર્મનું પાલન કરવા સમર્થ થઈ શક્યા છે. આથી, હું એમ કહ્યું કે, જો જૈનધર્મની પ્રકૃતિને વાણિયા વધારે ફાવ્યા છે અને વાણિયાને વ્યવસાયને જૈનધર્મ વધારે ફાવ્યું છે તો તે કેવળ. હાસ્યપૂરતું જ કથન નથી, પણ પૂર્ણ વસ્તુસૂચક પણ છે.

Page #47

૩૦
જૈન ઈતિહાસની ઝલક ગુજરાતની ઉદાર ભાવના
જોકે એ કહેવામાં કાંઈ ઐતિહાસિક તથ્ય નથી કે પૂર્વકાળમાં ગુજરાતના બધા જ વૈશ્ય જૈનધર્મ પાલનારા હતા; પણ એટલું તે કહી શકાય કે, વલ્લભાચાર્યને સંપ્રદાય ગુજરાતમાં પ્રચાર પામ્યો તે પહેલાં ગુજરાતના વૈશ્યને ઘણું મટે ભાગ જૈનધર્મ પાળતો હતો. બાકી, ધર્મ વિષે ગુજરાતની પ્રજામાં ઠેઠ પ્રાચીન કાળથી જ બહુ ઉદાર ભાવના ચાલી આવે છે, અને તેથી જૈન, શૈવ કે વૈષ્ણવ મતે વચ્ચે અહીં ક્યારેય એવી ઉગ્રતા ઉત્પન્ન થઈ નથી કે જેથી એકબીજા ધર્મો કે સંપ્રદાય વચ્ચે વિરોધની તીવ્ર લાગણી પેદા થવા પામી હોય. ગુજરાતનાં વૈશ્ય કુટુંબમાં જૈન, શિવ અને વૈષ્ણવ મતે સરખી રીતે આદર પામતા આવ્યા છે, અને આજે પણ એ આદરભાવ વધતાઓછા પ્રમાણમાં ક્યાંક ક્યાંક દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ગુજરાતી પ્રજાનો આ એક વિશિષ્ટ પ્રકારનો સંસ્કારવારસો છે, જેમાં જૈનધર્મો પણ કેટલેક અગત્યને ફાળો આપે છે. વિખ્યાત કળામય મંદિરે અને ધર્મતીર્થોમાં લક્ષ્મીને વ્યય
આ રીતે આપણે જાણ્યું કે ગુજરાતમાં જૈનધર્મ પાળનાર મુખ્ય વૈશ્યવર્ગ છે; એ વૈશ્યવર્ગને પ્રધાન જીવનવ્યવસાય વાણિજ્ય– વ્યાપાર છે. એ વ્યવસાય દ્વારા ગુજરાતના જૈનેએ આજ સુધીમાં અઢળક લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરી છે. વ્યાપાર ઉપરાંત જૈનેને એક વર્ગ, ઉપર જેમ આપણે જોયું તેમ, રાજકારભારમાં પણ જબરદસ્ત સત્તા ભેગવી છે; અને એ સત્તાના પ્રતાપે પણ એમની પાસે લક્ષ્મીને ભંડારે ઊભરાણું છે. જૈન ધર્મગુરુઓએ પ્રાપ્ત થયેલી એ લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરવા માટે જૈન શ્રાવકને ઘણું ભારપૂર્વક વિવિધ પ્રકારને સતત બેધ આપે છે; અને એ બેધના બળે શ્રાવકે એ પણ દાનપુણ્ય આદિ સુકમાં લક્ષ્મીને યથેષ્ટ વ્યય કર્યો છે. જૈન ગૃહનાં જીવનકૃત્યમાં સૌથી મુખ્ય સ્થાન જૈનમંદિરને આપવામાં આવ્યું છે.

Page #48

ગુજરાતના જૈનધમ
૩૧
અને તેથી દરેક લક્ષ્મીવાન જૈન ગૃહસ્થની એ મહત્ત્વકાંક્ષા રહી છે કે જો શક્તિ અને સામગ્રી પ્રાપ્ત હાય તા નાનુ ં-મોટુ પણ એકાદું નવું જૈન મદિર બંધાવવું, અગર જૂનું મ ંદિર સમરાવવું. અને જો તેટલી શક્તિ ન હેાય તેા પછી સમુદાય સાથે મળીને પણ મ ંદિર, મૂર્તિ આદિ રચવામાં કે તેની પૂજા-પ્રતિષ્ઠા આદિ કરવામાં યથાશક્તિ પેાતાના ફાળા આપવા અને એ રીતે લક્ષ્મીને કાંઈક પણ ઉપયાગ એ નૃત્ય માટે અવશ્ય કરવા. 'દિનિર્માણ પાછળ તે કાળના એ જૈનચાર્યાએ જે આટલા બધા વિશિષ્ટ ભાર આપ્યા અને આ કાર્ય દ્વારા પુણ્યપ્રાપ્તિની મહત્ત્વાકાંક્ષા જાગ્રત કરવા માટે શ્રાવાને તેમણે જે સતતરૂપે લક્ષ્મીની સાર્થકતા ઉપદેશી તેના લીધે જૈતાએ આજ સુધીમાં ગુજરાતમાં હજારા જૈન મદિરા બધાવ્યાં અને લાખા જૈન મૂર્તિ સ્થાપિત કરી-કરાવી. ગુજરાતનાં ગામેગામ અને નગરેનગર નાનાંમેટાં અસખ્ય જૈનમંદિરા બધાયાં; અને એ રીતે ગુજરાતની સ્થાપત્યકળાના અદ્ભુત વિકાસ સધાયેા. એ સુંદર અને સુરમ્ય મદિરાના અસ્તિત્વથી ગુજરાતનાં કેટલાંય ક્ષુદ્ર ગ્રામેાને પણ નગરની શાલા પ્રાપ્ત થઈ અને નગરાને પેાતાની સુંદરતામાં સ્વ’પુરીની વિશિષ્ટ આકર્ષકતા મળી. દુર્ભાગ્યે ગુજરાતનાં એ દિવ્ય દેવમંદિર અને ભવ્ય કળાધામેાને વિધર્મીઓના હાથે વ્યાપક વિધ્વંસ થઈ ગયા છે, અને આજે તેા તેનેા હજારમા હિસ્સા પણ વિદ્યમાન નથી. છતાં જે કાંઈ શેાડાણા અવશેષા બાકી રહ્યા છે તેમનાં દનથી ગુજરાતની સ્થાપત્યકળાને આજે આપણને જે કાંઈક યત્કિંચિત્ સ્મૃતિસ ંતાપ થાય તેવા આહ્લાદ થઈ શકે છે તે માટે આપણે જૈતાને જ ઉપકાર માનવા જોઈ એ. શોભારૂપ ભવ્ય તીથ સ્થાને
શત્રુંજય, ગિરનાર, તારંગા, આણુ અને પાવાગઢ જેવાં ગુજરાતનાં પ`શિખરા, જે આજે જગતના પ્રવાસીઓને આકી રહ્યાં છે, તે પર જે જૈનાએ બાંધેલાં એ દેવમંદિર ન હેાત તા તેમનુ નામ પણ કાણ લેત? અમદાવાદમાં મુસલમાનેની મસીદા સિવાય,

Page #49

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૩૨
જો હઠીભાઈનું જૈન મ ંદિર ન હોત તેા ત્યાં ખીજું કયુ' એવું એક પણ હિંદુ સ્થાપત્યનું સુ ંદર કામ છે, જેને કાઈ પણ હિંદુ પેાતાની જાતીય શિલ્પકળાના સુન્દર સ્થાન તરીકે ઓળખાવી શકે ? અવનતિના આ છેલ્લા યુગમાં પણ જધડીયા, કાવી, છાંણી, માતર, બારેજા, પેથાપુર, પાનસર, સેરીસા, શ ંખેશ્વર, ભેાયણી, મેત્રાણા, ભિલડીયા આદિ ગુજરાતનાં અનેક નાનાં ગામડાંઓમાં અને દૂર જઇંગલા માં જૈનાએ લાખા રૂપિયા ખચીઁ ભવ્ય મંદિરા બધાવ્યાં છે અને તેમ કરી દેશની શાલામાં સુંદર અભિવૃદ્ધિ કરી છે. સેરીસા, શ ંખેશ્વર, પાનસર અને ભાયણી જેવાં અત્યંત ક્ષુદ્ર ગ્રામા પણ આજે ભવ્ય જૈન મંદિરોથી જાણે મુકુટધારી ગ્રામવરા બન્યાં છે; અને યાત્રાથી ના આરામ માટે ઊભી કરાયેલી વિશાળ ધર્મશાળાએથી એક નાનકડા સુંદર શહેરના દેખાવ ધારણ કરી રહ્યાં છે.
એ દેવદિાના દર્શનાર્થે હિંદુરતાનના સર્વ ભાગેામાંથી દર વર્ષે સે...કડા-હજારો જૈન યાત્રીએ આવે છે અને એ ગ્રામાની ભૂમિને પુણ્ય સ્થળ ગણી તેમની ધૂળને મસ્તકે ચઢાવે છે. ગુજરાતનાં એ ઉજ્જડ ગામડાં જૈન મદિરાના પ્રતાપે પુણ્યધામ બન્યાં છે; અને સે’કડા ભાવિક જૈના, પ્રતિ પ્રાતઃકાળ સેરીસરા સ ખેસરા પચાસરા રે” એવા નામેાત્કતિ નપૂર્વક હિ ંદુ જેમ કાશી, કાંચી, જગન્નાથપુરી જેવાં મહાન ધામેાની પ્રાતઃસ્તુતિ કરે છે તેમ, એમને મગલપાઠ કરે છે. જૈનાએ આ આધુનિક મદિરા દ્વારા ગુજરાતની શિલ્પકળાને જીવતી રાખી છે. જૈનેાની મદિરરચનાની અદ્યાપિ ચાલુ રહેલી પ્રણાલીએ ગુજરાતના શિલ્પીને આજ સુધી પેાતાના હુન્નરમાં જેમ તેમ પણ ટકાવી રાખ્યો છે; નહિ તે હિંદુ સ્થાપત્યના સિદ્ધાંત પ્રમાણે પથ્થરનેા એક સાધારણુ થાંભલે ઘડી આપનાર સલાટ પણ આપણને ગુજરાતમાંથી મળવા દુર્લભ થઈ પડત.........
સેરિસા તીના ઉદ્ધારક શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈ
કલાલ પાસે આવેલા સેરીસા ગામમાં પાર્શ્વનાથનું એક પ્રસિદ્ધ

Page #50

ગુજરાતને જૈનધર્મ
૩૩ તીર્થ હતું, જ્યાં વસ્તુપાલ-તેજપાલે ભવ્ય મંદિર બંધાવ્યું હતું. àોએ એ સ્થાનને એવી રીતે તેડી–ડી-ઉખાડી ફેંકી દીધું કે જેથી એક પથ્થર પણ ત્યાં જડી આવો દુર્લભ થઈ પડ્યો. પણ અમદાવાદના એક ધર્મપ્રિય અને દિલેરદિલ શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈએ એ તીર્થને પુનરુદ્ધાર કરવામાં પોતાની અસ્થિર લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરવા માંડ્યો. અને તેના ફળરૂપે આજે એ જગ્યાએ અષ્ટમંગલપત મહાધ્વજ અને સુવર્ણ કુંભેથી સમલંત શિખરવાળું એક સુંદર અને સુવિશાલ જૈન મંદિર શોભી રહ્યું છે. પ્રતિવર્ષ સેંકડો-હજારે યાત્રીઓ એ સ્થાનનાં દર્શન કરવા આવે છે અને સેંકડો વર્ષો સુધી નષ્ટપ્રાય થઈ રહેલા તીર્થને પુનરુદ્ધાર થયેલ જોઈ આનંદ અને આહ્વાદ અનુભવે છે. જેને તરફથી આ રીતનું તીર્થોદ્ધારનું કાર્ય આખા દેશમાં થોડાઘણા પ્રમાણમાં સતત ચાલુ છે. જેનેની આ દેવભક્તિ અને તીરક્ષાની ભવ્ય ભાવનાનું શૈવ અને વૈષ્ણવોએ પણ અનુકરણ કરવું જોઈએ અને દેશમાંનાં નષ્ટ–ભ્રષ્ટ થયેલ તીર્થસ્થાનને
ગ્ય રીતે પુનરુદ્ધાર કરી દેશની શિલ્પકળા અને રૂપશેભાની અભિવૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. દેવમંદિરને વ્યાપક મહિમા
સુંદર અને ભવ્ય દેવમંદિરે એ ગ્રામ અને નગરનાં વિભૂતિમાન અલંકારે છે, પવિત્રતાનાં પ્રેરક ધામ છે, ઉત્સવો અને ઉજાણીઓ માટે આનંદભવને છે, અજાણ્યા અતિથિઓ માટે ઉત્સુક્ત આશ્રયસ્થાને છે શક અને સંતાપના નિવારક રંગમંડપ છે, ગરીબ અને તવંગર સૌકાઈ પ્રજાજનોને સમાન આસન આપનારાં વ્યાસપીઠે છે ભકત અને મુમુક્ષુઓને આધ્યાત્મિક ભાવોમાં રમણ કરવાનાં મુક્ત ક્રીડાંગણો છે, સંગીત અને નૃત્યની સાત્ત્વિક શિક્ષા આપનારાં ઉત્તમ વિદ્યાલયે છે, સંત અને પંડિતની જ્ઞાન-વિજ્ઞાનપૂર્ણ વાણી સાંભળવા માટેનાં વિશદ વ્યાખ્યાન ગૃહે છે, રાજા અને રંકને સરખી રીતે હલ્યના દુઃખભાર દૂર કરવાનાં અને આશ્વાસન પામવાનાં આશા

Page #51

૩૪
જૈન ઈતિહાસની ઝલક નિકેતને છે, અને આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિથી જીવને મુક્તિ આપનારાં મેક્ષમંદિરે છે.
પ્રાચીન કાળમાં આપણું દેવમંદિરે એ જ આપણું સામાજિક કાર્યનાં સભામંડપ હતાં. દેવમંદિરે જ આપણું વિદ્યાગ્રહ હતાં. દેવમંદિરે જ આપણું અતિથિભવને હતાં. દેવસ્થાને જ નાટયગૃહ, ન્યાયાલયે અને ધર્માધિકાને હતાં. આપણું સર્વ પ્રકારની રાષ્ટ્રીય, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિનાં કેન્દ્રો આપણું આ દેવમંદિરે જ હતાં. અને તેથી આપણું પૂર્વપુરુષોએ દેવમંદિરની રચના અને રક્ષા કરવામાં મનુષ્યજન્મની કૃતકૃત્યતા માની છે. સમ્રાટથી લઈ સાધારણમાં સાધારણ પ્રજાજનની જીવનની મહત્તાકાંક્ષાનું એ એક લક્ષ્યસ્થાન માનવામાં આવ્યું છે. પરંતુ વર્તમાનમાં, માત્ર જેને સિવાય ઈતર હિંદુઓમાં આ ભાવના ઘણી શિથિલ થઈ ગઈ છે; અને,જેમ ઉપર સૂચન કર્યું છે તેમ, પિતાનાં દેવસ્થાનોની રક્ષા કરવામાં જેને જેટલા જાગ્રત રહ્યા છે તેટલા જૈનેતરે નથી રહ્યા. દેવમંદિરની પવિત્રતા સાચવવા જૈનએ જે ઉદારતા બતાવી છે ને ભાવના કેળવી છે, તેને અન્ય ધર્મીઓમાં ઘણે ભાગે અભાવ દેખાય છે; અને તેથી જ જૈનના મુકાબલામાં ઈતર હિંદુ દેવમંદિરે આજે આપણે આવા સમૃદ્ધ અને ધર્મશીલ દેશમાં પણ, અનેક રીતે મહત્ત્વહીન અને અસ્તવ્યસ્ત દશામાં પડેલાં હોય તેવાં દેખાય છે. પંચાસર પાશ્વનાથનું પ્રાચીન મંદિર
ઠેઠ વનરાજના રાજ્યાભિષેક સમયે સ્થપાયેલું પાટણમાંનું પંચાસરપાર્શ્વનાથનું જૈન મંદિર આજે પણ જ્યારે દેશદેશાંતરેના હજારે યાત્રીએને આકર્ષી રહ્યું છે, ત્યારે ચૌલુક્ય ચક્રવર્તીઓએ સ્થાપેલાં અને આખીય ગુર્જર પ્રજાનાં રાષ્ટ્રમંદિરે ગણાય તેવાં સેમેશ્વરપ્રાસાદ' અને ત્રિપુરુષપ્રસાદ” જેવાં મહાન શિવાલયના અસ્તિત્વની પણ દેશવાસીએને કશી ખબર રહી નથી. દેશમાં વસતા લાખે શિવધર્મીઓ

Page #52

ગુજરાતના જૈનધમ
જેમાં અનેકાનેક રાજા-મહારાજા, જાગીરદારો, સરદ્વારા, ક્રાડાધિપતિ વગેરેને પણ સમાવેશ થાય છે—તેઓ પેાતાના રાષ્ટ્ર અને ધર્મના મષ્ટદેવની આવી ઉપેક્ષા કરે એ ખરેખર શાચનીય છે.
મદિરાની સાચવણીમાં જૈન અને બીજાઓ વચ્ચે ફેર
આપણામાંના કેટલાકે આણુની યાત્રા કરી હશે. આષુમાં અચલગઢ ઉપર અચલેશ્વર મહાદેવનું માટું તીર્થધામ છે. એ અચલેશ્વર લાખા ક્ષત્રિયેાના ઇષ્ટ દેવ છે; શિરેાહીના રાજાના તા એ કુલદેવતા જ છે; અને તે સિવાય બાકીના પણ બધા રાજપૂતાનાના રાજાના શિવ પરમ ઉપાસ્ય દેવ છે. એ અચલેશ્વર દેવના મંદિરની કેવી કંગાલ હાલત છે જેણે જોયું હરશે તેને તે ખબર હશે જ, એ અચલેશ્વરની પાસેની જ એક ટેકરી ઉપર જૈતાનું મંદિર છે, તે કેટલુ સ્વચ્છ, ભવ્ય અને સુંદર છે !... ...જૈનેએ એ આખા પર્વતશિખરના રસ્તાને સરસ રીતે બાંધી લીધેા છે. ઉપર અનેક નાની-મોટી ધશાળાએ બાંધી છે. યાત્રીઓને રહેવા-કરવા માટે બધી સરસ સગવડ કરી છે. પાણીની વ્યવસ્થા કરી છે, ભેાજનાલયની વ્યવસ્થા કરી છે. દેવાલયમાં જાણે સાક્ષાત્ દેવતાએ આવીને નાચતા હાય તેટલું સ્વચ્છ અને સુરમ્ય તેનુ પ્રાંગણુ છે. ધૂપ, દીપ અને પુષ્પોથી મંદિરના મડપે। મહેકી રહે છે. જાણે દૂધના પ્રક્ષાલનથી મદિશને ધેાઈ નાખ્યાં હાય તેવાં તે ઊજળાં અને સુધાધોત લાગે છે....
...
...
૩૫
...
વળી, આવી જ દુર્વ્યવસ્થા મેં મેવાડના મહાધામ એકલિંગેશ્વરમાં પણ કેટલેક અંશે જોઈ છે, અને ઉજ્જયિનીના મહાકાલેશ્વરમાં પણ જોઈ છે. એના મુકાબલામાં જૈનેાનાં રાત્રુજય, ગિરનાર, તાર’ગા, કેસરીઆજી વગેરે તીર્થા જુએ અને તેમની વ્યવસ્થા જીએ; એ એમાં આપણને એટલે તફાવત દેખારો, જેટલા મુંબઇમાં વાલકેશ્વરમાં આવેલા ધનિકાના મહાલયેામાં અને ભૂલેશ્વરમાં મહેતાએના માળામાં તફાવત જણાય છે. જૈન અને શૈવ મદિરાની વ્યવસ્થા વિષે કરેલી આ ટીકાને આપ

Page #53

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૩૬
એવા ઊલટા અ તેા નહિ લેશે કે આ કથન કરવામાં મારે આશય અનેાની બડાઈ હાંકવાનેા છે કે જૈનેતરાની હલકાઈ બતાવવાના છે. મારે। આશય તે! માત્ર એટલે જ છે કે જૈતે જે રીતે પેાતાનાં દેવસ્થાનાની પવિત્રતા સાચવવા યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરે છે, તે રીતે જૈનેતરવ નથી કરતા અને તેથી જૈનેતર દેવસ્થાનની આજે જોઈ એ તેવી ભવ્યતા દૃષ્ટિગાચર નથી થતી. હું આ વસ્તુસ્થિતિને આપણી પ્રજાકીય અને ધાર્મિક ભાવનાની ભારે ક્ષતિ સૂચવનારી બાબત સમજું છું. જૈન હાય, શૈવ હાય, વૈષ્ણવ હાય, બૌદ્ધ હોય કે પછી ખ્રિસ્તી હાય કે ઇસ્લામી હાય, કાઈ પણ પ્રજાનાં ધર્મસ્થાનાની અધાતિ એ તે પ્રજાજીવનની અધાતિ સૂચવનારી બાબત છે. ..
સાહિત્ય-સમૃદ્ધિમાં ફાળા
જેમ સ્થાપત્યની કળાને વિકાસ કરી જૈનેએ ગુજરાતને અપૂર્વ અને આકર્ષીક શાભા આપી છે, તેમ સાહિત્યવિષયક વિવિધ રચનાઓ દ્વારા જૈતાએ ગુજરાતને અનુપમ જ્ઞાનસમૃદ્ધ બનાવ્યુ છે. ગુજરાતની સાહિત્યસમ્પત્તિ ધણી વિશાળ છે. અણહિલપુરના અભ્યુદયકાળથી માંડી આજ સુધીમાં જૈનેએ ગુજરાતમાં રહીને જે સાહિત્યરચના કરી છે, તેની તુલનામાં બીજો કાઈ દેશ એસી શકે તેમ નથી. પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, પ્રાચીન ગુજરાતી અને નવીન ગુજરાતી—એમ વિવિધ ભાષાએના હજારા ગ્રંથાથી ગુજરાતના જ્ઞાનભંડારા ભરપૂર છે. પ્રાકૃત ભાષા, જે આપણા દેશની બધી આ ભાષાઓની માતામહી છે, તેના વિપુલ ભ'ડાર એકમાત્ર ગુજરાતની સંપત્તિ છે. વલભી યુગના આરંભથી લઈ છેક મેગલાઈના અંત સમય સુધીમાં ગુજરાતના જૈન યતિએ પ્રાકૃત ગ્રંથની રચના કરતા રહ્યા છે, અને એ રીતે પ્રાકૃત ભાષાને અખંડ પરિચય ગુર્ પ્રજાને તે આપતા રહ્યા છે. પ્રાકૃત ભાષાના એ પરિચયસાતત્યને લઈને ગુજરાતી ભાષાના વિકાસક્રમના ઇતિહાસ આપણને ખૂબ જ સુલભ અને સુસ્પષ્ટ રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. હિંદી, મરાઠી, બંગાલી અને ગુજરાતી ભાષાની સાક્ષાત્

Page #54

ગુજરાતને જૈનધર્મ
૩૭ જનની, જે મધ્યકાળની અપભ્રંશ ભાષા ગણાય છે, તેનું પણ જેટલું વિપુલ અને વિશિષ્ટ સાહિત્ય ગુજરાતના જૈન ભંડારેમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેટલું બીજે ક્યાંય ઉપલબ્ધ નથી. વનરાજ ચાવડાના રાજ્યાભિષેકના યુગથી માંડી કરણ વાઘેલાના પતન સુધીના સમય દરમ્યાનના દરેક સૈકાની, જૈન યતિએ રચેલી, એવી કેટલીય અપભ્રંશ કૃતિઓ અણહિલપુરના ભંડારમાંથી આપણને જડી આવે છે.
જૈન પંડિતે હમેશાં પ્રાચીન અને વર્તમાન બંને પ્રકારની ભાષાના ઉપાસકે રહ્યા છે, અને તેમણે બંને પ્રકારના ભાષા-સાહિત્યને પિતાની કૃતિઓથી અલંક્ત કર્યું છે. પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત એ બે પુરાતન ભાષાઓ સાથે અપભ્રંશયુગમાં તેમણે અપભ્રંશ ભાષાને સમૃદ્ધ કરવા અર્થે તેમાં પણ તેટલી જ ચના કરી; અને એ યુગ વીત્યા પછી જ્યારે ગુજરાતી ભાષાને યુગ આરંભાયો ત્યારે તેમાં પણ તેટલી જ તત્પરતાથી તેવી રચના કરવા માંડી.
હેમચંદ્રના જીવનની સમાપ્તિ સાથે અપભ્રંશ ભાષાના જીવનની પણ સમાપ્તિ થઈ; અને ગુજરાતી ભાષાને ઉદયકાળ-પ્રારંભ થયે. એ ઉદયકાળની આદિ ક્ષણથી લઈ આજ સુધી જૈન વિદ્વાનોએ ગુજરાતી ભાષાની અવિરત સેવા કરી છે; અને જેની બરાબરી કોઈ પણ દેશભાષા ન કરી શકે એટલી બધી કૃતિઓથી એ ભાષાના ભંડારને એમણે ભર્યો છે. વિદ્યાવિલાસી અને સંસ્કૃતિ-પ્રતિમૂર્તિ મહારાજાધિરાજા સયાજીરાવના પ્રશંસનીય આદેશથી સદ્ગત સાક્ષર શ્રી સર ચિમનલાલ દલાલે પાટણના ભંડારાનું સવિસ્તર પર્યવેક્ષણ કર્યું હતું, અને તેના પરિણામે ગુજરાતી ભાષાના એ પુરાતન અમૂલ્ય ઝવેરાતને જગત આગળ મૂકવાને અનન્ય ઉદ્યોગ કર્યો હતે. એ ઉદ્યોગના પરિણામે આપણને એ ઝવેરાતના મહાન ખજનાઓ ખેાળી કાઢવાની જિજ્ઞાસા પ્રાપ્ત થઈ છે. જેને સાક્ષર શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ છેલ્લાં વીસેક વર્ષથી ગુજરાતી ભાષામાં રચાયેલા જૈન સાહિત્યની શોધખોળ કરી રહ્યા છે અને તેના ફળરૂપે તેમણે અત્યાર સુધીમાં લગભગ હજાર-હજાર પાનાં

Page #55

૩૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક જેટલા દળદાર ત્રણ ગ્રંથ તૈયાર કર્યા છે. એ ગ્રંથે જોવાથી આપને કલ્પના આવશે કે જેને વિદ્વાનોએ ગુજરાતી ભાષાની કેવી ઉત્કૃષ્ટ સેવા કરી છે.
અણહિલપુર, ભરૂચ, ખંભાત, કપડવંજ, ધોળકા, ધંધુકા, કર્ણ વતી, ડભોઈ, વડોદરા, સુરત, પાલણપુર, પાટડી, ચંદ્રાવતી, ઇડર, વડનગર વગેરે વગેરે ગુજરાતનાં દરેક મધ્યકાલીન નગરના ઉપાશ્રયમાં વસી જૈન યતિઓએ અસંખ્ય સંસ્કૃત ગ્રંથની રચના કરી છે, અને એ ગ્રંથમાં વ્યાકરણ, કાવ્ય, કેષ, અલંકાર, સાહિત્ય, છંદ, નાટક, ન્યાય, વદક, જ્યોતિષ, ગણિત, આખ્યાન, પ્રબંધ આદિ જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના સર્વ વિષયોને સમાવેશ કર્યો છે. સેંકડો એવા માત્ર કથાગ્રંથ છે, જેમાં ગુજરાતના સામાજિક અને લેકજીવન વિષેની વિવિધ માહિતી આપણને મળી આવે છે. તે કાળમાં પ્રચલિત ગુજરાતની સેંકડે લેકકથાઓને લૌકિક સંસ્કૃત ભાષામાં પરિવર્તિત કરી તેમના પણ અનેક સંગ્રહે તેમણે ગ્રંથિત કર્યા છે. ગુજરાતના મધ્યકાલીન ઇતિહાસની યથાશ્રત ઘટનાઓને ગ્રંથબદ્ધ કરવા, અને એ રીતે ગુજરાતના ઇતિહાસને સુરક્ષિત કરવા તેમણે ઐતિહાસિક–અર્ધ ઐતિહાસિક એવા સંખ્યાબંધ પ્રબંધોની રચના કરી છે. ગુજરાતના રાષ્ટ્રીય ઈતિહાસનું જેટલું સંરક્ષણ જેનેએ કર્યું છે તેના સહસ્ત્રાંશ જેટલા ભાગનું પણ રક્ષણ જૈનેતરેએ કર્યું નથી.........ગુજરાત પાસે તેના પોતાના જ સંતાનેની જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની સર્વ વિષયની ઉત્તમ કૃતિઓ વિદ્યમાન છે; અને એ રીતે જૈનેએ ગુજરાતને સાહિત્ય-સામ્રાજ્યની દૃષ્ટિએ સર્વતંત્ર -સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બનાવ્યું છે. સાહિત્યસર્જનનું એક પ્રેરણાસ્થાનઃ ઉદાર શાસક
અલબત્ત, આ રીતે ગુજરાતની સાહિત્યિક સમૃદ્ધિના ભંડારોને ભરપૂર કરવાને યશ જૈનને ઘટે છે, પણ એ સાહિત્ય-સર્જન કરવામાં જેનેને પ્રેરણા ક્યાંથી અને કેવી રીતે મળી, તે પણ જરા વિચારી

Page #56

૩૯
ગુજરાતને જેનધર્મ જોઈએ. જોકે આ વિચાર ખૂબ લાંબું વિવેચન માંગી લે છે; એની પૂર્વભૂમિકા તપાસવા માટે આપણે ગુજરાતના જૂના ઈતિહાસનાં ઘણાં પાનાં ઉકેલવાં જોઈએ; એ માટે અહીં પૂરતો અવકાશ નથી; છતાં હું બહુ જ સંક્ષેપરૂપે એ વિષે થોડાંક વાક્યો કહેવા ઈચ્છું છું. | ગુજરાતને સુવર્ણકાલ રચનાર ચૌલુક્ય નૃપતિઓ ઉત્કટ સ્વદેશપ્રેમી હતા. તેમની મહત્ત્વાકાંક્ષા ગુજરાતને ભારતનું મુકુટમણિ બનાવવાની હતી. શક્તિ, સંસ્કૃતિ અને સમૃદ્ધિમાં ગુર્જરદેશ અન્ય દેશો કરતાં જરા પણ પાછળ ન રહે એ તેમની સામ્રાજ્યનીતિને મહનીય મુદ્રાલેખ હતા. તેઓ જેટલા શૌર્ય પૂજક હતા તેટલા જ સંસ્કારપ્રિય હતા. સાહિત્ય સ્થાપત્ય અને સંગીત આદિ સત્કલાના તેઓ ખૂબ શેખીન હતા. કળાકવિદોના તેઓ શ્રદ્ધાવાન ભક્ત હતા. તેઓ પોતાના શૌર્યબળથી જેમ ગુજરાતના સામ્રાજ્યની સીમાઓ વધારવા ઇચ્છતા, તેમ ઉત્તમોત્તમ સ્થાપત્યની રચનાઓ દ્વારા ગુજરાતનાં નગરની શોભા વધારવા ઈચ્છતા; વિદ્વાનો અને વિશેષજ્ઞોનો સમૂહ-સંગ્રહ કરી તેમના દ્વારા સાહિત્યસર્જન કરાવતા અને ગુર્જર પ્રજાની જ્ઞાનજ્યોતિ વિકસાવતા. ભારતનાં અન્ય રાજ્યમાં જેવાં વિશિષ્ટ દેવસ્થાને કે જલાશ વગેરે સ્થાપત્યનાં સુંદર કામે થયાં હોય કે થતાં હોય તેવાં કામો ગુજરાતમાં પણ થવાં જોઈએ; બીજા પ્રાંતમાં જેવા વિદ્યામઠે અને સારસ્વત ભંડારે વિદ્યમાન હોય તેવા મઠો અને ભંડારો ગુજરાતમાં પણ વિદ્યમાન હોવા જોઈએ; ભારતના અન્ય રાજદરબારેમાં જેવા સમર્થ વિદ્વાન, પંડિતો, કવિઓ, મંત્રીઓ, રાજદૂત, સેનાનાયકે, નીતિવિશારદ, વ્યાપારપ્રવીણ અને અન્ય કળાનિપુણ પુરુષ વિદ્યમાન હોય તેવાં ને તેથી પણ ચઢે એવાં શ્રેષ્ઠ પુરુષરને ગુજરાતની રાજસભા શેભાવનારાં પણ સદા રહેવાં જ જોઈએ. એ તેમની સામ્રાજ્ય જિગીષાનું મુખ્ય ધ્યેય હતું. ગુજરાતની શક્તિ અને સંસ્કૃતિની કોઈ પણ બાબત વિષે યત્કિંચિત પણ આક્ષેપ થાય કે લઘુતા બતાવાય તે તેમને સ્વને પણ સહ્ય થતું ન હતું. તેમને એવા ઉત્કટ દેશપ્રેમ

Page #57

૪૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક અને સંસ્કાર શેખે તેમને પિતાના દેશમાં રુદ્રમહાલય, ત્રિપુરપ્રસાદ, સોમેશ્વર અને તેવાં બીજાં સેંકડે ભવ્ય મહાલ બાંધવા પ્રેર્યા; કર્ણસરોવર, મિનલ રેવર, સિદ્ધસર જેવાં અનેક મહાસરોવરે રચવા ઉત્સાહિત કર્યા; સ્થાને સ્થાને સુંદર તેરણો અને કીર્તિસ્તંભો ઊભાં કરવા ઉત્કંઠિત ક્ય; મોટા મોટા સારસ્વત ભંડારે સ્થાપન કરવા અને સત્રાગારે સાથે વિદ્યામઠે બાંધવા પ્રવૃત્ત કર્યા. ગુજર નૃપતિઓની સમદશિતા અને સંસ્કારપ્રિયતા
ધર્મ અને ઉપાસનાના વિષયમાં તેઓ બહુ સમદશી હતા. તેમના સમયમાં ગુજરાતમાં મુખ્યપણે બે જ પ્રજાધિર્મો પ્રવર્તતા હતા: શૈવ અને જૈન. ચૌલુક્યોને કુલધર્મ શૈવ હતો, છતાં તેઓ જૈનધર્મ તરફ પણ પૂરેપૂરો સભાવ રાખતા. જૈન મંદિરોને રાજ્ય તરફથી પૂજ-સેવા માટે મોટા પ્રમાણમાં ભૂમિદાને વગેરે આપવામાં આવતાં. પર્વો અને ઉત્સવના પ્રસંગે રાજાઓ જૈન મંદિરેમાં ખૂબ ઠાઠમાઠથી જતા અને શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્તુતિ–પ્રાર્થના કરતા.
તેમની આવી ધાર્મિક સમદર્શિતા અને સંસ્કારપ્રિયતાના લીધે જેન આચાર્યો એ રાજાઓ તરફ પ્રારંભથી જ વિશિષ્ટ આશાભાવ ધારણ કરતા હતા, અને એ રાજ્યની મહત્તા અને કીર્તિ વધે તેવું હૃદયથી ઈચ્છતા અને તદનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરતા રહેતા. ચૌલુક્યોના શાસન નીચે જૈનધર્મને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનું સંરક્ષણ માત્ર જ મળ્યું હતું એમ નથી, પણ ઉત્તમ પ્રકારનું પિષણ પણ મળ્યું હતું અને તેથી જૈન વિદ્વાને નિર્ભય, નિશ્ચિત્ત અને નિશ્ચલ મનવાળા થઈ અણહિલપુર અને તેની આસપાસનાં સુસ્થાન અને સુગ્રામના ઉપાશ્રયમાં બેસી ઉક્ત પ્રકારની વિવિધ સાહિત્યિક રચનાઓ કરી કરી ગુજરાતની પ્રજાને જ્ઞાનસમૃદ્ધ બનાવતા અને ગુજરાતનાં પ્રતિસ્પધી રાજ્યમાં ગુજરાતનું ગુણગૌરવ વધારતા રહેતા. ગુજરાતની આવી જ્ઞાનગરિમાએ ગુજરાતને “વિવેકબૃહસ્પતિ”નું માનભરેલું બિરુદ અપાવ્યું હતું, અને તેમાં આ રીતે જૈન વિદ્વાનોએ અગ્રગણ્ય ભાગ ભજવ્યું હતું.

Page #58

ગુજરાતને જૈનધર્મ
૪૧.
સદાચાર, અહિંસા અને દુર્વ્યસનત્યાગ
સદાચારના વિષયમાં પણ જૈનધર્મે ગુજરાતની પ્રજાને સમુન્નત કરવામાં સવિશેષ ભાગ ભજવ્યો છે. જૈનધર્મ એ આચારપ્રધાન ધર્મ છે. યમ-નિયમ, તપ-ત્યાગ વગેરે ઉપર જૈનધર્મમાં ઘણો વિશિષ્ટ ભાર આપવામાં આવ્યો છે. અહિંસા એ જૈન આચાર-વિચારનું ધ્રુવબિંદુ છે. એને લક્ષીને જ જૈનધર્મની સર્વ પ્રવૃત્તિઓનું સંવિધાન કરવામાં આવેલું છે. અહિંસાની સંપૂર્ણ વ્યાખ્યા તો ઘણું ગહન છે; એની પૂલ વ્યાખ્યા એ છે કે મનુષ્ય કોઈ પણ મનુષ્ય, પશુ–પ્રાણી આદિ જીવની હિંસા ન કરવી, કોઈ પણ પ્રાણીને નાશ ન કરવો. એ પૂલ વ્યાખ્યાના પણ ઉત્સર્ગ–અપવાદ આદિ અનેક ભેદ–ઉપભેદ અને ગૌણ –મુખ્ય આદિ વિવિધ પ્રકારે છે. એની સૂક્ષ્મતામાં ઊતરવાની અહીં જરૂર નથી.
સામાન્ય રીતે એટલું જ જાણવું અગત્યનું છે કે જેનધર્મની દીક્ષાને સર્વપ્રથમ અને સર્વ પ્રધાન નિયમ એ જીવહિંસા-ત્યાગને છે. જે મનુષ્ય જીવહિંસાનો ત્યાગ ન કરી શકે તે જૈનધર્મને અનુયાયી ન થઈ શકે. મેટે ભાગે થુલ જીવહિંસા મનુષ્ય માંસાહાર નિમિત્તે જ કરે છે. માંસાહાર નિમિત્તે જ જગતમાં નિત્યપ્રતિ લાખો-કરોડે પશુઓ, પક્ષીઓ, માછલીઓ ઈત્યાદિ પ્રાણીઓને સંહાર થાય છે. એ પ્રાણીસંહાર ત્યારે જ ઓછો થઈ શકે, જ્યારે મનુષ્યો માંસાહાર કરવો ઓછો કરે. એ દૃષ્ટિએ જેને માંસાહારના સૌથી વધારે વિરોધી રહ્યા છે; અને જ્યાં જ્યાં તેમનું ચાલે તેમ હોય ત્યાં ત્યાં તેઓ માંસાહારને નિષેધ કરવા-કરાવવા સદા પ્રયત્નશીલ રહેતા આવ્યા છે; અને તેમ કરી તેઓ જીવહિંસા થતી ઓછી કરવા પોતાની શક્તિને સંપૂર્ણ ઉપયોગ કરતા આવ્યા છે. અકબર બાદશાહ જેવા મુગલ સમ્રાટને પણ જૈન આચાર્યોએ પોતાના સદુપદેશ દ્વારા અહિંસાના નિષેધ તરફ સુરુચિવાળો બનાવ્યો હતો, અને તેથી તેણે પિતાના સામ્રાજ્યમાં સાલભરમાં કેટલાયે દિવસે સુધી જીવહિંસા ન થવા દેવાનાં ફરમાન

Page #59

૪૨.
જેને ઈતિહાસની ઝલક કાઢ્યાં હતાં તથા તેણે જાતે પણ વર્ષમાં અમુક અમુક મહિનાઓ અને દિવસે માંસાહાર સર્વથા ન કરવાનો નિયમ લીધે હતે. - ચૌલુક્યોના શાસનકાળમાં જેને ગુજરાતમાં ઘણો આગળ પડત મોભે ભેગવતા હતા એ આપણે ઉપર જોયું છે. તે ઉપરાંત એ વંશનો સૌથી વધુ પ્રતાપી અને શુરવીર રાજા કુમારપાળ જૈનધર્મમાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન બની એ ધર્મની તેણે, પાછલી અવસ્થામાં, ગૃહસ્થાચિત દૃઢ દીક્ષા પણ સ્વીકારી હતી. એ રાજાએ પિતાના આખા સામ્રાજ્યમાં જીવહિંસા થતી બંધ કરવા માટે આગ્રહપૂર્વકની રાજાજ્ઞાઓ જાહેર કરી હતી અને માંસાહાર ન કરવા માટે તેમ જ દેવી-દેવતાઓને પણ પશુ-પક્ષીઓનું બલિદાન ન આપવા માટે રાજ્યોષણાઓ કરાવી હતી. માંસાહાર તેમ જ જીવહિંસાનિષેધક આવી સતત પ્રવૃત્તિઓને લીધે ગુજરાતની પ્રજામાંથી એ વસ્તુ ઘણી ઓછી થઈ ગઈ. આજે આખા હિંદુસ્તાનમાં સૌથી ઓછો માંસાહાર ગુજરાતમાં છે, અને સૌથી ઓછી પ્રાણીહિંસા ગુજરાતમાં થાય છે. માંસાહારની સાથે જૈનેએ મદ્ય-નિષેધ અને વ્યભિચાર નિષેધ ઉપર પણ તેટલે જ ભાર મૂક્યો છે અને એ મહાદુર્બસનોના નિવારણ માટે પણ જૈન ઉપદેશકોએ એટલે જ પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે.
ગુજરાતના ઉચ્ચ ગણાતા પ્રજાવર્ગમાં એ દુર્વ્યસનને, સર્વથા નહિ તે, ઘણા મોટા પ્રમાણમાં પણ જે પ્રશંસનીય અભાવ જોવામાં આવે છે. તેમાં એ પૂર્વકાલીન જૈન ઉપદેશકેની ઘણી મોટી અસરનું પરિણામ રહેલું છે. ગુજરાતમાં અને પ્રચાર માત્ર હલકી ગણાતી કેમોમાં દેખાય છે. અને તે પણ અંગ્રેજોના શાસનના પ્રતાપે એટલે વળે છે. માંસ, મધ અને વ્યભિચારની પ્રબળતાના અભાવે પ્રજામાં ખૂન અને સંત્રાસની પ્રવૃત્તિ પણ ઓછી હેય એ સ્વાભાવિક છે. આખાય ભારતમાં આજે ગુજરાતી પ્રજા એકંદર શાંતિપ્રિય, સૌમ્યસ્વભાવવાળી, વિશિષ્ટ દયાભાવ ધરાવનારી અને દુઃખિતેને ઉદાર દિલથી મદદ કરનારી તરીકે વખણાય છે. અને એ ગુણમાં ઉન્નત થવા અનેક

Page #60

૪૩
ગુજરાતને જૈન ધર્મ અંશે એને જૈન સંસ્કાએ સતત પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહક ભાવના આપી છે એ મારે નમ્ર મત છે.
ગુજરાતમાં હલકામાં હલકે ગણાતે પ્રજાજન પણ સર્પ, વીંછી જેવા ભયકારક અને ઝેરી જીવનય વિનાકારણ ઘાત કરવામાં પાપ માનશે, અને કારણ મળે પણ તેની હત્યા કરતા સંકેચ પામશે, ત્યારે કેટલાક અન્ય પ્રદેશમાં વસતો ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ બ્રાહ્મણજન પણ સર્પાદિકનું નામ સાંભળી તેની હત્યા કરવા ઉત્સાહિત થઈ જશે. ગુજરાતને ખેડૂત ઉનાળાના દિવસમાં સુકાઈ જતા તલાવડામાંનાં માછલાંઓને બચાવવા માટે અનેક પ્રયત્ન કરતે નજરે પડશે, ત્યારે બંગાળ, બિહાર આદિ પ્રદેશમાં બ્રહ્મવાદી અને સર્વશાસ્ત્રપારગામી ભૂદેવ પણ માછલાં મારવાભરાવવાની વ્યવસ્થિત પ્રવૃત્તિ કરતો જોવામાં આવશે. પ્રાણદયાની સંસ્થાએ
અનાથ અને અપંગ પશુઓના પાલનપષણ અને રક્ષણ કરનારી પાંજરાપોળ જેવી પ્રાણી-દયાની પુણ્ય સંસ્થા સ્થાપન કરવાનું સૌથી વધુ શ્રેય ગુજરાતી પ્રજાજનને મળે એમ છે. મારવાડ, મેવાડ અને માલવા આદિ પ્રાંતમાં આ સંસ્થાનું જે અસ્તિત્વ દેખાય છે, તે ગુજરાતની જ અસરને લીધે છે. પાંજરાપોળ સંસ્થાના પ્રધાન પ્રચારક અને સંચાલક જૈને છે એ સર્વવિદિત વાત છે. એ જુદી બાબત છે કે આજે એ પાંજરાપોળ સંસ્થા, એના અજ્ઞાન અને અસમયજ્ઞ સંચાકેના હાથે, ઘણી દયાજનક અને દુર્વ્યવસ્થિત દશા ભેગવી રહી છે અને તેથી વિચારશીલ વર્ગ દ્વારા તે નિંદાને પાત્ર થઈ રહી છે. પરંતુ એ દેષ વ્યવસ્થાને છે. સંસ્થાને નથી.
સંસ્થાને મૂળ ઉદ્દેશ તે પ્રાણીઓની શુદ્ધ સેવા કરવાને છે; અને તે દ્વારા માનવહૃદયની ભૂતદયા પ્રત્યેની ભવ્ય ભાવના ખીલવવાને છે. જેને એ કાર્ય અર્થે દર વર્ષે આજે પણ લાખો રૂપિયા ખર્ચે છે; અને જેટલી કાળજી અનાથ અને અસમર્થ એવાં જૈન બાળકનાય

Page #61

૪૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
સંરક્ષણ અને પાલન-પાષણ માટે લેવામાં નથી આવતી, તેટલી કાળજી મૂક પશુ–પ્રાણીઓના પાલન–પાષણના નિમિત્તે લેવાતી જોવામાં આવે છે. પણ વ્યવસ્થાના દોષને લઈ તે એ કામાં માટે ભાગે પુણ્યના બદલે ઊલટું કેટલુંક પાપ પણ ઉપાન કરવામાં આવતું હરશે. સમયાનુમૂળ સુવ્યવસ્થાના પરિણામે આ સંસ્થા આજના આપણા રિદ્ર દેશને અનેક રીતે વધુ ઉપકારક થઈ શકે તેમ છે. અહિંસા અને વીરતાના અવરોધ
જીવદયાની આવી પ્રવૃત્તિ અને તેના દ્વારા કરાતી અહિંસાની પુષ્ટિ વિષે કેટલીક વખતે એવી ટીકા થતી સાંભળવામાં આવે છે, કે જૈનેએ કરેલા આવા અહિંસાધના પ્રચારને લીધે પ્રજામાંથી શૌય - વૃત્તિ અને ક્ષાત્રધર્મ શિથિલ થયાં અને પરિણામે આયં પ્રજા પૌરુષહીન થઈ, પરાધીન બની વગેરે વગેરે.
અહિંસાની ભાવના વિષેના આવા વિચાર સથા ભ્રમાત્મક અને તત્ત્વત્ય છે. મેં જેમ પ્રથમ સૂચન કર્યું છે તેમ, જૈધની અહિંસાની કલ્પના અને વ્યાખ્યા ધણી વિશાળ અને ગ ંભીર છે. એ વ્યાખ્યા પ્રમાણે દેખાતી કે કહેવાતી અહિંસા તાત્ત્વિક હિંસા હાઈ શકે છે; અને સ્થૂલ ષ્ટિએ લાગતી હિંસા સૈદ્ધાંન્તિક અહિંસા પણ હાઈ શકે છે. હિંસા-અહિંસાની સિદ્ધિ અને સાધનાના આધાર માત્ર ખાચ પ્રવૃત્તિ જ નથી, પણ તેની પાછળ રહેલા હેતુની શુદ્ધતા-અશુદ્ધતાપૂર્વકની આંતરિક વૃત્તિ છે. જેનેા કે ખીજાએ જેને અહિંસા સમજતા હોય અને પેાતાની જે પ્રવૃત્તિને અહિંસાની પાષક માનતા હોય તે, આ તત્ત્વદષ્ટિએ વિચાર કરતાં, વાસ્તવિક અહિંસા હાયે ખરી અને નહિ પણ હાય. તત્ત્વદષ્ટિ અહિંસક અહિં સાધનું પાલન કરવા એક વખતે જ્યારે કીડી જેવા ક્ષુદ્રમાં ક્ષુદ્ર પ્રાણીના પ્રાણ બચાવવા ખાતર પણ પેાતાના પ્રાણાના નાશ કરી શકે ત્યારે અન્ય વખતે એ જ કારણુસર ચક્રવતી આનાં મહાસૈન્યાના પણ તે સંહાર કરી-કરાવી શકે છે. આ રીતે અહિં સાધર્મ સુમાવિ જોમજ અને વસ્રાવ ટોર છે. તેનું શુદ્ધ

Page #62

ગુજરાતને જૈનધર્મ
૪૫. આચરણ ખાંડાની ધાર પર ચાલવા બરાબર કઠિન કાર્ય છે. સર્વસ્વ ત્યાગની તૈયારી વગર એ અહિંસાધર્મનું સંપૂર્ણ પાલન શક્ય નથી; અને રાગદ્વેષની વૃત્તિઓ ઉપર વિજય મેળવ્યા સિવાય અહિંસાની સિદ્ધિ થઈ શકે નહિ. આધુનિક જૈન સમાજ આવી અહિંસાની સાધના કરતા હોય તેમ મારું મંતવ્ય કે વક્તવ્ય નથી, પણ જૈનધર્મની અહિંસાની વ્યાખ્યા તેવી છે. તેમાં શંકા નથી. દેશકાલની પરિસ્થિતિને વિવેકપૂર્વક વિચાર કર્યા વિના મૂઢભાવે જે કઈ સમાજ અહિંસાની આંધળી પ્રવૃત્તિ કરતે હેય તો તે વાસ્તવિક અહિંસા નથી; તે પ્રવૃત્તિનું પરિણામ જો બહુજનસમાજને હાનિકર્તા થતું હોય તો તે નરી હિંસા જ છે. અને આવી આંધળી પ્રવૃત્તિ અવશ્ય દોષ અને તિરસ્કારને પાત્ર હોઈ શકે છે.
પરંતુ અહિંસાની આવી રૂઢ કે આંધળી પ્રવૃત્તિ સાથે પણ પ્રજાની પરાધીનતાને જરાયે સંબંધ નથી. અહિંસાના નામનું પણ જેમને કદીય સ્વપ્ન આવ્યું નથી, એવા અનેક પ્રજાવર્ગો જગતના ઈતિહાસમાં પરાધીન બન્યા છે. અને બની રહ્યા છે. અહિંસાની આવી તાત્વિક વિચારણા મૂકી દઈ આપણે વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તો આપણને જણાશે કે જૈનોએ અહિંસાનો આવો અનર્થ તો ક્યારેય કર્યો નથી, જેથી પ્રજાની શૌર્યવૃત્તિ ક્ષીણ થઈ હેાય. ઊલટું, જૈન સમાજને અને ગુજરાતને પ્રાચીન ઈતિહાસ તે એ બતાવી રહ્યો છે કે પોતાના દેશનું રક્ષણ કરવા માટે જૈનેએ મોટા મોટા ક્ષત્રિયવીરે કરતાંય વધારે ઉત્સાહ બતાવ્યો હતો. ગુજરાતના સામ્રાજ્યના ઉત્કર્ષ માટે જેનધમી વીર યોદ્ધાઓએ અનેક રણસંગ્રામ ખેલ્યા છે અને અદ્ભુત યુદ્ધકૌશલ્ય બતાવ્યાં છે. ગુજરાતની રણભૂમિ ઉપર, કેટલીક વખતે, જે દુર્ધર્ષ કાર્ય ક્ષત્રિયપુત્રે ન કરી શક્યા તે આ કહેવાતા. વણિપુત્રએ કરી દેખાડ્યાં છે. વિમળશા, ઉદયન, વસ્તુપાળ વગેરેનાં શૌર્યકાર્યો
આબુના જગપ્રસિદ્ધ કળાધામ જેવા આદિનાથ મંદિર નિર્માતા

Page #63

૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
વિમલશાહ જૈન એ પ્રચંડ સેનાનાયક થયા જેણે ગુજરાતનાં સૈન્યાને સિ ંધુ નદીનાં નીર તરી જતાં શીખવ્યાં અને ગજનીના સીમાડા ખૂંદતાં કર્યાં. મંત્રી ઉદયનના પુત્ર દંડનાયક આંખડે ગુસ્ સૈન્યાને સહ્યાદ્રિના ઘાટા કેમ પાદાક્રાંત કરવા તેના અનુભવપાઠા, સાથે ક્રીકરી, આપ્યા અને પેાતાના સમ્રાટાની શત્રુવિજિગીષા કેમ પૂર્ણ કરવી તેની સાપપત્તિક શિક્ષા આપવા અર્થે મલ્લિકાર્જુન જેવા બળવાન કાંકણાધીશ નૃપતિનું સ્વહસ્તે કંઠન કરી તે મસ્તકરૂપ શ્રીફળ દ્વારા ગુર નરેન્દ્રની ચરણુપૂજા કરી બતાવી. ગુજરાતી યાદ્દાને વિધ્યાચલની અટવીએ કેમ ખુંદી વળવી અને તેમાં વિહરતા ગજયૂથાને કેવી રીતે કેળવી અણહિલપુરની હસ્તિશાળાઓને અજેય બનાવવી તેની અપૂર્વ વિદ્યા મંત્રી લહેરે શીખવી હતી. ધનુર્વિદ્યાપ્રવીણ એ જ દંડનાયકે અણહિલપુર પાસે વિધ્યવાસિની દેવીનું મેાટુ પીઠ સ્થાપન કરી તેના પ્રાંગણમાં ગુર સનિકા અને પ્રજાજનોને ધનુષ્યવિદ્યાના શૌય પૂર્ણ પાઠ ભણવા-ભણાવવાની પાઠશાળા ઊભી કરી હતી.
ઉદયન મત્રીએ સારઠ ઉપર ચઢાઈ કરી રા'ખેંગારનું રાજ્ય નષ્ટ કયુ`' અને સિદ્ધરાજને ચક્રવર્તીનું પદ અપાવ્યું. મંત્રી વસ્તુપાળે ગુજરાતના સ્વરાજ્યને નષ્ટ થતું અટકાવવા માટે પેાતાની જિંદગીમાં ત્રેસઠ ત્રેસઠ વાર, યુદ્ધભૂમિ ઉપર, ગુસેનાનું સંચાલન કર્યુ હતું. તેના યુદ્ધકૌશલના પ્રતાપે દિલ્હીનાં ઇસ્લામી સૈન્યાને પણ ગુજરાતની સીમામાં શિસ્ત ખાવી પડી હતી. ભીમદેવ ખીજાની નાબાલિગ [સગીર] અવસ્થામાં એક સજ્જન કરીને જૈન સેનાનાયક હતા, જેને સવાર-સાંજ પ્રતિક્રમણ કરવાના દૃઢ નિયમ હતા. યુદ્ધપ્રસંગ ઉપસ્થિત થતાં તે હાથીના હાદ્દા ઉપર બેઠા બેઠા જ ધડીભર એકાગ્રચિત્ત થઈ પેાતાના અહિં સાધના આધ્યાત્મિક નિયમનું પાલન કરી લેતે। અને બાકીના વખતમાં શત્રુ સહારની રણુહા। કરી પેાતાના પ્રજાકીય રાષ્ટ્રીય ધર્માનું પાલન કરતા. તેના સેનાનાયકત્વ નીચે આબુની તળેટીમાં શાહબુદ્દીન જેવા મહાન સુલતાનને લડાઈમાં માટી હાર ખમવી પડી હતી, જેને સ્વીકાર મુસલમાન

Page #64

૪૭
ગુજરાતને જૈનધર્મ તવારીખેમાં પણ કરવામાં આવ્યું છે.
ગુજરાતના ઇતિહાસમાં આવા આવા અનેક વૃત્તાંતો મળી આવે છે, જેમાં જૈનધર્મના સમર્થ ઉપાસક વણિકેએ ક્ષત્રિયેના જેટલાં જ રણશોર્ય બતાવ્યાં છે, અને શત્રુઓના સંહાર દ્વારા પિતાના રાષ્ટ્રધર્મના પાલનની સંપૂર્ણ સાધના કરી દેખાડી છે. છેક મુગલના જમાનામાંય દિહી અને રાજપૂતાનાનાં રાજ્યમાં અનેક શુરવીર જૈન વણિકે થઈ ગયા છે, જેમણે મેટા સેનાધિપતિઓનાં ઊંચાં પદો ભોગવ્યાં છે, અને જેમના નાયકત્વ નીચે હજારો રાજપૂત યુગલે, અરબો ને પઠાણ
દ્ધાઓએ યાદગાર અંગે ખેલ્યા છે. જ્યપુર, જોધપુર, ઉદયપુર આદિ રાજપૂતાનાનાં વીર રાજ્યોના ઇતિહાસમાં આનાં ઘણું પ્રમાણે મળી આવશે. એ પરથી અહિંસાધર્મના ઉપાસકેએ ક્ષાત્રધર્મને શિથિલ કરી દીધો છે, કે પ્રજાના પૌરુષને હતેત્સાહ બનાવી દીધું છે એ કથન સર્વથા અજ્ઞાનસૂચક અને ઈતિહાસવિરુદ્ધ છે. ધર્મપ્રીતિ અને રાષ્ટ્રભકિત
પૂર્વકાળના જેને જેટલા ધર્મપ્રિય હતા, તેટલા જ રાષ્ટ્રભક્ત હતા; અને જેટલા રાષ્ટ્રભક્ત હતા તેટલા જ પ્રજાવત્સલ પણ હતા. તેમની લક્ષ્મીને લાભ ધર્મ, રાષ્ટ્ર અને પ્રજાગણ સૌને સરખો મળતો. તેઓ સાધર્મિક વાત્સલ્ય પણ કરતા અને પ્રજાસંધ પણ જમાડતા. તેઓ જૈન મંદિરો પણ બંધાવતા અને સાર્વજનિક સ્થાને પણ કરાવતા. તેઓ જેન યતિઓને સત્કારતા અને બ્રાહ્મણવર્ગને પણ સન્માનતા. શત્રુંજય અને ગિરનારની યાત્રાઓ સાથે તેઓ સોમનાથની પણ યાત્રા કરતા અને દ્વારકા પણ જતા. આદશ જૈન વસ્તુપાળ-તેજપાળની સર્વધર્મસમદશિતા
વસ્તુપાળ તેજપાળ ભાઈઓ આદર્શ જૈન હતા. જૈનધર્મને પ્રભાવ વધારવા માટે જેટલે દ્રવ્યવ્યય તેમણે કર્યો છે તેટલે બીજા કોઈએ કર્યો હોય તેવું ઇતિહાસમાં સેંધાયું નથી. મધ્યયુગના ઇતિહાસ

Page #65

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૪૮
કાળમાં જે કાઈ સમ` જૈન શ્રાવકા થઈ ગયા છે તેમાં વસ્તુપાળ સૌથી મહાન હતા; જૈનધર્માંના તે સૌથી શ્રેષ્ઠ પ્રતિનિધિ હતા. એક સાધારણ જૈન યતિના અપમાનના બદલામાં તેણે ગુરેશ્વર મહારાજ વીસલદેવના સગા મામાના હસ્તછેદ કરાવી નાખ્યા હતા—તેનું સ્વધર્માભિમાન આટલું બધુ ઉગ્ર હતું——છતાં જૈન ધર્મસ્થાનેા ઉપરાંત તેણે લાખા રૂપિયા જૈનેતર ધ`સ્થાના માટે પણ ખર્ચ્યા હતા. સામેશ્વર, ભૃગુક્ષેત્ર શુક્લતી, વૈદ્યનાથ, દ્વારિકા, કાશીવિશ્વનાથ, પ્રયાગ, ગેાદાવરી આદિ અનેક હિંદુ તીસ્થાનેાની પૂજા-અર્ચા નિમિત્તે તેણે લાખાનાં દાન કર્યાં; સે'કડા બ્રહ્મશાળાઓ અને બ્રહ્મપુરી બંધાવી આપી; પથિક જનેાના આરામ માટે ઠેકઠેકાણે અગણિત કૂવા, વાવ બંધાવ્યાં; અનેક સરોવરો રચાવ્યાં, અનેક વિદ્યામઠા કરાવ્યા, સખ્યાબંધ અરક્ષિત ગામેાને ફરતા કાટ કરાવ્યા, સેંકડા શિવાલયે। સમરાવ્યાં, સેંકડા વેદપાઠી બ્રાહ્મણાને વર્ષાસન બાંધી આપ્યાં; અને એ બધાંય કરતાં અતિવિશેષ અને અનુપમ કાર્યાં. તેણે એ કર્યું... કે મુસલમાને માટે પણ નમાજ પઢવા અનેક મસી બાંધી આપી છે.
હજારો રૂપિયા ખર્ચ કરી ગુજરાતની શિલ્પકળાના સુ ંદરતમ નમૂનારૂપે એક ઉત્કૃષ્ટ કાતરકામવાળું આરસપહાણનું તેારણ કરાવી તેણે છેક ઇસ્લામના પાક ધામ મક્કાશરીફની ભેટે મેાકલાવ્યું હતું. પેાતાના ધર્મીમાં અત્યંત ચુસ્ત હાવા છતાં અન્ય ધર્મ પ્રત્યે આવી ઉદારતા બતાવનાર અને અન્ય ધર્મસ્થાના માટે આવી રીતે અઢળક લક્ષ્મી વાપરનાર તેના જેવા બીજો કેાઈ પુરુષ ભારતવર્ષના ઇતિહાસમાં મને તેા જ્ઞાત નથી જ. જૈનધર્મે ગુજરાતને વસ્તુપાળ જેવી અસાધારણ, સધ સમદર્શી અને મહાદાની મહામાત્યની અનુપમ બક્ષિસ આપી છે.
સમરાશા તથા જગડુશા
વસ્તુપાળ-તેજપાળ જેવા સથા અદ્વિતીય ભાગ્યવાન તે! નહિ પણ તેમના ગુણા સાથે અનેક રીતે સમાનતા ધરાવનાર તે પછી પાટણમાં સાહ સમરા અને સાલિગ ભાઈ એ થયા, જેમણે અલ્લાઉદ્દીન

Page #66

૪૯
ગુજરાતને જૈનધર્મ ના પ્રલયંકર આક્રમણકાળ વખતે ગુર્જર પ્રજાની અનેક રીતે અદ્ભુત સેવા કરી હતી. તેમણે પિતાની અસાધારણ રાજકીય લાગવગ દ્વારા ગુજરાતનાં સેંકડે જૈન અને હિંદુ દેવસ્થાનને મુસલમાનોના હાથે સર્વનાશ થતો અટકાવ્યો હતો અને નષ્ટભ્રષ્ટ થયેલાઓને પુનરુદ્ધાર કર્યો-કરાવ્યો હતો. હજારે પ્રજાજનોને તેમણે મુસલમાનેના જીવલેણ જીલ્મ અને કેદખાનાંઓમાંથી મુક્તિ અપાવી હતી. પાટણનું સ્વરાજ્ય નષ્ટ થયું તે વખતે ગુર્જર પ્રજાને આપતકાળમાં આશ્વાસન પ્રાપ્ત કરવામાં જે કાઈ મહાજનો સહાયક થયા તે સૌમાં આ સાત સમરે અને તેના ભાઈઓ અગ્રણે હતા. વસ્તુપાળ–તેજપાળની માફક એમનાં સત્કૃત્યને ઈતિહાસ પણ ઘણો સુવિસ્તૃત છે.
સંવત ૧૩૧૩, ૧૪ અને ૧૫માં ગુજરાત અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં સર્વભક્ષી એ મહાભયંકર દુષ્કાળ પડ્યો. તે વખતે ગરીબ પ્રજાજનોને તે શું, પણ વીસલદેવ જેવા મહારાજાઓ અને સિંધના મોટા અમીરને પણ પોતાના આશ્રિતોને ખાવા ધાન આપવું દુર્લભ થઈ પડયું. તે વખતે કચ્છ-ભદ્રેશ્વરનો રહેવાસી સાહ જગડુ વાણિયે, જેણે પિતાના ગુરુ પાસેથી ભાવી ભયંકર દુષ્કાળની આગાહી જાણું લઈ હજારો-લાખ માણું અનાજ આગળથી સંગ્રહી રાખ્યું હતું, તે અનાજ દુષ્કાળપીડિત પ્રજાને મુક્ત હાથે વહેંચી આપી ગુજરાતના લાખો મનુષ્યના તે વખતે તેણે પ્રાણ બચાવ્યા હતા. હીરવિજયસૂરિ
અકબરના રાજ્ય દરમ્યાન હીરવિજયસૂરિ અને તેમના શિષ્યોએ પિતાના ઉપદેશકૌશલ દ્વારા અકબરને રીઝવ્યું અને તેની પાસે ગુજરાતની આખીય પ્રજાને લેકપીડક જયારે માફ કરાવ્યું. અકબરના સૈન્ય સેરઠ છે ત્યારે ત્યાનાં હજારે પ્રજાજનોને તેણે બંદી બનાવ્યા, જેમને હીરવિજયસૂરિના શિષ્ય ભાનુચંદ્ર ઉપાધ્યાયે બાદશાહ પાસેથી મહામુસીબતે શાહી હુકમ મેળવી છોડાવ્યા હતા. બીજા પણ આવા કેટલાય જેનેએ મુસલમાન બાદશાહ અને સુલતાન પાસેથી ગાય-ભેંસ

Page #67

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૫૦
જેવા દેશના બહુમૂલ્ય પશુધનની હત્યા ન થવા દેવાના પરવાના મેળવ્યા હતા અને તેમ કરી દેશની સજીવસંપત્તિની સમયે સમયે સુરક્ષા કરી હતી. આ અને આવા બીજા ધણા દાખલાઓ છે, જેમાં જૈનેાએ ધર્મો ઉપરાંત પેાતાના દેશના હિત ખાતર પણ તેટલા જ પ્રયત્ન સેવ્યે છે અને દેશની યથાશકય ઉત્તમ સેવા કરી છે.
જૈન વિદ્વાનેાનુ ઇતિહાસરક્ષણનુ કાય
ગુજરાતના ઉત્કષ`કાલીન ઇતિહાસની સ્મૃતિનું રક્ષણ પણ સૌથી વધારે જૈતાએ જ કર્યુ છે એ તે હવે સુવિશ્રુત હકીકત છે. મૂળરાજથી લઈ કુમારપાળ સુધીના ચૌલુકય મહારાજાઓના વંશનુ સુકીન આચાય હેમચંદ્ર જેવાએ કાવ્યબદ્ધ કર્યું. એ વંશના રાષિ કુમારપાળનું ધર્મજીવન સેામપ્રભ, યશઃપાળ, પ્રભાચ, મેરુતંગ, જયસિંહસૂરિ અને જિનમંડન આદિ ઘણા જૈન વિદ્વાનાએ ગ્ર ંથબદ્ધ કર્યું. પ્રભાચદ્ર, મેરુતુ ંગ, રાજશેખર આદિ પ્રબંધકારાએ મૂળરાજ, ભીમદેવ, સિદ્ધરાજ, કુમારપાળ આદિ રાજાનાં યથાશ્રુત પ્રતિવૃત્તોનાં કેટલાંક પ્રકરણા પુસ્તકબદ્ધ કર્યાં. વસ્તુપાલની કીર્તિકથા થનારા ગ્રંથકારાએ વીરધવળ વાધેલાના વંશને ઇતિહાસમાં અમર કર્યાં. અને એ ઉપરાંત અનેક બીજા ગ્રંથકારા અને લેખકેા, પાતપાતાના સમયના કેટલાક નૃપતિઓ અને અમાત્યા વગેરેના નાના—મેટા ઉલ્લેખા દ્વારા, તેમના અસ્તિત્ત્વ અને સમય આદિની પ્રકીર્ણ પણ ઉપયાગી એવી માહિતી પાછળ મૂકતા ગયા છે, જે ઇતિહાસના અકાડાએ જોડવામાં ઘણી મદદગાર થઈ પડે તેવી છે. એક કાશ્મિરને છેાડી, હિંદુસ્તાનના ખીજા બધાય પ્રદેશા કરતાં ગુજરાતને મધ્યકાલીન ઇતિહાસ વધારે વિસ્તૃત, વધારે વ્યવસ્થિત અને વધારે પ્રમાણભૂત મળે છે અને તેને મુખ્ય યશ જૈન વિદ્વાનેાને જ ધટે છે.
પ્રઅધકારીની દૃષ્ટિ
કેટલાક અતિઆલેાચનાપ્રિય ઇતિહાસગવેષકા જૈતાની આ

Page #68

ગુજરાતના જૈનધમ
૫૧
ઇતિહાસસેવાને સ્વમતરજિત અતઐવ અતિશયાકિતપ્રથિત માની– થી એની વાસ્તવિકતાને અપતાનુ રૂપ આપવા યદાકદા પ્રયત્ન કરતા નજરે પડે છે. એ પ્રયત્નમાં મને ઇતિહાસનિષ્ઠા કરતાં કાંઈક સપ્રદાય -અસહિષ્ણુતા વધારે ભાગ ભજવતી હોય તેમ લાગે છે અને તેથી મેરુતુગે જે કહ્યું છે કે તāો નૈવ નતિ તે કથનને વધારે પુષ્ટિ મળતી સાબિત થાય છે. અલબત્ત, એ બધી જૈન ઐતિહાસિક સાધનસામગ્રીને આપણે પ્રામાણિકરૂપે ઊડાપેાહ અવશ્ય કરવા જોઇ એ, તિહાસવિવેચનની પરિભાષા પ્રમાણે તેની વિવેચના પણ થવી જોઇ એ, અને સાધકમ્બાધક પ્રમાણેાની સેાટી દ્વારા તેના સાચાખેાટાપણાની પરીક્ષા પણ કરવી જ જોઈ એ; પર ંતુ તે સાથે માત્ર તે જૈન લેખકાની લખેલી છે અને જૈનધને લગતી છે તેથી તે ઉક્તિ અથવા વાર્તાને સદા અને સર્વાંત્ર શાચિહ્નની સાથે તેા ન જ મૂકવી જોઇ એ. પ્રબંધકારાનાં એ કથનેા સથા ઇતિહાસસિદ્ધ જ છે એમ તે કાઈ પણ ઇતિહાસકાર માની શકે તેમ નથી; તેમ જ ખુદૃ એ પ્રબંધકારાનું પણ તેવું કથન નથી. પરંતુ જ્યાં સુધી આપણી પાસે એનાથી વિરુદ્ધ કાઈ વિશેષ સબળ પુરાવા ન હોય ત્યાં સુધી એ કથનને આપણેએક સામાન્ય ઇતિહાસગર્ભિત કથન તરીકે સ્વીકારી લઈ એ તે તેમાં અનૈતિહાસિકતાને દેષ ગણાય તેમ નથી.
એ પ્રબંધકારાએ, જેમ જૈનધર્મને લગતી અનેક ખાખતા લખી છે તેમ, ધર્મનિરપેક્ષ પણ અનેક હકીકતે નોંધી છે; અને તદુપરાંત જૈનેતર ધર્માંની મહત્ત્વસૂચક પણ તેટલી જ કિવદંતીએ સમાનભાવે સંગ્રહી છે. તેથી તેમના હેતુ માત્ર જૈનધર્મના મહિમા ગાવાપૂરા જ હતા એમ તેા આપણે ન જ કહી શકીએ. ભલે એ હેતુ મુખ્ય રહ્યો હાય, છતાં ગુજરાતના ઇતિહાસની સર્વસાધારણ અને સાનિક ઘટનાઓને ગ્રંથબદ્ધ કરવાની પણ તેમની અભિરુચિ અવશ્ય રહી છે જ. નહિ તે। મીલનદેવી સામનાથની મહાયાત્રા કરવા ગઈ અને તે તીર્થના દરેક યાત્રી પાસે લેવાતા મુડકાવેરી જોઈ ને તે બહુ ખિન્ન

Page #69

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
પર
ચ, અને તેથી સિદ્ધરાજ પાસેથી તે વેરો બંધ કરાવી એ મહાતીની યાત્રાને લાભ સ જન માટે સુલભ કરાવ્યા, ઇત્યાદિ પ્રકારની જે અનેક સસામાન્ય હકીકતા મેરુતુંગે પેાતાના પ્રબંધચિંતામણિ ગ્રંથમાં તથા રાજશેખરે પ્રબંધકાષમાં નાંધી છે, તેમને જૈનધમ સાથે રો સંબંધ બતાવી શકાય તેમ છે? ખરી રીતે, એ પ્રશ્નધકારાને દેશની જૂની કથાવાર્તાઓ સંગૃહીત કરવાના શાખ હતા અને તેથી તેમણે જે કાંઈ વાંચ્યું-સાંભળ્યું તેને પોતપોતાની પદ્ધતિ અને રુચિ પ્રમાણે લેખદ્ધ કરી પુસ્તકારૂઢ કર્યું.
તે કાળના એ પ્રશ્નધકારાને આજની આપણી ઇતિહાસદૃષ્ટિ જ્ઞાત ન હતી અને ક્રમબદ્ધુ ઇતિહાસ લખવાની પદ્ધતિ પરિચિત ન હતી. વ્યક્તિવિશેષના જીવનના કયા બનાવ અતિહાસિક દૃષ્ટિએ વધુ મહત્ત્વને છે અને કયા સામાન્ય છે તેની તુલના કરવાને કે તે દૃષ્ટિએ તેને નિર્દેશ કરવાને તેમનેા જરાય પ્રયત્ન ન હતા. તેમને ઉદ્દેશ માટે ભાગે ઉપદેશાત્મક અને કાંઈક અંશે મનેાર્જનાત્મક હતા. તે એ ઐતિહાસિક ઘટનાઓને પેાતાના શ્રેાતાએ આગળ એ માટે વર્ણવતા કે જેથી તેઓ ઉપદેશકને જે વસ્તુ પ્રતિપાદન કરવાની હોય, તેની સપ્રમાણતા સ્વીકારી શકે અને તેમાંથી યેાગ્ય ઉપદેશ ગ્રહણ કરી શકે. ઉપદેશના હેતુ સિવાયની બીજી કેટલીક ધટનાઓ તે માત્ર પ્રસ ંગેાચિત સભારંજન કરવા માટે જ દૃષ્ટાંતરૂપે કહી બતાવતા અને આ દૃષ્ટાંતકથનમાંથી કેટલીક વ્યક્તિને કિ ંચિત્ વધુ પરિચય આપવા માટે તેના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવતી કાઈક ખીજી પણ નાની-મેાટી ઐતિહાસિક બાબતને તેએ ઉલ્લેખ કરી જતા. આવી રીતે તે જે ઐતિહાસિક બનાવા વર્ણવતા અથવા લેખબદ્ધ કરતા તે સર્વથા તિહાસસંગત જ છે કે કાંઈ ન્યૂનાધિક રૂપે છે, જે ઘટનાનેા સબંધ જે વ્યક્તિ સાથે નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવે છે તે યથાભૂત છે કે અન્યથા છે, તેની વિચારણામાં ઊતરવાનુ તેમને કશું વિશિષ્ટ પ્રયાજન ઉપસ્થિત થતું ન હતું. અને તેથી યાવૃાં જીત તારૢાં હિલિત એ સૂત્રનું

Page #70

ગુજરાતને જૈનધર્મ
૫૩ જ સામાન્ય રૂપે તેમણે એ પ્રબંધાત્મક ગ્રંથોની રચના કરવામાં અનુસરણ કર્યું હતું. એ જૂના પ્રબંધગ્રંથને આપણે આ જ દૃષ્ટિએ જોવા-સમજવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, અને તે રીતે જ તેમને યોગ્ય ઉપયોગ કરવો જોઈએ. ગમે તે રૂપમાં પણ આપણું દેશની યત્કિંચિત પણ જૂની સ્મૃતિને એ પ્રબંધકાએ જ જાળવી રાખી છે; નહિ તે બીજી રીતે આપણને આજે એ સર્વથા અપ્રાપ્ય જ થઈ હોત.
આ રીતે, ગુજરાતના જૈનધર્મે પિતાની આશ્રયભૂમિને શે ફાળો આપે છે તેનું કેટલુંક રેખાચિત્ર દેરી બતાવવા મેં પ્રયત્ન કર્યો છે. ગુજરાતને એ જૈનધર્મનો પરિચય ક્યારે અને કેવી રીતે પ્રાપ્ત થયો તેનું પણ જરા ટૂંકું સિંહાવકન કરવું અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. ગૂર્જરભૂમિની વિશેષતા : જૈનધર્મનું આકર્ષણ
વાસ્તવિક રીતે ગુજરાત એ જૈનધર્મની જન્મભૂમિ નથી તેમ જ જૈનધર્મને કોઈ મુખ્ય પ્રવર્તક પુરુષ ગુજરાતની ભૂમિમાં અવતર્યો નથી; છતાં, જેમ આપણે પ્રથમ વિચારી ગયા તેમ, ગુજરાત એ જૈનધર્મનું સૌથી શ્રેષ્ઠ અને સૌથી પ્રિય આશ્રયસ્થાન બન્યું છે, ઈતિહાસયુગમાં જૈનધર્મે પિતાના પ્રભાવને જે કાંઈ ઉત્કર્ષ સાથે હેય તે ગુજરાતમાં જ સાથે છે અને ગુજરાતમાં જ તે સૌથી વધુ ફાલ્યા -કૂલ્ય છે. ગુજરાતની ભૂમિ એ એક રીતે જૈનધર્મની દૃષ્ટિએ દત્તક માતા જેવી છે છતાં તેના ખોળામાં જૈનધર્મે પિતાની જન્મદાત્રી ભૂમિ કરતાંય વધારે વાત્સલ્ય અને વધારે પ્રેમ પ્રાપ્ત કર્યા છે. ગુજરાત અને જૈનધર્મના આવા પ્રકૃતિમેળમાં ક્યાં એતિહાસિક કારણએ અને સામાજિક તત્તએ ભાગ ભજવે છે તેને ઈતિહાસ બહુ રસપ્રદ અને ક્રાંતિસૂચક છે, પણ એની વિશેષ વિવેચનામાં ઊતરવાને અહીં અવકાશ નથી; એ માટે તે આપણે જરા વધારે વિગતમાં ઊતરવું પડે તેમ છે. જૈનધર્મની આચાર-વિચારાત્મક પ્રકૃતિના પરિચય સાથે, ગુજરાતના જે પ્રજાજનોએ જૈનધર્મને સ્વીકાર કર્યો તેમના લાક્ષણિક જાતિ પરિ

Page #71

૫૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
ચયની તે માટે આપણે મીમાંસા કરવી જોઈએ. અને તે ઉપરાંત ગુજરાતનાં રાજકીય પરિવનાની અને ભૌગાલિક પરિસ્થિતિઓની પણ વિસ્તૃત વિચારણા કરવી જોઈ એ.
જેમ દરેક વ્યક્તિ કે જાતિની કાઈ ખાસ પ્રકૃતિ હેાય છે, તેમ દરેક ધર્મોની પણ ખાસ અમુક પ્રકારની પ્રકૃતિ હોય છે. બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ, શૈવ, વૈષ્ણવ, જૈન આદિ દરેક ધર્મની તેવી ખાસ ખાસ પ્રતિઓ છે. જેમ અમુક પ્રકારની પ્રકૃતિવાળા મનુષ્યને અમુક પ્રદેશની આખાડવા વિશેષ અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ થઈ પડે છે, તેમ ધર્મ માટે પણ કેટલુંક પ્રાદેશિક વાતાવરણ અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ થઈ જાય છે. જૈનધર્મની અહિ ંસાપ્રધાન પ્રકૃતિને ગુજરાત અને તેની આસપાસના પ્રદેશની સામાજિક, રાજકીય અને ભૌગાલિક બધી જાતની પરિસ્થિતિ વિશેષ અનુકૂળ થઈ પડી અને તેથી એ ધર્મ આ પ્રદેશમાં સારી પેઠે જામ્યા અને વિકાસ પામ્યા એટલુ જ હું અહી નિર્દેશરૂપે જણાવવા ઇચ્છું છું. ગુજરાતની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિની વિશેષતાને લીધે આ ભૂમિમાં ઠેઠ પ્રાચીન કાળથી અનેક જાતિના જનસમૂહ અહીં આવીને વસતા ગયા છે, અને અનેક જાતની બીજી પ્રજા સાથે આ ભૂમિમાં વસનારાઓને સતત સમાગમ ત્થા કર્યાં છે. આ અને અના, વૈદિક અને અવૈદિક, ગ્રીક અને રામન, ઇજિશ્ચિયન અને પર્શિયન, સિથિયન અને પાર્થિયન, ણુ અને અરબ, ઇરાનીઅન અને મગાલીઅન —આમ વિવિધ જાતના લેાકેા અને વિદેશવાસી, ભિન્ન ભિન્ન સમયે, નાની-મેટી સ ંખ્યામાં, આ ભૂમિમાં આવીને વસ્યા છે અને તેમાંના ઘણાખરા ધીમે ધીમે પેાતપેાતાનુ જાતિપા કય છેાડી દઈ એક મહાહિં દુતિના રૂપમાં મિશ્રિત થયા છે. જૈનધમ ના ગુજરાતમાં પ્રચાર
ઇસ્લામના ઉદય પહેલાં, આ ભૂમિમાં આવી વસનારા એવા અનેક ભિન્નજાતીય જનાના અદ્ભૂત સ ંમિશ્રણવાળા ગુજરાતને એ પ્રાચીન હિંદુસમાજ હતા. એ સમાજ ત્યારે કાઈ વિશિષ્ટ પ્રકારના

Page #72

ગુજરાતને જૈનધર્મ ,
૫૫ રૂઢ ધાર્મિક સંસ્કારોથી જકડાયેલ ન હતો તેમ જ જાતિ અને વર્ણની સંકીર્ણતાના વર્તુળમાં ઘેરાયેલું ન હતું. એવા સમયમાં જૈનધર્મો ગુજરાતની ભૂમિમાં પદાર્પણ કર્યું હતું. જૈનધર્મના નિષ્પરિગ્રહી, નિર્લોભી, નિર્ભય અને તપસ્વી ઉપદેશકોનાં દાન, શીલ, તપ અને ભાવનાં પિષક સતત પ્રવચનોએ ગુજરાતનાં એ હજારે પ્રજાજનોમાં જૈનધર્મ પ્રત્યે વિશિષ્ટ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરી. ધીમે ધીમે ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને કૃષિકારનાં અનેક કુટુંબે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરતા ગયા અને જે જાતિ કે વર્ણમાં માંસાહાર અને મદ્યપાનને પ્રચાર હતો તેને તેઓ ત્યાગ કરી સમાનધમી કુટુંબની જુદી ગણીઓના રૂપમાં સંગઠિત થતા ગયા. દરેક ગામના આવા સંગઠિત થયેલા જન ગેબ્રિકાએ પિતપોતાના સ્થાનમાં જૈન મંદિર બંધાવવા માંડ્યાં અને તેમાં તેઓ પિતાની સર્વ ધર્મક્રિયાઓ કરવા લાગ્યા. લાટ, આનર્ત, સૌરાષ્ટ્ર અને માળવાના પ્રદેશમાં જ્યારે ક્ષત્રપની સત્તા પ્રવર્તતી હતી ત્યારે જૈનધર્મને આ રીતે એ પ્રદેશમાં ધીમો પણ સ્થાયી પ્રચાર શરૂ થયો હતો. ગુર્જર સંસ્કૃતિ અને સત્તાનું કેન્દ્ર ભિલમાળ
એ પછી થોડા જ સમયમાં હૂણ અને ગુર્જર લેકેને એક પરાક્રમશાલી જનસમૂહ પંજાબ તરફથી દક્ષિણ-પૂર્વ ભાગમાં આગળ ધ ને દિલ્લી-આગ્રા-અજમેરના પ્રદેશોમાં થતા તે અબુદાચલની પશ્ચિમે આવેલા મરુ પ્રદેશમાં આવીને થે. સિંધ, કચ્છ અને ભરુ ભૂમિના સીમાડા ઉપર આવેલા ભિલમાળ નામના સ્થાનને તેમણે પિતાની રાજધાની બનાવી. તેની આસપાસનો બધે પ્રદેશ હૂણ અને ગુર્જર લેકેથી આબાદ બને. ગુર્જરેની સંખ્યાબહુલતાના લીધે એ પ્રદેશની ગુર્જર દેશ તરીકે અભિનવ ખ્યાતિ થઈ અને એ રીતે આપણું ગુજરાતને નૂતન જન્મ થયે. અણહિલપુરના ઉદય પહેલા ગુર્જર સંસ્કૃતિ અને સત્તાનું કેન્દ્ર ભિલમાલ હતું. ગુર્જરના પરાક્રમ અને પુરુષાર્થના બળે એ સ્થાન શ્રી અને સમૃદ્ધિથી ઊભરાવા લાગ્યું અને

Page #73

જેના ઈતિહાસની ઝલક તેથી એનું બીજું નામ શ્રીમાળ તરીકે પણ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. ક્ષત્રિયે વગેરેને જૈનધમસ્વીકાર
દણ અને ગૂર્જર લોકોને જૈન ધર્મનો ઉપદેશ આપવા કેટલાક સમર્થ જૈનાચાર્યો એ ગુર્જર દેશમાં જઈ પહોંચ્યા. તેમના જ્ઞાન અને ચારિત્ર્યના પ્રભાવથી ઘણા ગુજરે આર્જાવા લાગ્યા, અને તેમના ઉપદેશ પ્રમાણે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરવા લાગ્યા. ભિલ્લમાળ ઉર્ફે શ્રીમાળમાં મોટાં મેટાં જૈન મંદિર બંધાવા લાગ્યાં. અને પ્રતિવર્ષ સેંકડે કુટુંબે જૈન ગોષ્ઠિ તરીકે જાહેર થવા લાગ્યાં. પરમારે, પ્રતિહારે, ચાહમાને અને ચાવડાઓ જેવા ક્ષાત્રધર્મ ગુર્જરેમાંનાં પણ સેંકડો કુટુંબ જૈન બનવા લાગ્યાં. જેનાચાર્યોએ તેમને એક નવીન જૈન જાતિના સમૂહરૂપમાં સંગઠિત કર્યા અને શ્રીમાળ નગર એ નવા જૈન સમાજનું મુખ્ય ઉત્પત્તિસ્થાન હોવાથી એ જાતિનું શ્રીમાળવંશ એવું નવું નામાભિધાન સ્થાપિત કર્યું. એ શ્રીમાળવંશ પાછળથી વટવૃક્ષની માફક અસંખ્ય શાખા-પ્રશાખાઓ દ્વારા આખા દેશમાં વ્યાપ્ત થયું. એ વંશની એક મહાશાખા પિરવાડ વંશના નામે પ્રસિદ્ધિમાં આવી, જેમાં વિમળશાહ અને વસ્તુપાળ–તેજપાળ જેવાં પુરુષને પેદા થયાં. ગુજરાતના વણિકને ઘણે મેટો ભાગ એ જ શ્રીમાળ મહાવંશનાં સંતાનો છે. અણહિલપુરને ઉદય
ભિલ્લમાળની રાજલક્ષ્મીના અસ્તંગમન પછી અણહિલપુરને ભાગ્યોદય થયો અને ગુર્જરના જ એક રાજવંશમાં જન્મેલા વનરાજ ચાવડાના છત્ર નીચે એ પ્રાચીન ગુર્જર દેશની ધન–જનાત્મક સમગ્ર સંપત્તિ અણહિલપુરના સીમાડાઓમાં આવીને ગોઠવાઈ શ્રીમાળના નામની સ્મૃતિ માટે તેમણે સરસ્વતીને તીરે શ્રીસ્થલની પણ નવીન સ્થાપના કરી. થોડા જ દાયકાઓમાં એ શ્રીસ્થળ અને અણહિલપુરની આસપાસને સમગ્ર પ્રદેશ, ભિલમાળના જૂના પ્રદેશની જેમ, ગુર્જરદેશના નવીન નામે ભારતવિકૃત થયે. શીલગુણસૂરિ નામના એક જૈનાચાર્યને

Page #74

ગુજરાતને જૈનધર્મ
પ૭ વરપ્રદ હસ્ત બાળપણમાં જ વનરાજના મસ્તકે મુકાયો અને તેમના મંગલકારક આશીર્વાદથી તેને વંશ અને તેનું પાટનગર અભ્યદયના ભાગી થયાં. અણહિલપુરની સ્થાપનાના દિવસથી જ જૈનાચાર્યો એ ભૂમિનાં સુખ, સૌભાગ્ય, સામર્થ્ય અને સમૃદ્ધિની મંગળકામના કરવા લાગ્યા હતા. તેમની એ કામના ઉત્તરોત્તર સફલ થઈ અને અણહિલપુરના સૌરાજ્ય સાથે ગુર્જર પ્રજાને અને તે દ્વારા જૈનધર્મને પણ ઉત્કર્ષ થયો.
| ગુજરાતના જૈનધર્મ વિષે અને તેણે આપેલા સંસ્કારવિષયક ફાળા વિષે આ રીતે મેં મારા કેટલાક દિગ્દર્શનાત્મક વિચારે આપની આગળ પ્રગટ કર્યા છે આ વિચારો માત્ર દિગ્દર્શન કરવા પૂરતા જ છે. આ વિચારનું સપ્રમાણ અને સવિસ્તર વર્ણન કરવા માટે તો આવાં ઘણાં વ્યાખ્યાનો કરવો પડે. વડોદરાના આ વિશાળ ન્યાયમંદિરમાં મને આજે આ રીતે જે જૈનધર્મ વિષે મારા વિચારો પ્રકટ કરવાનું માનપ્રદ અને આનંદદાયક આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું છે, તે માટે હું શ્રીમંત સરકાર સર સયાજીરાવ મહારાજના સુરોગ્ય મંત્રીમંડળ પ્રતિ મારે હાર્દિક આભારભાવ પ્રકટ કરું છું અને આપ બધા શ્રોતાજનોએ મારા આ વિચાર સાંભળવા માટે જે રસ અને ઉત્સાહ બતાવ્યું છે તે માટે હું આપને પણ હૃદયથી આભાર માની, મારું આ વક્તવ્ય પૂર્ણ કરું છું.
સને ૧૯૩૮ ના માર્ચ માસમાં વડોદરા રાજ્ય તરફથી યોજાયેલ ગુજરાતી ગ્રંથકાર સંમેલનમાં તા. ૧૭–૩–૧૯૭૮ ના રોજ આપેલ વ્યાખ્યાન: “ગુજરાતી ગ્રંથકાર સંમેલન : ૧૯૩૮ વ્યાખ્યાનમાળા'માંથી ટૂંકાવીને ઉદ્દત.

Page #75

૪ સિદ્ધસેન દિવાકર અને સ્વામો સમતભદ્ર
જૈનધર્મીના પ્રમાણુશાસ્ત્રના મૂળ પ્રતિષ્ઠાપક આચાર્ય' સિદ્ધસેન દિવાકર અને આપ્તની મીમાંસા દ્વારા સ્યાદ્વાદ( અનેકાંતવાદ )નું સમર્થન કરનાર સ્વામી સમંતભદ્રએ અને જૈનધર્માંના મહાન પ્રભાવક અને સમ' સંરક્ષક મહાત્મા છે. આ બન્ને મહાપુરુષોની કૃતિઓને જોવાથી એમના સ્વભાવ અને પ્રભાવમાં એક પ્રકારની સવિશેષ સમાનતા પ્રતીત થાય છે. બન્નેએ પરમાત્મા મહાવીરના સૂક્ષ્મ સિદ્ધાંતાને ઉત્તમ રીતે સ્થિર કર્યાં અને ભવિષ્યમાં પ્રતિપક્ષીઓ તરફથી થનારા આકરા તર્ક પ્રહારાથી જૈન દર્શનને અજેય બનાવવા માટે અમેાધ શક્તિ ધરાવતા એવા પ્રમાણુશાસ્ત્રનુ` સુદૃઢ સંકલન કર્યું.. જૈન તૈયાચિકાના પુરાગાસી
આ બન્ને મહાવાદીએએ રચેલ જૈન તર્કશાસ્ત્રની મૂળ ભીંતેા ઉપર મલ્લવાદી, અજિતયશા, હરિભદ્ર, અકલંક, વિદ્યાનંદ, માણિકયનંદિ, પ્રભાષ્ય, અમૃતચંદ્ર, અનન્તવીર્યાં, અભયદેવ, શાંતિસૂરિ, જિનેશ્વર, વાદી દેવસૂરિ, હેમચંદ્રસૂરિ, મલ્લિષેણુ, ગુણરત્ન, ધર્માભૂષણ અને યોવિજય આદિ સમ જૈન નૈયાયિકાએ મેાટા મેાટા તત્ર થારૂપી વિશાળ અને દુંમ દુર્ગાની રચના કરીને જૈનધર્માંના તાત્ત્વિક સામ્રાજ્યને અન્ય વાદીરૂપી પરચક્રની સામે અજેય બનાવ્યું છે.
અનૅના સંપ્રદાય અને સમય
આપણને હજી એ પૂરેપૂરું નિશ્ચિત રૂપે જ્ઞાત નથી થયું કે આ બન્ને મહાપુરુષો કયારે અને કયા સંપ્રદાયમાં થઈ ગયા; પરંતુ પૂર્વ

Page #76

સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર
પલ પરંપરાથી જે માન્યતા ચાલી આવે છે એના આશય મુજબ આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે સિદ્ધસેન દિવાકર શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં, વિક્રમ રાજાના સમયમાં, અને સ્વામી સમંતભદ્ર દિગંબર સંપ્રદાયમાં, વિક્રમની બીજી સદીમાં થઈ ગયા.*
સિદ્ધસેન દિવાકર રાજા વિક્રમની સભાના એક રત્ન
દંતકથાના કહેવા મુજબ સિદ્ધસેન વિક્રમરાજાના–જેના નામથી ભારતવર્ષનો સુપ્રસિદ્ધ સંવત ચાલી રહ્યો છે તેના – ગુરુ હતા. ઈતિહાસકારોએ પણ આ કથનમાં કંઈક તથ્ય છે એ વાતનો સ્વીકાર કર્યો છે.
તિવિદાભરણના.........એ શ્લેકમાં “સઘળા” નામે જે વ્યક્તિને વિક્રમરાજાની સભાનાં નવ રત્નોમાંની એક તરીકે ઓળખાવેલ છે, એ સિદ્ધસેન જ હોવા જોઈએ એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે. અહીં અત્યારે આ કથનની અતિહાસિક સત્યાસત્યતા ઉપર વિચાર નથી કરવાને, તેથી આ બાબતમાં અમે અમારે કઈ પણ મત દર્શાવવા નથી ચાહતા. અમારા આ લેખને ઉદ્દેશ ફક્ત સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર એ બેની પરસ્પર સરખામણી કરવી અને એમના સામર્થ્ય અંગે કંઈક વક્તવ્ય પ્રગટ કરવું એ જ છે. આગમ-પ્રધાન જમાને
ઉપલબ્ધ જૈન સાહિત્યનું ઝીણવટથી અવકન કરતાં એમ જાણી શકાય છે કે સિદ્ધસેનની પહેલાં જૈન દર્શનમાં તર્કશાસ્ત્ર વિષયક કોઈ સ્વતંત્ર સિદ્ધાંત પ્રચલિત નહીં હતો. એમની પહેલાં પ્રમાણુશાસ્ત્ર
* આ લેખ લખાયા પછી થયેલ સંશોધન મુજબ સિદ્ધસેનનો સમય વિક્રમની થી–પાંચમી શતાબ્દીને અને સમંતભદ્રને સમય વિક્રમની છઠ્ઠી -સાતમી શતાબ્દીનો ગણાય છે. વિશેષ માટે જુઓ પં. શ્રી સુખલાલજી તથા પં. શ્રી બેચરદાસજીકૃત “સન્મતિપ્રકરણ” ભાષાંતર-વિવરણના હિંદી અનુવાદની પ્રસ્તાવનાની સંપૂતિ. (પ્રકાશક, જ્ઞાનેદય ટ્રસ્ટ, અમદાવાદ)

Page #77

જૈન ઈતિહાસની ઝલક સંબંધી વાતો ફક્ત આગમગ્રંથમાં જ અસ્પષ્ટરૂપે સંકલિત હતી. અને એમના સમય સુધી એ વાતને કોઈ વિશેષ ઉપયોગ પણ ન હતો. સિદ્ધસેનસૂરિ પહેલાંને જમાને તર્ક-પ્રધાન નહીં પણ આગમ-પ્રધાન હતો. આપ્ત પુરુષનું કથન જ ત્યાં લગી શિરોધાર્ય લેખવામાં આવતું હતું. જૈનધર્મને સહચારી બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધધર્મની પણ આ જ સ્થિતિ હતી. બ્રાહ્મણેથી બચવા બદ્ધોની તકશાસ્ત્રની રચના
પરંતુ મહર્ષિ ગૌતમે “ન્યાયસૂત્ર'નું સંકલન કર્યા બાદ ધીમે ધીમે તકનું જોર વધવા લાગ્યું અને જુદાં જુદાં દર્શનેને માન્ય વિચારોનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સ્વતંત્ર સિદ્ધાંતની રચના થવા લાગી. ........ ..બૌદ્ધધર્મને વધતો પ્રભાવ જોઈને કેટલાક મનસ્વી બ્રાહ્મણોએ બુદ્ધદેવનાં સરળ અને સીધા-સાદાં વચનને યુક્તિશન્ય અને માત્ર સામાન્ય જનસમૂહમાં જ પ્રિય એવાં પુરવાર કરવાનો પ્રયત્ન શરૂ કર્યો. મહર્ષિ ગૌતમ એ મનસ્વી બ્રાહ્મણોના જ નેતા હતા. જ્યારે બુદ્ધિશાળી ભિક્ષુઓ (બૌદ્ધ શ્રમણે) આ પ્રયત્નના ભેદને પામી ગયા ત્યારે એમણે પણ પોતાના આપ્ત પુરુષનું [ ગૌતમબુદ્ધનું ] નામ ધરાવતા ગૌતમ મુનિની તર્ક જાળના ફંદામાં લેકે ન ફસાય એ સાવચેતીને રસ્તો શોધી કાઢ્યો......... આર્ય નાગાર્જુન નામના પ્રતિભાશાળી મહાશ્રમણે શન્યવાદની સ્થાપનાને માટે ગૂઢ વિચારોથી ગર્ભિત માધ્યમકકારિકાની રચના કરી............... આમ બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધ વિદ્વાને વચ્ચે તકશાસ્ત્રને લગતું યુદ્ધ વધતું ગયું, અને ધીમે ધીમે [ બૌદ્ધ ] શ્રમણસમૂહ એ વિષયમાં વધુ ને વધુ ઉન્નતિ કરતે ગયો. એમાં આચાર્ય દિગ્ગાગ વગેરે મોટા મેટા ન્યાયવેત્તા શ્રમણો ઉત્પન્ન થયા.............. જૈન શ્રમણને પ્રયત્ન
બ્રાહ્મણો અને [ બૌદ્ધ ] શ્રમણે વચ્ચે ચાલેલ આ વાયુદ્ધનો સાદ નિર્જન વનમાં વિચરતા જૈન નિર્ચના કાન સુધી પહોંચી

Page #78

સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર
૬૧
ગયા.........દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવના જાણકાર ક્ષપણુકા ( જૈન શ્રમણા કે નિમ્ર થા ) પણ પેાતાના શાસનના રક્ષણ 'તે ઉપાય વિચારવા લાગ્યા. બૌદ્ધ શ્રમણા શૂન્યવાદ 'ના સિદ્ધાંતને જે તક પદ્ધતિ દ્વારા પ્રબળ અને વ્યવસ્થિત બનાવીને ખુદેવના શાસનને સ્થિર બનાવી રહ્યા હતા, એ જ પતિનેા આશ્રય લઈ ને નિગ્રંથ ક્ષપણુકાએ પણ ‘ સ્યાદ્વાદ ’ના સિદ્ધાંતને સુસ્થિત બનાવીને મહાવીરે દેવના શાસનને અવિચલ બનાવવાના નિશ્ચય કર્યાં.......
*
ઉમાસ્વાતીનું માગદશન અને સિદ્ધસેનનું અગ્રકાય
6
આ નિય``થામાં સૌથી પહેલાં આચાય ઉમાસ્વાતિ (ઉમાસ્વામી)એ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રની રચના કરીને બધાંય જૈન તત્ત્વાને એક સ્થાને સંગ્રહ કર્યાં. પેાતાના જીવનમાં આ કાર્યને પરિપૂર્ણ કરીને તે ભવિષ્યના પ્રતિભાશાળી ક્ષપણુકાને માટે એવું સૂચન કરતા ગયા કે આ સંગૃહીત જૈન તત્ત્વાના અાનિય પ્રમાણ અને નય દ્વારા કરવા જોઈ એ ( પ્રમાળનવૈધિામઃ-તત્ત્વા સૂત્ર ૧-૬ ). મેાક્ષશાસ્ત્ર ’ [ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રનુ દિગંબરામાં પ્રચલિત નામ ]ના કર્તા મહિના આ અપૂર્ણ સૂચનનું મહત્ત્વ સમજીને પછીના જે મહામતિ ક્ષપણુકાએ આ દિશામાં પ્રયત્ન શરૂ કર્યાં અને પ્રમાણ અને નયની વ્યવસ્થા કરવા સારુ નવીન શાસ્ત્રો રચવાની શરૂઆત કરી, એ બધામાં સિદ્ધસેન દિવાકર મુખ્ય અગ્રણી હતા. એમણે સૌથી પહેલાં ન્યાયાવતાર નામક તર્ક પ્રકરણની રચના કરીને જૈન પ્રમાણ ’ના પાયે નાખ્યો અને સંમતિપ્રકરણ ’ નામે તર્કના મહાગ્ર ંથની રચના કરીને મૂળ દૃઢ કર્યું.
'
*
નયવાદ 'તું
તપ્રધાન પ્રકૃતિ
સિદ્ધસેન દિવાકરની કૃતિ જોતાં એમ લાગે છે કે તે ભારે સ્પષ્ટવક્તા અને સ્વતંત્ર વિચારાના ઉપાસક હતા. પ્રકૃતિથી તે ખૂબ તેજસ્વી હતા અને પ્રતિભાએ ‘ શ્રુતકેવલી ’ હતા. એમની રચનાઓમાં
:
.
>

Page #79

૬૨
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
સ્વતંત્ર વિચારેની જે ઝલક દેખાય છે તે બીજા કોઈની પણ કૃતિઓમાં નથી દેખાતી. એમના ગ્રંથોનું સાક્ષાત અવલોકન કરવાથી તથા પછીના ગ્રંથકારએ એમના સંબંધી જે ઉલ્લેખ કર્યા છે એને વાંચવાથી સમજી શકાય છે કે જૈનધર્મના કેટલાક પરંપરાગત વિચારથી સિદ્ધસેનના વિચારે જુદા પડતા હતા. પૂર્વકાલીન અને સમકાલીન બીજા વિદ્વાનોના વિચારોમાં અને સિદ્ધસેનના વિચારમાં અરસપરસમાં ઘણેખરે નોંધપાત્ર મતભેદ હતે. દિવાકરજી સાક્ષાત જૈનસૂત્રોના-જૈનઆગના–કથનને પણ પોતાની તર્કબુદ્ધિની કસોટીએ કસીને એને અનુરૂપ એનો અર્થ કરતા રહેતા હતા; કેવળ પૂર્વ પરંપરાથી ચાલ્યો આવે છે અથવા પૂર્વાચાર્યોએ સ્વીકારેલ છે, એટલા માત્રથી તેઓ કેઈ સિદ્ધાંતને માથે ચડાવી લેતા ન હતા. તેઓ યુક્તિસંગત વાતને જ સ્વીકાર કરતા–ભલે પછી એ પૂર્વાચાર્યોને સંમત હોય કે ન હાય .. ••• •••
પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત
સિદ્ધસેનસૂરિ અંગે એક દંતકથા એવી પણ પ્રચલિત છે કે એમણે એક વખત જૈન શ્રમણ સંઘ સમક્ષ એવો વિચાર રજૂ કર્યો કે જૈન આગમગ્રંથે પ્રાકૃત ભાષામાં બનેલા હોવાથી વિદ્વાનને એમના પ્રત્યે વિશેષ આદર નથી થત–એમને ગામડિયા ભાષાના ગ્રંથ સમજીને પંડિતવર્ગ એમનું અવલોકન નથી કરતે–તેથી, જો શ્રમણુસંધ અનુમતિ આપે તે, મારે વિચાર એમનું સંસ્કૃતમાં રૂપાંતર કરવાનું છે. દિવાકરછના આ વિચારેને સાંભળીને શ્રમણુસંધ એકદમ ચોંકી ઊઠ્યો અને “મિચ્છા મિ દુક્સ'નું ઉચ્ચારણ કરીને એમને કહેવા લાગે કે
મહારાજ આવા ન કરવા ગ્ય વિચારને તમારા હૃદયમાં સ્થાન આપીને તમે તીર્થકર, ગણધર અને જિનપ્રવચનની ભારે આશાતના (અવજ્ઞા) કરી છે. આ કલુષિત વિચાર કરવાને લીધે અને શ્રમણુસંધ સમક્ષ એ રજૂ કરવાને કારણે, જૈન શાસ્ત્ર મુજબ, તમે “સંધબાહ્ય”

Page #80

સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર
૬૩ થવાની ભારે સજાને પાત્ર થયા છે.” દિવાકરછ સંધના આ વક્તવ્યને સાંભળીને ચકિત થઈ ગયા અને પિતાને આવા સરળ વિચારથી પણ સંધને આટલી બધી અપ્રીતિ થઈ, તેથી એમને ખૂબ ખેદ થયો. એમણે તરત જ સંધની માફી માગી અને આ માટે જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવા જેવું હોય એ આપવા વિનંતી કરી. કહેવાય છે કે સંઘે એમને, શાસ્ત્ર મુજબ, બાર વર્ષ સુધી “સંધ બહાર” રહેવાનું “પારાંચિત” નામે પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું, જેને દિવાકરજીએ આદરપૂર્વક સ્વીકાર કરીને સંઘની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું. પ્રાયશ્ચિત્તની અવધિ પૂરી થતાં સંઘે એમને ફરી સંઘમાં લઈને એમને પહેલાની જેમ સત્કાર કર્યો.
આ દંતકથામાં તથાંશ કેટલે છે, એની વિચારણું અમે અહીં કરવા નથી માગતા; ફક્ત એટલું જ કહી દેવા માગીએ છીએ કે આ રૂપકમાં કંઈક ને કંઈક પણ ઐતિહાસિક સત્ય સમાયેલું છે.......... વિદ્વાનેની અંજલિ
તત્કાલીન શ્રમણુસંધમાં અથવા તે પછી પણ કેટલાક વખત સુધી આગમના અભ્યાસી સિદ્ધાંતના જાણકારેમાં સિદ્ધસેનસૂરિ પ્રત્યે ભલે ઓછો આદરભાવ જાગતો રહ્યો હોય, પણ પરવાદીઓના પ્રચંડ આક્રમણની સામે જૈન શાસનનું રક્ષણ કરવા માટે પ્રમાણુ અને નયવાદના પ્રબલ યુકિતપૂર્ણ સિદ્ધાંતની સ્થાપનારૂપે જે દુર્ગમ દુર્ગના પાયાને તેઓ મજબૂત કરતા ગયા, એટલા માટે એમના અનુગામી પશ્ચાતવતી બધાય સમર્થ જૈન વિદ્વાનોએ એમનું સ્મરણ ખૂબ ગૌરવપૂર્વક કર્યું છે.
મહાતાર્કિક આચાર્ય મહલવાદીએ સમ્મતિપ્રકરણ ઉપર ટીકા લખીતે એમના પ્રત્યે પોતાની ઉત્તમ ભક્તિ દર્શાવી. જૈનધર્મના અનન્યસાધારણ અને અપ્રતિમ તત્ત્વજ્ઞ આચાર્ય હરિભદ્ર તો એમને સાક્ષાત “શ્રુતકેવલી” કહીને એમનું અનુપમ બહુમાન કર્યું છે. તે પછી મહાત્મા સિદ્ધર્ષિએ ન્યાયાવતાર ઉપર વ્યાખ્યા લખીને, તfપંચાનન અભયસૂરિએ સન્મતિપ્રકરણ ઉપર પચીસ હજાર શ્લેકપ્રમાણુવિસ્તૃત અને પ્રૌઢ ટીકા રચીને, શાંત્યાચાર્ય

Page #81

૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
અને જિનેશ્વરસૂરિએ ન્યાયાવતારનાં સટીક વાતિક રચીને જૈન તર્કશાસ્ત્રની બાબતમાં સિદ્ધસેનસૂરિના સૂત્રધારપણાનું ગૌરવપૂર્વક સમÖન કર્યુ” છે. પ્રચંડ તાર્કિક વાદી દેવસૂરિએ એમને પેાતાના માર્ગદર્શક કલ્યા છે. અને સર્વાંત ંત્રસ્વતંત્ર આચાર્ય હેમચન્દ્રે એમની કૃતિઓની સામે પેાતાની વિદ્વાનેાને પ્રસન્ન કરતી કૃતિઓને પણ ‘અશિક્ષિતની કાવ્યકળા’ [ અશિક્ષિતાત્કાપા] વાળી કહી છે.
જે રીતે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના પ્રસિદ્ આચાર્યાએ સિદ્ધસેન દિવાકરની પ્રશંસા કરી છે, એ રીતે દિગંબર સંપ્રદાયના સૂરિવરાએ પણ એમને અંગે પ્રશંસાત્મક ઉદ્બારા પ્રગટ કરીને એમનુ યાગ્ય ગૌરવ કર્યું છે. હરિવંશપુરાણુના કર્તા જિનસેનસૂરિએ ....... આદિ પુરાણુના કર્તા મહાકવિ જિનસેનાચાય' ( બીજા )એ........ એમના પ્રત્યે આદર દર્શાવ્યા છે..........ભટ્ટ અકલંકદેવના ગ્રંથામાં પણ સિદ્ધસેનસૂરિનાં વચને પ્રમાણરૂપે ઉદ્ધૃત કરેલાં જોવા મળે છે. આ ઉપરથી એમની પ્રામાણિકતાના પૂરા પરિચય મળી રહે છે; તેમ જ જૈનધર્મના અને સંપ્રદાયામાં એમની પ્રતિષ્ઠા એકસરખી સ્વીકારવામાં આવી છે એ પણ જાણી શકાય છે.
*
*
સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર વચ્ચે સમાનપણું
શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં જે સ્થાન સિદ્ધસેન દિવાકરને મળેલું છે એવું જ સ્થાન દિગમ્બર સાહિત્યમાં સ્વામી સમન્તભદ્રનું છે. શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના તર્કશાસ્ત્રને લગતા સાહિત્ય ઉપર જેટલે પ્રભાવ સિદ્ધસેનસૂરિની કૃતિઓના પડયો છે, એટલા જ પ્રભાવ દિગંબર સંપ્રદાયના એ વિષયના સાહિત્ય ઉપર સ્વામી સમતભદ્રના ગ્રંથાને પડયો છે. જેમ શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં સિદ્ધસેનની પહેલાંના તર્ક વિષયક કાઈ સ્વતંત્ર ગ્રંથ મળતા નથી, તે જ રીતે દિગ ંબર સાહિત્યમાં સમતભદ્ર પહેલાંના એવા કાઈ

Page #82

સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર ગ્રંથ નથી. શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં સંસ્કૃત ભાષામાં પધાત્મક પ્રૌઢ ગ્રાના પહેલા પ્રણેતા સિદ્ધસેન છે, તે જ પ્રમાણે દિગંબર સંપ્રદાયમાં સમતભદ્ર છે. આ બન્ને વિદ્વાનોની પહેલાં બને સંપ્રદાયોમાં સંસ્કૃતભાષાને વિશેષ આદર અને અભ્યાસ નહીં હતો; ત્યાં સુધી જૈન શ્રમણમાં પ્રાકૃત ભાષાનું જ પ્રભુત્વ હતું. શ્રમણોના અભ્યાસના વિષયે પણ ઝાઝા ન હતા. જેવી રીતે અત્યારે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયની સ્થાનકવાસી શાખાના સાધુઓમાં મોટે ભાગે જોવામાં આવે છે કે તેઓ ફક્ત મૂળ સૂત્રોના પાઠોને કંઠસ્થ કરીને દિવસભર બેઠા બેઠા એ પાઠોને જ વાંચતા –ગોખતા રહે છે અને એ સિવાય ન તો સૂત્રોના અર્થને વિચાર કરવામાં આવે છે કે ન તો કોઈ વ્યાકરણ, કાવ્ય, કષ વગેરેને અભ્યાસ કરવામાં આવે છે, તેમ પ્રાચીન જમાનાના મોટા ભાગના પ્રમાણેની સ્થિતિ પણ કદાચ એવી જ હશે !........... અને સંસ્કૃતના લેખક અને પ્રચારક
સમંતભદ્ર સ્વામીએ પ્રાકૃત ભાષામાં કોઈ ગ્રંથની રચના કરી છે કે નહીં, એની કશી ભાળ નથી મળી શકતી. પરંતુ એમના નામે અત્યારે જેટલા ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ અને પ્રચલિત છે—અને એમને એમની પિતાની કૃતિ માનવામાં સંદેહ થાય એવું કઈ કારણું પણ નથી—એના વિષયને વિચાર કરતાં માલૂમ પડે છે કે એમણે પ્રાકૃતમાં કઈ રચના નહીં કરી હેય. રત્નકરંડક શ્રાવકાચાર ને વિષય પ્રાકૃતમાં ગૂંથવા જેવો હતો. .........પરંતુ, અમારા મત પ્રમાણે, સ્વામી કુંદકુંદની પછી દિગંબરાચાર્યોને પ્રાકૃતભાષા ઉપરથી અનુરાગ પ્રાયઃ ઊઠી ગયો હતો; અને એનું મુખ્ય કારણ સ્વામી સમતભદ્રને સંસ્કૃત તરફનો પ્રેમ અને એમની બધી કૃતિઓ એ ભાષામાં જ રચાઈ એ છે. સમંતભદ્રની દેખાદેખી પછીના લગભગ બધાય દિગંબર વિદ્વાને વિશેષે કરીને સંસ્કૃત ભાષામાં જ ગ્રંથરચના કરતા રહ્યા. અસ્તુ. આ લખવા પાછળને અમારે આશય એ જ છે કે સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર એ બન્ને જૈન સમાજમાં સંસ્કૃત ભાષાના વિશિષ્ટ લેખક અને પ્રચારક હતા......

Page #83

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
ક
હાજીમાંથી શ્રમણ
...
6
t
બૌદ્ધોની સાથે વાદ-વિવાદમાં પડેલા બ્રાહ્મણાની દૃષ્ટિ ધીમે ધીમે બૌદ્ધોના જ જેવા ઘણાખરા આચાર-વિચાર ધરાવતા અને તેથી જ બ્રાહ્મણ ધર્મના વર્ચસ્વના વિનિપાત કરવાવાળા નિત્ર થાની શાંત છતાં સ્થિરપણે વધતી જતી શક્તિ અને લેાકપ્રિયતા ઉપર પશુ પડી તેથી તેઓએ અનાત્મવાદી યુદ્ઘના અનુરાગીઓની સાથે સાથે પરમ આત્મવાદી નિ ય અનુયાયીઓને પણ · નાસ્તિક ’ · નાસ્તિક ’ કહીને પમ આપ્ત ભગવાન મહાવીરના મેાક્ષમાના તિરસ્કાર કરવા શરૂ કર્યાં. અને એ રીતે મુમુક્ષુ આત્માઓના કલ્યાણના માર્ગમાં કાંટા વેરીને એમને મા`ભ્રષ્ટ કરવાના પ્રયત્નના આરંભ કર્યાં. સમાધિશીલ નિગ્ર"અને પેાતાના મૌનધના આવે વિપર્યાસ અને દુરુપયેાગ થતા જોઈ તે, જગતના કલ્યાણ માટે તેમ જ પરમપુરુષ મહાવીરના મેાક્ષમાનું સત્યત્વ સ્થાપિત કરવા માટે. મૌનધર્મના ત્યાગ કરવા પડયો. અને પછી તે તે પણુ, બૌદ્ધ ભિક્ષુઓની જેમ, જનસહવાસમાં આવીને, વા—વિવાદના સમરાંગણુમાં ઊતરીને પેાતાના વિરાધીઓનેા સામનેા કરવા લાગ્યા. આવા જ એક વિવાદ-ક્ષેત્રમાં, વૃદ્ધવાદી નામના નિથ આચાÖની સાથે વાદ કરવામાં, ચૌદ વિદ્યામાં પારંગત, બ્રાહ્મણકુલભૂષણ સિદ્ધસેન પરાજિત થયા હતા. ‘ જે મને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવશે તેના હું શિષ્ય બનીશ' એવી ગર્વિષ્ઠ એમની પ્રતિજ્ઞા હતી, અને પેાતે વિદ્યોમત્ત હતા, છતાં કરેલી પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરવાનું દૃઢ મનેાબળ હોવાને કારણે તેઓ સત્યપ્રતિજ્ઞ પણ હતા. એટલે સિદ્ધસેનને પાતા ઉપર વિજય મેળવનાર આચાય પાસે નિત્ર થ–દીક્ષાનેા સ્વીકાર કરીને ‘બ્રાહ્મણવર્ 'માંથી ‘ શ્રમણુવર ' બનવું પડયું હતું.
'
અત્રીશ બત્રીશીએ
નિગ ́થ બન્યા પછી સિદ્ધસેને પેાતાના સન જેવા શાસ્ત્રજ્ઞાનના જૈન તત્ત્વાને ન્યાયસંગત બનાવવામાં અને સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાંતાને નય અને

Page #84

સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર પ્રમાણ દ્વારા સુવ્યવસ્થિત કરવામાં પૂરેપૂરે ઉપયોગ કર્યો. બ્રાહ્મણવર્ગ પિતાના વિરોધીઓ ઉપર “નાસ્તિકપણું ને હલકે આરોપ મૂકીને સામાન્ય જનસમૂહમાં બેટી ભ્રાંતિ ફેલાવવાને જે પ્રયાસ કરતો હતે એને પ્રતિવાદ અને એનું નિરાકરણ કરવા સારુ તેમ જ ખરી રીતે આપ્ત પુરુષ કોણ છે, અને કોને સિદ્ધાંત સ્વીકારવા યંગ્ય છે, એ વાત સમજાવવા માટે સિદ્ધસેને ખૂબ ગંભીર અને ઉચ્ચ વિચારોવાળાં અનેક પ્રકરણોની જુદી જુદી દષ્ટિએ રચના કરી. કાન્નિશ–દાનિં. / શિકાઓ [ બત્રીશ બત્રીશીઓ ] નામના આ પ્રકરણમાં એમણે સ્વ-પક્ષનું મંડન અને પર–પક્ષનું ખંડન એટલી ઉત્તમતા, એટલી માર્મિકતા અને એટલી ગંભીરતાથી કર્યું કે જેને વાંચીને સહૃદય વિદ્વાનોને કાવ્યને, તર્કશાસ્ત્રને અને સત્યના સાક્ષાત્કારનો એકીસાથે આનંદ મળી શકે છે. અને વચ્ચે વિશેષ સમાનતા
સિદ્ધસેનસૂરિ પછી થોડા જ વખતે દિગંબર સંપ્રદાયમાં, એમના જેવા પ્રતિભાવાન અને પ્રતાપી આચાર્ય સમંતભદ્ર થયા.......... .. આ બન્નેની લેખનશૈલી, વિચારશૈલી અને ભાષાશૈલી ઘણીખરી મળતી આવે છે. એમાં અગર કંઈ ફેર છે તો તે એટલે જ કે સિદ્ધસેનની કૃતિઓમાં ગૂઢાર્થતા વધારે છે તો સમન્તભદ્રની કૃતિઓમાં સ્પષ્ટાર્થ તા.
આ બન્ને આચાર્યોનાં જીવનને લગતી જે દંતકથાઓ પછીના જૈન ગ્રંથોમાં જોવામાં આવે છે, એમાં લગભગ એક જ વાત, થડાક ફેરફાર સાથે, કહેલી છે. સિદ્ધસેન માટે લખ્યું છે કે એમણે અવંતી (ઉજજૈન)ના રાજા વિક્રમાદિત્યના આગ્રહથી ત્યાંના જગપ્રસિદ્ધ મહાકાલેશ્વરની સ્તુતિ કરવાની શરૂઆત કરી અને એના પ્રભાવને મહાકાલેશ્વરનું મહાલિંગ સહન ન કરી શક્યું, તેથી એના ટુકડેટુકડા થઈ ગયા. આથી રાજા ખૂબ આશ્ચર્યચકિત થયો અને સિદ્ધસેનના ચરણમાં મસ્તક નમાવીને એણે એમને પિતાના ગુરુ બનાવ્યા. સમંત ભદ્રની કથામાં પણ આવી જ વાત મળે છે. એમણે જ્યારે વારાણસી

Page #85

૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક (કાશી)ને રાજા શિવકેટિના આગ્રહથી ત્યાંના વિખ્યાત વિશ્વર મહાદેવની સ્તુતિ કરવા માંડી ત્યારે એના પ્રભાવથી વિશ્વરનું મહાલિંગ ફાટી ગયું અને એમાંથી ચૌમુખ જિનમૂર્તિ પ્રગટ થઈ. સમતભદ્રના આ પ્રભાવથી મુગ્ધ થઈને રાજા એમને શિષ્ય થઈ ગયો
આ દંતકથાઓમાં કેટલું તથ્ય છે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. એના રૂપ-રંગ ઉપરથી તો વિદ્વાનોને એમ જ લાગે કે ફક્ત આ આચાર્યોને મહિમા વધારવાને માટે જ આવી મનમાની કથાઓ ઉપજાવી કાઢવામાં આવી છે, અને સિદ્ધસેનની કથામાં જ કંઈક ફેરફાર કરીને એ સમતભદ્રને લાગુ કરી દેવામાં આવી હોય. પરંતુ, સંભવ છે કે, આમાં કંઈક એતિહાસિક સત્યને અંશ પણ હેય. જેવી રીતે ન્યાયાચાર્ય યશવિજયજીએ કાશીની વિદ્વત્સભામાં વિજય મેળવ્યો હતો, એ જ રીતે સિદ્ધસેને અવંતીની અને સમતભદ્ર કાશીની વિદ્વત્સભામાં વિજ્ય મેળવ્યો હેય, અને એના સ્મરણ નિમિત્તે તે તે સ્થાને માં જૈન મંદિરની પ્રતિષ્ઠા કરાવીને જૈનધર્મને ખૂબ જય જયકાર કરાવ્યા હેય. આવી ઘટનાઓ સમયે સમયે અનેક સ્થાનમાં બનતી રહી છે, તેથી સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્રના સમયમાં પણ આવી ઘટના બની હોય અને એને લીધે જ આ દંતકથા–અર્ધસત્યમિશ્રિત બનીને – પ્રચલિત થઈ ગઈ હોય તે એમાં કંઈ અસંભવપણું નથી.
સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર બને મહાકવિ અને મહાવાદી હતા. એમનું મહાકવિત્વ તો એમની ચિરંજીવ કૃતિઓમાં સ્પષ્ટરૂપે દેખાઈ આવે છે; અને એમના મહાવદીપણને ખ્યાલ એમના ગ્રંથોમાં રહેલા પાંડિત્ય ઉપરથી સહેજે આવી શકે છે. બનેના કાર્યની વિશેષતા
સમંતભદ્ર સ્વામીની કૃતિઓને જેવાથી માલૂમ પડે છે કે સિદ્ધસેનસૂરિ પિતાની કૃતિઓમાં જે વાતનું સંક્ષેપમાં સૂચન કરે છે, સમંતભદ્ર એનું વ્યવસ્થિત રૂપે વિસ્તારથી વર્ણન કરે છે. સિદ્ધસેન

Page #86

સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર પિતાના ગ્રંથમાં પ્રમાણ અને નયનાં લક્ષણો ફક્ત સ્થિર કરતા ગયા હતા; સમંતભદ્ર પિતાના ગ્રંથમાં સિદ્ધસેનને અનુસરીને મીમાંસા કરીને એમને સફળ, સંગત અને સ્થિર કરી દીધા હતા. સિદ્ધસેને આપ્ત પુરુષની બાબતમાં સંક્ષિપ્ત અને પ્રકીર્ણ વિચાર પ્રદર્શિત કર્યા હતા, સમંતભદ્ર એ જ વિચારેને વિસ્તૃત અને ક્રમબદ્ધ રૂપમાં ગૂંથી લઈને આતની પરિપૂર્ણ મીમાંસા કરી હતી. આ રીતે સિદ્ધસેને જૈનધર્મના તરવજ્ઞાનને અંકુરિત કરવામાં જળસિંચનનું કામ કર્યું, તે સમંતભદ્ર એ અંકુર પિતાની ઇચ્છા પ્રમાણે નિર્ભય રીતે મેટે થઈ શકે એ માટે એની આસપાસ કાંટાની વાડ ઊભી કરવાનું કામ કર્યું. આ બન્ને મહાપુરુષોના સમ્પ્રયત્ન અને પ્રશંસનીય જીવનને લીધે જૈન દર્શન સજીવન રહી શકયું; અને એમણે જ ચીંધેલા માર્ગનું અનુસરણ કરી તે પછીના સમર્થ આચાર્યોએ એને ખૂબ પલવિત કર્યું...... બને આચાર્યો અને સંપ્રદાયમાં માન્ય
આ ગ્રંથની [--સમંતભદ્રની સૌથી વધુ આદર પામેલી ૧૧૪ લેક જેટલી નાની કૃતિ “આપ્તમીમાંસા,' એના ઉપર મહાન તાર્કિક ભટ્ટ અકલંક દેવની અષ્ટશતી”-આઠસો શ્લેક જેટલું–ભાષ્ય; એના ઉપર આચાર્ય વિદ્યાનંદિકૃત “અષ્ટસહસ્ત્રી'-આઠ હજાર શ્લેક પ્રમાણુવ્યાખ્યા; એ “અષ્ટસરસ્ટી” ગ્રંથની] મહત્તાને ખ્યાલ એટલા ઉપરથી પણ આવી શકે એમ છે કે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના મહાન વૈયાયિક અને સમર્થ ગ્રંથકાર ઉપાધ્યાય યશવિજ્યજી જેવા વિદ્વાને, આ ગ્રંથના ગાંભીર્યથી મુગ્ધ થઈને, એને ઉપર મૂળ ગ્રંથ જેવડી જ (એટલે કે આઠ હજાર પ્રમાણ) અને એવી જ પ્રૌઢ ટિપ્પણી લખી છે. અને એ રીતે “અષ્ટસહસ્ત્રી ને “ડશસહસી” બનાવીને એનું મહત્ત્વ બમણું વધારી દીધું છે.....
હરિભદ્ર વગેરે વેતાંબરેના મુખ્ય આચાર્યોએ જેમ સિદ્ધસેન દિવાકરને “વાદિમુખ્ય ” અને “તુતિકાર” વિશેષણથી ઉલેખ કર્યો

Page #87

૭૦
જેને ઈતિહાસની ઝલક છે તેમ સમતભદ્ર સ્વામીને પણ એ વિશેષણોથી અલંક્ત કર્યા છે. તેથી એવું અનુમાન થઈ શકે છે કે હવેતાંબરને મન સિદ્ધસેન અને સમંતભદ્ર બને સમાન રીતે પૂજ્ય અને સત્કારને યેગ્ય છે. બીજી બાજુ, સિદ્ધસેનસૂરિને જેમ શ્વેતાંબરેએ પિતાના શ્રદ્ધાભાજન અને પ્રમાણભૂત પુરુષ માન્યા છે, તેમ દિગંબરાચાર્યોએ પણ એમને પિતાના સ્તુતિપાત્ર અને શિરસાવંઘ માન્યા છે. તેથી દિગંબરની દૃષ્ટિમાં પણ સિદ્ધસેન અને સમતભદ્ર બન્ને સમાન ગુણોથી અલંકૃત છે. તેથી એ સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ ગયું કે સમગ્ર જૈન સમાજ અને જૈન સાહિત્યમાં આ બન્ને મહાપુરુષનું જ્ઞાનપ્રભાથી શોભતું, સર્વપરિપૂર્ણ અને નિર્ગથસમુદાયને વંઘ એવું સિંહાસન સમાનરૂપમાં અને સમાન સ્થાનમાં બિરાજમાન છે.
(વિ. સં. ૧૯૭૬)
જૈન સાહિત્ય સંશોધક, ભાગ ૧, અંક ૧; પૃ. ૬ થી ૨૦ સુધીમાં છપાયેલ હિંદી લેખ ઉપરથી સંક્ષેપ પૂર્વક અનુવાદિત.

Page #88

[૫] જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ
જીતકપસૂત્ર'ના કર્તા જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ છે, એમ ચૂર્ણિકારને સ્પષ્ટ ઉલેખ છે; અને અન્યા ટીકાકારેએ તથા અન્ય ગ્રંથકારોએ પણ એ બાબતને ઘણું ઠેકાણે નિર્દેશ કરે છે.
આવશ્યક સૂત્રના સામાયિક અધ્યયન ઉપરનું, લગભગ પાંચ હજાર ગ્રંથપ્રમાણ, પ્રાક્તગાથાબદ્ધ ભાષ્ય, કે જે વિશેષાવશ્યક ભાષ્યના નામે સુપ્રસિદ્ધ છે, તેના કર્તા પણ આ જ જિનભદ્ર ગણું છે. આ ભાષ્યગ્રંથ જૈન પ્રવચનમાં એક મુકુટમણિ સમાન લેખાય છે અને તેથી ભાગ્યકાર જિનભદ્ર ગણું જેને શાસ્ત્રકારમાં અગ્રણી મનાય છે. જૈન દર્શન પ્રતિપાદિત જ્ઞાનવિષયક વિચારને કેવળ શ્રદ્ધાગમ વિષયની કોટિમાંથી બુદ્ધિગમ્ય વિષયની કોટિમાં ઉતારવાનો સુસંગત પ્રયત્ન, સૌથી પ્રથમ, એમણે જ એ મહાભાષ્યમાં કર્યો હેય, એમ જૈન સાહિત્યના વિકાસક્રમનું સિંહાવલોકન કરતાં જણાઈ આવે છે.
જૈન આગમોના સંપ્રદાયગત રહસ્ય અને અર્થના, પોતાના સમયમાં, અદ્વિતીય જ્ઞાતા તરીકે એ આચાર્ય સર્વસંમત ગણુતા હતા; અને તેથી એમને “ યુગપ્રધાન' એવું મહત્ત્વખ્યાપક ઉપપદ મળેલું હતું. “છત૯૫ચૂર્ણિ'ના કર્તાએ, પ્રારંભમાં, ૫ થી ૧૦ મા સુધીનાં પદ્યમાં આ આચાર્યની જે ગંભીરાર્થ સ્તુતિ કરેલી છે, તે ઉપરથી એમની જ્ઞાનગંભીરતા અને સાંપ્રદાયિક પ્રતિષ્ઠિતતાનું કાંઈક સૂચન થાય છે. આ પદ્યોનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે –
૫. અનુગ એટલે આગમોના અર્થશાનના ધારક,

Page #89

૭૨
જેના ઈતિહાસની ઝલક યુગપ્રધાન, પ્રધાન જ્ઞાનીઓને બહુમત, સર્વશ્રુતિ અને શાસ્ત્રોમાં કુશળ, અને દર્શન–જ્ઞાન ઉપગના માર્ગસ્થ એટલે માર્ગરક્ષક,
૬. કમળના સુવાસને અધીન થયેલા ભ્રમરે જેમ કમળની ઉપાસના કરે છે, તેમ જ્ઞાનરૂ૫ મકરંદના પિપાસુ મુનિઓ જેમના મુખરૂપ નિર્ઝરમાંથી નીકળેલા જ્ઞાનરૂપ અમૃતનું સદા સેવન કરે છે;
૭. સ્વ-સમય અને પર-સમયના આગમ, લિપિ, ગણિત, છંદ અને શબ્દશાસ્ત્રો ઉપર કરેલાં વ્યાખ્યાનોથી નિર્મિત થયેલ જેમને અનુપમ યશ પટહ દશે દિશાઓમાં ભમી રહેલ છે;
૮. જેમણે પિતાની અનુપમ મતિના પ્રભાવે જ્ઞાન, જ્ઞાની, હેતુ, પ્રમાણ અને ગણધરપૃચ્છાનું સવિશેષ વિવેચન વિશેપાવશ્યકમાં ગ્રંથનિબદ્ધ કર્યું છે;
- “૯, જેમણે છેદ સુત્રોના અર્થને આધારે, પુરુષવિશેષના પૃથક્કરણ પ્રમાણે, પ્રાયશ્ચિત્તના વિધિનું વિધાન કરનાર “જીક૯પસૂત્રની રચના કરી છે;
“૧૦. એવા, પર–સમયના સિદ્ધાંતોમાં નિપુણ, સંયમશીલ શ્રમણોના માર્ગને અનુગામી, અને ક્ષમાશ્રમમાં નિધાનભૂત જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણને નમસ્કાર.”
આમાંના પાંચમા પદ્યના તાત્પયર્થ ઉપરથી જણાય છે કે, જિનભદ્ર ગણી આગમના અદ્વિતીય વ્યાખ્યાતા હતા; યુગપ્રધાન પદના ધારક હતા; તત્કાલીન પ્રધાન પ્રધાન મૃતધરે પણ એમને બહુ માનતા હતા; કૃતિ અને અન્ય શાસ્ત્રોને પણ એ કુશલ વિદ્વાન હતા; અને જૈન સિદ્ધાંતમાં જે જ્ઞાન-દર્શનરૂપ ઉપયોગને વિચાર કરવામાં આવ્યું છે તેને એ સમર્થક હતા. છઠ્ઠા પઘના તાત્પર્યથી એ જણાય છે કે એમની સેવામાં ઘણું મુનિઓ જ્ઞાનાભ્યાસ કરવા માટે સદા ઉપસ્થિત રહેતા. સાતમા પદ્યમાં જુદાં જુદાં દર્શનેનાં શાસ્ત્રો તથા લિપિવિદ્યા, ગણિત

Page #90

જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણુ
૭૩
શાસ્ત્ર, છંદશાસ્ત્ર અને શબ્દ( વ્યાકરણ )શાસ્ત્ર આદિમાં એમનું અનુપમ પાંડિત્ય સૂચિત કર્યુ છે. આમા પદ્યમાં વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, અને નવમામાં જીતકલ્પસૂત્ર વિષયક એમનું કર્તૃત્વ પ્રકટ કર્યું છે. ૧૦મા પદ્યમાં એમની પર–સમયના આગમ વિષેની નિપુણતા, સ્વઆચાર પાલનની પ્રવણુતા અને સ જૈન શ્રમણેામાં રહેલી મુખ્યતાનું સૂચન કર્યુ` છે.
આટલા સંક્ષિપ્ત પરિચય સિવાય અન્યત્ર કયાંય પણ એ મહાન આચાયના કા પણ વિશેષ ઉલ્લેખ દષ્ટિાચર થતા નથી.
હરિભદ્રસૂરિ, શીલાંકાચા, જિનેશ્વરસૂરિ, અભયદેવસૂરિ, હેમચંદ્રસૂરિ, વાદી દેવસૂરિ, મલયગિરિ અને દેવેદ્રસૂરિ વગેરે પાછળના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથકાર અને ટીકાકારાએ એમનેા નામનિર્દેશ પોતાની કૃતિમાં અનેકશ કરેલા છે. ભાષ્યસુધાંભેાધિ, ભાષ્યપીયૂષપાથેાધિ, ભગવાન્ ભાષ્યકાર, દુષ્યમાન્ધકારનિમગ્નજિનપ્રવચનપ્રદીપપ્રતિમ, દલિતકુવાદિપ્રવાદ, પ્રશસ્યભાષ્યસસ્યકાશ્યપીકપ, ત્રિભુવનજનપ્રથિતપ્રવચને પનિષદ્વેદી, સન્દેહસન્દાહશૈલશૃં ગભગ ભાલિ ઇત્યાદિ પ્રકારનાં વિશિષ્ટ વિશેષણાપૂર્વક એમનુ નામસ્મરણ કરવામાં આવ્યું છે; અને એ રીતે એમની આપ્તતાના ગૌરવપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં આવ્યા છે.
એ પ્રકારના વિદ્વાનો : આગમપ્રધાન અને તર્ક પ્રધાન
દરેક સંપ્રદાયના વિદ્વાનેામાં એ પ્રકાર નજરે પડે છે: એક તા આગમપ્રધાન; અને બીજો તર્ક પ્રધાન. આગમપ્રધાન પંડિતા હંમેશાં પેાતાના પરપરાગત આગમાને-સિદ્ધાંતેાને શબ્દશઃ પુષ્ટ રીતે પકડી રહેવાના સ્વભાવવાળા હાય છે; ત્યારે તપ્રધાન વિદ્વાના આગમગત પદાર્થ વ્યવસ્થાને તર્કસ ંગત અને રહસ્યાનુકૂળ માનવાની વૃત્તિવાળા હાય છે. આથી કેટલીક વખતે આગમપ્રધાન અને તર્ક પ્રધાન વિચારકાની સંપ્રદાયગત તત્ત્વવિવેચનની પદ્ધતિમાં વિચારભેદ પડે છે. એ વિચાર· ભેદ જો ઉગ્ર પ્રકારના હાય છે, તેા તે કાળક્રમે સ ંપ્રદાય ભેદના

Page #91

જેને ઈતિહાસની ઝલક અવતારમાં અવસાન પામે છે; અને સૌમ્ય પ્રકારને હેય છે તે તે માત્ર મતભેદના રૂપમાં જ વિરમી જાય છે. જૈન સંપ્રદાયના ઇતિહાસનું અવલેન કરતાં તેમાં આવા અનેક વિચારભેદ, મતભેદે અને સંપ્રદાયભેદ અને તેનાં મૂળભૂત ઉક્ત પ્રકારનાં કારણે બુદ્ધિ આગળ સ્પષ્ટ તરી આવે છે. જિનભદ્ર ગણુઃ આગમ પ્રધાન આચાર્ય
એ વિચારના એક ઉદાહરણભૂત જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ પણ છે; અને તેથી જૈન પ્રવચનના ઇતિહાસમાં એમને ઘણું પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે. જિનભદ્ર ગણી આગમપ્રધાન આચાર્ય છે. જૈન આગમઆમ્નાય, જે પરંપરાથી ચાલ્યા આવતા હતા, તેને શબ્દશ: અનુસરી તે ઉપર સુસંગત ભાષ્ય રચવાનું પ્રધાનકાર્ય એમણે કર્યું હતું. એ ભાષ્યમાં આખાયથી વિરુદ્ધ જનારા દરેક પક્ષ ઉપર એમણે યથેષ્ટ આક્ષેપ-પ્રતિક્ષેપ કર્યો છે અને સ્વસંપ્રદાયનું સમર્થન કર્યું છે. એ પિતાના સમર્થનમાં તર્કને ઉપયોગ કરે છે, પણ તે તર્ક આખાય અનુકૂળ હોય તે જ તેને મહત્વ આપે છે; આમ્નાયથી આગળ જનાર તર્કને એ ઉપેક્ષણય ગણે છે. ઉદાહરણ તરીકે એક પ્રસંગ લઈએ:તકપ્રધાન આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકર : સર્વમાન્ય આસ પુરુષ - સિદ્ધસેન દિવાકર જિનભદ્રના પુરગામી આચાર્ય છે. જૈન વાડ્મયમાં અને ઇતિહાસમાં તેમનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે. જૈનધર્મના જે મહાન સમર્થક અને પ્રભાવક આચાર્યો થઈ ગયા છે, તેમાં સિદ્ધસેનસૂરિ ઘણું આગળ પડતા છે. સમ્મતિતર્ક, ન્યાયાવતાર, મહાવીરસ્તુતિ વગેરે મૌલિક, સિદ્ધાંતપ્રતિપાદક અને પૌઢવિચારપૂર્ણ એમના ગ્રંથ છે. જૈન તર્કશાસ્ત્રના એ વ્યવસ્થાપક અને વિવેચક છે. તેથી એ તર્કપ્રધાન આચાર્ય મનાય છે. જૈન દર્શનના એ એક અનન્ય આધારભૂત આપ્ત પુરુષ છે. એમના પાછળના સર્વ સમર્થ આચાર્યોએ એમને આપ્તરૂપે. સ્વીકાર્યા છે.

Page #92

જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ
સિદ્ધસેનના મતના જિનભદ્ર દ્વારા પ્રતિકાર
એ આચાર્યે પેાતાના સમ્મતિત નામના તાત્ત્વિક ગ્રંથમાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનના સ્વરૂપના વિચાર કરતાં, એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કર્યા છે કે કેવળજ્ઞાનીને જ્ઞાન અને ન બન્ને યુગપત્ જ હાઈ શકે છે; અને તેથી યથામાં બન્ને એક સ્વરૂપ જ છે. આગમામાં જે “ જીનવં ટો નસ્થિરબોના '' એ વિચાર પ્રતિપાદેલા છે, તેનાથી સિદ્ધસેનના સિદ્ધાંત જરાક વિરુદ્ધ દેખાય છે. એટલે આગમવાદી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે પેાતાના ભાષ્યમાં સિદ્ધસેનના વિચારને વિગતવાર પ્રતિક્ષેપ કર્યા છે અને તાત્પ માં જણાવ્યું છે કે તર્કથી ગમે તે વિચાર સિદ્ધ થતા હાય, પણુ આગમથી બહાર જતા તર્કને સ્વીકાર ન કરી શકાય. આગમમાં કયાંય પણ યુગદ્ ઉપયાગનું સૂચન નથી અને તેથી એ વિચાર અગ્રાહ્ય છે. આ વિષયને ઉપસંહારકરતાં જિનભદ્રગણુિ ક્ષમાશ્રમણ જણાવે છે કે
“ જો જિનને—કેવલીને યુગપત્ બન્ને ઉપયાગ હાત તે તે કાઈને અનભિમત ન થાત. પણ તે છે જ નહીં; કારણ કે સૂત્રમાં તેના ધણી જ જગ્યાએ નિષેધ કરવામાં આવેલે છે. તેમ જ ક્રમેયાગમાં-એક પછી એક થનાર જ્ઞાનમાં—અમારી કાંઈ અભિનિવેશ બુદ્ધિ નથી. પણ તથાપિ કહીએ છીએ કે જિનના મતને અર્થાત્ આગમની પરંપરાને અન્યથા ન જ કરી શકાય.’” * આમ જિનભદ્ર ગણી આગમપરંપરાના મહાન સંરક્ષક હતા અને તેથી તે આગમવાદી કે સિદ્ધાંતવાદીના બિરુદથી જૈન વાઙમયમાં
આળખાય છે.
જિનભદ્ર ગણીના ગ્રંથા
gr
જિનભદ્ર ગણીના બનાવેલા ગ્રંથેાની ચાક્કસ માહિતી કાંઈ મળતી નથી; સામાન્ય રીતે નીચે જણાવેલ પાંચ ગ્રંથા તેમની કૃતિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છેઃ—
* વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, પૃ૦ ૧૨૧૩.

Page #93

૭૬
જૈન ઈતિહાસની ઝલક
(૧) વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય મૂળ અને ટીકા...(૨) બૃહત્સંગ્રહણી ...(૩) બ્રહક્ષેત્રસમાસ...(૪) વિશેષણવતી..(૫) છતકલ્પસૂત્ર.
જિનભદ્ર ગણીની ભાષ્યકાર તરીકેની બહુ ખ્યાતિ છે. તેમાં મુખ્યતયા તો વિશેષાવશ્યક ભાષ્યને લઈને જ એ પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ હોય તેમ જણાય છે; કારણ કે જ્યાં જ્યાં ભાષ્યકારના નામે એમને ઉલ્લેખ આવે છે, ત્યાં ત્યાં ઘણાભાગે, વિશેષાવશ્યકનાં અવતરણ ટાંકવામાં આવ્યાં હોય છે. પણ, એ ભાષ્ય સિવાય બીજાં પણ કોઈ ભાગે એમણે રચ્યાં હોય તો તે સંભવિત છે. એનું કાંઈક અસ્પષ્ટ સૂચન કેટલાચાર્યની વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ટીકામાંના એક ઉલ્લેખથી થાય છે..... મારી પાસે કેટલાંક પ્રકીર્ણ પાનાંઓનો એક સંગ્રહ છે, તેમાં ભાષ્ય અને ચૂર્ણિમાંની કેટલીક ને કઈ વિદ્વાને કરેલી છે. એ સંગ્રહ આશરે ૩૦૦ કરતાં વધારે વર્ષ જૂને લખેલે છે. એમાં એક ઠેકાણે નિશીથભાષ્યની ૩ ગાથા લખેલી છે, અને તે પછી “ફતિ વિનમદ્રામાઝમળતનિશીથમાધ્યમો દેશ” આવી સ્પષ્ટ નોંધ છે. અભ્યાસીઓએ આ બાબતમાં વિશેષ શોધ કરવાની આવશ્યકતા છે. જિનભદ્ર ગણુને સમય - જિનભદ્ર ગણીના ગણગચ્છાદિને કે ગુરુ-શિષ્યાદિને કઈ ઉલ્લેખ જોવામાં આવતો નથી. સોળમા સૈકા પછી લખાયેલી પટ્ટાવલિઓમાં તેમના સમયનો નિર્દેશ થયેલું જોવામાં આવે છે, અને તે પ્રમાણે મહાવીર નિર્વાણ પછી સં. ૧૫૧૫માં તેમનો સ્વર્ગવાસ થયે માનવામાં આવે છે. વીર નિર્વાણ ૧૧૧૫ તે વિક્રમ સંવત ૬૪૫ બરાબર થાય છે. પાવલીઓમાં ઉલ્લેખેલે આ સમય કેટલે અસંદિગ્ધ છે તે જાણ વાનાં વિશેષ પ્રમાણે અદ્યાપિ દૃષ્ટિગોચર થયાં નથી. તપાગચ્છ, અંચલગચ્છ, ઉપકેશગચ્છ, લઘુપિશાલિક, બૃહશાલિક આદિ ગઝની જે આધુનિક પટ્ટાવલિઓ ઉપલબ્ધ છે તેમની મુખ્ય પરંપરામાં તે જિનભદ્રને કેઈ નિર્દેશ નથી. પણ ખરતર ગચ્છીય પટ્ટાવલિઓમાં

Page #94

જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ્
કાક ઠેકાણે મૂળ પટ્ટપરંપરામાં જિનભદ્રને દાખલ કરી દીધેલા જોવામાં આવે છે ખરા. પણ તેમાં પરસ્પર ઘણા જ વિરોધ નજરે પડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, મારી પાસે જે કેટલાંક આવાં પટ્ટાવલિનાં પાનાં છે તેમાંથી એકમાં જિનભદ્રને મહાવીરથી ૩૫મી માટે લખ્યા છે; જા પાનામાં ૩૮મી માટે લખ્યા છે; ત્યારે વળી ત્રીજા પાનામાં ૨૭મી પાટે લખ્યા છે....... .....આમ પટ્ટાવલિની વિગતા બહુ જ અસ બહુ હોવાથી તેમાંના કેાઈ પણ કથનને, અન્યાન્ય પુરાવાઓના આધારે નિીત કર્યાં સિવાય, સત્ય માની શકાય તેમ નથી એ સ્પષ્ટ જ છે......... પણ ખાસ કાંઈ વિરોધી પ્રમાણ નજરે ન પડે ત્યાં સુધી પટ્ટાવલિએમાં જે વીર સંવત ૧૧૧૫–વિક્રમ સંવત ૬૪૫–ની સાલ એમના માટે લખેલી છે, તેનેા સ્વીકાર કરીએ તે તેમાં કશી હરકત નથી
७७
"
અમદાવાદ
જીતકલ્પસૂત્રની સંપાદકીય પ્રસ્તાવના, આશ્વિન માસ, સંવત ૧૯૮૨ પૃ. ૬ થી ૧૬માંથી સંક્ષેપ કરીને ઉદ્ધૃત
'
નાંધ–આ પ્રસ્તાવના લખ્યા પછી વિ. સ. ૨૦૦૧ ની સાલમાં ભારતીય વિદ્યા 'ના સ્વ. બાબૂ શ્રી બહાદુરસિંહજી સિંઘીની યાદમાં જે ખાસ ‘ સ્મૃતિપ્ર^થ ' ભારતીય વિદ્યા ભવન તરફથી પ્રગટ થયેા હતેા, એમાં મુનિજીને ‘ ભાષ્યકાર જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણના સુનિશ્ચિત સમય ’ એ નામે એક લેખ છપાયા છે. એમાં તેમણે જેસલમેરના પ્રસિદ્ધ ગ્ર ંથભંડારમાંથી મળી આવેલી વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની એક પ્રાચીનતમ તાડપત્રીય પ્રતિની પુષ્પિકાના છેલ્લા એ શ્લેાકેાને આધારે, જણાવ્યુ છે કે “ પણ હવે મને એમના સમય વિષેની એક સુનિશ્ચિત ભિતિ મળી આવી છે અને તે અનુસાર એમને સ્વર્ગવાસ વિ. સ. ૬૪૫ માં નહી પણ }}} પછી કયારેક થયેલા હાવા જોઈ એ.' આ બે શ્લોકાના નિર્દેશ પ્રમાણે શક સ ંવત ૧૩૧ ના ચૈત્ર સુદિ ૧૫ ને બુધવારે, સ્વાતિ નક્ષત્રમાં વલભીનગરીમાં આ ગ્રંથની રચના થયેલી છે.
(1
—સંપાદક

Page #95

[૬] હરિભદ્રસૂરિ અને એમને સમય
જૈનધર્મના શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં હરિભદ્ર નામના એક બહુ પ્રસિદ્ધ અને મહાવિદ્વાન આચાર્ય થઈ ગયા. એમણે સંસ્કૃત અને પ્રાપ્ત ભાષામાં ધર્મ અને દાર્શનિક વિષયને લગતા અનેક ઉત્તમોત્તમ અને ગંભીર તત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરતા ગ્રંથ રચ્યા છે. એ ગ્રંથમાં સાંખ્ય, યેગ, ન્યાય, વૈશેષિક અદ્વૈત, ચાર્વાક, બૌદ્ધ, જૈન વગેરે બધાંય દર્શને અને તેની એમણે અનેક રીતે આલેચના–પ્રત્યાયના કરી છે. સમભાવી વિદ્વાનોમાં સૌથી મોખરે
આ પ્રમાણે જુદા જુદા મતોના સિદ્ધાંતોની વિવેચના કરતી વખતે પિતાના વિરોધી મતવાળા વિચારને નામનિર્દેશ પણ ગૌરવપૂર્વક કરવાવાળા અને સમભાવપૂર્વક મૃદુ અને મધુર શબ્દોમાં એમના વિચારેની મીમાંસા કરવાવાળા જે કોઈ વિદ્વાને ભારતીય સાહિત્યના ઈતિહાસમાં ઉલ્લેખ કરવા ગ્ય થઈ ગયા, તેઓમાં હરિભદ્રનું નામ સૌથી મેખરે નેધવા જેવું છે....... પૂર્વોત્તર ઇતિહાસની વચ્ચેના સીમાસ્તંભ - હરિભદ્રસૂરિનો પ્રાદુર્ભાવ જૈન ઇતિહાસમાં ભારે મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. જૈનધર્મના–મુખ્યત્વે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના–ઉત્તરકાલીન (આધુનિક) સ્વરૂપને સંગઠિત કરવામાં એમના જીવનકાર્યો ઘણે મોટો ફાળો આપ્યો છે. ઉત્તરકાલીન જૈન સાહિત્યના ઇતિહાસમાં તેઓ પ્રથમ લેખક ગણવાને ગ્ય છે; અને જૈન સમાજના ઇતિહાસમાં નવીન

Page #96

હરિભદ્રસૂરિ અને એમના સમય
૭૯
સગઠનના એક મુખ્ય વ્યવસ્થાપક કહેવાવાને યોગ્ય છે. આ રીતે તે જૈનધર્માંના પૂર્વકાલીન અને ઉત્તરકાલીન ઈતિહાસની વચ્ચેના સીમાસ્તંભ રૂપ છે..........
અપરિમિત થથાના કર્તા
હરિભદ્રસૂરિએ પેાતાના જીવન દરમ્યાન જૈન સાહિત્યની જેટલી પુષ્ટિ કરી એટલી ખીજા કાઈ એ નથી કરી. એમણે રચેલા ગ્રંથાની સંખ્યા ઘણી મેાટી છે. પ્રાચીન પરંપરાના કહેવા મુજબ તેને ૧૪૦૦, ૧૪૪૦ કે ૧૪૪૪ ગ્ર ંથાના પ્રણેતા જણાવવામાં આવે છે. આ સંખ્યા આપણા જેવા આજકાલના માનવીઓને ધણી વધારે અને તેથી અતિશયાક્તિવાળી લાગે છે; પણ સાથેસાથે એ વાત પણ અવશ્ય ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે કે આ સંખ્યાનું સૂચન કરતા આઠસા–નવસે વર્ષોંથી પણ વધારે પ્રાચીન એવા ઉલ્લેખા મળે છે. આ સખ્યાના અર્થ ભલે ગમે તે હાય, પણ એટલી વાત તેા સાવ સાચી છે કે અત્યારે જૈન સાહિત્યમાં જેટલા ગ્રંથા હરિભદ્રને નામે પ્રચલિત અને પ્રસિદ્ધ છે, એટલા ખીજા કેાઈના નામે નથી. અને આ એક જ હકીકત એમના અપરિમિત ગ્રંથેના કતૃત્વની પુષ્ટિમાં સ્પષ્ટ પ્રમાણુરૂપ છે.૧ પેાતાની જીવનના હકીકત આપવામાં ઉદાસીનતા
હરિભદ્રસૂરિએ રચેલા ગ્રંથૈાની સંખ્યા આટલી મેાટી હાવા છતાં એમાં કાંય એમના જીવનને લગતી કંઈ જ વિશેષ માહિતી આપેલી નથી મળતી. ભારતના બીજા પ્રસિદ્ધ વિદ્વાનેાની જેમ એમણે પણ પેાતાના ગ્રંથામાં પેાતાના જીવન સંબંધી કા નિર્દેશ નથી કર્યાં. લખવામાં માત્ર એમણે પેાતાના સંપ્રદાય, ગચ્છ, ગુરુ અને એક વિદુષી ધ માતા આ[ સા ]નું નામ કેટલાંક સ્થળેામાં લખ્યું છેઃ
૧. શ્રી હરિભદ્રસૂરિના (વિ. સ. ૨૦૧૭ સુધીમાં) ઉપલબ્ધ ગ્રંથેાની ચાદી માટે જીએ ૫. શ્રી સુખલાલજી કૃત ‘સમદશી આચાર્ય હરિભદ્ર', પરિશિષ્ટ-૨. ( પ્રકાશક, મુંબઈ યુનિવર્સિટી, મુંબઈ. )

Page #97

જૈન ઈતિહાસની ઝલક આટલે નિર્દેશ મળે છે એય સદ્ભાગ્યની વાત છે, કારણ કે બીજા આવા અનેક વિદ્વાને સંબંધી તે આટલીય બીના નથી મળતી. સંપ્રદાય, ગ૭, ગુરુ અને ધમમાતા
હરિભદ્રસૂરિએ નિર્દેશલ ગુરુ વગેરેનાં નામો અનુસાર એમને સંપ્રદાય વેતાંબર હતો. એમના ગચ્છનું નામ વિદ્યાધર ગ૭, ગ૭. પતિ આચાર્યનું નામ જિનભટ, દીક્ષા ગુરુનું નામ જિનદત્ત અને એમની ધર્મમાતાનું નામ યાકિની મહત્તર હતું. આ બધી બાબતેને નિર્દેશ એમણે એક જ સ્થાને, આવશ્યક સૂત્રની ટીકાને અંતે, આ રીતે કર્યો છે –
" समाप्ता चेयं शिष्यहिता नामावश्यकटीका। कृतिः सिताम्बराचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो विद्याधरकुलतिलकाचार्यजिनदत्तशिष्यस्य धर्मतो याकिनीमहत्तरासूनोरल्पमतेराचार्यहरिभद्रस्य ।"
[ આવશ્યકસૂત્રની “ શિષ્યહિતા” નામની આ ટીકા સમાપ્ત થઈ શ્વેતાંબર આચાર્ય જિનભટના આજ્ઞાધારી, વિદ્યાધરકુલના તિલક સમાન આચાર્ય જિનદત્તના શિષ્ય, યાકિની મહત્તરાના ધર્મ પુત્ર, અલ્પમતિ આચાર્ય હરિભદ્રની કૃતિ.] હરિભદ્રના જીવનની વિગતો આપતા થા
આવશ્યકસૂત્રની ટીકાના ઉપર લખેલ અંતિમ ઉલ્લેખથી વધારે કોઈ હકીકત હરિભદ્ર પિતાને કઈ ગ્રંથમાં નથી લખી. તેથી એમના જીવન સંબંધી આથી વધુ કશી બીના, એમના પિતાના શબ્દોમાં, મળી શકે એવી આશા રાખી શકાય એમ નથી. પરંતુ પાછળના કેટલાય ગ્રંથમાં—ભલે દંતકથાના રૂપમાં કેમ ન હોય—એમના સંબંધી કેટલાય પ્રકારની જુદી જુદી વાતો લખાયેલી જરૂર મળે છે...........
આ પ્રથામાં સૌથી વધારે ઉલ્લેખનીય ગ્રંથ પ્રભાચંદ્ર રચેલ પ્રભાવરિત છે. આ ગ્રંથ વિક્રમ સંવત ૧૩૩૪માં રચાય છે. આ

Page #98

હરિભદ્રસૂરિ અને એમને સમય ગ્રંથના નવમા પ્રબંધમાં, ઉત્તમ પ્રકારની કાવ્યશૈલિમાં, વિસ્તારપૂર્વક હરિભદ્રનું ચરિત્ર વર્ણવ્યું છે. (આ ચરિત્રમાં કહેલી વાતોમાં કેટલું સત્ય છે એ સંબંધમાં અહીં અમે અમારે કશે અભિપ્રાય નથી આપી શકતા.) આ ગ્રંથની પછી રાજશેખરસૂરિએ (વિ. સં. ૧૮૦૫માં) રચેલ પ્રબંધકોષ નામના ઐતિહાસિક અને દંતકથાઓ રૂપે કેટલાક પ્રબંધોને સંગ્રહ કરતા ગ્રંથમાં પણ એમના સંબંધી કેટલુંક વર્ણન કરેલું મળે છે. હરિભદ્રસૂરિના જીવનને લગતી વાતો કંઈક વિસ્તારથી આ જ બે ગ્રંથમાં લખાયેલી મળે છે.
કેટલાક સંક્ષિપ્ત ઉલ્લેખે તે આ ગ્રંથથી પહેલાં બનેલા ગ્રંથોમાં પણ ક્યાંક ક્યાંક મળી આવે છે. આવા ગ્રંથામાં, કાલક્રમની દષ્ટિએ, પહેલો ગ્રંથ મુનિચંદ્રસૂરિએ રચેલ ઉપદેશપદ ( જે હરિભદ્રસૂરિએ જ રચેલ પ્રકરણગ્રંથ છે, તેની ટીકા છે. આ ટીકા વિ. સં. ૧૧૭૪માં સમાપ્ત થઈ હતી. આ ટીકાને અંતે, બહુ જ સંક્ષેપમાં–પરંતુ પ્રભાવચરિત્રના કર્તાએ પિતાના પ્રબંધમાં જેટલું ચરિત્ર આપ્યું છે, એને ઘણોખરે સાર આપીને-હરિભદ્રના જીવનનું સૂચન કર્યું છે. બીજે ગ્રંથ ભદ્રેશ્વરસૂરિએ પ્રાકૃત ભાષામાં રચેલ “કથાવલી” નામે છે. આ ગ્રંથની રચના ક્યારે થઈ એને કશે ઉલ્લેખ નથી મળ્યું. રચનાશૈલી અને કર્તાના નામ ઉપરથી એવું અનુમાન થાય છે કે બારમી સદીમાં એની રચના થઈ હશે. આ શતાબ્દીમાં ભદ્રેશ્વર નામના બે-ત્રણ આચાર્યો થઈ ગયાના ઉલ્લેખે મળે છે. આ ગ્રંથમાં વીશે તીર્થકરેનાં ચરિત્રોની સાથે, અંતમાં, ભદ્રબાહુ, વજસ્વામી, સિદ્ધસેન વગેરે આચાર્યોની કથાઓ લખાયેલી છે, જેમાં અંતમાં હરિભદ્રની જીવનકથા પણ સામેલ કરેલી છે. આ જ રીતે થોડુંક વર્ણન ગણરસાર્ધ શતકની સુમતિ ગણીએ રચેલી બૃહટીકા, જેની રચના–સમાપ્તિ વિ. સં. ૧૨૯૫માં થઈ હતી. તેમાં પણ નોંધાયું છે. એ ગ્રંથોમાંનાં વર્ણનોનો સાર
આ બધા ગ્રંથમાં નોંધાયેલાં વર્ણનોને આધારે જે સાર નીકળે

Page #99

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૮૨
છે તે એ છે કે—હરિભદ્ર પાતાની પૂર્વ અવસ્થામાં એક મેટા વિદ્વાન અને વૈદિક બ્રાહ્મણ હતા. ચિત્રકૂટ (મેવાડની ખ઼તિહાસપ્રસિદ્ધ વીરભૂમિ ચિત્તોડગઢ) એમનું નિવાસસ્થાન હતું. યાકિની મહત્તરા નામનાં એક વિદુષી જૈન આર્યા (શ્રમણી=સાધ્વી)ના સમાગમથી એમને જૈનધમ ઉપર શ્રદ્ધા થઈ હતી. અને એ જ સાધ્વીના ઉપદેશ પ્રમાણે એમણે જૈન શાસ્ત્રોએ વર્ણવેલ સન્યાસધર્મ-શ્રમણવ્રતનેા સ્વીકાર કર્યાં હતા. થરચના; ઘણેભાગે આગમાના પહેલા ટીકાકાર
આ સંન્યાસ–અવસ્થામાં જનસમાજને નિરંતર સદ્બેાધ આપવા ઉપરાંત એમણે પેાતાનું સમગ્ર જીવન સતત સાહિત્યસેવામાં વિતાવ્યું હતું. તેઓએ ધાર્મિક, દાર્શીનિક અને આધ્યાત્મિક વિષયને લગતા અનેક ઉત્તમેાત્તમ મૌલિક ગ્રંથા અને ગ્ર ંથવિવરણા લખીને જૈન સાહિત્ય ઉપર—અને તે દ્વારા સમગ્ર ભારતીય સાહિત્ય ઉપર——બહુ માટી ઉપકાર કર્યા છે.
.
જૈનધર્માંનાં પવિત્ર પુસ્તકે, જે આગમ કહેવાય છે, એ પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલાં હાવાને કારણે વિદ્વાનેાને અને સાથેસાથે એછી બુદ્ધિવાળા મનુષ્યાને માટે પણ ઓછા ઉપકારી થઈ શકતા હતા. તેથી એના ઉપર સસ્કૃતમાં સરળ ટીકાઓ લખીને એમને સહુને માટે સુખાધ બનાવવાનું પુણ્યકાર્ય શરૂમાં આ મહાત્માએ જ કર્યુ હતું. એમની પહેલાં, ઘણે ભાગે, આગમગ્ર ંથા ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા નહાતી લખાઈ—એટલુ તેા ખરું કે હરભદ્રની પહેલાં કાઈ પણ આગમસૂત્ર ઉપર સંસ્કૃતમાં લખાયેલી ટીકા અત્યાર સુધીમાં તે ઉપલબ્ધ થઈ નથી.
સત્યના ઉપાસક, ઉદારદેલ સાધુપુરુષ
એમણે રચેલા આધ્યાત્મિક અને તાત્ત્વિક ગ્રંથાના સ્વાધ્યાય કરવાથી માલૂમ પડે છે કે તે પ્રકૃતિથી બહુ સરળ, આકૃતિથી બહુ સૌમ્ય અને વૃત્તિથી બહુ ઉદાર હતા. એમને સ્વભાવ સર્વથા ગુણાનુ

Page #100

હરિભદ્રસૂરિ અને એમને સમય
૮૩ રાગી હતા. એમને જૈનધર્મ ઉપર અનન્ય શ્રદ્ધા હોવા છતાં, તેમ જ પિતે એ ધર્મના મહાન સમર્થક હોવા છતાં, એમનું હૃદય પક્ષપાતથી મુકત હતું. સત્યને આદર કરવા માટે તેઓ સદા તત્પર રહેતા. ધર્મ અને તત્ત્વ સંબંધી વિચારોને બહાર કરતી વખતે તેઓ પિતાની મધ્યસ્થતા અને ગુણનુરાગિતાની લેશ પણ ઉપેક્ષા નહોતા કરતા. જે કોઈ પણ ધર્મ કે સંપ્રદાયને જે કંઈ પણ વિચાર એમની બુદ્ધિને સાચે પ્રતીત થતું, તેને તેઓ તરત જ સ્વીકાર કરી લેતા; જેવી રીતે ભારતના બીજા ઘણાય પ્રસિદ્ધ આચાર્યો અને દાર્શનિકેએ કર્યું છે તેમ, કેવળ ધર્મભેદ કે સંપ્રદાયભેદને કારણે તેઓ કોઈના ઉપર કટાક્ષ નહેતા કસ્તા. બુદ્ધદેવ, કપિલ, વ્યાસ, પતંજલિ વગેરે જુદા જુદા ધર્મ પ્રવર્તકે અને મતપેષકોને નામનિર્દેશ કરતી વખતે તેઓએ એમને માટે ભગવાન, મહામુનિ, મહર્ષિ વગેરે ભારે ગૌરવનું સૂચન કરતાં વિશેષણોને પ્રયોગ કર્યો છે– આ વાત આપણને આવી જાતના બીજા ગ્રંથકારેની લેખનશૈલીમાં બહુ ઓછી જોવા મળે છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે હરિભદ્ર બહુ જ ઉદાર દિલવાળા સાધુપુરુષ હતા, સત્યના ઉપાસક હતા. ભારતવર્ષના સુયોગ્ય ધર્માચાર્યોના પુણ્યશ્લેક ઇતિહાસમાં તેઓ એક ઉચ્ચ શ્રેણિમાં બિરાજી શકે એવા સંવિહૃદયી જૈનાચાર્ય હતા.
હારિભદ્રસૂરિનો સમય વિ. સં. ૧૮પમાં સ્વર્ગવાસ થયાને મત
હરિભદ્રસૂરિના જીવનવૃત્તાંતને આછોપાતળો ઉલ્લેખ કરનારા જે જે ગ્રંથોનાં નામ અમે ઉપર સૂચિત કર્યા છે, એમાં એ વાતને કશે જ નિર્દેશ કે સૂચન નથી મળતું કે આ સૂરિ કયા સમયમાં થયા.....અંચલગચ્છના આચાર્ય મેરૂતુંગે વિચારશ્રેણિ નામે ગ્રંથ બનાવ્યું છે......

Page #101

જેને ઈતિહાસની ઝલક વિચારણિ ગ્રંથમાં સમરાહે વિ. સં. ૧૩૭૧માં શત્રુજ્યને જે ઉદ્ધાર કર્યો હતો, એને ઉલ્લેખ મળે છે. તેથી વિક્રમની ૧૪ સદીની છેલ્લી પચ્ચીશીમાં આ ગ્રંથની રચના થઈ હતી, એમ માનવામાં કશી હરક્ત નથી. આ પ્રબંધમાં એક પ્રાચીન પ્રાકૃત ગાથા ઉદ્ધત કરવામાં આવી છે. એમાં લખ્યું છે કે વિક્રમ સંવત ૧૮પમાં હરિભદ્રસૂરિને સ્વર્ગવાસ થયો હતો. ગાથા આ પ્રમાણે છે –
पंचसए पणसीए विक्कमकालाउ झत्ति अत्थमिओ । हरिभद्दसूरि-सूरो भवियाणं दिसउ कल्लाणं ।।
અર્થાત–વિક્રમ સંવત ૧૮પમાં અસ્ત (સ્વર્ગસ્થ) થયેલા હરિભદ્રસૂરિરૂપ સુર્ય ભવ્ય જનોને કલ્યાણ આપે. .........
પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ પિતાના વિચારસારપ્રકરણમાં અને સમયસુંદર ગણએ પોતે સંગ્રહેલ ગાથાસહસ્ત્રી નામના પ્રબંધમાં પણ આ ગાથા ઉદ્ધત કરી છે. વળી, આ ગાથાને જ ભાવ લઈને કુલમંડનસૂરિએ (વિક્રમની ૧૫મી સદીને પૂર્વાર્ધ) વિચારામૃતસંગ્રહમાં, તથા ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયે (વિક્રમને ૧૭મી સદીના પૂર્વાર્ધમાં વિદ્યમાન) તપાગચ્છગુર્નાવલીમાં લખ્યું છે કે મહાવીર નિર્વાણ પછી ૧૦૫૫ વર્ષે હરિભદ્રસૂરિને સ્વર્ગવાસ થયો હતો. (વીરનિર્વાણ પછી ૪૭૦ વર્ષે વિક્રમ સંવત શરૂ થયે; અને વિ. સં. ૧૮પમાં હરિભદ્રસૂરિને સ્વર્ગવાસ થયે. એટલે ૪૭૦+૫૮૫=૧૦૫૫ મહાવીર નિર્વાણુ સંવતમાં તેઓ સ્વર્ગવાસી થયા.)
મુનિસુંદરસૂરિએ તપાગચ્છની જે પદ્યબદ્ધ ગુર્નાવલી (સંવત ૧૪૬૬) રચી છે, તેમાં તેમણે હરિભદ્રસૂરિને માનદેવસૂરિ (બીજા)ના મિત્ર કહ્યા છે. પટ્ટાવલીઓની ગણના અને માન્યતા મુજબ આ માનદેવને સમય વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દીને લેખવામાં આવે છે. તેથી આ ઉલ્લેખ પણ હરિભદ્રસૂરિને જે સમય ઉપરની ગાથામાં જણાવ્યો છે તેની સાથે મળતો આવે છે. આ રીતે આ બધા ગ્રંયકારોને મતે હરિભદ્રસૂરિને.

Page #102

હરિભદ્રસૂરિ અને એમના સમય
૮૫
સત્તા-સમય વિક્રમથી છઠ્ઠી શતાબ્દીને છે; અને એમને સ્વર્ગવાસ વિ. સં. ૫૮૫ (ઈ. સ. પર૯)માં થયેા હતેા.
સિદ્ધષિએ કરેલ સ્તુતિ; એના ઉપરથી ફલિત થતા સમય
પરંતુ આવી જાતનાં ખાદ્ય પ્રમાણેામાં કેટલાંક પ્રમાણેા એવાં પણ મળી આવે છે કે જેને લીધે આ ગાથામાં જણાવેલ સમયની સત્યતાની બાબતમાં વિદ્વાનેાને ઘણા વખતથી સ ંદેહ ઉત્પન્ન થઈ રહ્યો છે. આ પ્રમાણેામાં જે મુખ્યત્વે ઉલ્લેખ કરવા યાગ્ય છે તે બહુ મહત્ત્વનું અને ઉપર જણાવેલ (વિ. સ'. ૫૮૫) સમયને પુરવાર કરતાં પ્રમાણેા કરતાં પણ બહુ પ્રાચીન છે. આ પ્રમાણ મહાત્મા સિદ્ઘ િએ રચેલ મહાન ગ્રંથ ઉપમિતિભવપ્રપોંચા કથામાં મળે છે. આ કથા સ. ૯૬૨ના જેઠ સુદ પાંચમ ને ગુરુવારના દિવસે, જ્યારે ચંદ્ર પુન`સુ નક્ષત્રમાં હતા ત્યારે, સમાપ્ત થઈ હતી—એવે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ આ કથાની પ્રશસ્તિમાં સિદ્ધ િએ પેાતે જ કર્યા છે. જોકે ગ્રંથકર્તાએ ત્યાં ફક્ત · સંવત ' શબ્દનેા જ પ્રયાગ કર્યાં છે, તેથી એ સ્પષ્ટપણે નથી જાણી શકાતુ` કે આ બાબતમાં કથાકારને વીર, વિક્રમ, શક, ગુપ્ત વગેરે સવામાંથી કયે। સંવત વિવક્ષિત છે. આમ છતાં સંવતની સાથે મહિના, તિથિ, વાર અને નક્ષત્રને પણ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરેલ હોવાથી. જ્યોતિષ—– ગણિતના નિયમ મુજબ ગણતરી કરતાં, એ વાત સ્પષ્ટપણે જાણી શકાય છે કે અહી વિક્રમ સંવતનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે..........
,
<
આ કથાની પ્રશસ્તિમાં સિષિએ શરૂઆતના નવ ક્ષેાકેામાં પેાતાની મૂળ ગુરુપરંપરાના ઉલ્લેખ કરીને પછી હરિભદ્રસૂરિની વિશિષ્ટ પ્રશંસા કરી છે, અને એમને પેાતાના ધોધકર' ગુરુ કહ્યા છે. પ્રશસ્તિમાં હરિભદ્રસૂરિની પ્રશંસાના ત્રણ ક્ષેાક (૧૫, ૧૬, ૧૭) મળે છે...... એ શ્લોકાને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે—
“ (૧૫) આચાય હરિભદ્ર મારા ધમેાધકર-ધના આધ કરનાર–ગુરુ છે. આ કથાના પહેલા પ્રસ્તાવમાં મેં આ ધર્મો

Page #103

૮૫
જૈન ઈતિહાસની ઝલક બેધકર ગુરુ સંબંધી નિવેદન કર્યું છે.
(૧૬) જેઓએ કૃપા કરીને પોતાની અચિંત્ય શક્તિના પ્રભાવથી મારા હૃદયમાંથી કુવાસના-દુર્વિચારરૂ૫ વિષને દૂર કરીને સુવાસના-સર્વિચારરૂપ સુધા(અમૃત)નું સિંચન કર્યું છે તે આચાર્ય હરિભદ્રને નમસ્કાર.
(૧૭) તેઓએ (હરિભદ્રસૂરિએ) અનાગત એટલે કે ભવિષ્યમાં થનારા મને જાણું લઈને જાણે મારે જ માટે, ચૈત્યવંદન સૂત્રનો આધાર લઈને લલિતવિસ્તરા નામની વૃત્તિની રચના કરી છે.”
આ અવતરણથી એમ જાણી શકાય છે કે સિદ્ધર્ષિ હરિભદ્રસુરિને, એક રીતે, પોતાના ગુરુ માનતા હતા.........આ રીતે હરિભદ્રસૂરિના સમયની વિચારણામાં સિદ્ધર્ષિને સંબંધ એક મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.......ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથામાંના સિદ્ધષિના આ વિષયને લગતાં વાક્યોને ઝીણવટપૂર્વક વિચાર કરવામાં આવે, અને એને પૂર્વાપર સંબંધ મેળવવામાં આવે તો એ પ્રતીત થશે કે સિદ્ધર્ષિ હરિભદ્રને પિતાના (સાક્ષાત–પ્રત્યક્ષ) ગુરુ નહતા માનતા, પરંતુ પરોક્ષ ગુર
એટલે કે આરોપિત ગુરુ-માનતા હતા. ઉપમતિની પ્રશસ્તિમાં એમણે પિતાની જે ગુરુપરંપરા આપી છે, એને વિચાર અહીં જરૂર કરવા જે છે. આ પ્રશસ્તિના પાઠથી એ સ્પષ્ટપણે જાણી શકાય છે કે સિદ્ધર્ષિના દીક્ષાગુરુ ગર્ગષિ હતા, અર્થાત એમણે ગર્મર્ષિને હાથે દીક્ષા લીધી હતી................ - આ રીતે સિદ્ધર્ષિના પિતાના ઉલ્લેખ મુજબ હરિભદ્રસૂરિની પૂર્વકાલીનતા સાબિત થાય છે. પરંતુ એમની આ પૂર્વકાલીનતાનું વિશેષ સાધક અને વધારે સ્પષ્ટ પ્રમાણે પ્રાકૃત સાહિત્યના મુકુટમણિ સમાન કુવલયમાલા નામના કથાગ્રંથમાંથી પણ મળે છે. કુવલયમાલા કથામાને નિર્ણાયક ઉલ્લેખ
આ કથા દક્ષિણચિહ્ન ઉપનામધારી ઉદ્યોતનસૂરિએ બનાવી છે.

Page #104

હરિભદ્રસૂરિ અને એમના સમય
આની રચના—સમાપ્તિ જ્યારે સાતસેમા શક સંવતને સમાપ્ત થવામાં એક દિવસ બાકી હતા ત્યારે—એટલે કે શક સંવત ૬૯ના ચૈત્રદિ ૧૪ના દિવસે—થઈ હતી..........
આ કથાની શરૂઆતમાં, ભાણુભટ્ટની હર્ષાખ્યાયિકા અને ધનપાલ કવિની તિલકમંજરી વગેરે કથાની જેમ, કેટલાક પ્રાચીન કવિએ અને એમના ગ્રંથાની પ્રશંસા કરી છે. આ કવિપ્રશંસામાં, અંતમાં, હરિભદ્રસૂરિની પણ—એમણે રચેલ પ્રશમરસપૂર્ણ પ્રાકૃત ભાષાની સમરાઇચ્ચ કહાના નામેાલ્લેખ સાથે—આ પ્રમાણે પ્રશંસા કરવામાં આવી છેઃ
—
जो इच्छइ भवविरहं भवविरहं को न बंदए सुयणो । समय-सय-सत्थ- गुरुणो समरमियंका कहा जस्स ॥
८७
'
*
હરિભદ્રસૂરિએ પ્રાય: પેાતાના બધા ગ્રંથાને અ ંતે કાઈ ને કાઈ રીતે અ-સ ંબધ મેસારીને ‘ ભવિરહ ’ અથવા ‘ વિરહ ’ એ શબ્દના પ્રયાગ અવશ્ય કર્યાં છે. આથી તેએ વિહાંક ' કવિ કે ગ્રંથકાર કહેવાય છે..........
"
આથી [ કુવલયમાલાના આ નિર્દેશથી ] નિશ્ચત થાય છે કે હરિભદ્રને શક સંવત ૭૦૦, અર્થાત્ વિ. સં. ૮૩૫, એટલે કે ઈ. સ. ૭૭૮થી તે। અર્વાચીન કઈ રીતે ન માની શકાય. આ રીતે હરિભદ્રસૂરિ સિનિા સમકાલીન ન હતા એ પુરવાર થઈ જાય છે.......
નદીર્વાણુંના ઉદ્ધરણથી નિશ્ચિત થતા સમય
નદીસૂત્ર નામના જૈન આગમ ઉપર હરિભદ્રસૂરિએ ૩૩૩૬ ક્ષેાકપ્રમાણુ સંસ્કૃત ટીકા લખી છે. આ ટીકામાં (જેવી રીતે આવશ્યકસૂત્રની ટીકામાં આવશ્યક ચૂર્ણાિંમાંથી સેંકડા પ્રાકૃત પાઠ ઉદ્ધૃત કર્યા, એ રીતે) તેઓએ ધણું સ્થળે, આ સૂત્ર ઉપર જિનદાસ મહત્તરે રચેલી ચૂર્ણિ નામે પ્રાકૃત ભાષાની પ્રાચીન વ્યાખ્યામાંથી લાંબાં લાંબાં અવતરણા જેમનાં તેમ

Page #105

૮૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક આપ્યાં છે. જિનદાસ મહારે નંદીચૂર્ણિ શકસંવત પ૮૮ (=વિક્રમ સંવત ૭૩૩=ઈ. સ. ૬૭૬)માં પૂરી કરી હતી........ નિશ્ચિત સમયઃ ઈસ્વીસનની આઠમી સદી
આથી એ વાત નક્કી થાય છે કે હરિભદ્રસૂરિ શક સંવત ૫૯૮ (વિ. સં. ૭૩૩=ઈ. સ. ૬૭૬) પછી જ કેઈ સમયે થઈ ગયા; [ વિચારશ્રેણીમાં ઉદ્ધત ] ગાથામાં સૂચવ્યા મુજબ તેઓ વિક્રમ સંવત ૫૮૫માં, અથવા, બીજ ઉલ્લેખ પ્રમાણે, વીર સંવત ૧૦૫૫માં નથી થયા. ચૂર્ણિની રચના પછી ઓછામાં ઓછાં પચાસ વર્ષ પછી જ હરિભદ્રસૂરિએ પોતાની ટીકા ચી હેવી જોઈએ. અને તેથી, એ ગણતરી મુજબ, એમનો સમય એ જ ઈસ્વીસનની આઠમી શતાબ્દી નિશ્ચિત થાય છે. કુવલયમાલા કથાના સબળ પુરાવાથી નિશ્ચિત થતા સમય
આ પ્રમાણે જુદાં જુદાં પ્રમાણથી અમે એમ તે સાબિત કરી બતાવ્યું કે હરિભદ્રસૂરિ, પ્રાકૃત ગાથા વગેરેના ઉલ્લેખ અનુસાર, વિકમની છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં નથી થયા, પણ આઠમી શતાબ્દીમાં થયા છે. પરંતુ એથી એ નક્કી નથી થતું કે આ શતાબ્દીના ક્યા ભાગમાં -ક્યાંથી ક્યાં સુધીમાં–તેઓ વિદ્યમાન હતા. કુવલયમાલા કથાના અંતિમ (પ્રશસ્તિ-) લેખનું ધ્યાનપૂર્વક નિરીક્ષણ કરવાથી આ પ્રશ્નનું પણ યથાર્થ સમાધાન થઈ જાય છે.
જૈન ઇતિહાસના રસિક અભ્યાસીઓને એ જાણીને આનંદ સાથે આશ્ચર્ય થશે કે કુવલયમાલાના કર્તા ઉદ્યોતનસૂરિ ઉર્ફે દાક્ષિણ્યચિહ્ન પોતે હરિભદ્રના એક પ્રકારે સાક્ષાત શિષ્ય હતા......... ( [ આ કથાની પ્રશસ્તિની ] ૧૧-૧૩ ગાથાઓમાં પિતાના વિશિષ્ટ ઉપકારી ગુરુઓ-
પૂને સવિશેષ ઉલ્લેખ કરીને કથાકારે એમના પ્રત્યે પોતાની કૃતજ્ઞતા પ્રગટ કરી છે. આ ત્રણ ગાથાઓને અર્થ આ પ્રમાણે છે :

Page #106

૮૯
ઇચ્છિત ફળને આપવાવાળા; અને કીર્તિરૂપ પુષ્પાથી અલંકૃત થવાને લીધે નવીન કપવૃક્ષના જેવા દેખાવ ધારણ કરવાવાળા; સિદ્ધાંતાના અભ્યાસ કરાવનાર આચાય વીરભદ્ર જેવા તા જેમના ગુરુ છે; અને જેમણે અનેક સિદ્ધાંત ગ્રંથાની રચના કરીને સમસ્ત શ્રુત( આગમા )ના સત્ય અને પ્રગટ કર્યાં છે તે આચાય હરિભદ્ર જેમના પ્રમાણ અને ન્યાયશાસ્ત્ર ભણાવનાર ગુરુ છે; તથા જેએ ક્ષત્રિયવંશમાં જન્મેલ વડેસર નામના રાજાના પુત્ર છે; અને ઉર્દૂદ્યોતન જેમનું મૂળ નામ છે, એમણે આ કથાની રચના કરી છે.''
હરિભદ્રસૂરિ અને એમને સમય
"C
'
આ ત્રણ ગાથાઓમાં હરિભદ્રસૂરિને માટે · વદુપ્રયંત્રનેતૃત્વ ’ અને ‘ પ્રમાળન્યાયવિષયજીવ ’—એ વિશેષણા, જેને હેતુપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવ્યા છે, તે ઉપરથી વિચારશીલ વિદ્વાના સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકે છે કે કથાકાર અહીં જે હરિભદ્રસૂરિનું સ્મરણ કરે છે તે એ જ હરિભદ્રસૂરિ છે, જેમને અનુલક્ષીને અમે આ નિબંધ લખવાને પરિશ્રમ ઉઠાવ્યા છે. કારણુ કે એ હરિભદ્ર સિવાય ‘ અનેક ગ્રંથાની રચના કરીને સમસ્ત શ્રુતના સત્ય અને પ્રગટ કરવાવાળા ' બીજા કાઈ હરિભદ્ર જૈન સાહિત્ય કે જૈન ઇતિહાસમાં મળતા નથી.
"
તેથી, આ ઉપરથી એ અંતિમ નિર્ણય થઈ જાય છે કે મહાન તત્ત્વજ્ઞ આચાય હરિભદ્ર અને કુવલયમાલા કથાના કર્તા ઉદ્યોતનસૂરિ ઉર્ફે દાક્ષિણ્યચિહ્ન બન્ને ( કેટલાક સમય સુધી તે અવશ્ય જ ) સમકાલીન હતા.
આટલે વિશાળ ગ્રંથરાશિ લખનાર મહાપુરુષની ઉંમર એછામાં આછાં ૬૦-૭૦ વર્ષ જેટલી તે અવશ્ય હશે. તેથી સ્વીસનની આઠમી શતાબ્દીના પહેલા દશકામાં હરિભદ્રના જન્મ અને આઠમા દશકમાં એમને સ્વČવાસ માની લેવામાં આવે તે એ કંઈ અસંગત નથી લાગતું. તેથી અમે હરિભદ્રસૂરિને! સત્તા-સમય ઈસ્વીસન ૭૦૦થી

Page #107

જૈન ઈતિહાસની ઝલક ૭૭૦ (વિક્રમ સંવત ૭૫૭ થી ૮૨૭) સુધીને નક્કી કરીએ છીએ.
જૈન સાહિત્ય સંશોધક, ભાગ ૧, અંક ૧ માં છપાયેલ “મિત્ર સુરિશ્ન સમથનિર્ણય નામે હિંદી નિબંધમાંથી સંક્ષેપપૂર્વક અનુવાદિત.
(વિ. સં. ૧૯૭૬)
નોંધ–આ નિબંધ ખૂબ મોટો છે. એમાં શરૂઆતમાં હરિભદ્રસૂરિના જીવન, કાર્ય અને સાહિત્યસર્જનની વિગત આપીને તે પછી, નિબંધના નામને અનુરૂપ, હરિભદ્રસૂરિને સત્તા-સમય નિશ્ચિત કરવા અંગે ખૂબ વિસ્તાર તેમ જ ઝીણવટથી ચર્ચા-વિચારણા કરવામાં આવી છે; અને કેવળ આનુષંગિક પુરાવાઓથી જ નિશ્ચિત કરી શકાય એવા આ મહત્વના મુદ્દાની છણાવટમાં જુદા જુદા ગ્રંથમાંથી મળી આવતાં સંખ્યાબંધ સાધક–બાધક પ્રમાણને તટસ્થ, સત્યશોધક અને ઐતિહાસિક દષ્ટિથી, વિચાર અને વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
આ દષ્ટિએ આ નિબંધ ઐતિહાસિક સંશોધનને એક શ્રેષ્ઠ નમૂનો બની રહે એવો છે. આ બધી છણાવટ અને આ બધા પ્રમાણેને સંપૂર્ણ રીતે અહીં રજૂ કરવાનું શક્ય નથી બન્યું, તેથી જિજ્ઞાસુઓ અને અભ્યાસીઓને મૂળ આ નિબંધ જેવા વિનંતિ છે.
આ પ્રસંગે વિશેષ જાણવા જેવી બાબત તો એ છે કે આ નિબંધ વાંચ્યા પછી સુપ્રસિદ્ધ જર્મન વિદ્વાન ડો. હર્મન યાકેબીએ પણ પિતાને મત ફેરવીને મુનિએ સિદ્ધ કરેલ હરિભદ્રનો સમય સ્વીકારી લીધે હતો, અને તેને નિર્દેશ તેમણે પિતાની સમરૂની પ્રસ્તાવનામાં કર્યો છે. – સંપાદક

Page #108

[૭] જિનેશ્વરસૂરિ
f
આ ગ્રંથના કર્તા [કથાકાષ પ્રકરણના કર્તા ], ગ્રંથની શરૂઆતમાં અને ગ્રંથને અ ંતે કરેલ ઉલ્લેખા ઉપરથી સ્પષ્ટપણે જાણી શકાય છે તે પ્રમાણે, શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ છે. આમ તે આ નામના અનેક સૂરએ જૈન સંપ્રદાયમાં થઈ ગયા છે; પરંતુ આના કર્તા તા એ જ જિનેશ્વર સૂરિ છે કે જે સૌથી વધારે પ્રસિદ્ધ છે, અને જૈન શ્વેતાંબર સ ંપ્રદાયમાં જેએ બહુ જ વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. આ આચાય વર્ધમાનસૂરિના । શિષ્ય હતા.
ચૈત્યવાસ
જિનેશ્વરસૂરિના સમયમાં, જૈન શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં, વધારે ભાગે ચૈત્યા એટલે કે જિનમદિરામાં રહેનાર યતિવનું જોર હતું. આ યતિએ જૈન દેવમંદિરો, જે તે વખતે ચૈત્યને નામે વિશેષ પ્રસિદ્ધ હતાં, તેમાં જ રાતદિવસ રહેતા, ભાજન વગેરે કરતા, ધર્મોપદેશ આપતા, ભણવાભણાવવામાં પ્રવૃત્ત રહેતા અને સૂતા-બેસતા. મતલબ કે ચૈત્ય જ એમને મઠ કે એમનું નિવાસસ્થાન હતું; અને તેએ ચૈત્યવાસીને નામે પ્રસિદ્ધ હતા. આની સાથેસાથે એમના આચાર-વિચાર પણ ઘણાખરા એવા શિથિલ કે જુદી જાતના હતા કે જે જૈન શાસ્ત્રોમાં વધુ વેલ નિ થ જૈન મુનિના આચાર સાથે અસંગત લાગતા હતા. તેઓ એક જાતના મઠપતિ હતા. શાસ્ત્રોક્ત આચારાનું પાલન કરવાવાળા યતિ–મુનિએ એ વખતમાં બહુ ઓછી સંખ્યામાં નજરે પડતા હતા. જૈનધર્મનુ મહાન કેન્દ્ર અણુહિલપુર
ગુજરાતની પ્રાચીન રાજધાની અણહિલપુર, જે એ સમયે આખા

Page #109

જૈન ઈતિહાસની ઝલક ભારતવર્ષમાં એક મુખ્ય નગરી ગણાતી હતી, અને સમૃદ્ધિ અને સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિએ જેની ભારે નામના હતી, તે જૈનધર્મનું પણ એક મોટું કેન્દ્ર બની હતી. જૈનધર્મનાં સેંકડે મંદિરે એમાં ઊભાં થયેલાં હતાં. હજારોની સંખ્યામાં ત્યાં જૈન શ્રાવકે રહેતા હતા. વેપાર, ખેતી અને રાજકારભારમાં આ જૈનેનું સ્થાન ઘણું ઊંચું હતું—સૌથી વધારે આગળ પડતું હતું. ભારતના સુદરમાં સુંદર સ્થાપત્યના એક અનન્ય નમૂના રૂ૫ આબુ પર્વત ઉપરના આદિનાથ મંદિરના તેમ જ કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરના નિર્માતા, મહાન કલાપ્રેમી અને ગૂર્જર સામ્રાજ્યના મહાન રક્ષક મહાદંડનાયક વિમળ મંત્રી વગેરે જેવા અનેક જૈન શ્રાવકે એ નગરના મુખ્ય નાગરિકે લેખાતા હતા. ચૈત્યવાસીઓની કામગીરી અને અણહિલપુરમાં એમને પ્રભાવ
શાસ્ત્રકાર શાંત્યાચાર્ય, મહાકવિ સુરાચાર્ય, મંત્રવાદી વીરાચાર્ય વગેરે જેવા પ્રભાવશાળી, પ્રતિષ્ઠિત અને વિદ્વાનોના અગ્રણી ચૈત્યવાસી યતિઓ એ જૈન સમાજના ધર્માધ્યક્ષ તરીકેનું ગૌરવ ધરાવતા હતા. જૈન સમાજ ઉપરાંત આમ જનતા ઉપર તેમ જ રાજદરબારમાં પણ આ ચૈત્યવાસી યતિઓને પ્રભાવ ઘણે મેટો હતો. જૈન ધર્મશાસ્ત્રો ઉપરાંત જ્યોતિષ, વૈદ્યક અને મંત્ર-તંત્ર વગેરે શાસ્ત્રો અને એના વ્યાવહારિક પ્રયોગની બાબતમાં પણ આ જૈન યતિઓ ભારે જાણકાર અને પ્રમાણભૂત મનાતા હતા. ધર્માચાર્યો તરીકેનાં ખાસ કાર્યો અને વ્યવસાય ઉપરાંત તેઓ વ્યાવહારિક બાબતોમાં પણ ઘણો ફાળો આપતા રહેતા હતા. જૈન ગૃહસ્થાનાં બાળકોના વ્યાવહારિક શિક્ષણનું કામ પ્રાયઃ આ યતિઓને જ અધીન હતું; અને એમની પાઠશાળાઓમાં ગણનાપાત્ર અને માનોગ્ય જૈનેતર શેઠ–શાહુકારે તેમ જ ઊંચી પાયરીના રાજદરબારી પુરુષોનાં બાળકે પણ ભારે હોંશથી અભ્યાસ કરતાં રહેતાં હતાં. આ રીતે રાજવર્ગ અને જનસમાજમાં આ ચૈત્યવાસી યતિઓની ખૂબ પ્રતિષ્ઠા જામી હતી, અને બધી બાબતમાં એમની ધાક બેઠેલી હતી.

Page #110

જિનેશ્વરસૂરિ
જૈન તિને શાસ્રવિહિત જીવનક્રમ
પણ એમને આ સમગ્ર વ્યવહાર, જૈન શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ, પતિમાર્ગોથી સાવ વિપરીત અને હીન આચારને પાષકહતા. જૈન શાસ્ત્રાના વિધાન પ્રમાણે તેા જૈન યતિઓનું મુખ્ય કર્તવ્ય કેવળ આત્મકલ્યાણ કરવુ, અને એની આરાધના માટે શમ, દમ, તપ આદિ દશ પ્રકારના યતિધર્માનું સતત પાલન કરતાં રહેવું, એ જ છે. જીવનનિર્વાહ માટે જ્યાં કયાંયથી મળી ગયેલ લૂખુંસૂ કું અને તે પણ શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે મળેલું ભિક્ષાન્ત આરોગીને રાતદિવસ જ્ઞાન-ધ્યાનમાં રત રહેવું અને જે કેાઈ મુમુક્ષુ જન પેાતાની પાસે આવી પહાંચે એને ફક્ત મેાક્ષમાના ઉપદેશ આપવા એ જ એમનું ક`વ્ય છે. આ સિવાય તિઆએ ન તે ગૃહસ્થા સાથે કાઈ પ્રકારનેા સ`સ રાખવા જોઈ એ કે ન તે। કાઈ પ્રકારને કાઈ તે ઉપદેશ જ આપવા જોઇ એ. કાર્ડ સ્થાનમાં લાંબા સમયને માટે નિયત વાસ ન કરતાં હંમેશાં પરિભ્રમણ કરતાં રહેવું અને ઘીચ વસતીમાં રહેવાને બદલે ગામની બહાર જીણું—શીણુ દેવાલયાનાં આંગણાંમાં કે પથિકાશ્રયામાં એકાંતનિવાસી બનીને સદા કાઈ ને કાઈ પ્રકારનું તપ કરતાં રહેવું, એ જ જૈનયતિનેા શાસ્ત્રવિહિત એકમાત્ર જીવનક્રમ છે.
૯૩.
ત્યાગધ ની સ્થાપના માટે જિનેશ્વરસૂરિના પ્રબળ પુરુષા
યતિધના આવા શાસ્ત્રોક્ત આચારે। અને ચૈત્યવાસી યતિઓના ઉપર્યુ`ક્ત વ્યવહાર વચ્ચે મોટા દુમેળ જોઈ ને અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પ્રરૂપેલ શ્રમધર્મની આવી પ્રચલિત અરાજકતાવાળી દશાથી ખિન્ન થઈ ને જિનેશ્વરસૂરિએ એના પ્રતીકાર માટે સુવિહિત માને પ્રચારક એવા પેાતાનેા એક નવ ગણુ સ્થાપન કર્યાં અને એ ચૈત્યવાસીઓની વિરુદ્ધ એક પ્રબળ આંદોલન શરૂ કર્યું.
આમ તે પહેલાં એમના ગુરુ વર્ધમાનસૂરિ પાતે પણ ચૈત્યવાસી યતિઓના એક મુખ્ય આચાર્યાં હતા. પણ જૈન શાસ્ત્રોનુ ં વિશેષ

Page #111

૯૪
જેને ઈતિહાસની ઝલક અધ્યયન કરવાથી એમના મનમાં કંઈક વૈરાગ્ય જાગૃત થયે, અને એ સમયના જૈન યાતિસંપ્રદાયની ઉપર વર્ણવી તેવી આચાર સંબંધી પરિસ્થિતિની શિથિલતાને અનુભવ કંઈક વધારે ખેદકારક લાગે; તેથી એમણે એ અવસ્થાને [ ચૈત્યવાસી યતિજીવનને ] ત્યાગ કરીને વિશિષ્ટ ત્યાગમય જીવનનું અનુસરણ કરવાના માર્ગને સ્વીકાર કર્યો. જિનેશ્વરસૂરિએ પિતાને ગુરુએ સ્વીકારેલ આ માર્ગે ચાલવાને સવિશેષ રૂપે નિશ્ચય કર્યો, એટલું જ નહીં, પરંતુ તેઓએ એને સમસ્ત સંપ્રદાયવ્યાપી અને દેશવ્યાપી બનાવવાને પણ સંક૯પ કર્યો અને એને માટે જીવનભર પ્રબળ પુરુષાર્થ કર્યો.
આ પ્રયત્નમાં જરૂરી અને ઉપયેગી એવું જ્ઞાનબળ અને ચારિત્રબળ, એ બન્ને બળ એમનામાં પૂરતા પ્રમાણમાં મોજૂદ હતાં, તેથી એમને પિતાના ધ્યેયમાં ઘણીખરી સફળતા પ્રાપ્ત થઈ અને જ્યાં ચૈત્યવાસીઓને વધુમાં વધુ પ્રભાવ હતો અને એમને વિશિષ્ટ સમૂહ હતો તે અણહિલપુરમાં પહોંચી જઈને એમણે ચૈત્યવાસની સામે પિતાને પક્ષ અને પિતાનું સ્થાન સ્થાપિત કર્યા. ચૌલુક્ય રાજવી દુર્લભરાજની સભામાં ચયવાસી પક્ષના સમર્થક આગેવાન સૂરાચાર્ય જેવા મહાવિદ્વાન અને પ્રબળ સત્તાધારી આચાર્યની સાથે શાસ્ત્રાર્થ કરીને એમણે એમાં વિજય મેળવ્યું. વિશાળ અને ગૌરવશાળી શિષ્ય પરંપરા
આ બનાવને લીધે કેવળ અણહિલપુરમાં જ નહીં પણ આખા ગુજરાતમાં અને એની આસપાસના મારવાડ, મેવાડ, વાગડ, સિંધ અને દિલ્લી સુધીના પ્રદેશમાં જિનેશ્વરસૂરિની ખ્યાતિ અને પ્રતિષ્ઠા વધી ગઈ. ઠેર ઠેર સેંકડે શ્રાવકે એમના ભક્ત અને અનુયાયી બની ગયા. ઉપરાંત, સેંકડે અજૈન ગૃહસ્થ પણ એમના ભક્ત બનીને નવા શ્રાવક બન્યા. અનેક પ્રભાવશાળી અને પ્રતિભાસંપન્ન વ્યક્તિઓએ એમની પાસે યતિદીક્ષા લઈને એમને સુવિહિત શિષ્ય બનવાનું ગૌરવ

Page #112

જિનેશ્વરસૂરિ
૯૫ પ્રાપ્ત કર્યું. એમની શિષ્ય પરંપરા ખૂબ વધી અને તેને અનેક શાખા -પ્રશાખારૂપે ફેલા થયે. એમાં મોટા મોટા વિદ્વાને, ક્રિયાનિક અને ગુણગરિષ્ઠ આચાર્ય–ઉપાધ્યાય આદિ સમર્થ સાધુપુરુષે થઈ ગયા. નવાંગીવૃત્તિકાર અભયદેવસૂરિ, સંગરંગશાળા વગેરે ગ્રંથોના ર્તા જિનચંદ્રસૂરિ, સુરસુંદરીચરિતના કર્તા ધનેશ્વર અપનામ જિનભદ્રસૂરિ, આદિનાથ ચરિત્ર આદિના કર્તા વર્ધમાનસૂરિ, પાર્શ્વનાથચરિત્ર તથા મહાવીરચરિત્રના કર્તા ગુણચંદ્ર ગણું અપરનામ દેવભદ્રસૂરિ, સંધપટ્ટક વગેરે અનેક ગ્રંથના રચયિતા જિનવલ્લભસૂરિ– ઈત્યાદિ અનેક મોટા મોટા ધુરંધર વિદ્વાન અને શાસ્ત્રકારે જેઓ એ જમાનામાં ઉત્પન્ન થયા અને જેમની સાહિત્યિક ઉપાસનાએ જૈન સાહિત્યના ભંડારને ખૂબ સુસમૃદ્ધ અને સુપ્રતિષ્ઠિત બનાવ્યા, તેઓ આ જ જિનેશ્વરસૂરિના શિષ્ય-પ્રશિષ્ય હતા........ બીજા ગ ઉપર પ્રભાવ
જિનેશ્વરસૂરિના આ પ્રબલ પાંડિત્ય અને ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રને પ્રભાવ, આ રીતે, ન કેવળ એમના શિષ્યસમૂહ સુધી જ ફેલાયે; પરંતુ તે સમયના બીજા બીજા ગછો અને યતિસમુદાયના મોટા મોટા વ્યક્તિત્વશાળી યતિઓ ઉપર પણ એની ઘેરી અસર પડી, અને તેથી એમાંથી પણ કેટલાય સમર્થ યતિઓએ, એમનું અનુકરણ કરીને, કિદ્ધાર અને જ્ઞાન પાસના આદિની વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિનું ભારે ઉત્સાહ પૂર્વક ઉત્તમ રીતે અનુસરણ કર્યું. આમાં બૃહ૭ને નેમિચંદ્ર અને મુનિચંદ્રસૂરિને સમુદાય તથા માલધારી ગચ્છના અભયદેવસૂરિને સમુદાય તેમ જ પૂર્ણતલ ગ૭ના પ્રદ્યુમ્નસૂરિને શિષ્ય પરિવાર વિશેષ ઉલ્લેખને યેગ્ય છે...... જૈન સમાજમાં નૂતન યુગને ઉદય
જિનેશ્વરસૂરિના જન્મ અને કાર્યના પ્રભાવને લીધે જૈન શ્વેતાંબર સમાજમાં એક સાવ નૂતન યુગનો ઉદય થયે. પ્રાચીન પ્રચલિત ભાવ

Page #113

જેને ઈતિહાસની ઝલક નાઓમાં પરિવર્તન આવવા લાગ્યું. ત્યાગીઓ અને ગૃહસ્થ –એ બને વર્ગમાં નવું સંગઠન થવા લાગ્યું. ત્યાગી અર્થાત તિવર્ગ, જે પ્રાચીન પરંપરાગત ગણો અને કુલ રૂપે વિભક્ત હતું, તે હવે નવી જાતના ગચ્છના રૂપમાં સંગઠિત થવા લાગ્યો. દેવપૂજા અને ગુરુ-ઉપાસનાની જે કેટલીક પ્રાચીન પદ્ધતિઓ પ્રચલિત હતી, એમાં સંશોધન અને પરિવર્તન કરવાનું વાતાવરણ ચોતરફ પ્રસરવા લાગ્યું. આ પહેલાં યતિવર્ગને જે એક મેટ સમૂહ ચયનિવાસી બનીને ચાની સંપત્તિ અને રક્ષા અધિકારી બની બેઠો હતો, અને ઘણું ખરું શિથિલાચારી અને પિતાની પૂજા-ભક્તિમાં મગ્ન બની ગયો હતો, એમાં, એમના [ જિનેશ્વરસૂરિના] આચારપરાયણ અને ભ્રમણશીલ જીવનના પ્રભાવે, ભારે ઝડપથી અને મોટા પ્રમાણમાં પરિવર્તન આવવા લાગ્યું.
અમે ઉપર સૂચવ્યું છે તેમ,એમના આદર્શને ધ્યાનમાં રાખીને બીજા અનેક સમર્થ યતિઓ ઐત્યાધિકાર અને શિથિલાચારને ત્યાગ કરીને સંયમની વિશુદ્ધિને માટે ક્રિોદ્ધાર કરવા લાગ્યા, અને પિતે સારા સંયમી બનવા લાગ્યા. સંયમ અને તપની સાથોસાથ જુદા જુદા વિષયેનાં શાસ્ત્રના અધ્યયનનું અને જ્ઞાન-સંપાદનનું કામ પણ આ યતિઓમાં ખૂબ ઉત્સાહપૂર્વક વ્યવસ્થિત રીતે થવા લાગ્યું. આવકારવા યોગ્ય બધાયા વિષયના નવા નવા ગ્રંથ રચાવા લાગ્યા અને પ્રાચીન ગ્રંથ ઉપર ટીકા-ટિપણે રચાવા લાગ્યાં. અધ્યયન-અધ્યાપન અને ગ્રંથસજનના કાર્યમાં જરૂરી એવા પ્રાચીન જૈન ગ્રંથો ઉપરાંત બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધ સંપ્રદાયના પણ વ્યાકરણ, ન્યાય, અલંકાર, કાવ્ય, કેષ, છંદ, તિષ વગેરે વિવિધ વિષયના બધાય મહત્વના ગ્રંથની પોથીઓનો સંગ્રહ કરતા મોટા મોટા જ્ઞાનભંડેરે પણ સ્થપાવા લાગ્યા.
હવે આ યતિઓ ફક્ત પિતાના જ સ્થાનમાં ગોંધાઈ રહીને બેસી રહેવાને બદલે ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશમાં વિચારવા લાગ્યા અને તે સમયની પરિસ્થિતિને અનુરૂપ ધર્મ–પ્રચારનું કામ કરવા લાગ્યા. ઠેર ઠેર અજૈન

Page #114

૭
જિનેશ્વરસૂરિ ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય કુલેને પોતાના આચાર અને જ્ઞાનથી પ્રભાવિત કરીને નવા નવા જૈન શ્રાવકો બનાવવામાં આવ્યા. જૂનાં જૈન ગોષ્ઠીકુળને નવી જાતિઓ રૂપે સંગઠિત કરવામાં આવ્યાં. પ્રાચીન જૈન મંદિરના ઉદ્ધારનું અને નવાં મંદિરના નિર્માણનું કામ પણ બધે વિશેષ રૂપે થવા લાગ્યું. જે યતિઓએ ચૈત્યવાસ તજી દીધા હતા એમને રહેવા માટે એવાં નવાં વસતિગૃહે બનવા લાગ્યાં, જેમાં તે તે યતિઓના અનુયાયી શ્રાવકે પણ પિતાની નિત્ય-નૈમિત્તિક ધર્મક્રિયાઓ કરી શકે એવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી હતી. આ વસતિગૃહે જ, પછીના સમયમાં, “ઉપાશ્રય'ના નામે પ્રસિદ્ધ થયાં........... આ રીતે આ યતિઓમાં, પ્રાચીન પ્રચલિત પ્રવાહની દૃષ્ટિએ, એક પ્રકારને નૂતન જીવન-પ્રવાહ ચાલુ થયો, અને એ દ્વારા જૈન સંધનું નવીન રૂપે સંગઠન થવું શરૂ થયું.
સાચા યુગપ્રધાન
આ રીતે એ સમયના જૈન ઇતિહાસનું સિંહાલેકન કરવાથી જાણી શકાય છે કે વિક્રમની અગિયારમી સદીની શરૂઆતમાં યતિવર્ગમાં, એક રીતે, નૂતન યુગની ઉષાનો આભાસ થવા લાગ્યો હતો; અને એને પ્રગટ પ્રાદુર્ભાવ જિનેશ્વરસૂરિના ગુરુ વર્ધમાનસૂરિને ક્ષિતિજ ઉપર ઉદય થવાને લીધે દષ્ટિગોચર થે. જિનેશ્વરસૂરિના જીવનકાર્યો આ યુગ પરિવર્તનને સુનિશ્ચિત મૂર્ત સ્વરૂપ આપ્યું ત્યારથી લઈને તે પછીનાં પ્રાયઃ નવા વર્ષમાં, આ પશ્ચિમ ભારતમાં, જૈનધર્મને જે સાંપ્રદાયિક અને સામાજિક પ્રવાહ વહેતો રહ્યો એના મૂળમાં જિનેશ્વરસૂરિનું જીવન સૌથી વધુ વિશિષ્ટ પ્રભાવ ધરાવે છે. અને એ દષ્ટિએ " જિનેશ્વરસૂરિને, એમના પાછળના શિષ્ય–પ્રશિષ્યએ, “યુગપ્રધાન” પદથી સંબંધિત કર્યા અને બિરદાવ્યા છે એ સર્વથા સત્ય સ્થિતિનું સૂચક છે.
19

Page #115

૯૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
જિનેશ્વસૂરિજીની જીવનકથા
દેશ, જ્ઞાતિ, પિતા અને નામ
આ પ્રબંધના [પ્રભાવકચરિતમાંના અભયદેવસૂરિપ્રશ્ન ધના] કથન પ્રમાણે જિનેશ્વરસૂરિ અને એમના ભાઈ બુદ્ધિસાગરનું જન્મસ્થાન મધ્યપ્રદેશ (અને સામતિલકસૂરિષ્કૃત સમ્યકત્વસપ્તતિકાવૃત્તિમાંની ધનપાલકથામાં સૂચવ્યા મુજબ મધ્યપ્રદેશની પ્રસિદ્ધ નગરી બનારસ) છે. તે જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ હતા અને એમના પિતાનું નામ કૃષ્ણ હતું. બન્ને ભાઈઓનાં મૂળ નામ અનુક્રમે શ્રીધર અને શ્રીપતિ હતાં.
ધારાનગરીમાં ગમન
આ બન્ને ભાઇ એ ધણા બુદ્ધિમાન અને પ્રતિભાશાળી હતા. એમણે વેદવેદ્યામાં ભારે નિપુણતા મેળવી હતી; અને સ્મૃતિ, ઇતિહાસ, પુરાણુ વગેરે અન્ય શાસ્ત્રોમાં પણુ તે પૂરેપૂરા પ્રવીણ હતા. પેાતાના અભ્યાસ પૂરા કર્યાં પછી આ બન્ને ભાઈ એએ, દેશાંતર જોવાની ઇચ્છાથી, પેાતાના વતનમાંથી પ્રયાણ કર્યું. એ વખતે માળવાની ધારાનગરીની સમગ્ર ભારતવર્ષીમાં ભારે નામના હતી. ભારતીય વિદ્યાઆના માટા ચાહક અને પ્રખર વિદ્વાન રાજાધિરાજ ભાજદેવ ત્યાંના અધિપતિ હતા. આ બન્ને ભાઈ એ ક્રૂરતા કરતા ધારાનગરી પહોંચ્યા.
શ્રેષ્ઠી લક્ષ્મીપતિના મહેમાન, શ્રેષ્ઠીની પ્રીતિ
ધારાનગરીમાં લક્ષ્મીપતિ નામે એક મેટા ધનાઢય અને દાનશીલ જૈન ગૃહસ્થ રહેતા હતા. એ પરદેશી વિદ્વાના અને અતિથિને ખૂબ આદરપૂર્વક હંમેશાં અન્ન-વસ્ત્ર વગેરેનું દાન કરતા રહેતા હતા. શ્રીધર અને શ્રીપતિ એ બન્ને ભાઈ એ એને ત્યાં પહાંચ્યા. એણે એમની આકૃતિ વગેરે જોઈ ને ખૂબ ભક્તિપૂર્વક એમને ભોજન વગેરે કરાવ્યું.
આ રીતે તેઓ કેટલાક દિવસ સુધી ભેજનને માટે એને ત્યાં જતા રહ્યા અને ત્યાં જે પ્રવૃતિ ચાલતી રહેતી એનું નિરીક્ષણ પણ કરતા રહ્યા.

Page #116

જિનેશ્વરસૂરિ
૯૯
એ શ્રેષ્ઠીના વેપાર ધણા મહેાળા હતા અને એને ત્યાં રાજ લાખાની લેવડ-દેવડ થતી રહેતી. એ લેવડ દેવડને હિસાબ મકાનની સામેની ભીંત ઉપર લખવામાં આવતા હતા. એનું વારંવાર નિરીક્ષણ કરવાથી એ બન્ને ભાઈઓને એ મેઢે જેવા થઈ ગયા હતા. અકસ્માત્, કમનસીબે, એક દિવસ ત્યાં આગ લાગી ગઈ અને એ મકાન બળી ગયું ! ખીજી બધી ચીજોની સાથે જે ભીંત ઉપર દુકાનના હિસાબની નોંધણી કરવામાં આવતી હતી, એ ભીંત પણ બળી ગઈ. શેઠને એથી ખૂબ દુઃખ થયું. લેવડ-દેવડના હિસાબ નાશ પામવાથી વેપાર સંબંધી કામેામાં અનેક પ્રકારની અડચણા ઊભી થવા લાગી. ખીજે દિવસે જ્યારે આ બ્રાહ્મણ ભાઈ એ ફરી એમના મકાને ગયા તેા રોડની એવી દશા જોઈ ને એમને ખૂબ દુઃખ થયું. શેઠનું ઉદાસ માં જોઈ ને તેઓએ એમને કંઈક દિલાસા આપવા માટે ઉપદેશરૂપે એ એક વેણ કહ્યાં, તેા શેઠે કહ્યું કે ‘· મને આ ધન, અન્ન, વસ્ત્ર વગેરેને નાશ થવાથી એવા ખેદ નથી થયા, જેવા લેવડ દેવડનેા હિસાબ નાશ થવાથી થયેા છે; કારણ કે એને લીધે કેટલાય વ્યવહારિયા સાથે મારે ઝઘડા થરો અને મારી ધાર્મિકતાને ધક્કો પહેાચશે.' ત્યારે એ ભાઈ એએ કહ્યું કે એ ભીંત ઉપર જે કંઈ તાંધેલું હતું એ બધુંય અમને અક્ષરેઅક્ષર યાદ છે; જે તમે ઇચ્છો તે અને તેાંધી લઈ શકેા છે.' આ સાંભળીને શેઠ રાજી રાજી થઈ ગયા, અને એણે એમને સારા આસન ઉપર બેસાડીને એમના મેાંએથી એ હિસાબ નાંધી લીધા.........પછી એણે એમનેા ખૂબ સત્કાર કર્યાં અને પેાતાના ધરની બધી વ્યવસ્થા સાચવનાર તરીકે એમને પેાતાના ઘરમાં જ રાખી લીધા.
"
* એ જમાનામાં, આજની જેમ, કાગળના ચાપડાએ નહેાતા, તેથી વેપારીએ પાતાની રાજેરાજની લેવડ-દેવડના હિસાબ, જે એ ઘેાડા હાય તા લાકડાની પટ્ટી ઉપર ( જે સ્લેટના બદલે ઉપયાગમાં લેવામાં આવતી હતી), અને વધારે હાય તેા એ માટે જ તૈયાર કરેલી ભીંત ઉપર પાણી મેળવેલ ખડીથી અથવા શ્યાહીથી લખી લેતા હતા. પછી, ફુરસદે, એને કપડાનાં ટીપણાં ઉપર ઉતારી લેવામાં આવતા.

Page #117

૧૦૦
જૈન ઈતિહાસની ઝલક વધમાનસૂરિ પાસે દીક્ષા
એ બન્ને ભાઈઓ જિતેન્દ્રિય અને શાંત સ્વભાવના હતા. તેથી એ શેઠને વિચાર આવ્યો કે આ તે મોટા સાધુપુરુષ બનવાને ગ્ય છે; તેથી જો મારા ધર્મગુરુ વર્ધમાન આચાર્ય સાથે એમની મુલાકાત થઈ જાય તે બહુ સારું થાય. એમ વિચારીને એક દિવસ શેઠ એ બન્ને ભાઈઓને, એ સમયે ત્યાં પધારેલા, વર્ધમાનસૂરિની પાસે લઈ ગયા. આચાર્યની બ્રહ્મતેજથી દીપતી મૂર્તિ જોઈને શ્રીપતિ અને શ્રીધર ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને એમણે એમને શ્રદ્ધા-ભક્તિ પૂર્વક નમસ્કાર કર્યા. આચાર્ય પણ એ ભાઈઓની ભવ્ય આકૃતિ અને ઉત્તમ લક્ષણોવાળી એમની દેહરચના જોઈને ખૂબ હર્ષિત થયા. કેટલાક દિવસ સુધી આચાર્યશ્રીની પાસે નિરંતર જતાં-આવતાં રહેવાથી અને શાસ્ત્રચર્ચા થતી રહેવાથી એમના મનમાં એમના દીક્ષિત-શિષ્ય બનવાની ભાવના જાગી. અને છેવટે, શેઠની અનુમતિ અને સહાનુભૂતિપૂર્વક, એમણે વર્ધમાનસૂરિની પાસે જૈન યતિપણાની દીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી.
આમે એ બન્ને ભાઈઓ મેટા વિદ્વાન તે હતા જ, જૈન દીક્ષા લીધા પછી થોડા જ વખતમાં તેઓ જૈન શાસ્ત્રમાં પણ પારંગત બની ગયા. અને કેટલાક વખત પછી આચાર્યો, એમને બધી રીતે ગ્ય સમજીને, આચાર્ય પદથી વિભૂષિત કર્યા. શ્રીધરનું નામ જિનેશ્વરસૂરિ અને શ્રીપતિનું નામ બુદ્ધિસાગરસૂરિ રાખવામાં આવ્યું. અણહિલપુર તરફ વિહાર
પછી આચાર્યશ્રીએ એમને દેશ-દેશાંતરમાં વિચારીને પોતાના વિશુદ્ધ ઉપદેશ દ્વારા, જૈનધર્મને પ્રચાર કરવાની આજ્ઞા આપી. ગુરુએ એમને કહ્યુંઃ “ગુજરાતની રાજધાની અણહિલપુરમાં ચૈત્યવાસી યતિઓનું ખૂબ જેર છે, અને તેઓ ત્યાં સુવિહિત યતિઓને ન તે આવવા દે છે કે ન તો રહેવા દે છે. તમે બન્ને પ્રભાવશાળી અને પ્રતિભાશાળી સાધુએ છે, તેથી ત્યાં જઈને તમારા ચારિત્ર અને પાંડિત્યના બળથી ચૈત્યવાસીઓના મિથા અહંકાર અને શિથિલાચારને દૂર કરે.”

Page #118

જિનેશ્વરસૂરિ
૧૦૧ ચૈત્યવાસીઓનું રફ સેમેશ્વરને ત્યાં વાસ
ગુરુની આજ્ઞાથી એ બન્ને ભાઈએ, પોતાના કેટલાક સાથી સાધુઓની સાથે, વિચરતા વિચરતા અણહિલપુર પાટણમાં પહોંચ્યા. શહેરમાં પ્રવેશ કરીને એમણે રહેવાને માટે કેટલાંય ઠેકાણે મકાનની તપાસ કરી, પરંતુ કોઈએ કયાંય જગ્યા ન આપી ત્યારે એમને ગુરુમહારાજના કથનની પૂર્ણ પ્રતીતિ થઈ
એ વખતે ત્યાં ચાલુક્ય નૃપતિ દુર્લભરાજ રાજ્ય કરતો હતો. એને ઉપાધ્યાય તેમ જ રાજપુરેહિત ગુરુ સોમેશ્વર દેવ હતું, જે બૃહસ્પતિ જેવો વિદ્વાન અને નીતિનિપુણ રાજપુરુષ હતો. જિનેશ્વરસૂરિ અને બુદ્ધિસાગરસૂરિ એમના મકાને પહોંચ્યા. એમના દ્વારે ઊભા રહીને એમણે વિશિષ્ટ સંકેતવાળા વેદમંત્રનું એવા ગંભીર સ્વરે ઉચ્ચારણ કર્યું કે એને સાંભળીને રાજપુરોહિત આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. પુરોહિત એ વખતે પિતાના નિત્યકર્મરૂપ દેવપૂજનમાં રોકાયેલ હતે –વેદમંત્ર સાંભળીને જાણે એ સમાધિમગ્ન થઈ ગયું. એણે પિતાના ભાઈને બેલાવીને કહ્યું કે “જરા જુઓ તો ખરા, બહાર દરવાજા પર કેણુ વેદમંત્ર ઉચ્ચારી રહ્યું છે?” પિતાના ભાઈ દ્વારા એ ભાઈ એનું સ્વરૂપ જાણીને પુરેહિતે ખૂબ આદરપૂર્વક એમને અંદર બોલાવ્યા અને એગ્ય સ્થાને બેસાર્યા. આશીર્વાદરૂપ કેટલાક લેકેના ઉચ્ચારણું પછી પુરેહિતે એમની સાથે વાતચિત કરી અને કેટલેક શરૂઆતનો વૃત્તાંત સાંભળીને પછી એમને પૂછયું કે આપને ઉતારે ક્યાં છે ? જવાબમાં એમણે કહ્યું કે આ નગરમાં ચૈત્યવાસી યતિઓનું વધારે જેર હોવાને કારણે અમને કોઈ ઊતરવા જગ્યા આપતા નથી; તેથી અમે તમારે ત્યાં આવ્યા છીએ. પુરોહિત, ખૂબ પ્રસન્નતાપૂર્વક, પિતાના વિશાળ ભવનમાં, જ્યાં વિદ્યાર્થીઓના પઠન-પાઠનની પાઠશાળા હતી, એના એક એકાંત ભાગમાં એમને રહેવાની જગ્યા આપી. પુરોહિતના કેટલાક નોકરની સાથે ગોચરી માટે જુદાં જુદાં ઘરોમાં જઈને એમણે ત્યાંથી પિતાને ખપતી ગોચરી વહોરી લીધી અને પોતાના સ્થાનમાં

Page #119

૧૦૨
જૈન ઈતિહાસની ઝલક આવીને આહાર કર્યો. વિદ્વાનેને સતેષ
રાજપુરોહિતના મકાને આવા કોઈ અપરિચિત જૈન યતિઓ આવીને રહ્યા છે એ વાત એકદમ આખા નગરમાં ફેલાઈ ગઈ. પહેલાં તે ઘણાય યાજ્ઞિક, સ્માર્ત, દીક્ષિત, અગ્નિહોત્રી વગેરે બ્રાહ્મણ વિકાને કુતૂહલથી પ્રેરાઈને ત્યાં આવી પહોંચ્યા. એમની સાથે એમણે અનેક પ્રકારની પ્રૌઢ અને ગંભીર શાસ્ત્રચર્ચા કરી, અને એમની આવી અસાધારણ શાસ્ત્રનિપુણતાને જોઈને તેઓ ખૂબ સંતુષ્ટ થયા. ચૈત્યવાસીઓની ચાલ્યા જવાની માગણી; પુરાહતને જવાબ
એટલામાં નગરના મુખ્ય ચૈત્યવાસી આચાર્યો મોકલેલા કેટલાક માણસો ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને એમણે એમને આવેશભર્યા શબ્દોમાં આજ્ઞા કરી કે “આ શહેરમાં ચૈત્યબાહ્ય શ્વેતાંબરોને રહેવાને કોઈ હક્ક નથી, માટે તમે અહીંથી જલદી ચાલ્યા જાઓ, વગેરે વગેરે
એમના આવા અસભ્ય અને ધૃષ્ટતાભર્યા કથનને સાંભળીને રાજપુરોહિતે પોતે જ એમને જવાબ આપે કે “આને નિર્ણય તે રાજસભાએ કરવાનું છે, તેથી તમે લેકે ત્યાં પહોંચે.” એમણે જઈએ પુરોહિતનો આ સંદેશે પોતાના આચાર્યને કહી સંભળાવ્યો. રાસભામાં ચર્ચા અને ચૈત્યવાસીઓની સંમતિ
બીજે દિવસ ચિત્યવાસી યતિઓ, પોતપોતાની મુખ્ય મુખ્ય વ્યકિતઓ સાથે વખતસર રાજસભામાં આવી પહોંચ્યા અને એમણે પુરોહિતના આ કાર્ય પ્રત્યે પોતાનો વિરોધ જાહેર કર્યો. પુરોહિત પણ એ વખતે ત્યાં હાજર જ હતા. એણે કહ્યું, “મારે ઘેર બે જૈનમુનિઓ આવ્યા, કે જેમને આ મહાન નગરમાં આ જૈનધર્મના અનુયાયીઓએ
* ઉપાધ્યાય જિનપાલસંગ્રહીત “સ્વગુરુવાર્તા નામક બૃહત્પટ્ટાવલિ'માં જણાવ્યા મુજબ સૂરાચાર્ય વગેરે ૮૪ આચાર્યો.

Page #120

જિનેશ્વરસૂરિ
૧૦૩
કયાંય રહેવાની જગ્યા આપી નહીં. આ મુનિઓને ગુણવાન જાણીને મેં એમને મારે ત્યાં રહેવાની સગવડ કરી આપી. આ લકાએ પેાતાના ભટ્ટોને મારે ઘેર માકલીને આવી જાતને અસભ્ય વર્તાવ કર્યાં, તેથી મહારાજને મારું નિવેદન છે કે આમાં મે' કંઈ પણ અનુચિત કામ કર્યુ હોય તે। હું એની સજા ભાગવવા તૈયાર છું.'
'
રાજાએ બધું સાંભળીને કહ્યું કે મારા નગરમાં ખીજા દેશમાંથી જે કાઈ ગુણવાન વ્યકિત આવે એને રહેવા ન દેવાનેા કે હાંકી કાઢવાને કાઈને રા હક્ક છે? અને એમના રહેવા માટે જે કાઈ સ્થાન વગેરેની સગવડ કરી આપે તા એમાં એને દ્વેષ શા છે?
આના જવાબમાં ચૈત્યવાસીઓ તરફથી રાજાને એમ કહેવામાં આવ્યું કે, મહારાજ, આપ જાણી છે કે, આ નગરની સ્થાપના ચાવડા ( ચાપેાત્કટ) વંશના રાજા વનરાજે કરી હતી. બચપણમાં એમનું પાલન—પેાષણુ પંચાસરના ચૈત્યમાં રહેવાવાળા નાગેન્દ્રગચ્છના દેવચંદ્રસૂરિએ કર્યું હતું. વનરાજે જ્યારે આ નવા શહેરની સ્થાપના કરી ત્યારે સૌથી પહેલાં અહીં પાર્શ્વનાથના મંદિરની સ્થાપના કરવામાં આવી અને એનું નામ વનરાજવિદ્વાર એવું રાખવામાં આવ્યું. પછી એણે પેાતાનું આ મંદિર એમને અર્પણ કરી દીધુ અને એમની ખૂબ ભકિત કરી. એ જ વખતે વનરાજે સંધ સમક્ષ એવી વ્યવસ્થા કરી દીધી કે જેથી ભવિષ્યમાં પરસ્પર મતભેદના કારણે કાઈ કલેશ ઉત્પન્ન ન થાય. એણે એવી વ્યવસ્થા કરી દીધી કે અણહિલપુરમાં એ જ યતિએ આવીને નિવાસ કરી શકશે કે જેઓ ચૈત્યવાસી યુતિને ને સંમત હોય; ખીજાઓને અહીં રહેવા દેવામાં નહીં આવે. આગળના રાજાએ કરેલી વ્યવસ્થાનુ પાલન કરવું એ પછીથી થનાર રાજાઓને ધ છે. તેથી અમારા કહેવામાં કઈ અનુચિત વાત હોય તે આપ એના ફેસલા આપે.'
રાજાએ એના જવાખમાં કહ્યું, પહેલાંના રાજાઓએ કરેલી
'
*
'

Page #121

૧૦૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
વ્યસ્થાનું અમે દૃઢતાપૂર્વક પાલન કરવા ઇચ્છીએ છીએ; પણ સાથે સાથે ગુણવાનેાની પૂજાનું ઉલ્લંધન થાય એમ પણ અમે નથી પૃચ્છતા. આપના જેવા સદાચારનિષ્ઠ પુરુષાના આશીર્વાદથી જ તેા રાજાઓના અશ્વની અભિવૃદ્ધ થાય છે. અને આ રાજ્ય તેા આપનું જ છે, એમાં કાઈ સંદેહ નથી. હવે આ બાબતમાં અમારા આપને એવા અનુરાધ છે કે, અમારી માગણીથી, આપ અત્રે આવેલા આ મુનિઓને અહી રહેવાની અનુમતિ આપે !'
રાજાની પૃચ્છા મુજબ એ ચૈત્યવાસી આચાર્યાએ એ નવા આવેલા મુનિઓને શહેરમાં રહેવા દેવાની પેાતાની સંમતિ દર્શાવી. સામેશ્વરની વિનતિ અને શૈવાચાયની ઉદારતા
"
આ પછી પુરાહિતે રાજાને વિનતિ કરી કે આમને રહેવાના સ્થાનની જાહેરાત સ્વયં મહારાજા પેાતે જ પેાતાના શ્રીમુખે કરી દે, જેથી પછી કાઈ તે કશુ કહેવા-સાંભળવાનું ન રહે.'
6
એટલામાં કૂરસમુદ્ર 'નુ બિરુદ્ર ધરાવતા રાજગુરુ શૈવાચા જ્ઞાનદેવ ત્યાં આવી પહેાંચ્યા. રાજાએ ઊભા થઈને એમને પ્રણામાદિ કર્યાં અને પેાતાના જ આસન ઉપર બેસાર્યાં. પછી એમને એણે વિનતિ કરી કે, · આપણા નગરમાં આ જૈન મહિષ એ આવ્યા છે; એમને રહેવાને માટે કાઈ યાગ્ય સ્થાન નથી. જો આપની નજરમાં એવું કાઈ સ્થાન હેાય તે જણાવેા, કે જે એમના ઉપાશ્રય બની શકે.'
ઃ
આ સાંભળીને જ્ઞાનદેવ ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને મેલ્યા, · મહારાજ ! આપ આ રીતે ગુણી જનેાની સેવા કરેા છે એ જોઈને મને ધણા હર્ષોં થાય છે. શૈવ અને જૈન દશ્યૂન વચ્ચે, વાસ્તવિક રીતે, હું કરો। ભેદ નથી માનતા. દર્શાના વચ્ચે ભેદબુદ્ધિ રાખવી એ મિથ્યામતિનું સૂચક છે. ‘ ત્રિપુરુષપ્રાસાદ ’ના અધિકારમાં · કછુટ્ટી ’ નામે જે જગ્યા છે એ આમના ઉપાશ્રયને યાગ્ય બની શકે એવી છે; તેથી પુરેાહિતજી એ સ્થાનના ઉપાશ્રય તરીકે ઉપયાગ કરી શકે છે. આમાં મારા કે
'

Page #122

જિનેશ્વરસૂરિ
૧૦૫ બીજાના કોઈ પણ પક્ષવાળા કંઈ પણ વિદ્ધ નાખશે તો હું પોતે એનું નિવારણ કરીશ.”
આમ કહીને એમણે આ કામને પાર પાડવા એક મુખ્ય બ્રાહ્મણને જ ની અને થેડા જ વખતમાં ત્યાં એક સારો ઉપાશ્રય બની ગયે. - તે પછી અણહિલપુરમાં સુવિહિત જેન યતિઓના રહેવાને માટે અનેક વસતિ–ઉપાશ્રય બનવાની પરંપરા શરૂ થઈ ગઈ. મહાપુરુએ આરંભેલ કાર્યની વૃદ્ધિ થતી જ રહે છે–એમાં કોઈ સંદેહ નથી. અભયદેવસૂરિની દીક્ષા
આ પછી પ્રભાવક ચરિતકારના કહેવા મુજબ, જિનેશ્વરસૂરિ વિહાર કરતા કરતા માળવામાં ધારાનગરીમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં એમણે મહીધર નામે શ્રેષ્ઠી અને એમની પત્ની ધનદેવીના પુત્ર અભયકુમારને દીક્ષા આપી. અભયકુમારે બહુ જ બુદ્ધિશાળી, અત્યંત તેજસ્વી તેમ જ ક્રિયાનિક યતિપુંગવ તરીકેની ખ્યાતિ મેળવી; તેથી જિનેશ્વરસૂરિએ, પિતાના ગુરુ વર્ધમાનસૂરિની આજ્ઞાથી, એમને આચાર્યપદ અર્પણ કર્યું. [એ જ સુપ્રસિદ્ધ નવાંગીવૃત્તિકાર શ્રી અભયદેવસૂરિ.]....... જિનેશ્વરસૂરિની સફળતા
આ રીતે અણહિલપુરમાં જિનેશ્વરસૂરિને પ્રભાવ જામવાથી અને એમને રાજસન્માન મળવાથી એમનો પ્રભાવ બીજાં બીજાં સ્થાનમાં પણ સારી રીતે ફેલાવા લાગ્યો અને સર્વત્ર એમનું બહુમાન થવા લાગ્યું. ઠેર ઠેર એમને ભક્ત શ્રાવકની સંખ્યા વધવા લાગી અને એમની [ સાધુઓની ] વસતિ સ્વરૂપ નવાં ધર્મસ્થાનોની સ્થાપના થવા લાગી. ચૈત્યવાસીઓને એમના પ્રત્યે ઉગ્ર વિરોધ હતો તે શાંત થવા લાગે અને એમની દેખાદેખી બીજા પણ કેટલાય ત્યવાસી યતિઓ ક્રિયદ્વારના કામમાં જોડાવા લાગ્યા. એમનું પ્રચારક્ષેત્ર વિશેષે કરીને ગુજરાત, માળવા, મેવાડ અને ભારવાડ રહ્યું હોય એમ લાગે છે....

Page #123

૧૦૬
જેને ઈતિહાસની ઝલક જિનેશ્વરસૂરિને સમય
એમને સમયનું સૂચન કરતા કાર્યને સૌથી પહેલે ઉલેખ દુર્લભરાજના સમયને છે. ગુજરાતનાં અનેક ઐતિહાસિક પ્રમાણેને આધારે એ નિશ્ચિતરૂપે જાણી શકાય છે કે દુર્લભરાજે વિ. સં. ૧૦૬૬ થી ૧૯૭૮ સુધી ૧૧-૧૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હતું. તેથી આ વર્ષે દરમ્યાન જ કઈક સમયે એમનું પાટણ આવવું અને ત્યાં એ વાદવિવાદ થયાનું નક્કી થાય છે.
સં. ૧૦૮૦માં તેઓ જાબાલીપુર [ અત્યારનું જાલેર ]માં હતા, અને ત્યાં એમણે હરિભદ્રસૂરિના “અષ્ટપ્રકરણ” ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા રચીને પૂરી કરી હતી. એ જ વખતે ત્યાં એમના નાના ભાઈ બુદ્ધિસાગરસૂરિએ પણ પિતાને સ્વપજ્ઞ “બુદ્ધિસાગર વ્યાકરણ ગ્રંથ રચીને પૂરો કર્યો હતો. આથી એમ લાગે છે કે બન્ને આચાર્યો જાબાલીપુરમાં વધારે વખત રહ્યા કરતા હશે. આ જાબાલીપુર એમનું એક વિશિષ્ટ કાર્યક્ષેત્ર કે કેન્દ્રસ્થાન જેવું લાગે છે; કેમકે વિ. સં. ૧૯૯૬માં પણ એમણે ત્યાં રહીને જ “ચૈત્યવંદનટીકા” નામક ગ્રંથની રચના કરી હતી...........
એમને સ્વર્ગવાસના સમયનું સૂચન કરતા કેઈ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ અમારા જેવામાં નથી આવ્યા; પરંતુ એમના ખૂબ વિખ્યાત શિષ્ય અભયદેવસૂરિએ પોતે રચેલી આગમેની ટીકાઓમાંની સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ અને જ્ઞાતાસૂત્રની ટીકાઓ સં. ૧૧૨૦માં પૂરી કરી હતી. આ ટીકાએને અંતે એમણે ટૂંકમાં જે શબ્દોમાં પોતાના ગુરુનું વર્ણન કર્યું છે, તેથી એમ લાગે છે કે કદાચ એ સમયે જિનેશ્વરસૂરિ હયાત ન હતા; એમને સ્વર્ગવાસ થઈ ચૂક્યો હતો. તેથી, અમારું અનુમાન છે કે, સં. ૧૧૧૦ અને ૧૧૨૦ની વચ્ચે ક્યારેક તેઓ દિવંગત થયા હોય..
ગ્રંથરચના
(૧) પ્રમાલક્ષ્ય, (૨) લીલાવતીકથા, (૩) ટ્રસ્થાનકપ્રકરણ,

Page #124

જિનેશ્વરસૂરિ
૧૦૭ (૪) પંચલીંગીપ્રકરણ અને (૫) કથાકેલપ્રકરણ–એ પાંચ ગ્રંથોનો નામ-નિર્દેશ તે......જાણવામાં આવ્યો છે, અને આ પાંચે ગ્રંથમાંથી, એક લીલાવતીકથાને બાદ કરતાં, ચાર ગ્રંથ તો , અત્યારે મળે પણ છે. આ પાંચ ગ્રંથ ઉપરાંત વૃત્તિરૂપ બે ગ્રંથે પણ એમના મળી આવે છે, જેમાં એક તે હરિભદ્રસૂરિકત “અષ્ટક પ્રકરણની વ્યાખ્યા છે; અને બીજો “ચૈત્યવંદન-વિવરણ” નામે વ્યાખ્યા છે. આ મુખ્ય ગ્રંથે ઉપરાંત કેટલીક પરચૂરણ રચનાઓ “કુલક”, “સ્તવ” આદિ નામથી પણ ગણાવવામાં આવે છે, પરંતુ એમના સંબંધી કઈ જાણવા જે ઉલ્લેખ અમારા જેવામાં નથી આવ્યું.
(વિ સં. ૨૦૦૫)
“કથાકેષપ્રકરણ” (સિંધી જૈન ગ્રંથમાલા)ની કથાકષપ્રકરણ ઔર જિનેશ્વરસૂરિ શીર્ષક વિસ્તૃત હિંદી પ્રસ્તાવનામાંથી સંક્ષેપપૂર્વક અનુવાદિત.

Page #125

[૮] મહર્ષિ હેમચંદ્રાચાર્ય
વિક્રમ સંવત ૧૧૪પના કાર્તિકી પૂર્ણિમાને દિવસે પૂર્વ દિશામાં જેવાં પૂજનીય દેવી પાહિનીની પવિત્ર કુક્ષિથી, આ મહામુનીન્દ્ર હેમચંદ્રને જન્મ થયો હતે. લેત્તર ચંદ્રમાની જેમ શાશ્વત પ્રકાશધારી
તેઓ સમગ્ર જીવસમૂહને આહલાદ આપવાવાળા, સાંસારિક વિષના આંતરિક દાહથી સંતપ્ત આત્માને શાંતિ આપવાવાળા, સમ્યગ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ અલૌકિક રત્નની ખાણ સમા જૈનધર્મ રૂપી મહાસાગરના પવિત્ર અહિંસા સ્વરૂપ આનંદદાયક તરંગોને વિશ્વભરમાં ફેલાવવાવાળા, ભવ્ય જનરૂપી મનહર કમળને વિકસ્વર કરવાવાળા, પિતાની અપૂર્વ જ્ઞાનતિથી અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી ઘેરાયેલી ભારત
ભૂમિને ઉજવળ કરવાવાળા અને જેને પ્રકાશ શાશ્વત કાળને માટે ટકી રહેવાને છે એવા લકત્તર ચંદ્રમા જેવા હતા. વિપત્તિનાં વાદળને દૂર કરનારા
“જગતમાં જ્યારે જ્યારે ધર્મની વિશેષ હાનિ થવા લાગે છે, ત્યારે ત્યારે એનું રક્ષણ કરવા માટે કઈ મહાજ્યોતિ–યુગપ્રધાનને જન્મ અવશ્ય થાય છે –કુદરતના આ નિયમ મુજબ જ્યારે જૈનધર્મને વિશેષ ક્ષીણતા લાગુ પડી હતી, આપસઆપસમાં સાંપ્રદાયિક ઝઘડાઓ મૂળ ઘાલી રહ્યા હતા, વિપક્ષીઓ દ્વારા અનેક પ્રકારના પ્રહારો થવા લાગ્યા હતા અને જેનેને આત્મસંયમ શિથિલ થઈ જવા લાગ્યું હતું,

Page #126

મહર્ષિ હેમચંદ્રાચાર્ય
૧૦૯ ત્યારે સમાજ કોઈક ને કંઈક એવી વ્યક્તિની રાહ જોઈ રહ્યો હતો, જે જૈનધર્મ ઉપર ઘેરાયેલાં આ વિપત્તિરૂપી વાદળોને, પોતાના સામર્થથી, વિખેરી નાખે. સમાજની આ આકાંક્ષાને ભગવાન હેમચંદ્ર પૂરી કરી. પ્રચંડ વેગ ધરાવતા આ મહાન દિવ્ય વાયુની શક્તિથી એ મેઘાહંબર વેરાઈ ગયા ! દીક્ષા અને વિદ્યાભ્યાસ
આ આત્માને હાથે જૈનધર્મને મહાન ઉદય થવાનો છે-એમ પોતાના જ્ઞાનબળે જાણીને, ચંદ્ર ગચ્છના મુગટ સમા શ્રી દેવચંદ્રસૂરિએ નવ વર્ષના આ નાનાસરખા બાળકને સંવત ૧૧૫૪માં ચારિત્રરૂપ અમૂલ્ય રત્ન ભેટ આપ્યું હતું..............પૂર્વ જન્મના સુસંસ્કાર અને ક્ષયોપશમની પ્રબળતાને કારણે થોડા વખતમાં જ હેમચંદ્ર મુનિએ બધાં શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરીને પૂર્ણ પાંડિત્ય મેળવી લીધું હતું. સ્મરણશક્તિ અને ધારણુશક્તિ ખૂબ તીવ્ર હોવાને લીધે થેડી મહેનતથી જ એમણે અપાર જ્ઞાન મેળવી લીધું હતું. વિદ્યાની અભિરુચિ ખૂબ તીવ્ર હોવાને લીધે જાણે ભગવતી સરસ્વતી દેવી એમના ઉપર પ્રસન્ન થઈને જાતે જ વરદાન આપવા પધાર્યા હતાં ! ઉત્કટ સંયમ અને આચાર્યપદ
તેઓનાં આત્મસંયમ અને ઇન્દ્રિયદમન ખૂબ ઉત્કટ હતાં. આટલી નાની ઉંમરે આવા પ્રકારની વૈરાગ્યભાવના જાગવી, ભારે આશ્ચર્યકારક બીન ગણાય. વિશ્વભરમાં પાળવામાં સૌથી મુશ્કેલ નિયમ બ્રહ્મચર્ય છે. જેનું વર્ણન સાંભળીને રૂંવાડા ખડાં થઈ જાય, એવું ઘોર તપ અસંખ્ય વર્ષો સુધી તપવાવાળા મોટા મોટા યોગીઓ પણ આ દુષ્કર નિયમની આકરી કસોટીમાં નિષ્ફળ નીવડયાના દાખલા મળે છે. આવા બ્રહ્મચર્યનું હેમચંદ્રમુનિએ કેવું પૂર્ણરૂપે પાલન કર્યું હતું એ વાત આ ચરિત્ર [ મુનિ શ્રી લલિતવિજયજીએ સંકલિત કરેલ હિંદી કુમારપાલચરિત માં આવતા પબિનીવાળા (પૃષ્ઠ પચીસ) પ્રસંગનું વર્ણન વાંચવાથી સારી

Page #127

૧૧૦
જેને ઈતિહાસની ઝલક રીતે જાણી શકાય છે. ધન્ય છે એ મહાપુરુષની સત્ત્વશીલતાને, પૂર્ણ બ્રહ્મવૃત્તિને, નિર્વિકાર દષ્ટિને અને ઉત્કૃષ્ટ ગિતાને ...............
આ રીતે હેમચંદ્ર મુનિના જ્ઞાનબલ અને ચારિત્રબલની ઉત્કૃષ્ટતાને પ્રવાહ જૈન સંઘમાં સર્વત્ર ફેલાઈ ગયે. “હવે જૈન સંધની વિજય પતાકા થોડા વખતમાં આખી દુનિયામાં ફરફરવા લાગશે –એવી આનંદ વાર્તા સંધમાં પ્રવર્તવા લાગી. સંધના આગ્રહથી તથા શાસનને મહિમા વધારવાની દૃષ્ટિએ, ગચ્છાધિપતિ શ્રી દેવચંદ્રસૂરિજીએ, નાગપુરનગરમાં, સંવત ૧૧૬રમાં હેમચંદ્રમુનિ ઉપર આચાર્યપદને અભિષેક કર્યો........ સિદ્ધરાજને સમાગમ અને વિદ્વાને સાથે ચર્ચા
વિવિધ દેશમાં વિહાર કરતા અને ઉપદેશામૃતથી અનેક ભવ્ય જીવોને પ્રતિબંધ કરતા હેમચંદ્રસૂરિ અનુક્રમે ગુર્જરદેશની રાજધાની અણુહિલપુરમાં આવી પહોંચ્યા. એ વખતે ત્યાં પ્રજાવત્સલ મહારાજા સિદ્ધરાજ સિંહ રાજ્ય કરતા હતા. એમની વિદ્વત્તાની ખ્યાતિ ધીમે ધીમે આખા નગરમાં અને રાજદરબાર સુધી ફેલાઈ ગઈ એ સાંભળીને મહારાજા પિોતે પણ એમનાં દર્શન કરવા ઉત્સુક થઈ ગયા. પ્રસંગવશાત એક દિવસ આચાર્યશ્રીને અને મહારાજાને સમાગમ થઈ ગયા. એમની સચ્ચરિત્રતા અને વિદ્વતાથી રાજા ખૂબ મુગ્ધ થયે. આચાર્યશ્રીએ રાજાની આપ કૃપા કરી અહીં રે જ પધારતા રહેશે અને ધર્મોપદેશ આપીને અમને સન્માર્ગ બતાવતા રહેશે”—એવી વિનતિને, ધર્મની પ્રભાવનાને માટે, સ્વીકાર કર્યો. રાજાની ઈચ્છા મુજબ તેઓ રોજ રાજ્યસભામાં જતા રહેતા. ત્યાં અનેક પ્રકારની તત્વચર્ચા થતી રહેતી. અનેક મતોના વિદ્વાનો દેશ-દેશાંતરથી પિતાની વિદ્વત્તાને પરિચય કરાવવા સારુ સિદ્ધરાજની સભામાં હાજર રહેતા. એ સૌની સાથે હેમચંદ્રાચાર્યને વાદ-વિવાદ થતા; અને સદા તેઓને જ વિજય થ. નિષ્પક્ષબુદ્ધિ અને એને સિદ્ધરાજ ઉપર પ્રભાવ
તેઓને આત્મા જૈનધર્મને રંગથી પૂરેપૂરે રંગાયેલ હતો.

Page #128

મહર્ષિ હેમચંદ્રાચાર્ય
૧૧૧ આહર્તધર્મ ઉપર એમને અવિચળ શ્રદ્ધા હતી. જૈનધર્મને વિજયનાદ સર્વત્ર પ્રસરાવવાને માટે જે પાતાળમાં પ્રવેશ કરે પડે તો તેઓ એ માટે પણ તૈયાર હતા ! ધર્મ ઉપરની એમની શ્રદ્ધા કંઈ ધાર્મિક મહને કારણે ન હતી, પણ જૈનધર્મની સત્યતાને કારણે હતી. એક સ્તુતિમાં વિતરાગ મહાવીર પ્રભુની સ્તુતિ કરતાં તેઓ કહે છે કે
न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्तत्वपरीक्षया च त्वामेव वीर ! प्रभुमाश्रिताः स्मः ॥
અર્થાત “હે વીર ! કેવળ શ્રદ્ધા-અંધશ્રદ્ધાને લીધે જ અમને તમારા પ્રત્યે પક્ષપાત છે અને કેવળ દેષભાવને લીધે બીજાઓ તરફ અમને અરુચિ-અનાદર છે, એવું નથી; પણ કોણ સાચા આપ્ત પુરુષ છે–કનું વચન સ્વીકાર કરવા યોગ્ય છે–એની પરીક્ષા કરીને જ અમે તમારા જેવા પ્રભુને શરણે આવ્યા છીએ............
ઉપર અમે સૂચવ્યું તે પ્રમાણે તેઓની ધાર્મિક શ્રદ્ધા પક્ષપાતપૂર્ણ નહીં પણ તત્ત્વનું અનુસરણ કરનારી હતી. આને એક પ્રસંગ જુઓ. સિદ્ધરાજે જ્યારે એમને એમ પૂછ્યું છે કે “દુનિયામાં કર્યો ધર્મ મેક્ષ અપાવવાવાળે છે?” ત્યારે, એના જવાબમાં, એમણે રાજાને બ્રાહ્મણપુરાણમાં આવતા સંખાખ્યાનને અધિકાર સંભળાવ્યું અને ધર્મની શોધ માટે જે નિષ્પક્ષપાતભાવ પ્રગટ કર્યો, તે એમના જીવનને નિષ્કર્ષ દર્શાવતો એક અસાધારણ દાખલ છે. આ પ્રસંગે તેઓના જીવનને ઘણું મહાન પુરવાર કરી દીધું હતું. જે તેઓએ આ પ્રસંગે આ મધ્યસ્થતાસૂચક જવાબ આપવાને બદલે જે ધર્મ ઉપર પિતાને શ્રદ્ધા હતી એનું જ નામ લીધું હોત તો એમને કોણ રોકવાવાળું હતું ? વિદ્વાનોમાં એવો કોણ હતો, જે એમના કથનનું ખંડન કરી શક્ત? પણ, તેઓ એ સારી રીતે જાણતા હતા કે, જે ભવ્ય અને પક્ષપાતરહિત પણે ધર્મને ચાહનારે હશે એને તો, શોધ કરવાથી, નિઃસંદેહ જૈનધર્મ જ સાચે ધર્મ લાગશે; કારણે કે એમણે પોતે પણ જૈનધર્મને

Page #129

૧૧૨
જેને ઈતિહાસની ઝલક સ્વીકાર એની સત્યતાને લીધે જ કર્યો હતો. પ્રો. પીટર્સને આ બાબતમાં લખે છે કે “સિદ્ધરાજને ધર્મ સંબંધી જે શંકાઓ થતી હતી એ માટે એ બીજા આચાર્યોની જેમ, જૈનાચાર્ય હેમચંદ્રને પણ પૂછતા હતા, અને જ્યારે બીજા આચાર્યો રાજાને સંતોષ થાય એવો જવાબ નહેતા આપી શક્તા ત્યારે હેમચંદ્ર, અનેક દષ્ટાંત આપીને, એ સુંદર જવાબ આપતા કે જેથી સિદ્ધરાજનું મન ખુશ ખુશ થઈ જતું”
એક વાર સિદ્ધરાજના મનમાં એવો સવાલ ઊભું થયું કે “જગતમાં મનુષ્યનું સ્થાન કેવું છે, અને મનુષ્યને ઉદ્દેશ છે છે, અને તે કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે ?” આને ખુલાસે એમણે જુદા જુદા અનેક આચાર્યો પાસેથી માંગે, પણ કેઈએ સંતોષકારક ખુલાસો ન આપો. બધાએ જવાબ આપતી વખતે પોતાના ધર્મને શ્રેષ્ઠ કહીને બીજા ધર્મોની નિંદા કરી. છેવટે સિદ્ધરાજે નિરાશ થઈને હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે એને ખુલાસો માંગ્યો ત્યારે એમણે એક સરસ દષ્ટાંત સંભળાવીને સિદ્ધરાજની શંકાનું નિરાકરણ કર્યું.......... આ જવાબ સાંભળીને સિદ્ધરાજ ખૂબ રાજી થે. હેમચંદ્રાચાર્યના આ નિષ્પક્ષપાતપણા ઉપર છે. પીટર્સન પોતે પણ ખૂબ મુગ્ધ હતા. સિદ્ધરાજને સ્વર્ગવાસ, વિહાર અને ગ્રંથરચના
આ પ્રમાણે મહાવિદ્વાન હેમચંદ્રાચાર્યના સહવાસથી સિદ્ધરાજના મનમાં જૈનધર્મ પ્રત્યે ઘણો આદર ઉત્પન્ન થયે હતે ..એ હેમચંદ્રાચાર્ય પ્રત્યે ઘણો આદર ધરાવતે હતો. સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન નામે મહાન વ્યાકરણની રચના એમણે સિદ્ધરાજના કહેવાથી જ કરી હતી. આ રાજા ઘણે ન્યાયી અને વિદ્યાવિલાસી હતે. ૪૯ વર્ષ સુધી રાજ્યને ભાર વહન કરીને સંવત ૧૧૯હ્માં એણે દેહ ત... ...
સિદ્ધરાજના દેહત્યાગ પછી થોડા વખત માટે હેમચંદ્ર પાટણ છોડીને અન્ય પ્રદેશમાં વિહાર કર્યો. આ વિહાર દરમ્યાન તેઓએ જૈનધર્મની ઘણી પ્રભાવના કરી. હજારે માનવીઓને જૈનધર્મને સ્વીકાર

Page #130

મહર્ષિ હેમચંદ્રાચાર્ય
૧૧૩ કરાવ્યું. પિતાના અનુપમ ઉપદેશથી એમણે પ્રજાજનોને નૈતિક અને ધાર્મિક જીવનને સન્માર્ગ સમજાવ્યું. ફુરસદના વખતમાં એમણે અનેક ગ્રંથની રચના કરી જૈન સાહિત્યની શોભામાં અસાધારણ વધારે કર્યો અને ભારતની ભાવી પ્રજા ઉપર મેટો ઉપકાર કર્યો. કુમારપાલને પ્રતિબંધઃ ત્રણ ધર્માજ્ઞાઓ
સિદ્ધરાજના અવસાન પછી મહારાજા કુમારપાલ દેવ ગુર્જરભૂમિના અધિપતિ થયા. કેટલાંક વર્ષો સુધી તે તેઓ રાજ્યમાં સુવ્યવસ્થા સ્થાપવાના અને શત્રુઓનું અભિમાન નાથવાના કામમાં રોકાયેલા રહ્યા. દિગ્વિય કરીને એમણે અનેક રાજાઓને પોતાના આજ્ઞાવતી બનાવ્યા, અને રાજ્યની સીમા પણ દૂર દૂર સુધી વધારી. જ્યારે રાજ્ય નિષ્કટક બની ગયું અને કોઈ જાતનો ઉપદ્રવ ન રહ્યો ત્યારે તેઓ શાંતિથી પ્રજાનું પાલન કરવા લાગ્યા. દેશમાં બધે શાંતિ ફેલાઈ ગઈ અને કળાકૌશલની વૃદ્ધિ થવા લાગી. જ્યારે હેમચંદ્રાચાર્યે આ બધું જાણ્યું ત્યારે એમને ખૂબ પ્રસન્નતા થઈ એમનું ચિત્ત ખૂબ રાજી થયું....... | રાજ્ય પ્રાપ્તિ પહેલાં હેમચંદ્રાચાર્યે કુમારપાલ મહારાજાને અનેક સંકટોથી બચાવ્યા હતા. આથી તેઓ એમના ઉપકારના ભારથી દબાયેલા હતા...........કુમારપાલે ઉદયન મંત્રી દ્વારા સૂરીશ્વરને પોતાની પાસે બેલાવીને એમના ચરણમાં શિર ઝુકાવીને કહ્યું......“આ રાજ્ય અને એના રાજાના આપ જ સ્વામી છે. આ તન, મન અને ધન આપને અપર્ણ છે. આ સેવકની આ નમ્ર પ્રાર્થનાનો સ્વીકાર કરે.”
રાજાનાં આવાં નમ્રતા ભરેલાં વચન સાંભળીને સૂરીશ્વરજી ખૂબ રાજી થયા........તેઓ તો ઉત્કૃષ્ટ યોગી, અત્યંત નિસ્પૃહી અને મહાદયાળુ હતા; કેવળ પરે પકારને માટે જ એમનું જીવન હતું. એમને ન તો ધનની જરૂર હતી કે ન માનની, ન રાજ્યની ઇચ્છા હતી કે ન પૂજાની; એમને એકમાત્ર અભિલાષા હતી દુનિયાના બધા જીવોને અભયદાન અપાવવાની.

Page #131

૧૧૪
જૈન ઈતિહાસની ઝલક અને પરમાત્મા મહાવીરના પવિત્ર શાસનની ધજાને આ દુનિયામાં ફરફરતી જેવાની. પિતાની આ ભવ્ય ભાવના, બધી ઈચ્છાઓને પૂરી કરવામાં કલ્પવૃક્ષ સમાન મહારાજાધિરાજ કુમારપાલ દેવ દ્વારા પૂરી થઈ શકશે એમ સમજીને એમણે રાજાને કહ્યુંઃ
રાજન્ જગતમાં અહિંસા અને જૈનધર્મને પૂર્ણરૂપે ઉત્કર્ષ થયેલો જોવાની અમારી ઝંખના છે. તેથી અમારી ત્રણ આજ્ઞાઓનું પાલન કરે; એથી તમારું અને તમારી પ્રજાનું કલ્યાણ થશે. પહેલાં તે તમારા રાજ્યમાં પ્રાણીમાત્રના વધને નિષેધ કરીને બધા ને અભયદાન આપે. બીજું, પ્રજાની અધોગતિના મુખ્ય કારણ રૂપ જુગાર, માંસ, દારૂ, શિકાર જેવાં દુર્વ્યસનને પ્રતિબંધ કરે. ત્રીજું, પરમાત્મા મહાવીરની પવિત્ર આજ્ઞાનું પાલન કરીને એમના સત્ય ધર્મને પ્રચાર કરે.” મહારાજાએ સૂરિજીના ચરણમાં ફરી શિર ઝુકાવીને કહ્યું : “ભગવન, આપની બધી આજ્ઞાઓને હું મસ્તકે ચડાવું છું. આ પવિત્ર આજ્ઞાઓનું ઉત્તમ રીતે પાલન કરવા માટે હું જીવનભર પ્રયત્ન કરતો રહીશ............. આજ્ઞાનું પાલન અને બાર વાતને સ્વીકાર
મહારાજા કુમારપાલે તરત જ ગુરુમહારાજની આજ્ઞાઓને અમલ કરવાની શરૂઆત કરી. ધીમે ધીમે એમણે પોતાના આખા રાજ્યમાંથી હિંસા રાક્ષસીને દેશવટો આપ્યો..........માનવીની અધોગતિ કરનારાં દુર્બસને પણ બહિષ્કાર કરાવ્યો અને પ્રજા અનીતિનું નામ સાંભળવાનું પણ જાણે ભૂલી ગઈ. મહારાજા હમેશાં સૂરીશ્વરને ધર્મોપદેશ સાંભળવા લાગ્યા. જૈનધર્મ ઉપરની એમની શ્રદ્ધા દિન-પ્રતિદિન વધતી ગઈ..........થોડા જ વખતમાં એમણે જૈન શાસ્ત્રોમાં દર્શાવ્યા મુજબ ઉત્કૃષ્ટ ગૃહસ્થ જીવનનું પાલન કરવા માટે બાર વ્રતરૂપ શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો. તેઓ અનેક પ્રકારે જૈનધર્મનું પાલન કરવા લાગ્યા... “કલિકાલસર્વજ્ઞ', જ્ઞાનના મહાસાગર, સર્વ શાસ્ત્રોના પ્રણેતા
ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનને વિશ્વમાં સદાને માટે ઝળહળતું

Page #132

૧૧૬
જૈન ઈતિહાસની ઝલક વિદ્વાન શિષ્ય સમુદાય અને વિશાળ અનુયાયી વગર
સૂરિ ભગવાનને શિષ્યસમુદાય બહુ વિશાળ અને પ્રભાવશાળી હતો. એમના સાધુસમુદાયમાં પ્રબંધશતકર્તા શ્રી રામચંદ્ર, મહાકવિ શ્રી બાલચંદ્ર, અનેક વિદ્યાઓને જાણકાર શ્રી ગુણચંદ્ર, વિદ્યાવિલાસી શ્રી ઉદયચંદ્ર વગેરે મુખ્ય હતા. શ્રાવકસમુદાયમાં શ્રી કુમારપાળદેવ, મહામાત્ય શ્રી ઉદયન, રાજપિતામહ શ્રી આમ્રભટ, દંડનાયક શ્રી વાલ્મટ, રાજઘરટ્ટ શ્રી ચાવડ, સોલાક વગેરે અનેક રાજદ્વારી પુરુષો અને પ્રજાના હજારે શ્રીમંતો વગેરે હતા. સ્વર્ગવાસ
આ રીતે સૂરીશ્વરજી, લાંબા વખત સુધી, પિતાના જ્ઞાનપુજના પવિત્ર પ્રકાશથી ભારતભૂમિને પ્રકાશિત કરતા રહ્યા. પિતાના આયુષ્યની સમાપ્તિનો સમય આવી પહોંચે જાણીને એમણે સમસ્ત શિષ્યસમુદાયને પિતાની પાસે બોલાવ્યું. એમને આત્મિક ઉન્નતિ માટે વિવિધ પ્રકારનાં હિતકર વચને કહીને અમૃત જેવો ઉપદેશ આપે. એ સાંભળીને મહારાજા કુમારપાળનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એમને સાંત્વન આપવા માટે સૂરિજીએ અનેક મધુર વચને કહ્યાં.
અંત સમયે એમણે નિરંજન, નિરાકાર અને સહજાનંદમય પરમાત્માનું પવિત્ર ધ્યાન ધરીને બાહ્ય વાસનાને ત્યાગ કર્યો. વિશુદ્ધ આત્મપરિણતિમાં રમણ કરતાં, નિર્મળ સમાધિપૂર્વક, દશમા દ્વારથી એમણે પ્રાણત્યાગ કર્યો. સંવત ૧૨૨૯માં આખા સમાજને શેકસાગરમાં મૂકીને કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યરૂપ લકત્તર ચંદ્રમા આ ભૂમિ ઉપરથી અસ્ત થયે......... પ્રો. પીટરસનની અંજલિ
એમના ગુણોનું વર્ણન કરતાં પ્રે. પીટરર્સન કરે છે કે “હેમચંદ્ર એક બહુ મોટા આચાર્ય હતા. દુનિયાના કોઈ પણ પદાર્થ ઉપર

Page #133

૧૧૬
જૈન ઈતિહાસની ઝલક વિદ્વાન શિષ્ય સમુદાય અને વિશાળ અનુયાયી વગ
સૂરિ ભગવાનને શિષ્યસમુદાય બહુ વિશાળ અને પ્રભાવશાળી હતા. એમના સાધુસમુદાયમાં પ્રબંધશતકર્તા શ્રી રામચંદ્ર, મહાકવિ શ્રી બાલચંદ્ર, અનેક વિદ્યાઓના જાણકાર શ્રી ગુણચંદ્ર, વિદ્યાવિલાસી શ્રી ઉદયચંદ્ર વગેરે મુખ્ય હતા. શ્રાવકસમુદાયમાં શ્રી કુમારપાળદેવ, મહામાત્ય શ્રી ઉદયન, રાજપિતામહ શ્રી આમ્રભટ, દંડનાયક શ્રી વાલ્મટ, રાજઘટ્ટ શ્રી ચાહડ, સલાક વગેરે અનેક રાજદ્વારી પુરુષો અને પ્રજાના હજારો શ્રીમતિ વગેરે હતા. સ્વર્ગવાસ
આ રીતે સૂરીશ્વરજી, લાંબા વખત સુધી, પિતાના જ્ઞાનપુંજના પવિત્ર પ્રકાશથી ભારતભૂમિને પ્રકાશિત કરતા રહ્યા. પિતાના આયુષ્યની સમાપ્તિને સમય આવી પહોંચે જાણીને એમણે સમસ્ત શિષ્યસમુદાયને પિતાની પાસે બોલાવ્યો. એમને આત્મિક ઉન્નતિ માટે વિવિધ પ્રકારનાં હિતકર વચને કહીને અમૃત જે ઉપદેશ આપે. એ સાંભળીને મહારાજા કુમારપાળનું હૃદય ભરાઈ આવ્યું. એમને સાંત્વન આપવા માટે સૂરિજીએ અનેક મધુર વચને કહ્યાં.
અંત સમયે એમણે નિરંજન, નિરાકાર અને સહજાનંદમય પરમાત્માનું પવિત્ર ધ્યાન ધરીને બાહ્ય વાસનાને ત્યાગ કર્યો. વિશુદ્ધ આત્મપરિણતિમાં રમણ કરતાં, નિર્મળ સમાધિપૂર્વક, દશમા દ્વારથી એમણે પ્રાણત્યાગ કર્યો. સંવત ૧૨૨૯માં આખા સમાજને શેકસાગરમાં મૂકીને કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યરૂપ લેકાર ચંદ્રમા આ ભૂમિ ઉપરથી અસ્ત થયો !..... છે. પીટરસનની અંજલિ
એમના ગુણેનું વર્ણન કરતાં પ્રો. પીટરર્સન કરે છે કે “હેમચંદ્ર એક બહુ મેટા આચાર્ય હતા. દુનિયાના કેઈ પણ પદાર્થ ઉપર

Page #134

મહર્ષિ હેમચ`દ્રાચાય
૧૧૭
એમને રજમાત્ર પણ મેહ નહીં હતેા. અને એ મહાપુરુષે પેાતાની સુદી ઉંમર અને જવાબદારી ભરેલી જિંદગીનેા ઉપયાગ કાઇ પણ ખરાબ કામમાં કરવાને બદલે દુનિયાનું ભલું કરવામાં કર્યાં હતા. એમણે કરેલાં સત્કૃત્યાને માટે આ દેશની પ્રજાએ એમને બહુ માટે ઉપકાર માનવા જોઈ એ. •
મુનિ શ્રી લલિતવિજયજી( પાછળથી આચાય વિજયલલિતસૂરિજી )એ હિંદીમાં સંકલિત કરેલ ‘ કુમારપાલરિત'ની વિ. સં. ૧૯૭૦ માં લખેલી હિંદી પ્રસ્તાવના: આ પ્રસ્તાવના, સિંધી જૈન ગ્રંથમાલાના ગ્રંથાંક ૪૧ તરીકે પ્રગટ થયેલ ‘કુમારપાલ-ચરિત્રસ'ગ્રહ'માં ફરી છાપવામાં આવી છે, એ ઉપરથી સ ક્ષેષપૂર્વક અનુવાદિત.

Page #135

[૯] રાજર્ષિ કુમારપાલ
મહારાજ કુમારપાલદેવ આ કલિયુગમાં અદ્વિતીય અને આદર્શ રાજા થઈ ગયા. તેઓ ભારે ન્યાયી, દયાળુ, પરોપકારી, પરાક્રમી અને પૂરા ધર્માત્મા હતા. અજોડ વિજેતા અને રાજ્યને વિસ્તાર કરનાર
એમને જન્મ સંવત ૧૧૪૯માં અને રાજ્યાભિષેક સંવત ૧૧૯૯ માં થયું હતું. એક પ્રાચીન પટ્ટાવલીમાં રાજ્યાભિષેકની તિથિ માગસર સુદિ ૧૪ લખી છે. રાજ્યપ્રાપ્તિ પછી લગભગ ૧૦ વર્ષ સુધી એમણે પિતાના રાજ્યને સુવ્યવસ્થિત કરવાનો અને એની સીમાઓ વધારવાને પ્રયત્ન કર્યો. દિગ્વિજય કર્યા પછી એમણે મેટા મેટા રાજાઓને પિતાની આજ્ઞાને આધીન બનાવ્યા. તેઓ એમના સમયના એક અજોડ, વિજેતા અને શુરવીર રાજવી હતા. એ વખતે ભારતવર્ષમાં એમની બરાબરી કરી શકે તેવો કઈ રાજા ન હતા. એમનું રાજ્ય ખૂબ વિશાળ હતું.
શ્રી હેચચંદ્રાચાર્યે “મહાવીરચરિત માં એમની આજ્ઞાનું પાલન ઉત્તર દિશામાં તુર્કસ્તાન, પૂર્વમાં ગંગાનદી, દક્ષિણમાં વિંધ્યાચલ અને પશ્ચિમમાં સમુદ્ર પર્યત ”ના દેશોમાં થવાનું લખ્યું છે. પ્રોફેસર મણિલાલ નભુભાઈ દ્વિવેદી લખે છે કે “ગુજરાત એટલે કે અણહિલવાડના રાજ્યની સીમા ખૂબ વિશાળ હતી એમ લાગે છે. દક્ષિણમાં છેક કલાપુર રાજા એમની આજ્ઞા માનતો હતો, અને એમને ભેટ મોકલતા હતા. ઉત્તરમાં કાશ્મીરથી પણ ભેટો આવતી હતી. પૂર્વમાં

Page #136

રાજિષ કુમારપાલ
૧૧૯
"" <
ચેદી દેશ તથા યમુના પાર અને ગ`ગા પારના મગધ દેશ સુધી એમની આજ્ઞા પહેાંચી હતી. અને પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્ર અને સિંધુ દેશ તથા પંજાબના પણ કેટલેાક ભાગ ગુજરાતને તામે હતેા. રાજસ્થાન ઇતિહાસ 'ના લેખક કલ ટોડ સાહેબને ચિત્તોડના કિલ્લામાં, રાણા લખણસિંહના મંદિરમાં, એક શિલાલેખ મળ્યા હતા, જે સંવત ૧૨૦૭ ના લખેલા હતા. એમાં મહારાજા કુમારપાલ માટે લખ્યું છે કે “ મહારાજા કુમારપાલે પોતાના પ્રબળ પરાક્રમથી બધા શત્રુઓને જેર કરી નાખ્યા હતા; અને એમની આજ્ઞાને પૃથ્વી પરના બધા રાજાએ પેાતાને શિરે ચડાવતા હતા. એમણે શાક ંભરીના રાજાને પેાતાને ચરણે નમાવ્યે હતા. એમણે પાતે હથિયાર સજીને સપાદલક્ષ દેશ સુધી ચઢાઈ કરીને અધા ગઢપતિઓને નમાવ્યા હતા. સાલપુર ( પંજાબ ) સુધ્ધાંને એમણે એ જ રીતે વશ કર્યા હતા. ( ટોડકૃત · વેસ્ટ ઇન્ડિયા ) આ બધાં પ્રમાણેાથી મહારાજ કુમારપાલના રાજ્યના વિસ્તારના ખ્યાલ આવી શકે છે. આટલા વિશાળ સામ્રાજ્યને ભાગવવાવાળા રાજા ભારતવર્ષમાં બહુ ઓછા થયા છે. પ્રજાના દુ:ખ દૂર કરનાર રાજવી
..
"
કુમારપાલ પ્રજાનુ પુત્રનો જેમ પાલન કરતા હતા. પેાતાના રાજ્યમાં એક પણ પ્રાણી દુ:ખી ન રહે એમ તેઓ ઇચ્છતા હતા. પ્રજા એમને · રામ 'ના જ બીજો અવતાર લેખતી હતી. પ્રજાની સ્થિતિથી માહિતગાર થવાને માટે તે ગુપ્ત વેશે શહેરમાં ક્રૂરતા હતા. હેમચંદ્રાચા' કહે છે કે “ પ્રજામાં જે લેાકેા દરિદ્રતા, મૂર્ખ`તા, મલિનતા વગેરેને કારણે દુઃખી છે તે મારે કારણે કે બીજા કારણે ?—એ રીતે ખીજાઓનાં દુ:ખ જાણવાને માટે રાજા શહેરમાં ફરતા રહેતા હતા.
19
આ રીતે ગુપ્ત નગરચર્યાં કરતાં કરતાં મહારાજાની નજરે કાઈ માસ દુ:ખી દેખાતા તા તે તરત જ પેાતાને સ્થાને આવીને એનુ દુઃખ દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરતા. ...આ રીતે એમણે પેાતાની પ્રજાને ખૂબ સુખી કરી હતી.

Page #137

૧૨૦
ધર્મમય જીવન અને સ્વર્ગવાસ
તે જેમ નૈતિક અને સામાજિક બાબતેામાં બીજાને માટે આદર્શરૂપ હતા, એ જ રીતે ધાર્મિક બાબતેમાં પણ તે ઉત્કૃષ્ટ ધર્માત્મા, જિતેન્દ્રિય અને જ્ઞાનવાન હતા. જ્યારથી એમને હેમચ ́દ્રાચાર્ય'ના સમાગમ થયા ત્યારથી એમનું મન ધ` તરફ ઝૂકવા લાગ્યું. તે હમેશાં એમના ધર્માંપદેશ સાંભળતા. જૈનધમ ઉપર એમની શ્રદ્ધા દિવસે દિવસે વધતી અને દૃઢ થતી ગઈ. છેવટે સ ંવત ૧૨૧૬માં એમણે શુદ્ધ શ્રદ્ધાપૂર્વક જૈનધર્માંની ગૃહસ્થ દીક્ષા અંગીકાર કરી— સમ્યકત્વમૂલક ખાર વ્રતનેા સ્વીકાર કરીને તે પૂર્ણ શ્રાવક બન્યા... એક અંગ્રેજ વિદ્વાન લખે છે કે“ કુમારપાલે જૈનધર્મનું ખૂબ ઉત્કૃષ્ટતાપૂર્ણાંક પાલન કર્યું' અને ગુજરાતના આખા રાજ્યને એક આદર્શ જૈન રાજ્ય બનાવ્યું.
,,
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
પેાતાના ગુરુ હેમચંદ્રના સ્વર્ગવાસ પછી છ મહિને, વિ. સં. ૧૨૩૦માં, ૮૦ વર્ષની ઉંમરે, મહારાજા કુમારપાળ આ અસાર સસારના ત્યાગ કરી સ્વર્ગવાસી બન્યા !
મુનિ લલિતવિજયજી ( પછીથી આચાય વિજયલલિતસૂરિજી ) સ’કલિત, હિંદી ‘કુમારપાલચરિત’ની વિ. સં. ૧૯૭૦ માં લખેલી હિંદી પ્રસ્તાવના, જે સિંધી જૈન ગ્રંથમાલાના ૪૧માં ગ્રંથ ‘ કુમારપાલ-ચરિતસ`ગ્રહ’માં પુન: મુદ્રિત થયેલી છે; તેમાંથી સંક્ષેષપૂર્વક અનુવાદિત.
*
*
*
સરસપૂર્ણ અસાધારણ જીવન
કુમારપાલ રાજાનું જીવન ગુજરાતના પ્રતિહાસમાં એક અનેરું સ્થાન ભાગવે છે. કેવળ ગુજરાતના ઇતિહાસમાં જ નહીં. આખાયે ભારતના ઇતિહાસમાં પણ તેનું વિશિષ્ટત્વ ખાસ જુદું તરી આવે છે. તેનું જીવન એક સાધારણ રાજજીવન જેવું સામાન્ય ન હતું; તેનામાં અનેક અસાધારણતા હતી. મનુષ્યજીવનની ઉચ્ચ–નીચ એવી બધી

Page #138

૧૨૧
રાજર્ષિ કુમારપાલ દશાઓ તેના જીવન સાથે સંકળાઈ હતી. સુખ અને દુઃખની અનેક વિધ અનુભૂતિઓને તેના આત્માને સાક્ષાત્કાર થયે હતો. તેનું જીવન એક મહાકાવ્ય જેવું હતું, જેમાં શૃંગાર, હાસ્ય, કરણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બીભત્સ, અદ્ભુત અને શાન્ત એમ નવે રસને પરિપાક થયો હતો. માધુર્ય, ઓજસ અને પ્રસાદ એ ત્રણે ગુણો તેની જીવનકવિતામાં ઓતપ્રોત થયા હતા. સુકુલ જન્મ, દેવકાપ, કુટુંબવિયેગ, દત્યાગ, સંકટસહન, સાહાચ–અસાહાય ક્ષુધા-તૃષા–પીડન, ભીક્ષાયાચન, હર્ષ-શેક–પ્રસંગ, અરણ્યાદિ–પરિભ્રમણ, છવિતા૫ત્તિ, રાજ્યપ્રાપ્તિ, યુદ્ધપ્રવૃત્તિ શત્રુસંહાર, વિજયયાત્રા, નીતિ-પ્રવર્તન, ધર્મપાલન, અભ્યદયારોહણ અને અંતે અનિચ્છિતભાવે મરણ ઈત્યાદિ ઇત્યાદિ એક મહાખ્યાયિકાના વિવિધ વર્ણન માટે આવશ્યક એવી સર્વ રસોત્પાદક સામગ્રી, તેની જીવનાખ્યાયિકામાં અંતર્ગથિત થઈ હતી. કાવ્યમીમાંસકાએ ઉત્તમ કાવ્યની સૃષ્ટિ માટે કાવ્યશાસ્ત્રમાં જે એક ધીરેદાર નાયકની રમ્ય વર્ણના કરેલી છે, તેને તે યથાર્થ આદર્શ હતો. મનુષ્યજીવનમાં અનુભવાતી અપકર્ષ અને ઉત્કર્ષની ભિન્ન ભિન્ન પરિસ્થિતિઓનું તેના એ એક જ જીવનમાં વિચિત્ર સમેલન થયું હતું. પ્રમાણભૂત ઈતિહાસની પ્રાપ્તિ
તેના એવા એ અસાધારણ જીવનને પૂર્ણ ઈતિહાસ આપણને ઉપલબ્ધ નથી; જે કાંઈ ઐતિહાસિક સામગ્રી ઉપલબ્ધ છે તે અપૂર્ણ, અસ્તવ્યસ્ત અને થોડીઘણું અતિશક્તિવાળી છે. છતાં એ સામગ્રીમાંથી, ગુજરાતના બીજા કોઈ પણ રાજા કરતાં વધારે વિસ્તૃત અને વધારે પ્રમાણભૂત ઇતિહાસ તેના જીવન માટે ઉપલબ્ધ કરી શકાય છે. ગુજરાત બહારના પણ બીજા કોઈ તેવા પુરાતન ભારતીય રાજાને તેટલે વિસ્તૃત જીવનઇતિહાસ ઉપલબ્ધ છે શક્ય નથી. એ સામગ્રી ઉપરથી તેના કુલ, વંશ, જન્મ, બાલ્યાવસ્થા, યૌવનાવસ્થા. દેશાટન, સંકટ સહન, રાજ્યપ્રાપ્તિ, રાજકારભાર, ધામચરણ વગેરે વગેરે અનેક

Page #139

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૧૨૨
ખાખતાની યથાર્થ માહિતી આપણને મળે છે. તેના રાજ્યના પ્રધાન પુરુષા, નામાંકિત પ્રજાજના, ધર્મગુરુઓ અને વિદ્વાનેા આદિ બીજી અનેક વ્યક્તિઓને પણ ઘણા ઘણા પરિચય એ સામગ્રી દ્વારા આપણે મેળવી શકીએ છીએ. તેણે કરેલાં લોકાપયેાગી અને ધર્માંપયાગી કાર્યાન ઠીક જેવી રૂપરેખા પણ આપણે એમાં જોઈ શકીએ છીએ. હું અહીંયાં એ રૂપરેખાનુ કેટલુંક વિશિષ્ટ દર્શન આપને આજે કરાવવા માગુ છું. હેમચદ્રાચાયે કૂચાશ્રય અને મહાવીરચરિત્રમાં કરેલુ વર્ણન
ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ કુમારપાલના રાજજીવનનુ જે રેખાચિત્ર હું અહીં આલેખવા ઇચ્છું છું તેની સામગ્રી પ્રમાણભૂત અને સથા વિશ્વાસપાત્ર છે. એ સામગ્રી મૂકી જનારા પ્રાયઃ કુમારપાલના વધતા યા એછા, પણ ખાસ પરિચયમાં આવેલા પુરુષા છે. એમાં જે મુખ્ય સૂત્રધાર છે તે તે ખુદ કુમારપાલના પમ ગુરુ અને ગુજરાતના સમગ્ર વિદ્વાનેાના મુકુટમણુિ આચાય હેમચંદ્રાચાય છે. તેમના વ્યક્તિત્વ અને કૃતિત્વ વિષે હવે ધણું ધણું કહેવામાં આવ્યું છે તેથી તેનું પુનરાવર્તન કે પિષ્ટપેષણ કરવાની આવશ્યકતા નથી. સ ંસ્કૃત ‘દ્વથાશ્રય ’ કાવ્યના છેલ્લા પાંચ સર્પામાં અને પ્રાકૃત 'યાશ્રય ના ૮ સર્ગામાં એ આચાર્યે • કુમારપાલનું કાવ્યમય જીવનચિત્રણ કર્યુ છે. હેમચંદ્ર એ ચિત્રણ કુમારપાલના રાજ્યાભિષેકથી જ શરૂ થાય છે. એમાં અતિહાસિક ધટનાઆવું સૂચન તે નહી જેવુ જ છે, પણ એના રાજજીવનનુ` રેખાંકન કરવા માટેની સાધનસામગ્રી સારા પ્રમાણમાં સમાયેલી છે. હેમાચા કેવળ વિકલ્પનાનાં આકાશી ચિત્રે નથી આલેખતા; જે થાશ્રયપદ્ધતિનુ એ કાવ્ય છે તેમાં એવાં કલ્પનાચિત્રા દેરવા માટેની મૂળભૂત એવી શબ્દસામગ્રી જ નથી. એ કાવ્યમાં અર્થાનુસારી શબ્દરચના નથી, પરંતુ શબ્દાનુસારી અરચના છે. જે જાતના શબ્દપ્રયાગેા વ્યાકરણના ક્રમમાં ચાલ્યા આવ્યા, તે જાતના શબ્દમાં બંધ બેસે તેવા અં તેમણે કુમારપાલના રાજજીવનના ઇતિહાસમાંથી પેાતાના વર્ણન માટે તારવી લીધે। અને તેને બ્લેકબદ્ધ કરી દીધા. એટલા જ અંશમાં એ કાવ્યનું

Page #140

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૨૩ ખાસ કવિત્વ છે. બાકી એનામાં કવિતાની સરસતાની દષ્ટિએ કહેવાય તેવી વિશિષ્ટ વિભૂતિ નથી. પણ આપણને તો આપણું પ્રસ્તુત વિષયની દષ્ટિએ કાવ્યવિભૂતિ કરતાં આ સક્ષ શબ્દરચના જ વધારે ઉપયોગી છે. “ હેમચંદ્રાચાર્યે કરેલું કુમારપાલ વિષેનું બીજું વર્ણન “ત્રિષષ્ટિ. શલાકાપુરુષચરિત્ર'માંના છેલ્લા મહાવીરચરિત્રમાં છે. એ ચરિત્રની રચના હેમાચાર્યે કુમારપાલની પ્રાર્થનાથી જ કરી હતી અને તે તેમના જીવન નની છેલ્લી કૃતિ છે. કુમારપાલે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરી, તેના આચરણરૂપે શું શું કર્યું તેનું બહુ જ ટૂંક પણ સારભૂત વર્ણન એ ગ્રંથમાં ગુંફિત કરવામાં આવ્યું છે. “મેહરાજપરાજયમાં યશપાલે કરેલું વર્ણન
હેમચંદ્રાચાર્ય પછીની બીજી કૃતિ તે મહરાજપરાજ્ય' નામના નાટકરૂપે છે. એ નાટક, કુમારપાલના ઉત્તરાધિકારી અજયપાલ યા અજયદેવના જ એક રાજ્યાધિકારી મઢવંશીય મંત્રી યશપાલનું બનાવેલું છે. કુમારપાલના મૃત્યુ પછી માત્ર બે-ત્રણ વર્ષની અંદર જ એ નાટક રચવામાં આવ્યું, અને ગુજરાત અને મારવાડની સરહદ ઉપર આવેલા થારાપદ્ર–હાલના થરાદ નગરના “કુમારવિહાર' નામના જૈન મંદિરમાં મહાવીર સંબંધી યાત્રા મહત્સવના પ્રસંગે ભજવવામાં આવ્યું. કુમારપાલે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરી, પિતાના રાજ્યમાંથી જીવહિંસા, શિકાર, જુગાર અને મદ્યપાન આદિ જે દુર્વ્યસનોને રાજાજ્ઞાપૂર્વક નિષેધ કરાવ્યો હતો તે વસ્તુને રૂપક આપી આ નાટકની રચના કરવામાં આવી છે. એ નાટકની સંકલના હૃદયંગમ અને કલ્પના મનોહર છે. એમાં સ્પષ્ટ એવો અતિહાસિક ઉલ્લેખ કશેય નથી, પણ ગર્ભિત રૂપે એવા ઉલ્લેખ માટેનું કેટલુંય વિશિષ્ટ સૂચન છે, જે ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે, અને તે તદ્દન પ્રમાણભૂત ગણી શકાય છે. કુમારપાલપ્રતિબંધમાં સેમપ્રભાચાર્યે કરેલ વર્ણન
ત્રીજી કૃતિ તે સમપ્રભાચાર્યકત “કુમારપાલપ્રતિબોધ' નામે છે,

Page #141

૧૨૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
કુમારપાલના મૃત્યુ પછી ૧૧ વર્ષે, પાટણમાં જ, કુમારપાલના રાજકવિ તરીકે ઓળખાતા મહાકવિ સિદ્ઘપાલના ધર્મસ્થાનમાં એ ગ્રંથની રચના પૂરી થઇ હતી. ખુદ હેમચંદ્રાચાર્ય'ના જ મહેન્દ્ર, વર્ધમાન અને ગુણચંદ્ર નામના એ ત્રણ પ્રસિદ્ધ શિષ્યાએ એ ગ્રંથને આદત સાંભળ્યે હતા. આ ગ્રંથ છે તે બહુ મોટા—કાઈ ૧૨ હજાર જેટલા બ્લેકના— પણ એમાં ઐતિહાસિક વિગત માંડ માંડ ૨૦૦-૨૫૦ શ્લોક જેટલી મળી આવે છે. એ ગ્રંથકારના ઉદ્દેશ, કુમારપાલને જીવન–તિહાસ લખવા ન હતા, પણ જે જાતની ધર્મકથાઓના ખેાધ દ્વારા હેમાચાયે કુમારપાલને જૈનધર્માભિમુખ બનાવ્યા હતા, તેને અનુલક્ષીને તે જાતની કથાઓના એક સંગ્રહગ્રંથ બનાવવાનેા તેના પ્રયત્ન હતા અને એ વાતનેા સ્પષ્ટ નિર્દોષ ગ્રંથકાર, ગ્રંથની શરૂઆતમાં, કરી પણ દે છે. તે કહે છે કે “ આ જમાનામાં હેમચંદ્રસૂરિ અને કુમારપાલ રાજા બંને અસંભવ ચરિત્રવાળા પુરુષા થયા છે. એમણે જૈનધર્મની આવી મહાન પ્રભાવના કરીને કલિયુગમાં સત્યયુગને અવતાર કર્યાં છે. જોકે આ ખતે પુરુષોનું જીવનચરિત્ર ધણી ઘણી રીતે મનેાહર છે, પણ હું તા માત્ર અહીં જૈનધર્મના પ્રતિાધના સંબધે જ કાંઈક કહેવા ચાહું છું.’
આ રીતે એ ગ્રંથને ઉદ્દેશ જુદી જાતને હાવાથી એમાં આપણે અતિહાસિક વિગતાની વિશેષ આશા ન રાખી શકીએ; છતાં પ્રસંગવા એમાં પણ કેટલીક એવી મહત્ત્વની વિગતા મળી આવે છે, જે કુમારપાલનું રેખાચિત્ર દોરવામાં કેટલેક અંશે સહાયભૂત થઈ પડે છે.
આ ત્રણે સમકાલીન—અથવા છેવટે જેમણે કુમારપાલના રાજકારભારને નજરે તે ચેાક્કસ જોયા હતા—એવા પુરુષાનાં લખાણાને જ મુખ્ય આધાર મેં આજના આ નિબંધમાં લીધેા છે, અને કવચિત્ જ્યાં પાછળનાં લખાણાના આધાર લેવામાં આવ્યા છે તે મૂળ હકીકતને સાધાર બતાવવા પૂરતા જ છે.
જૈનત્યસ્વીકારની સત્યતા
કુમારપાલના ધાર્મિક જીવન વિષે આપણા દેશના લેકામાં——

Page #142

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૨૫ ઇતિહાસના અભ્યાસી ગણાતા વિદ્વાનેમાંય—એક જાતની અજ્ઞાનતા કે ગેરસમજૂતી રહેલી જોવાય છે. કુમારપાલે હેમચંદ્રાચાર્યના ઉપદેશને અનુસરી જૈનધર્મને સંપૂર્ણ સ્વીકાર કર્યો હતો અને પોતે પરમાહત બન્યો હતો એ સત્ય વસ્તુ કેટલાક સંકીર્ણ માનસવાળા અજૈન વિદ્વાનોને રુચિકર લાગતી નથી અને તેથી તેઓ એ વસ્તુનો અસ્વીકાર કરવાકરાવવા ભ્રમપૂર્ણ લેખ વગેરે લખતા જોવામાં આવે છે. પરંતુ કુમારપાલના જૈનત્વ વિષેની વાત એટલી જ સાચી છે જેટલી તેના અસ્તિત્વ વિષેની હોઈ શકે છે. એ વિષેની માહિતી આપનારી સામગ્રી એટલી બધી સ્વયંપ્રતિષ્ઠિત છે કે જેની સાબિતી પુરવાર કરવા માટે બીજી કશી સાબિતીની જરૂર રહેતી નથી. યુરોપિયન કૅલરોએ એ વાત
ક્યારનીય સિદ્ધ કરી મૂકી છે. પણ આપણું લેકની ધાર્મિક સંકીર્ણતા ઘણી વખતે આપણને સત્યદર્શન થવા દેતી નથી અને તેથી આપણે અનેક રોગોના ભંગ થઈએ છીએ. કુમારપાલ જન હોય તો શું અને શૈવ હોય તો શું–મારા મને તેમાં કશું વિશેષત્વ નથી. મારા મને મહત્ત્વ છે તેના વ્યક્તિત્વનું. સિદ્ધરાજ જૈન બન્યું ન હતો પણ ચુસ્ત શૈવ જ રહ્યો, તેથી સિદ્ધરાજનું મહત્વ જો હું ન સમજી શકું તો મારામાં સારાસારની વિવેકબુદ્ધિનું દેવાળું જ નીકળેલું હું માનું અમુક વ્યક્તિ અમુક ધર્માનુયાયી હતી એટલા માત્રથી જ તેના વ્યક્તિત્વને સમજવાની અને અપનાવવાની જો આપણે બેદરકારી બતાવીએ તો તેથી આપણે આપણી જાતિનું–રાષ્ટ્રીયતાનું જ અહિત કરીએ છીએ. શૈવ હે કે વૈષ્ણવ હે, બૌદ્ધ છે કે જેને હેધર્મથી ગમે તે હે-જેણે જેણે આપણી પ્રજાની ઉન્નતિ અને સંસ્કૃતિમાં જે જે કાંઈ વિશિષ્ટ ફાળો આપે છે, તે બધા જ આપણું ઉત્કર્ષક અને સંસ્કારક પુરુષો આપણી પ્રજાની સંયુક્ત અચળ સંપત્તિ છે................. ધર્માતરની સહજતા કુમારપાળના ધર્માતરનું સુપરિણામ
જેમ કોઈ એક પક્ષીને અમુક શાખા અનુકૂળ ન આવે તો, તે તે શાખાને છોડીને બીજી શાખાનો આશ્રય ખેળે છે, તેમ વિચારશીલ

Page #143

૧૨૬
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
મનુષ્યને પણ જો કાઈ એક ધર્મવિચાર અનુકૂળ ન આવે તે તે ધર્માં તર કરે છે અને પેાતાની મન:સમાધિ મેળવે છે. કુમારપાલે જે ધર્માન્તરને। સ્વીકાર કર્યા હતા તે આવી જ મનઃસમાધિ મેળવવા માટે. સાત્ત્વિકભાવે કરેલા ધર્માંતર એ દોષરૂપ નથી પણ ગુણુરૂપ છે. એવા ધર્માંતરથી નવીન ખળ અને ઉત્સાહના સંચાર થાય છે, પ્રજાની માનસિક અને નૈતિક ઉન્નતિ થાય છે. જૈનધર્મના સ્વીકાર કરીને કુમારપાલે પેાતાનું જે અનન્ય કલ્યાણુ કર્યુ તે, તે ખીજી રીતે ન કરી શકયો હોત. તેના ધર્માંતરે પ્રજાના પરસ્પરના ધાર્મિક વિદ્વેષ આછા કર્યાં અને સામાજિક ઉત્કર્ષ વધાર્યાં. અને, ખરી રીતે તેા, એ જમાનામાં ધર્માંતર વિષેની જે સંકીણું વિચારશ્રેણી આજે દેખાય છે તેવી હતી જ નહિ. સામાજિક દષ્ટિએ ધર્માંતર કર્યુ. વિશેષત્વ નહાતુ ધરાવતુ. જૈન અને શૈવ અને ધર્માં ગુજરાતનાં અનેક પ્રતિષ્ઠિત કુટુમાં સરખી રીતે પળાતા હતા. કાઈ ઘરમાં પિતા શૈવ હતા તેા પુત્ર જૈન હતા અને કાઈ ધરમાં સાસુ જૈન હતી તે વહુ શૈવ હતી. કેાઈ ગૃહસ્થનું પિતૃકુળ જૈન હતું તેા માતૃકુળ શૈવ હતું અને કાઈનું માતૃકુળ જૈન હતુ તેા પિતૃકુળ શૈવ હતું—એમ ગુજરાતના આખાય વૈશ્યવર્ગ પરસ્પર બંને ધર્માનુયાયી હતા. તેથી આવું ધર્માંતર ગુજરાતના સભ્ય સમાજમાં બહુ જ સામાન્ય હતું. રાજ્યકારભારમાં જૈનો અને શૈવોના સરખા ફાળા
રાજકારભારમાં પણ અંતે ધર્મોનુયાયીઓને સરખા દરજ્જો અને સરખા ફાળા હતા. કાઈ વખતે જૈન મહામાત્યના હાથમાં રાજ્યનાં સર્વ સૂત્રો આવતાં, કાઈ વખતે શૈવ મહામાત્યના હાથમાં. પણ એથી કાઈ પણ પ્રકારની રાજનીતિમાં ફેરફાર નહાતા થતેા. શૈવાની અને જૈનેાની કાઈ જુદી જાતની સમાજરચના ન હતી. સામાજિક વિધિવિધાના નિયમ પ્રમાણે બધાં બ્રાહ્મણા દ્વારા જ થતાં.......... સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળના ધ જીવનને તફાવત
શૈવધર્મીના આદર્શ પ્રતિનિધિ સમેા સિદ્ધરાજ પણ જૈન સ ંબ ંધેાથી

Page #144

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૨૭
તેટલો જ સંકળાયેલો હતો. સિદ્ધપુરમાં સદ્રમહાલય સાથે તેણે રાયવિહાર નામનું આદિનાથનું જૈન મંદિર પણ બંધાવ્યું હતું. ગિરનાર પર્વત ઉપર નેમિનાથનું જે મુખ્ય જૈન મંદિર આજે વિદ્યમાન છે, તે પણ સિદ્ધરાજની ઉદારતાનું કાર્ય છે. સોમનાથની યાત્રા સાથે ગિરનાર અને શત્રુ જ્યનાં જૈન તીર્થોની યાત્રા પણ સિદ્ધરાજે તેવા જ ભાવથી કરી હતી અને શત્રુંજય તીર્થના નિર્વાહ માટે ૧૨ ગામેનું વર્ષાસન બાંધી આપવા તેણે પોતાના મહામાત્ય અશ્વાકને આજ્ઞા કરી હતી. આથી સમજી શકાય છે કે સિદ્ધરાજ કાંઈ જૈનધર્મ સાથે ઓછી મમતા નહેતો ધરાવતો. તેનામાં અને કુમારપાલમાં જે તફાવત હતો તે એ કે સિદ્ધરાજ પોતાના મનમાં શૈવ ધર્મને મુખ્ય માનતો હતો અને જૈન ધર્મને ગૌણ માનતો હતો, ત્યારે કુમારપાલ પિતાના પાછલા જીવનમાં જૈનધર્મને મુખ્ય માનતા થયે હતે. સિદ્ધરાજના ઈષ્ટદેવ આખર સુધી શિવ જ હતા, ત્યારે કુમારપાલના ઈષ્ટદેવ અંતિમ જીવનમાં જિન થયા હતા. તેણે દેવ તરીકે જિનને અને ગુરુ તરીકે આચાર્ય હેમચંદ્રને પોતાના કલ્યાણકારક આપ્તપુરુષ માન્ય હતા, અને અહિંસા પ્રબોધક ધર્મને તેણે પોતાના મોક્ષદાયક ધર્મ તરીકે શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકાર્યો હતો; અને એ રીતે તે પોતે જૈનધર્મને એક આદર્શ પ્રતિનિધિ બન્યા હતા. અશેકના જેવું જીવન
કુમારપાલનું રાજજીવન, ઘણીક રીતે, મૌર્યસમ્રાટ અશોકના રાજજીવન સાથે મળતું આવે છે. રાજગાદી ઉપર આવ્યા પછી જેમ અશેકને અનિચ્છાએ શત્રુ રાજાઓ સાથે લડવાની ફરજ પડી હતી, તેમ કુમારપાલને પણ અનિચ્છાએ જ પ્રતિપક્ષી રાજાઓ સાથે લડવાની ફરજ પડી હતી. અશોકના રાજગાદી પર બેઠા પછી પણ ત્રણેક વર્ષ સુધી તેનું રાજ્ય થાળે નહોતું પડયું, તેમ કુમારપાલનું રાજ્ય પણ ત્રણેક વર્ષ સુધી થાળે નહોતું પડયું. અશકને જેમ રાજસિંહાસન ઉપર આવ્યા પછી સાત-આઠ વર્ષ સુધી શત્રુઓને વિજિત કરવામાં વ્યગ્ર રહેવું પડયું, તેમ કુમારપાલને પણ એટલે સમય શત્રુઓ સાથે

Page #145

૧૨૮
જૈન ઈતિહાસની ઝલક બાથ ભીડવામાં લાગ્યા રહેવું પડયું હતું. આમ આઠ-દશ વર્ષ સુધી વિગ્રહ ચલાવી શત્રુઓને પરાજિત કર્યા પછી, જીવનના શેષ ભાગમાં, જેમ અશે કે પિતાની પ્રજાની નૈતિક અને સામાજિક ઉન્નતિ થાય તે માટે અનેક રાજાજ્ઞાઓ જાહેર કરી આખાયે રાજ્યમાં શાન્તિ અને આબાદી ફેલાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો, તેમ કુમારપાલે પણ તેવો જ પ્રયત્ન આદર્યો હતો. અશોક જેમ પૂર્વાવસ્થામાં શૈવ હતું અને પછી બૌદ્ધ થયે, તેમ કુમારપાલ પણ પ્રથમ શૈવ હતો અને પછી જૈન છે. જેમ અશકે બૌદ્ધધર્મને સ્વીકાર કરી તે ધર્મના પ્રસાર અર્થે પિતાનું સર્વ સાત્વિક સામર્થ્ય ખર્ચ કર્યું, તેમ કુમારપાલે પણ જૈનધર્મને સ્વીકાર કરી તેના પ્રચાર અર્થે પિતાની સાત્વિક શક્તિને પૂરેપૂરે ઉપયોગ કર્યો. અશકે જેમ બૌદ્ધધર્મપ્રતિપાદિત શિક્ષાપદ આદિ ઉચ્ચ પ્રકારના ધાર્મિક નિયમોને ભાવુક થઈ સ્વીકાર કર્યો અને તેમ કરી તે પરમ સુગોપાસક બને, તેમ કુમારપાલે પણ જૈનધર્મમાં ઉપદેશેલા ગૃહસ્થજીવનને આદર્શ બનાવવા માટે આવશ્યક એવા અણુવ્રતાદિ નિયમોને શ્રદ્ધાળુ થઈ સ્વીકાર કર્યો અને તેથી તે જૈનમાં પરમહંત બન્યો. અશોકે જેમ પ્રજામાંથી દુર્બસને દૂર થાય તે માટે અનેક ધર્માતાઓ જાહેર કરી, તેવી જ રીતે કુમારપાલે પણ પિતાના રાજ્યમાંથી દુર્વ્યસનોના નિવારણ માટે અનેક રાજાશાઓ જાહેર કરી. અશોકે જેમ બૌદ્ધધર્મની પૂજા માટે અનેક સ્તૂપ ઊભા કરાવ્યા, તેવી જ રીતે કુમારપાલે પણ જૈનધર્મની પૂજા ખાતર અનેક જૈન વિહાર બંધાવ્યા. અપુરિયાનું ધન લેવા સામે પ્રતિબંધ
અને એ બધાં ઉપરાંત કુમારપાલે જે એક વિશિષ્ટ પ્રજાહિતકર આદેશ જાહેર કર્યો હતો કે જે કદાચિત અશકે પણ નહીં કર્યો હેય–તે એ કે પ્રાચીન કાળથી ચાલી આવેલી રાજનીત પ્રમાણે નાવારસ [બિનવારસો મરી જનાર પુરુષની સઘળી સંપત્તિ રજા લઈ લેતા હતા અને તેના લીધે મરનારની સ્ત્રી, માતા, આદિ કુટુંબીજને અનાથદશાના ભેગ થઈ મૃત્યુ કરતાંયે વધારે કષ્ટકારક વિટંબનાઓનાં ભેગ થતાં હતાં.

Page #146

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૨૯
અને અનેક અનાથ અબળા આ ક્રૂર રાજનીતિથી પીડિત થઈ જીવતી મૂઆ સમાન થઈ જતી હતી—દાઝયા ઉપર ડામ દેવા જેવી એ અતિ નિષ્ઠુર રાજનીતિનેા કુમારપાલે પેાતાના રાજ્યમાં સથા પ્રતિષેધ કર્યાં હતા. કુમારપાલને આ નીતિની નિષ્ઠુરતાના કેવી રીતે ભાસ થયા અને કયા કારણે એણે એ નીતિનેા બહિષ્કાર કર્યાં તેનું વન હેમાચા ‘દ્વાશ્રય 'માં આ પ્રમાણે કરે છેઃ
*
એક રાત્રે રાજા પેાતાના મહેલમાં સૂતા હતા ત્યારે દૂરથી એક સ્ત્રીનુ બહુ જ કરુણ રુદન તેના કાનને સંભળાયું. રાજા એ હકીકત જાણવા માટે, જાતે રાતના ચાકીદારનાં નીલવર્ણાં વસ્ત્ર પહેરી, મહેલમાંથી બહાર નીકળ્યા અને કાઈ ન જાણે તેવી રીતે ફરતા ફરતા જ્યાંથી એ અવાજ આવતા હતા ત્યાં ગયા. જુએ છેતેા એક ઝાડની નીચે એક સ્ત્રી કાંસા ખાઈ મરી જવાની તૈયારી કરી રહી છે અને રડી રહી છે. રાજા ધીમેથી એની પાસે જઈ મીઠા અને આદર ભરેલા શબ્દોથી શી વાત છે તે પૂછવા લાગ્યા. વિશ્વાસ પામીને સ્ત્રીએ કહ્યુ` કે · મારા પતિ યુવાવસ્થામાં પરદેશથી આ શહેરમાં વ્યાપાર કરવા અર્થે આવ્યા હતા અને મને પણ સાથે લાવ્યા હતા. આ સુરાજ્યવાળા શહેરમાં વ્યાપાર કરતાં કરતાં ધણી મેાટી મિલકત મારા પતિએ મેળવી. મને તેનાથી પુત્ર થયા. પાળીપેાષીને અમે એ પુત્રને માટે કર્યા અને ભણાવી-ગણાવીને હુશિયાર કર્યાં. યાગ્ય ઉંમરે સારા ખાનદાન કુટુંબની કન્યા સાથે તેનું લગ્ન કરી દીધું. એ મારેા પુત્ર વીસ વર્ષોંની ઉંમરના થયા ત્યારે તેના પિતા મરી ગયા. પિતાના શાકના એવા સખત આધાત લાગ્યા કે જેથી ઘેાડા દિવસ પછી એ પુત્ર પણ સ્વગે ગયે અને તેથી હું અનાથ અને નિરાધાર થઈ પડી ! રાજ્યના નિયમ પ્રમાણે હવે મારે બધી સંપત્તિ રાજા લઈ લેશે અને મારું જીવન ધૂળધાણી થઈ જશે; તેથી એ દશા નજરે જોવી પડે તેના પહેલાં જ મરી જવું એ વધારે સારું છે એમ વિચાર કરીને હું હવે મરવા માટે તૈયાર છું.
ર

Page #147

૧૩૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક રાજા તે સ્ત્રીનું આ બધું કથન સાંભળી મનમાં બહુ વ્યગ્ર થયે અને તેને કેટલુંક આશ્વાસન આપીને જણાવ્યું કે માતા ! તું તારે ઘેર જા અને આ રીતે આપઘાત કરીને મરીશ નહિ. રાજા તારું ધન નહીં લે એની હું તને ખાતરી આપું છું. તું તારા ધનથી યથેષ્ઠ દાનપુણ્ય કર અને તારું કલ્યાણ કર.” એમ કહી રાજા પિતાના મહેલમાં આવ્યું અને સવાર થતાં જ પોતાના મંત્રીઓને બોલાવીને તેણે આજ્ઞા કરી કે મારા આખા રાજ્યમાં એવી આશા જાહેર કરી દો કે “પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી રાજ્યની નીતિ પ્રમાણે, મરી ગયેલા નાવારસ માણસની સંપત્તિને જે અધિકાર રાજસત્તા લઈ લે છે તે નીતિ આજથી બંધ કરવામાં આવે છે. અને આજ પછી કોઈ પણ એવા માણસની કશીય સંપત્તિને રાજના માણસે ન અડકે તેવી રાજાજ્ઞા જાહેર કરવામાં આવે છે.” રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે મંત્રીઓએ આખા રાજ્યમાં તેવું આજ્ઞાપત્ર જાહેર કર્યું અને એ રીતે લેવાતું મૃતકન બંધ કર્યું. પ્રબંધકારના જણાવ્યા પ્રમાણે રાજ્યના ખજાનામાં આ જાતના ધનથી દરવર્ષે એક કરોડ રૂપિયાની આવક થતી હતી, પણ રાજાએ તેને જરાય લેભ ન કરતાં એ અધમતમ અને પ્રજાપીડક નીતિને સદંતર પ્રતિબંધ કર્યો.....
આ રીતે મૃત–સ્વ-મેચનનું પ્રજાહિતકર કાર્ય કરીને કુમારપાલ સતયુગમાં થઈ ગયેલા રધુ, નઘુષ, નાભાક અને ભરત આદિ પરમ ધાર્મિક રાજાઓ પણ જે કીર્તિ નહતા મેળવી શક્યા તેવી કીર્તિ મેળવવા ભાગ્યશાળી થયે. કુમારપાળના ગુણે અને એનાં તથા સિદ્ધરાજનાં કાર્યો
ગુજરાતને એ સૌથી વધારે આદર્શ રાજા હતા. એ જેવો વીર હતો તે જ સયત હતો. જે નીતિનિપુણ હતા તે જ ધર્મપરાયણ હતા. જેવો દુધર્ષ હતું તેવો જ સૌમ્ય પણ હતો. એનામાં અનુભવજ્ઞાનની જેટલી વિશાલતા હતી તેટલી જ તાત્વિક બુદ્ધિની પણ

Page #148

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૧
ગંભીરતા હતી. એ જે ત્યાગી હતું તે જ મિતવ્યથી પણ હતો. જે પરાક્રમી હતો તે ક્ષમાવાન હતો. ગુજરાતના સામ્રાજ્યના સર્વોત્કૃષ્ટ પ્રભુતાવાળા રાજા બે જ: સિદ્ધરાજ અને કુમારપાલ. બંનેના પરાક્રમ અને કૌશલથી ગુજરાતનું ગૌરવ ચરમ શિખરે પહોચ્યું. પ્રબંધકારે કહે છે કે સિદ્ધરાજમાં ૯૮ ગુણ હતા અને બે દોષ હતા; કુમારપાલમાં ૯૮ દોષ હતા અને બે ગુણ હતા, છતાં તેમાં કુમારપાલ શ્રેષ્ઠ હતો. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના નાગરિકોના નિવાસ માટે મહાસ્થાને વસાવ્યાં, તે કુમારપાલે મહાસ્થાનના સંરક્ષણ માટે દઢ પરકોટાઓ બંધાવ્યા. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના પરાક્રમને ગજવનારી મહાયાત્રાઓ કરી, તે કુમારપાલે એ યાત્રાઓને અમરતાના ઉલ્લેખોથી અંકિત કરવા માટે એની મહાપ્રશસ્તિઓ રચાવી. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના ગૌરવધામ ગિરિવર ઉપર મહાતીર્થની સ્થાપના કરી, તે કુમારપાલે ગુજરાતના આબાલવૃદ્ધોને એ પુણ્યતીર્થની દુર્લભ યાત્રા સદા સુલભ થયા તે અર્થે ગિરિવર પર ચઢવા માટે સુગમ પદ્યાઓ કરાવી. આવી રીતે સિદ્ધરાજે જે ગુજરાતની અસ્મિતાના મહાલ બંધાવ્યા તો કુમારપાલે તેમના પર સુવર્ણ કળશ અને ધ્વજદંડ ચઢાવી તેમને સુપ્રતિષ્ઠિત બનાવ્યા. ધમસહિષ્ણુતાને ઉચ્ચ આદર્શ
ગુજરાતની ગરિમાને કુમારપાળ ખરેખર ગુરુશિખર હતો. એના સમયમાં ગુજરાતીઓ વિદ્યામાં અને વિભુતામાં, શૌર્યમાં અને સામર્થમાં, સમૃદ્ધિમાં અને સદાચારમાં, ધર્મમાં અને કર્મમાં ઉત્કર્ષના ઉચ્ચતમ શિખરે પહોંચ્યા હતા. એના રાજ્યમાં, પ્રકૃતિકાતર વૈશ્ય પણ મોટા સેનાપતિઓ થયા, દ્રવ્યલેલુપ વણિજને પણ મહાકવિઓ થયા, અને ઈર્ષાપરાયણ બ્રાહ્મણે તથા નિન્દાપરાયણ શ્રમણો પણ પરસ્પર મિત્રો થયા; વ્યસનાસકત ક્ષત્રિયે પણ સંયમી સાધકે થયા અને હીનાચારી શકો પણ સારી પેઠે ધર્મશીલ થયા. રાજાએ વિશિષ્ટ ઉત્સાહપૂર્વક ધર્માતર સ્વીકાર્યા છતાં ધાર્મિક સહિષ્ણુતા જેટલી એના રાજ્યમાં જોવામાં આવતી હતી તેટલી બીજા કેઈનાયે રાજ્યમાં નહિ. ભારતના પુરાતન

Page #149

૧૩૨
જૈન ઇતિહાસની ઝલક ઇતિહાસમાં કદાચિત એ એક જ પહેલો અને છેલ્લો દાખલ હશે કે જેમાં હેમચંદ્ર જે જૈનધર્મને સૌથી મહાન આચાર્ય શિવમંદિરમાં જઈ, શ્રદ્ધાળુ શિવની માફક– यत्र तत्र समये यथा तथा योऽसि सेोऽस्य भिधया यया तया। वीतदोषकलुषः स चेद् भवान् एक एव भगवन्नमोऽस्तु ते ॥ આવી અદ્ભુત કલ્પના અને અનુપમ રચના દ્વારા શિવની સ્તુતિ કરે છે; તથા ગંડ બૃહસ્પતિ જેવો મહાન શૈવ મઠાધીશ જૈન આચાર્યને ચરણમાં વંદના કરી
चतुर्मासीमासीत्तव पदयुगं नाथ निकषा
कषायप्रध्वंसाद् विकृतिपरिहारव्रतमिदम् । इदानीमुभिद्यन्निजचरणनिला ठितकले
जलक्लिन्नैरन्नेर्मुनितिलक वृत्तिर्भवतु मे ॥ આવી સ્તુતિ દ્વારા, એક સુશિષ્યની જેમ, અનુગ્રહની યાચના કરે છે.
ઇતિહાસના સેંકડે પ્રબંધે તપાસતાં, તેમાં માત્ર આ એક જ એવો રાજા જડી આવે છે કે જે કુલપરંપરાપ્રાપ્ત “ઉમાપતિવરલબ્ધપ્રૌઢપ્રતાપ” બિરદમાં અભિમાન ધારણ કરતા છતાં પણ સ્વરુચિસ્વીકૃત • પરમાર્વત” બિરુદથી પિતાને તકૃત્ય માને છે. જે ભાવ અને આદરથી એ સેમેશ્વરના પુણ્યધામને જીર્ણોદ્ધાર કરાવે છે, તે જ ભાવ અને આદરથી તેની જ પડશમાં પાર્શ્વનાથનું જૈન ચૈત્ય પણ એ પ્રતિષ્ઠિત કરાવે છે. ગુજરાતની ગન્નત રાજધાની અણહિલપુરમાં કુમારપાલ શંભુનાથના નિવાસ માટે કુમારપાલેશ્વર અને પાર્શ્વનાથના નિવાસ માટે કુમારવિહાર એમ બે મંદિરે પાસે પાસે બંધાવે છે. ધાર્મિક સહિષ્ણુતાના આદર્શનું આના કરતાં વધારે આકર્ષક ઉદાહરણ બીજું મળવું મુશ્કેલ છે.

Page #150

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૩ ધર્મમય આદર્શ જૈન જીવનઃ પરમહંત
કુમારપાલ સ્વભાવથી જ ધાર્મિક વૃત્તિવાળો હતો. તેથી તેનામાં યા, કરણ, પોપકાર, નીતિ, સદાચાર અને સંયમની વૃત્તિઓને વિકાસ ઊંચા પ્રકારનો થયો હતો.........કુમારપાલને પિતાના પૂર્વજોના ઉત્તમ ગુણોને અમૂલ્ય વારસે મળે હતો અને તેથી તે છેવટે હેમચંદ્ર જેવા મહાન સાધુપુરુષના સત્સંસર્ગથી ગુજરાતના ઇતિહાસમાં ધર્માત્મા રાજર્ષિની લકત્તર પદવીના મહાન યશને ઉપભોકતા થે. હેમચંદ્રસૂરિએ તેના એ યશને અમર કરવા માટે “અભિધાનચિંતામણિ” જેવા પ્રમાણભૂત શબ્દકોશના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથમાં તેના માટે–
कुमारपालश्चौलुक्यो राजर्षिः परमार्हतः ।
मृतस्वमोक्ता धर्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥ આવાં ઉપનામ ગ્રથિત કરી સાર્વજનીન સંસ્કૃત વાલ્મમાં તેના નામને શાશ્વત સ્થાન આપ્યું છે.
એમાં શંકાને જરાયે સ્થાન નથી કે કુમારપાલ અંતિમ જીવનમાં એક પરમ જૈન રાજા હતા. તેણે જૈનધર્મપ્રતિપાદિત ઉપાસક એટલે ગૃહસ્થ–શ્રાવકધર્મનું ઘણું ઉત્કટતાપૂર્વક આચરણ કર્યું હતું. ઐતિહાસિક કાળમાં કુમારપાલ જેવો બીજો કોઈ પણ રાજા જૈનધર્મને ચુસ્ત અનુયાયી થયે હેય તેની મને શંકા છે.......તેણે સ્વીકારેલાં એ દ્વાદશ જૈન વ્રતનું સવિસ્તર વર્ણન જૈન પ્રબંધામાં કેટલીક વિગતો સાથે આપવામાં આવ્યું છે. વિગતેમાંની કેટલીક અતિશયોક્તિ ભરેલી હેઈ શકે, પરંતુ મૂળ હકીકત મિથ્યા નથી એટલી વાત તો ચોક્કસ રીતે કહી શકાય તેમ છે. અને જે વાત ખુદ હેમચંદ્ર પોતે જ જણાવે છે તેમાં તે મિથ્યાપણને અવકાશ જ શી રીતે હેય ? મંત્રી યશપાલ અને સમપ્રભાચાર્યની જે કૃતિઓને પરિચય મેં ઉપર આપે છે, તેમાંનાં વર્ણન પરથી જણાય છે કે કુમારપાલે વિક્રમ સંવત ૧૨૧માં

Page #151

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૧૩૪
હેમચંદ્રાચા` પાસે સકલ જન સમક્ષ જૈનધર્મની ગૃહસ્થદીક્ષા સ્વીકારી હતી. એ દીક્ષા સ્વીકારતી વખતે એણે મુખ્યપણે આવી પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી—રાજ્યરક્ષા નિમિત્તે કરવા પડતા યુદ્ધ સિવાય યાવજ્જીવન કાઈ પણ પશુ–પ્રાણીની હિંસા ન કરવી; મૃગાદિના શિકાર ન કરવા; મદ્ય અને માંસનું સેવન ન કરવું; પરિણીત પત્ની સિવાય અન્ય કાઈ સ્ત્રી સાથે કામાચાર ન સેવવા; દરરાજ જિનપ્રતિમાની પૂજા-અર્ચા કરવી અને હેમચંદ્રાચાર્ય નું પાવંદન કરવું; અષ્ટમી અને ચતુર્દશીના દિવસે સામાયિક અને પૌષધ આદિ વિશેષ વ્રતનું પાલન કરવુ; રાત્રિએ ભાજન ન કરવું; ઇત્યાદિ ઇત્યાદિ.
જીવહિંસાના પ્રતિબંધ : અમારિ-પ્રવત ન
આવી જાતની પ્રતિજ્ઞાએ જાતે લઈ તે પછી એણે પેાતાના રાજ્યમાં, ખીજા ખીજા લેકે! પણ પોતે સ્વીકારેલા ધર્મના કેટલાક મોટા નિયમેાનું પાલન કરે તે માટે, તેવી કેટલીક રાજાના પશુ બહાર પાડી. તેમાં સૌથી મુખ્ય આજ્ઞા હતી જીવહિંસાપ્રતિબંધ વિષેની. આપણા દેશમાં ધણા પ્રાચીન કાળથી એ કારણે જીવહિંસા થતી આવે છે : એક તેા ધર્મના નિમિત્તે એટલે યજ્ઞયાગાદિ ધાર્મિક કકાંડ અને દેવી દેવતાઓની બલિપૂજા નિમિત્તે; અને બીજી, ખારાક નિમિત્તે. કુમારપાલે એ અને પ્રકારની જીવહિ'સાતા નિષેધ કરવા માટે રાજાના જાહેર કરી. હેમચંદ્રાચાર્ય'ના ‘દ્વાશ્રય ' કાવ્યમાંના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે કે માંસાહાર માટે થતી જીવહિંસાના નિષેધ તા કુમારપાલે, કદાચિત્, શ્રાવકધર્મીનાં વ્રતેા લીધા પહેલાં જ જાહેર કરી દીધા હતા.
શાર્ક ભરીના ચાહમાન રાજા અણ્ણરાજ અને માલવાના પરમાર રાજા બલ્લાલદેવના પરાજય કર્યાં પછી એક દિવસે કુમારપાલેં રસ્તામાં કાઈ દીન—રિદ્ર દેખાતા ગામડિયા માણસને બકરાં આદિ એચાર પશુઆને કસાઈખાને તાણી જતા જોઈ, તેની સાથે તે વિષેની કેટલીક પૂછપરછ કરી; અને, તે વસ્તુસ્થિતિની જાણ થતાં, એ પામર મનુષ્યની

Page #152

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૫
અને પશુઓની દશા જોઈ રાજાના મનમાં, ખેાધિસત્ત્વની જેમ, કરુણાભાવ ઉત્પન્ન થયા. તેના મનમાં વિચાર આવ્યા કે દુષ્ટ જાતિવાળા અને કૂતરા જેવા, ધવિમુખ આ લેકે પેાતાના નઠારા પેટ માટે જે આવાં પ્રાણીઓના જીવ લે છે, તેમાં ખરેખર શાસન કરનારના જ દુર્વિવેક છે. કારણુ જેવા રાજાના ગુણુ તેવા જ લેાકાના ગુણ થાય છે. મને ધિક્કાર છે કે હું માત્ર મારા શરીર માટે જ પ્રજા પાસેથી કર લઉં છું, પણ પ્રજાના રક્ષણ માટે નહિ—ઇત્યાદિ વિચાર કરી તેણે પેાતાના અધિકારીઓને આજ્ઞા કરી કે મારા રાજ્યમાં જે કાઈ પણ જીવહિંસા કરે તેા તેને ચેરી અને વ્યભિચારી કરતાં પણ વધારે સખ્ત શિક્ષા કરવી.......
કુમારપાલની આવી અમારિપ્રિય વૃત્તિ જોઈ તે તેના પડેાશી અને ખડિયા રાજાઓએ પણ અમારિપ્રવનની ઉદ્ઘાષણા કરનારાં કેટલાંક શાસનેા જાહેર કર્યાં હતાં, જેનાં પ્રમાણસૂચક કેટલાક શિલાલેખા ઠેઠ મારવાડની પેલી સરહદ ઉપરથી મળી આવ્યા છે. કુમારપાલની જ આવી અહિંસાપ્રવર્તક નીતિનું એ પરિણામ છે.
ગુજરાતની અહિંસાનું એક સુપરિણામઃ ગાંધીજીને જન્મ
વમાન સમયમાં જગતમાં સૌથી વધારે અહિંસક પ્રજા ગુજરાતની પ્રજા છે અને સૌથી વધારે અહિ ંસાધનું પાલન ગુજરાતમાં થાય છે. હિંસક યજ્ઞયાગ પ્રાયઃ ત્યારથી જ બંધ થયેલા છે અને દેવીદેવતાઆની આગળ થતેા પશુવધ પશુ, બીજા દેશાની તુલનામાં, ગુજરાતમાં ધણા આછે છે. ગુજરાતને પ્રાયઃ સધળેાય શિષ્ટ અને ઉચ્ચ પ્રાવ ચુસ્ત નિરામિષભાજી છે. ગુજરાતના પ્રધાન ખેડૂતસમૂહ પણ માંસત્યાગી છે. ભલે અતિશયાક્તિ ગણાય અને તેને ઉપહાસ પણ થાય, છતાં મને કહેવાનું મન થાય છે કે, ગુજરાતના એ જ પુણ્યમય વારસાના પ્રતાપે ગુજરાતે જગતના સૌથી શ્રેષ્ઠ અહિંસામૂર્તિ મહાત્માને જન્મ આપવાનું આજે અદ્વિતીય ગૌરવ પ્રાપ્ત
..
કર્યુ છે.

Page #153

૧૩૬
જૈન ઇતિહાસની ઝલક મદ્યપાન અને જુગારને નિષેધ
જીવહિંસા સાથે બીજી જે પાપકર પ્રવૃત્તિઓનો કુમારપાલે પિતાની પ્રજમાંથી નિષેધ કરાવ્યું તેમાં મુખ્ય હતી મદ્યપાનની પ્રવૃત્તિ. મદ્ય એ મનુષ્ય જાતિને મેટે શત્રુ છે એ સીકઈ જાણે છે. મદ્યની સાથે શિકાર, જુગાર, વ્યભિચાર અને તેવા બીજા અનેક અનાચારોને ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. મધના કારણે જગતમાં ઘણાં ઘણુ અનર્થે થયા છે અને થાય છે........માની આવી માઠી અસરને લક્ષ્યમાં લઈને મધ્યકાળના કેટલાક મુસલમાન સમ્રાટોએ પણ તેના પાનનો જે તીવ્ર નિષેધ કર્યો હતો, તે ઇતિહાસના અભ્યાસીઓને અપરિચિત નથી........ પ્રબંધગત પ્રમાણોના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે કે, કુમારપાલ જૈનધર્મનુયાયી થયે તે પહેલાં માંસહાર તે તે કરતો હતો, પરંતુ મદ્યપાન તરફ તેને ઠેઠથી તિરસ્કાર હતો. ઘણું કરીને એના કુલમાં જ એ વસ્તુ ત્યાજ્ય મનાતી હતી. હેમચંદ્રના “ગશાસ્ત્રમાં આવેલા એ ઉલેખ ઉપરથી જણાય છે કે ચૌલુક્યોને કુલમાં મદ્યપાન નિન્દ ગણાતું હતું જેમાં બ્રાહ્મણ જાતિમાં ગણાતું તેમ
મદ્યપાનના નિષેધની સાથે જુગાર ખેલવાની મનાઈ૫ણ કુમારપાલે તેટલી જ સખ્તાઈથી જાહેર કરી હતી. જુગારના લીધે પાંડ જેવાઓને પણ કેવી કષ્ટાવસ્થા ભેગવવી પડી હતી તેમ જ નળ જેવા રાજા ઉપર પણ કેવી આપત્તિ આવી પડી હતી—એ વગેરેની કથાઓ કુમારપાલે હેમચંદ્રસૂરિ પાસેથી ઘણી વાર સાંભળી હતી અને પિતાના આસપાસના લેકેમાં પણ એણે જુગારની ખૂબ જ બદી ફેલાયેલી જોઈ હતી....... જુગારને લઈને જુગારીઓમાં અનેક પ્રકારના ભયંકર કહે ઊભા થતા, મારામારીઓ થતી અને તેવા બીજા પ્રકારના અશ્લીલ દેખાવો થતા. કુમારપાલને આ વસ્તુસ્થિતિનું ચોક્કસ ભાન થયું હતું
અને તેથી એનાં આવાં દુષ્પરિણામેથી પ્રજાને બચાવવા માટે એના નિષેધને તેણે રાજાદેશ જાહેર કર્યો હતો........

Page #154

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૭
આ પ્રમાણે, કુમારપાલે, જૈનધમાં દીક્ષિત થઈ, તેના સિદ્ધાન્તા પ્રમાણે કેટલાક મેટા ધાર્મિક અને નૈતિક નિયમા જાહેર કર્યાં હતા અને એ નિયમેનુ પાલન પ્રજા ખરાબર કરે તે માટે તેણે પૂરેપૂરી સાવચેતી પણ રાખી હતી. હેમચંદ્રાચાર્ય' કહે છે કે તેના અહિંસાના આદેશને અનુસરીને અંત્યજો જેવા પણ જા-માંકણ સુધ્ધાંની હત્યા નહોતા કરતા. એ કથનમાં ભલે કાંઈક અતિશયેક્તિ હશે, પણ રાજાએ બાબતમાં પૂરેપૂરા સતર્ક હતા એમાં તેા જરાયે શંકા નથી. · પ્રબંધચિંતામણિ' અને તેવા ખીજા પ્રબધામાં જે એક યૂકાવિહાર મંદિર અધાયાને ઇતિહાસ મળી આવે છે તેનાથી આ હકીકતને ચાક્કસ પુષ્ટિ મળે છે.
6
દેવદિરાની સ્થાપના અને તી યાત્રા
કુમારપાલે આ રીતે નૈતિક કાર્યો કરવા ઉપરાંત જૈનધર્મના પ્રચાર અને પ્રભાવ વધારવા અર્થે તેણે ઠેકઠેકાણે સેંકડા જૈન મશિ ખાંધ્યાં—બંધાવ્યાં હતાં. શત્રુ ંજય અને ગિરનાર જેવા જૈન તીર્થાની, રાજશાહી ઠાઠ સાથે મેટા સધેા કાઢી, તેણે યાત્રા કરી હતી અને રાજધાનીમાં દર વર્ષે તે મેટામેટા જૈન મહાસવા ઊજવતા હતા અને બીજા શહેરામાં પણ તેવા મહાત્સવ ઊજવવાની તે પ્રેરણા કરતા હતા. કાર્ય પરાયણ અને ધર્મપરાયણ જીવનચર્યા
તે રાજકાજ બહુ જ નિયમિત રીતે જોતેા. તેની દિનચર્યા ખરાખર વ્યવસ્થિત હતી. વિલાસ કે વ્યસનને તેના જીવનમાં સ્થાન જ ન હતું. તે બહુ જ દયાળુ અને ન્યાયપરાયણુ હતા. તે અંતરથી ખરેખરા મુમુક્ષુ હતા અને અહિક કામનાએથી તેનુ મન ઉપશાંત થયું હતું. રાજધર્મ છે એમ જાણીને તે રાજની સર્વ પ્રકૃત્તિ કાળજીપૂર્વક જોતે, પણ તેમાં તેની આસક્તિ ન હતી. તેની દિનચર્યાના સંબંધમાં હેમચદ્રાચાર્યે ‘પ્રાકૃતયાશ્રય' કાવ્યમાં અને સામપ્રભાચાયે ‘ કુમારપાલપ્રતિમાધ’ નામના ગ્રંથમાં જે સૂચવ્યું છે તે પરથી

Page #155

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૧૩૮
સમજાય છે કે—સવારના વખતમાં, સૂર્યોદય થયાં પહેલાં જ, તે શય્યામાંથી ઊઠી જતા, અને સૌથી પ્રથમ જૈનધર્મીમાં મંગલભૂત ગણાતાં અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્યાદિ પાંચ નમસ્કારપદ્યનું સ્મરણ કરતા. પછી શરીરશુદ્ધિની ક્રિયા વગેરેથી નિવૃત્ત થઈ, પેાતાના રાજમહાલયમાં જે ગૃહચૈત્ય હતુ' તેમાં જઈ પુષ્પાદિથી જિનપ્રતિમાની પૂજા કરી સ્તવના સાથે પંચાંગપ્રણિપાત કરતા. ત્યાંથી નીકળી, પછી તે તિલકાવસર નામના મંડપમાં જઈ ને સુકેામલ ગાદી ઉપર બેસતા. ત્યાં તેની સામે ખીજા સામત રાજાઓ આવીને બેસતા. પાસે ચામર ધારણ કરનારી વારાંગના ઊભી રહેતી.
પછી રાજપુરાહિત કે બીજા બ્રાહ્મણા આવીને રાજાને આશીર્વાદ આપતા અને તેના કપાળમાં ચંદનનું તિલક કરતા. તે પછી બ્રાહ્મણા તિથિવાચન કરતા, તે સાંભળતા. ત્યાર બાદ બ્રાહ્મણાને દાન આપી તેમને વિદાય કરતા. અને પછી તરત જ અરજદારાની અરજી સાંભળતા. પછી ત્યાંથી ઊડીને મહેલાની અંદર, જ્યાં માતા અને તેની ખીજી માતા જેવી રાજવૃદ્ધા સ્ત્રીએ રહેતી ત્યાં, જઈ તેમને નમસ્કાર કરતા અને તેમના આશીર્વાદ મેળવતા. તે પછી ફળ, ફૂલ, આદિ વડે રાજલક્ષ્મીની પૂજા કરાવતા અને બીજા પણ દેવીદેવતાની જે પ્રતિમા રાજમહેલમાં રહેલી હતી તેમની સ્તુતિ વગેરે કરાવતા. વૃદ્ધ સ્ત્રી વગેરેને સહાયતા ધન આપતા. ત્યાંથી પછી તે વ્યાયામશાળામાં જતે। અને યથાયેાગ્ય વ્યાયામ કરતા. તે પછી સ્નાન કરી, વસ્ત્ર વગેરે પહેરી, રાજમહેલના બહારના ભાગમાં આવતા. ત્યાં તે પહેલાંથી જ સવારી માટે તૈયાર કરી રાખેલા રાજગજ ઉપર આરૂઢ થઈ, સધળા સામત, મંત્રી આદિના પરિવાર સાથે, પેાતાના પિતાના પુણ્ય નામથી અંકિત ત્રિભુવનપાલવિહાર નામનુ જે મહાવિશાળ અને અતિભવ્ય જૈન મંદિર કરાડા રૂપિયા ખર્ચ કરી તેણે બંધાવ્યું હતું, તેમાં દન અને પૂજન કરવા અર્થે તે જતેા, જે વખતે તે જિનમૂર્તિને અભિષેક કરાવતા. તે રંગમંડપમાં વારાંગના ધણા આડંબર

Page #156

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૯ સાથે નૃત્ય અને ગાન કરતી.
જિનમંદિરમાં પૂજા વગેરેને વિધિ સમાપ્ત કરી, તે પછી હેમચંદ્રાચાર્ય પાસે જઈ તેમના ચરણવંદન કરતો અને ચંદન, કપૂર અને સુવર્ણકમલ વડે તેમના ચરણોની પૂજા કરતા. તેમના મુખેથી યથાવસર ધર્મબોધ સાંભળી ત્યાંથી રાજમહેલ તરફ પાછા ફરતે. પાછા ફરતી વખતે તે હાથી પર ન ચઢતાં ઘોડા ઉપર સવાર થતો અને સ્વસ્થાને પહોંચતો. ત્યાં પછી યાચકાદિ જનોને યથાગ્ય દાન વગેરે આપી ભજન કરતો. તેનું ભેજન બહુ જ સાત્ત્વિક પ્રકારનું રહેતું. જૈનધર્મના બેધ પ્રમાણે, તે ઘણી વાર એકાશન વગેરે તપ કરતો અને લીલાં શાક વગેરે સ્વાદવાળા પદાર્થોને ત્યાગ કરો. જમી રહ્યા પછી તે આરામગૃહમાં બેસતા અને ત્યાં યથાપ્રસંગ વિદ્વાનોની સાથે શાસ્ત્ર અને તત્વસંબંધી વિચાર કરતે.
ત્રીજે પહેર ઢળ્યા પછી તે રાજવાટિકાએ નીકળતા. રાજા પિતાના બધા રાજશાહી ઠાઠ સાથે રાજમહેલમાંથી નીકળી, શહેરના રાજમાર્ગે થઈ, બહાર ઉદ્યાનમાં જઈ ઘડી-બે ઘડી જે ઉદ્યાનક્રીડા કરે તેનું નામ રાજવાટિકા; ગુજરાતી ભાષામાં એનું નામ છે “રાયવાડી" અને રાજપૂતાની ભાષામાં એને ઉચ્ચાર છે “રેવાડી.” સંધ્યા સમય થતાં ત્યાંથી તે રાજમહેલ તરફ પાછો ફરતો, અને મહેલમાં આવી, દેવની આરતી વગેરેનું સંધ્યાકર્મ કરતો. પછી તે વખતે વારાંગનાઓ વગેરે જે નૃત્ય અને ગાન કરતી, તે એક પાટ પર બેસીને સાંભળતો. સ્તુતિપાઠકે અને ચારણે વગેરે તે વખતે તેની ખૂબ સ્તુતિઓ કરતા. રાજ્યકાર્યની સંભાળ
ત્યાંથી પછી તે સર્વાવસર નામના મુખ્ય સભામંડપમાં આવીને સિંહાસનાસીન થતો. સર્વ રાજવગય અને પ્રજાવગય સભાજને
ત્યાં ઉપસ્થિતિ થતા. રાજપુરોહિત આવીને રાજા અને રાજ્યના કલ્યાણાર્થે મંત્રપાઠ ભણતા. પછી ચામર ધારણ કરનારી વારસ્ત્રીઓ

Page #157

૧૪૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
મગલવાજિ
આસપાસ ચામરાદિ રાજ–ઉપકરણા ધારણ કરીને ઊભી રહેતી. પછી ત્રા વાજતાં. તે પછી ખીજી બીજી તેવી સ્ત્રીએ પેાતપેાતાનું કામ કરવા માટે હાજર થતી. પછી વારાંગનાએ આવીને રાજાનાં એવરણાં લેતી. બીજા સામા અને ખાંડિયા રાજાએ તે વખતે હાથ જોડીને ઊભા રહેતા. રાજાની સન્મુખ રાજ્યના ખીજા મહાજને —જેવા કે શેઠિયાઓ, વ્યાપારીઓ, પ્રધાન ગ્રામજના—વગેરે આવીને એસતા, પરરાજ્યાના દૂતા આવતા તે દૂર–બધાની પાછળ–ખેસતા. વાર-નિતાઓને નીરાજનાવિધિ પૂરા થતે એટલે પછી તેઓ પણ એક બાજુ ખેસી જતી; અને આખી સભા પછી એકાગ્ર થઈ રાજ્યકા ની પ્રવૃત્તિ જોતી. રાજ્યકામાં સૌથી પ્રથમ સાન્ધિવિહિક એટલે પરદેશમંત્રી (ફોરેઈન મિનિસ્ટર' ) પરરાજ્ગ્યા સાથેના સંબંધેાની કાર્યવાહી રાજાને નિવેદન કરતા. કયા રાજા સાથે સંધિ થઈ છે, કયા રાજાએ શું પ્રુષ્ટ–અનિષ્ટ કર્યુ છે, કેાના ઉપર લશ્કર મેકહ્યું છે, કયા લશ્કરે શુ કર્યુ” છે, કાણુ શત્રુ મિત્ર થાય છે, ઇત્યાદિ પરરાજ્ય સાથે સંબંધ ધરાવતી સધળી કાÖવાહી તે રાજાને નિવેદન કરતા અને આખરે સમય થતાં સભા બરખાસ્ત કરી, યથાવસરે શયનાગારમાં જઈ શય્યાધીન થતા....
..
ધજિજ્ઞાસા અને અભ્યાસ
કુમારપાલના જીવનનું અવલેાકન કરતાં જણાય છે કે તે તેના પૂર્વગામી સિદ્ધરાજ જેટલા પ્રતિભાશાલી અને વિદ્યારસિક નહિ હોય, છતાં બુદ્ધિમાન તા હતા જ. તેને યુવાવસ્થામાં વિદ્યાપ્રાપ્તિના પૂરતા અવસર પણ કાં મળ્યા હતા ? તેની જવાનીનેા મુખ્ય હિસ્સા, સિદ્ધન રાજથી પેાતાના જીવ બચાવવા માટે, ભટકવામાં અને કષ્ટા વેઠવામાં જ વીત્યેા હતેા. પચાસ વર્ષોંની ઉંમરે એનું ભાગ્યપરિવર્તન થયું અને એ ગુજરાતના વિશાલ સામ્રાજ્યનેા ભાગ્યવિધાતા બન્યા. રાજ્ય મળ્યા પછી પણ એનાં પાંચ-સાત વર્ષે તે વિપક્ષીઓને થાળે પાડવામાં ગયાં. એટલે વયનાં ૫૬-૫૭ વર્ષ પછી એનું સિંહાસન સ્થિર થયુ

Page #158

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૪૧
>
અને એના પ્રતાપને સૂ સહસ્ર કિરણાથી તપવા લાગ્યા. એ ઉંમરમાં વિદ્યાધ્યયનને કેટલા અવકાશ હોય? છતાં, પ્રબંધકારા કહે છે તેમ, પ્રસંગ પડતાં એણે એટલી ઉંમરે પણ સખત મહેનત કરી સંસ્કૃત ભાષાના સારા સરખા અભ્યાસ કરી લીધેા હતેા અને તે દ્વારા વિદ્યાનાની તત્ત્વચર્ચાનું એ યચેષ્ટ આકલન કરી શકતા હતા. હેમચદ્રાચાયે એના માટે જ બનાવેલાં ચેાગશાસ્ત્ર ’ અને વીતરાગસ્ત્રોત્ર ’ને એ હમેશાં સ્વાધ્યાય કરતા હતા. યાગશાસ્ત્ર ’ ને અંતે હેમાચાયે કરેલા ઉલ્લેખ પરથી જણાય છે કે એને યાગની ઉપાસના વધુ પ્રિય હતી અને તેથી એણે કેટલાંક યાગશાસ્ત્રા સારી પેઠે જોયાં હતાં. ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષચરિત્ર ' નામના, જૈન તીર્થં કરા ઇત્યાદિ મહાપુરુષાના ચિત્રવનવિષેના જે માટે ગ્રંથ હેમચદ્રાચાયે` બનાવ્યા તે ખાસ કુમારપાલની પ્રેરણાથી જ બનાવ્યેા હતેા એ ઉપર જણાવેલું છે. એથી જણાય છે કે તેને એવા ગ્રંથા વાંચવાને શાખ હતા. કદાચિત્ જૂની વાત જાણવાની જિજ્ઞાસા એને વધારે હશે. રાજ્યપ્રાપ્તિ પહેલાં જ્યારે એ ભટકતા ભટકતા એક વાર ચિતાડના કિલ્લા ઉપર જઈ ચડયો અને ત્યાં એને એક દિગંબર વિદ્વાન મળી આવ્યા, ત્યારે એણે તેને એ કિલ્લાની ઉત્પત્તિ વગેરે કેવી રીતે થઈ એ બધી હકીકત પૂછી હતી; તેમ જ રાજ્યપ્રાપ્તિ પછી જ્યારે એ માટેા સંધ કાઢી ગિરનારની યાત્રાએ ગયા અને જૂનાગઢમાં દેશદશારમંડપ વગેરે પ્રાચીન સ્થળેા જોયાં, ત્યારે તે વિષે પણ, આચાય હેમચંદ્રને એણે જૂની હકીકત જણાવવા વિજ્ઞપ્તિ કરી હતી.
<
(
હેમચંદ્ર ઉપર અનન્ય અનુરાગ
કુમારપાલ ભાવુક વધારે હતેા અને તેથી જ તે આવી જાતની ધાર્મિક વૃત્તિમાં દૃઢ શ્રદ્દાશીલ થઈ શકયો હતેા. હેમચ’દ્રાચાર્ય ઉપર તેની અનન્ય ભક્તિ હતી. કાંઈક તા, તે પેાતાની પ્રવાસી દશામાં હેમચંદ્ર દ્વારા ખંભાતમાં ઉય મંત્રી પાસેથી જે મદદ મેળવી શકયો તેના આભારને લઈ ને, કાંઈક, હેમચદ્રાચાર્યે પેાતાના જ્યાતિષજ્ઞાન

Page #159

૧૪૨
જૈન ઈતિહાસની ઝલક બળે એને ભવિષ્યમાં ચોક્કસ રાજ્યગાદી મળવાની ખાતરી આપીને એના નિરાશ જીવને જે આશાવાન બનાવ્યું હતું તેના સ્મરણને લઈને. અને કાંઈક, રાજ્યગાદી મળ્યા પછી પણ આચાર્યો અને અમુક અમુક પ્રસંગમાં, પિતાની વિદ્યાશક્તિના બળે, આશ્ચર્યચકિત કરી દીધા હતા. તેના પ્રભાવને લઈને, એ હેમચંદ્રને અનન્ય અનુરાગી થઈ ગયું હતું. અને પછીથી જેમ ધીમે ધીમે એ આચાર્યના વિશેષ પ્રસંગમાં આવતા ગયા અને તેમના ચારિત્ર, જ્ઞાન, તપ, આદિના બળને એને વિશિષ્ટ પરિચય થતે , તેમ એ તે આચાર્યને શ્રદ્ધાળુ શિષ્ય થતે ગયે.
જ્યારે એને ખાતરી થઈ કે એ આચાર્યનું જીવન ધ્યેય કેવળ પરેપકારવૃત્તિ છે અને આટલા મોટા સમ્રાટ પાસેથી પણ બે સૂકી રોટલીએય મેળવવાની એમની અભિલાષા નથી, ત્યારે એણે પિતાને સંપૂર્ણ આત્મા આચાર્યના ચરણમાં સમર્પણ કર્યો અને એ મહર્ષિને આદેશ આદરી પોતે પણ રાજર્ષિ બન્યો. પરાક્રમી, જાગ્રત અને કૃતજ્ઞ રાજવી
કુમારપાલ મેટે પરાક્રમી પુરૂ હતો, છતાં મિથ્થા મહત્ત્વાકાંક્ષી ન હતો. એના સામ્રાજ્યને વિસ્તાર સહેજે જ એટલે બધે થઈ ગયે હતો. સામ્રાજ્ય વિષેની એની નીતિ રક્ષણાત્મક હતી, આક્રમણાત્મક નહતી. પરદા પર ચઢાઈ કરવાની એને ફરજ પડી એટલે જ એણે ચઢાઈ કરી. એ મહત્ત્વાકાંક્ષી ન હતું, છતાં સ્વાભિમાની પૂરે હતે. એ પિતાને તેજોવધ જરા પણ સહન કરે તેવો ન હતે અને સાથે રાજનીતિને પૂર્ણ અનુભવી હતે. જે મનુષ્યના વિશેષ પ્રયત્નથી એ રાજગાદી મેળવવા નસીબદાર થયે હતો અને જે પોતાને એક સગા બનેવી પણ થતો હતો, તે કાન્હડદેવને પણ જ્યારે એણે પિતાની પૂર્વાવસ્થાને ઉપલક્ષી ઉપહાસ કરતો જોયે ત્યારે તેને તત્કાલ ગાત્રભંગ કરાવી તેને નિર્જીવ બનાવી દીધો. અને તેવી જ રીતે બીજા કંટકને પણ તત્કાલ જીવિતનાશ કરાવી નાંખ્યો. પૂર્વાવસ્થામાં એ ભલે રંકની માફક ભટક્યો હોય, પણ હવે ભાગ્યે એને રાજા બનાવ્યા.

Page #160

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૪૩ છે અને એ ભાગ્યદત્ત રાજ્યનું રક્ષણ પિતાની સમશેરના બળે કરવા પિતે સમર્થ છે, એ જાતનું દઢ સ્વાભિમાન એના પૌરુષમાં ઊછળતું હતું, અને તેથી એ અભિમાનને પ્રભાવ બતાવવા માટે એણે પિતાના આપ્તજનને નાશ કરવામાં પણ કશી વાર ન લગાડી. એથી ઊલટું, જે સાજણ કુંભારે એક વખતે કાંટાના ઢગલા તળે છુપાવી સિદ્ધરાજના સૈિનિકેથી એના જીવિતનું રક્ષણ કર્યુંતેને રાજ્ય મળતાંની સાથે જ પિતાની સેવામાં બોલાવી, તેણે કરેલા ઉપકારના બદલામાં સાત ગામના પટાવાળું ચિત્તોડનું વર્ષાસન એણે બાંધી આપ્યું. એનું આવું વર્તન જોઈ અંદરના વિરોધીઓ થરથરી ગયા અને બધો વિરોધભાવ છોડી દઈ એના અનન્ય સેવાપરાયણ થયા. બલાલઉપર વિજય
એવા વિરોધીઓમાંને એક અગ્રણે ચાહડ નામને ખાનદાન રાજકુમાર, જે રાજ્યના લશ્કરમાં ઘણે માનીતું હતું અને જેને સિદ્ધરાજે પિતાના પુત્ર તરીકે પાળે હતો, તે કુમારપાલનું સાંનિધ્ય છેડી શાકંભરીને ગર્વિક ચાહમાન અર્ણોરાજની સેવામાં જઈ રહ્યો અને તે રાજાને કુમારપાલની વિરુદ્ધ ઊભું કરી, એના રાજ્યની જડ ઉખેડવા, તેણે ગુજરાતની સીમા સામે લડાઈના મરચા મંડાવ્યા. કુમારપાલના ભવિષ્ય માટે એ સમય અત્યંત કટોકટીને હતો. એને સામેતેમાંના ઘણા ખરા, ઉપરથી પક્ષમાં પણ અંતરથી વિપક્ષમાં જણાતા હતા. ચાહડ રાજકુમારની ચાલાકીથી ભાલવાને સ્વામી બલ્લાલદેવ પણ બીજી બાજુથી ગુજરાત ઉપર આક્રમણ કરવા તૈયાર થયો હતો, અને તેમ કરી તેણે કુમારપાલની સ્થિતિ સૂડી વચ્ચે સોપારી જેવી કરી મૂકી હતી. પરંતુ કુમારપાલના ભાગ્યબળે એના રાજકારભારીઓ, જેમની નિયુક્તિ એણે જાતે જ કરી હતી, તેઓ વધારે સમર્થ અને વિશ્વાસુ નીવડ્યા. તેમની કુશળતાથી ગુજરાતને પ્રજા વર્ગ નવા રાજા તરફ પૂર્ણ સહાનુભૂતિવાળો બન્યો હતો અને સૈનિકવર્ગ

Page #161

૧૪૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
પણ પરાક્રમી અને રણરા રાજાની છત્રછાયા નીચે ઉન્નતિની આશાથી ઉત્સાહિત થયેા હતેા. કુમારપાલે પેાતાના વિશ્વાસુ દંડનાયક કાકભટની સરદારી નીચે ચુનંદા સૈનિકાની એક જબ્બર ફેાજ માલવાના બધાલ ઉપર માકલી દીધી અને પેાતે પેાતાના બધા સામતાને સાથે લઈ મારવાડના અ[રાજને સામને કરવા ગયા. સામતામાંથી મુખ્ય જે ચદ્રાવતીના મહામંડલેશ્વર વિક્રમસિંહ હતા, તેણે વચ્ચે આખુની નીચે જ કુમારપાલના જીવ લઈ લેવાની વિશ્વાસધાત ભરેલી રમત રમી, પણ કુમારપાલ તે રમતને ઝટ ઓળખી ગયા અને ત્યાં ન થાલતાં સીધે શત્રુના સૈન્ય ઉપર ચાલી ગયા. પરંતુ સમરાંગણમાં પણ તેણે પેાતાના સામતા અને સૈનિકાને શત્રુપક્ષે ભેદેલા જોયા. કુમારપાલ પેાતાના ભાગ્યના પાસા માટે, સમયકુશળતા વાપરી, એક જ ઝપાટે શત્રુના હાથી ઉપર ધસી ગયા અને પહેલી જ વારમાં તેને આહત કરી શરણાગત થવાની તેણે ફરજ પાડી. બલ્લાલ ઉપર ચઢી ગયેલા સેનાપતિએ પણ તેટલી જ ઝડપથી શત્રુના શિરચ્છેદ કરી કુમારપાલની વિજયપતાકા ઉજ્જયિનીના રાજમહેલ ઉપર ઊડતી કરી.
મલ્લિકાર્જુનનો વધ
ગુજરાતનાં તદ્દન પડેાશી અને લાંબા સમયનાં પ્રતિસ્પી એવાં મારવાડ અને માલવાનાં અને મહારાજ્યોને સિદ્ધરાજ જયસિ ંહૈ જ ગૂર્જરપતાકાની છાયા નીચે વિશ્રાન્તિ લેતાં કરી મૂકયાં હતાં; પરંતુ તેના મૃત્યુ પછી ગાદીએ આવેલા નવીન રાજા કુમારપાલના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી અજ્ઞાત રહેલાં એ રાજ્ગ્યાએ ગુજરાતની પતાકાને ઉખેડી ફેંકી દેવાના પ્રયત્ન કર્યાં અને એ પ્રયત્નને કુમારપાલે પેાતાના પરાક્રમથી આ રીતે નિષ્ફળ બનાવ્યા. પણ એનું ભાગ્ય હજી વધારે સફ્ળતા મેળવવા માટે સર્જાયેલુ હતુ. ગુજરાતની દક્ષિણ સીમા ઉપર કાંકણુનું રાજ્ય આવેલું હતું. તેનું પાટનગર મુંબઈ પાસેનુ થાણાપત્તન હેાઈ ત્યાં શિલાહારવંશી રાજા રાજ્ય કરતા હતા. એ ક્રાંકણુરાજ્યની પેલી બાજુની દક્ષિણ સીમા ઉપર કર્ણાટકના ક...બવશી

Page #162

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૪૫
ઓનું રાજ્ય હતું, જેની રાજધાની ગોપાપટ્ટન એટલે હાલનું પિતુંગીઝ બંદર ગોવા હતી. સિદ્ધરાજની માતા મયણલ્લાદેવી એ રાજવંશની કન્યા હોવાથી કર્ણાટક અને ગુજરાત વચ્ચે ગાઢ સગાઈને સંબંધ હતું. એટલે બે સંબંધી રાજ્ય વચ્ચે આવેલું કેકનું રાજ્ય ગુજરાત સાથે બાથ ભીડી શકે તેમ ન હોવાથી સિદ્ધરાજના સમયમાં તે તે આ દેશ સાથે મૈત્રીભાવે વર્તતું હતું. સિદ્ધરાજના મૃત્યુ પછી
જ્યારે કુમારપાલ ગાદીએ આવ્યું ત્યારે એ મૈત્રીસંબંધ વિછિન્ન થયું હતું અને મારવાડના અને માલવાના રાજાઓને કુમારપાલ સામે માથું ઊંચક્તા જોઈ એ કાંકણુના ગર્વિષ્ઠ મહિલકાર્જુન રાજાને પણુ ગુજરાત ઉપર આક્રમણ કરવાને મનોરથ થઈ આવ્યું. કુમારપાલે તેના એ મનોરથને નિષ્ફળ કરવા માટે મંત્રીરાજ ઉદયનના પુત્ર દંડનાયક આંબડભટને સેનાની બનાવી એક લશ્કર કેકણ ઉપર રવાના કર્યું. મારવાડ અને માલવા વગેરેના પ્રદેશોની રક્ષામાં ગુજરાતનું ઘણું ખરું સૈન્ય શેકાયેલું હોવાથી આંબડ પાસે પૂરતું સૈન્યબળ ન હતું અને તેથી પહેલી વારની ચઢાઈમાં ગુજરાતના સૈન્યને કેટલીક હાર ખમીને પાછા ફરવાની ફરજ પડી. પણ પાછળથી જ્યારે ભારવાડ વગેરે તરફથી મેટી સંખ્યામાં સૈન્ય આવી પહોંચ્યું, ત્યારે ફરી વાર એ જ દંડનાયકના અધિકાર નીચે ગુજરાતની એક પ્રબળ સેના તે કાંકણુચક્રવર્તીના દર્પને ચૂર્ણ કરવા માટે બમણુ ઉત્સાહથી રવાના થઈ રણભૂમિમાં બંને લશ્કરે વચ્ચે ખૂનખાર લડાઈ થઈ અને તેમાં છેવટે ગુજરાતીઓનો જય થવાથી વિજયદેવીએ સેનાનાયક અબડના ગળામાં વરમાળા પહેરાવી. રાજપિતામહ બિરદધારક મહિલકાજુનનું માનેન્નત મસ્તક ગુજરાતના એક દયાધમ વણિક સુભટે પિતાની તીણ તરવારથી, કમળપુષ્પની માફક, કાપી લીધું અને તેને સુવર્ણપત્રમાં વીંટાળી, શ્રીફળની માફક, પોતાના સ્વામીના. ચરણમાં ભેટ કર્યું ! કુમારપાલે તેના પરાક્રમના પ્રભાવને સત્કારવા માટે, એ નિહત રાજાનું પ્રિય બિરુદ, આબંડભટ્ટને અર્પિત કરી તેને “રાજ
૧૦

Page #163

૧૪૬
પિતામહ ' બનાવ્યા. રાજ્યવિસ્તાર
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
આ રીતે કાંકણના રાજાનેા ઉચ્છેદ થવાથી કુમારપાલની રાજ્યસત્તા દક્ષિણ પ્રાંતમાં પણ ધણા દૂરના પ્રદેશ સુધી લખાઈ હતી; અને કદાચિત્, સહ્યાદ્રિના સુદૂર શિખર સુધી ગુજરાતને તામ્રચૂડ વિજયધ્વજ ઊડતા થયા હતા. ગુજરાતના સામ્રાજ્યની સીમા સૂચવનારી આટલી બધી વિશાળ રેખા, ભારતવના માનચિત્રમાં, માત્ર કુમારપાલના પરાક્રમે અંકિત કરી હતી. એના સમકાલીન ભારતીય રાજાઆમાં કુમારપાલ સૌથી વધારે મોટા રાજ્યને સ્વામી હતો........... નિરુપદ્રવ રાજ્ય
કુમારપાલને રાજ્યકારભાર ધણી રીતે અદ્ભુત સફળતાવાળા નીવડયો હતા. એના લગભગ ૩૦ વર્ષ જેટલા લાંબા રાજ્યસમયમાં પ્રજાએ અદ્વિતીય શાન્તિ અને ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરી હતી. દેશમાં સમૃદ્ધિની રેલમછેલ થઈ હતી. કાઈ પણ પ્રકારના સ્વચક્ર સંબંધી કે પચક્ર સબંધી કરાય ઉપદ્રવ નહોતા થયા. લક્ષ્મીદેવીની માફક પ્રકૃતિદેવી પણ એના રાજ્ય ઉપર જાણે તુષ્ટમાન થઈ હતી અને તેથી એના સમયમાં દેશમાં એકે દુકાળ પણ નહાતા પડયો. એની આવી ભાગ્યસફળતા નજરે જોનાર આચાય. સેામપ્રભ, એ વાત ખાસ ભારપૂ`ક લખે છેઃ— स्वचकं परचक्रं वा नानर्थं कुरुते क्वचित् । दुर्भिक्षस्य न नामापि श्रूयते वसुधातले ।
*
ગુણવણું ન
હેમચંદ્રસૂરિ, ‘ભવિષ્યપુરાણુ’ની વર્ણનપદ્ધતિ પ્રમાણે, મહાવીરના મુખેથી, કુમારપાલનુ આ પ્રકારે ભાવિ વર્ણન કરાવે છેઃ—
<<
ચૌલુકયવંશમાં ચંદ્રમા સમાન અને પ્રચંડ રીતે પેાતાનું અખંડ શાસન ચલાવનાર કુમારપાલ રાજા થશે. એ ધર્મવીર,

Page #164

રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૪૭ દાનવીર અને યુદ્ધવીરના ગુણેથી મહાત્મા કહેવાશે અને પિતાની માફક પિતાની પ્રજાનું પાલન કરી તેને પરમસંપત્તિવાન બનાવશે. એ સ્વભાવે સરલ હેઈને પણ અતિચતુર થશે; શાંત હોઈને પણ પિતાની આજ્ઞાના પાલન માટે પ્રતાપવાન–સૂર્ય જે પ્રખર તેજવાન–થશે; ક્ષમાવાન થઈને પણ કેઈથી એ વૃષ્ય નહીં થશે અને એ રીતે ચિરકાલ સુધી પૃથ્વીનું પાલન કરશે. પિતાની માફક તે બીજા કાને ધર્મનિષ્ઠ બનાવશે–જેમ ઉપાધ્યાય પિતાના શિષ્યને પૂર્ણવિદ્યાવાન બનાવે તેમ. શરણુંથીઓને તે શરણભૂત થશે. પરસ્ત્રીઓ માટે તે ભ્રાતા જેવો નિષ્કામ હશે અને પ્રાણથી અને ધનથી તે ધર્મને વધારે પ્રિય ગણશે. એ રીતે, પરાક્રમથી, ધર્મથી, દાનથી, દયાથી, આજ્ઞાથી, અને તેવા બીજા પૌરુષ ગુણો વડે તે અદ્વિતીય થશે.”
હેમચંદ્રસૂરિએ આલેખેલા કુમારપાલના ગુણોના આ રેખાચિત્રમાં, વાસ્તવિક્તાની દષ્ટિએ, યત્કિંચિત પણ અતિશયોક્તિ નથી, એ કુમારપાલના જીવન વિષે જે કેટલીક મુખ્ય મુખ્ય વાતે મેં અહીં ટૂંકમાં વર્ણવી છે તે પરથી નિસંદેડ રીતે સિદ્ધ થાય છે. ગૂર્જરેશ્વરના રાજપુરોહિત નાગર મહાકવિ સંમેશ્વરે, “કીતિકૌમુદી' નામના પિતાના કાવ્યમાં કુમારપાલની કીર્તિસ્થાનું વર્ણન કરતાં, હેમાચાર્યના ઉપર આપેલા ૫-ક પ્લેકાના ભાવને તાદશ નિચોડ માત્ર બે જ લેકમાં આપી દીધું છે અને તે નિચેડ હેમાચાર્યના ભાવ કરતાંયે વધારે સત્ત્વશાલી છે. સોમેશ્વર કહે છે કે –
पृथुप्रभृतिभिः पूर्वैर्गच्छद्भिः पार्थिवैर्दिवम् । स्वकीयगुणरत्नानां यत्र न्यास इवार्पितः ।। न केवलं महीपालाः सायकैः समराङ्गणे ।
गुणैर्लोकंपृणैर्येन निर्जिताः पूर्वजा अपि ॥ “પુરાણકાળમાં પૃથુ આદિ જે મહાન ગુણવાન રાજાઓ થઈ ગયા

Page #165

૧૪૮
જેને ઈતિહાસની ઝલક
છે, તેમણે જાણે પોતાના ગુણરૂપી રત્નની થાપણુ, સ્વર્ગમાં જતી વખતે, આ કુમારપાલને સોંપી દીધી હોય તેમ લાગે છે, (જે આમ ન હોય તે આ કલિકાલમાં જન્મેલા રાજમાં આવા સારિક ગુણને સમુચ્ચય ક્યાંથી હોય ?) કુમારપાલે પોતાનાં બાણ વડે કેવલ રાજાઓને જ સમરાંગણમાં જીત્યા હતા એમ નથી, પણ પિતાના કપ્રિય ગુણ વડે તેણે પોતાના પૂર્વજોને પણ જીતી લીધા હતા.”
સોમેશ્વરનું આ કવન કુમારપાલની જીવનસિદ્ધિના ભાવને સંપૂર્ણરૂપે વ્યકત કરનારું સર્વોત્કૃષ્ટ રેખાચિત્ર છે. ગુજરાતની પુરાતન સંસ્કૃતિના સર્વસંગ્રહાલયમાં આ ચિત્ર કેન્દ્રસ્થાને સુશોભિત થાઓ!
પાટણમાં સને ૧૯૩૯ના એપ્રિલ માસની ૭, ૮, ૯ તારીખેએ મળેલ “શ્રી હૈમ સારસ્વત સત્ર”—ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ખાસ અધિવેશન –પ્રસંગે વંચાયેલ નિબંધ: “અહેવાલ અને નિબંધસંગ્રહ” (પૃ. ૧૪૧ થી૧૭૬)માંથી સંક્ષેપ પૂર્વક ઉદ્ધત.

Page #166

[૧૦] મહાકવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
દ્રૌપદી સ્વયંવરમ્” ના રચનારનું નામ મહાકવિ વિજયપાલ છે.
અભિનવ સિદ્ધરાજ'નું ઉપનામ ધારણ કરનાર ગુજરાતના ચૌલુક્ય રાજા ભીમદેવની આજ્ઞાથી વસન્તોત્સવને પ્રસંગે, “ ત્રિપુરુષ ' દેવની સમક્ષ, આ દ્વિઅંકી નાટક ભજવી બતાવવામાં આવ્યું હતું. એના અભિનયથી ગુર્જર રાજધાની અણહિલપુરની પ્રજા ખૂબ ખુશ થઈ ગઈ હતી.
આ બાબત નાટકના આરંભમાં સૂત્રધારના કથનથી સમજી શકાય છે. રાજ્યમાન કવિએનું જૈન કુળ
કવિ તરફ જતાં આ કૃતિ ઘણું જ મહત્ત્વની લાગે છે, કેમકે એની મદદથી આપણને ગરવી ગુજરાતના એક કમલા-કાન્ત કવિકુળનો કાંઈક પત્તો મળે છે. અન્ય ઐતિહાસિક ઉલ્લેખે ઉપરથી જણાય છે કે કવિનું કુળ ઘણું પ્રતિષ્ઠિત તથા સરસ્વતી-ભત હતું. રાજકીય દષ્ટિને કેરે રાખીએ તો પણ કવિના પૂર્વજોને ગુર્જર નરેશો સાથે કાંઈક ખાસ સંબંધ હતો; કવિના પિતા, પ્રપિતા વગેરે રાજકવિ હતા એમ જણાય છે. આ કુળની જાતિ પ્રાગ્વાટ (પિરવાડ) વૈશ્ય હતી અને ધર્મ શ્વેતામ્બર જૈન હતો. અણહિલપુરમાં આ કુટુંબ તરફથી સ્વતંત્ર જૈન મંદિરે તથા જૈન સાધુઓને ઊતરવા માટે ઉપાશ્રયે વગેરે બંધાવવામાં આવ્યાં હતાં. એ ઉપાશ્રયમાં મહાન જૈન મુનિઓ ઊતરતા.
૧. ભીમદેવ બીજો “ભોળા ભીમ' નામે પ્રસિદ્ધ છે. દિલ્હીપતિ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણનો સમકાલીન અને પ્રતિપક્ષી. એનો સમય વિક્રમ સંવત ૧૨૩૫-૧૨૯૮.

Page #167

૧૫૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
કેટલાક ગ્રંથાને અંતે, એ ગ્રંથા તે ઉપાશ્રયામાં રચાયા હતા એવા ઉલ્લેખા અમે જોયા છે. આ ઉપરથી લાગે છે કે આ કુળ શ્રીમાન, રાજમાન્ય તથા લેાકમાન્ય હતું.
>
વિજયપાલનું નામ આ નાટક સિવાય બીજે કયાંય અમારા જોવામાં આવ્યું નથી. એની ખીજી કાઈ કૃતિ પણ હજી સુધી હાથમાં આવી નથી. પરંતુ આ નાટકમાં એ પેાતાને ‘મહાકવિ ' કહે છે તે ઉપરથી એણે આ સિવાય બીજા પણ ગ્રંથા રચ્યા હશે એમ અનુમાન થાય છે. એ પ્રથા નષ્ટ થયા હશે અથવા તે કાઈક ધરના ખૂણામાં સડતા હશે. અસ્તુ.
સિદ્ધપાળ સંબંધી ઉલ્લેખે।
આ યશસ્વી કુળ વિષે જેટલી માહિતી અમને મળી છે તે બધી અહી આપીએ છીએ.
વિજયપાલના પિતાનું નામ, તેણે પાતે જ આ નાટકમાં ઉલ્લેખ કર્યાં છે તે પ્રમાણે, સિદ્ઘપાલ હતું. એ પણ ‘ મહાકવિ ' હતા. એની સ્વતંત્ર કૃતિ અમે કદી જોઇ કે સાંભળી નથી. શતાથી કાવ્ય, સૂક્તમુક્તાવલી, સુમતિનાથચરિત્ર, કુમારપાળપ્રતિખાધ વગેરે કેટલાક સ ંસ્કૃતપ્રાકૃત ગ્રંથાના પ્રણેતા સેામપ્રભસૂરિ નામે એક મહાન જૈન વિદ્વાન થઈ ગયા છે. તેમના છેલ્લા એ ગ્રંથાની અન્તિમ પ્રશસ્તિમાં સિદ્ઘપાળના ઉલ્લેખ છે. એ ગ્રંથ સિદ્ઘપાળે બંધાવેલ ઉપાશ્રયમાં રહીને સામપ્રભસૂરિએ રચ્યા હતા એવા પ્રસંગ વર્ણવેલ છે..........
આ ગ્રંથમાં ખીજે એ-ચાર ઠેકાણે પણ સિદ્ઘપાલના ઉલ્લેખ કરેલા છે, એના કેટલાક શ્લેાકેા પણ આપેલા છે. એક વાર કુમારપાલ માટે સંધ લઈ ને ગિરનારની યાત્રાએ ગયા હતા. સાથે હેમચંદ્રાચાય પણુ હતા. ડુંગરના ઢાળ ધણા સખત હતા. વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ તે રાજા ડુંગર ઉપર ચડી ત્યાં આવેલાં મદિરાનાં દર્શન ન કરી શકયો અને તેથી ધણું ખિન્ન થયા. યાત્રા પૂરી થતાં રાજધાની પાટણમાં પાછા આવ્યા; તે વેળાએ

Page #168

મહાકવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
૧૫૧ તેણે પિતાના દરબારમાં “ગિરનાર ઉપર ચડવાને સરળ માર્ગ કેણુ બાંધી શકશે?” એ પ્રશ્ન કર્યો. સિદ્ધપાલે આ વખતે તેની પ્રશંસા કરતાં કરતાં સેનાપતિ આમ્રનું નામ સૂચવ્યું..........
એવું જ એક બીજે સ્થળે વર્ણન છે. હેમચંદ્રાચાર્ય પાસેથી સત્યાત્રને અન્નવસ્ત્રાદિ દાનનું માહાસ્ય સાંભળીને કુમારપાળે એક મોટી દાનશાળા ઉધાડી હતી અને એના અધિષ્ઠાયક તરીકે શ્રીમાલ-કુલભૂષણ નેમિનારના પુત્ર અભયકુમાર શેઠને નીમ્યા હતા. આ શેઠ ઘણું ધર્મિષ્ઠ, પપકારી, દયાળુ, ચતુર તથા સરળહૃદય હતા. આવા ગ્ય માણસની
ગ્ય પદે નીમણૂક કરવાથી સિદ્ધપાલ રાજા ઉપર ઘણો ખુશ થયો અને તેને ઘણે ધન્યવાદ આપે. સાથે સાથે શેઠની પ્રશંસા પણ કરી.......
કુમારપાલ સિદ્ધપાલ પાસે નિવૃત્તિ-શાંતિજનક આખ્યાનો પણ કઈ કઈ વાર સાંભળતો. આ ગ્રંથમાં એવું એક આખ્યાન આપેલું છે. એના સમારંભમાં–
कइयावि निव-नियुत्तो कहइ कहं सिद्धपाल-कई ।
(कदापि नृपनियुक्तः कथयति कथां सिद्धपालकविः ।) એ ઉલ્લેખ છે. આ ઉલ્લેખ પરથી એટલું જણાય છે કે સિદ્ધપાલ સારે કવિ, ઉચ્ચ દરજજાને ગૃહસ્થ તથા કુમારપાલ રાજાને પ્રીતિપાત્ર હતા. સોમપ્રભાચાર્યે કુમારપાલપ્રતિબંધ વિ. સં. ૧૨૪૧માં પૂરો કર્યો ત્યાં સુધી તે હયાત હતો. આથી વધારે એના સંબંધમાં કાંઈ જણાયું નથી. એ ગ્રંથમાં ટકેલા છૂટાછવાયા કેટલાક શ્લેકે સિવાય એની બીજી કૃતિ મળતી નથી. પ્રજ્ઞાચક્ષુ મહાકવિ શ્રીપાલ
સિદ્ધપાલના પિતાનું નામ શ્રીપાલ હતું. એ ખરેખર મહાકવિ હતો. “કવિરાજ” અથવા “કવિચક્રવર્તી ” એવી એની પદવી હતી. પ્રભાવક ચરિત્ર, પ્રબન્ધચિન્તામણિ, ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધ, મુદ્રિતકુમુદચન્દ્ર

Page #169

૧૫૨
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
પ્રકરણુ, કુમારપાલપ્રબન્ધ વગેરે અનેક ગ્રંથામાં એનું વન તેમ જ નામેાલ્લેખ છે. ગુજરાતના મહામાત્ય વસ્તુપાલ, રાજપુરાહિત સામેશ્વર, ઠકકુર અરિસિ ંહ વગેરે જે ઉત્તમ ગૃહસ્થ-કવિ થઈ ગયા છે, તે સૌમાં એનું સ્થાન ઉચ્ચ હતુ. ગુર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહના એ ખાલમિત્ર હતા : સિદ્ધરાજ એને હમેશાં “ ભાઈ ” કહી ખેલાવતા. સામપ્રસાચાયે એના યશનું વન સુમતિનાથરિત્ર તથા કુમારપાલપ્રતિાધની અંતિમ પ્રશસ્તિમાં કરેલુ છે......
::
અણહિલપુરના તે વખતના મહાન તથા પ્રતાપી જૈન શ્વેતામ્બર સંધના એ એક અગ્રણી હતા. સ્યાદ્વાદરત્નાકર જેવા વિશાળ તથા પ્રભાવશાળી તર્ક પ્રથાના રચયિતા દેવસૂરિ તથા વિશ્વવિશ્રુત આચાય હેમચન્દ્રના એ અનન્ય અનુરાગી હતા. વિ. સં. ૧૧૮૧ની વૈશાખી પૂર્ણિમાને દિવસે સિદ્ધરાજની અધ્યક્ષતા નીચે જૈનધર્મ'ની શ્વેતામ્બર તથા દિગમ્બર નામની એ મુખ્ય શાખાએ વચ્ચે એક ચિરસ્મરણીય તથા વિશેષ પરિણામજનક પ્રચંડ વિવાદ થયા હતા. એ વિવાદમાં કર્ણાટકીય દિગમ્બરાચાર્ય કુમુદ્ર વાદી તથા ગુર્જરીય શ્વેતામ્બરસૂરિ દેવાચાય પ્રતિવાદી હતા. શ્રીપાલે આ વિવાદમાં આગળ પડતા ભાગ લીધા હતા. દેવસૂરિના પક્ષને એ પ્રતાપી સમર્થીક હતા. કવિ યશશ્ચન્દ્રે એ વિવાદ ઉપર મુદ્રિતકુમુદચંદ્ર નામનુ એક નાટક રચ્યું છે, તેમાં એને વિસ્તૃત વૃત્તાન્ત છે. પ્રભાચંદ્રરચિત પ્રભાવકચરિતના દેવસૂરિનામક પ્રશ્નધમાં પણ એ વાત છે.
સરસ્વતી તથા લક્ષ્મી જેવી બને પરસ્પર અહિષ્ણુ દેવીએની આ કવિ પર સંપૂર્ણ કૃપા હોવા છતાં પ્રકૃતિ દેવીની એના ઉપર અકૃપા હતી: કવિ પ્રજ્ઞાચક્ષુ હતા......
તે સમયે ગુર દેશ ઉન્નતિના ઉચ્ચતમ શિખરે હતા; માલવેશ શું કે કાંકણેશ શુ, પડેાશના બધા રાજા ગુરેશ્વરથી ડરતા. ગુજ. રાતની પ્રતિષ્ઠા અને પ્રભુતાની વાત દૂર દૂર સુધી પહેાંચી ગઈ હતી.

Page #170

મહા કવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
૧૫૩ ભારતના સઘળા પંડિતે પિતાના પાંડિત્યનું પ્રદર્શન કરવા માટે ગુર્જર રાજ્યધાનીમાં જ આવતા. ગુર્જરપતિની વિદ્વત્પરિષદ સમસ્ત ભારતવર્ષમાં આદર્શરૂપ ગણાતી. આવી પરિષદને શ્રીપાલ એક મુખ્ય સભ્ય હતો. કયા વિદ્વાનને કેવું સ્વાગત આપવું એ વિષયમાં સિદ્ધરાજ હંમેશા શ્રીપાલની જ સલાહ લે. આવા એક પ્રસંગનું વર્ણન પ્રભાવક ચરિતના હેમચંદ્રપ્રબન્ધ(૧૮૨-૩૦૯ ક)માં વિસ્તારપૂર્વક કરેલું છે, જેમાંથી શેડો ભાગ અમે નીચે આપીએ છીએ?
એક વખત ભાગવત સંપ્રદાયને દેવબોધિ નામે કોઈ એક મહાન વિદ્વાન–કવિ અણહિલપુર આવ્યું. તે અત્યંત અભિમાની હતા. એ રાજાને આશીર્વાદ આપવા સારુ ન તે રાજસભામાં ગયો કે ન એણે પિતાના આગમનના ખબર રાજાને મોકલાવ્યા. રાજાને આ વાતની જાણ થતાં તેણે શ્રીપાલને કહ્યું કે “આ દેવબોધિ કોઈ નિસ્પૃહી મહાત્મા જણાય છે; એ રાજસભામાં આવવાની દરકાર નથી રાખતા. પરંતુ આપણું દેશમાં કોઈ પણ વિદ્વાન આવે તેને સત્કાર કરવાની આપણું ફરજ છે, માટે કહો કે હવે શું કરવું ?” પ્રજ્ઞાચક્ષુ કવીશ્વરે જવાબ દીધો કે “ મહારાજ, મને તો એ નિઃસ્પૃહી નહિ પણ આડંબરી જણાય છે. નિઃસ્પૃહી હોય તે આટલે બધો પ્રપંચ શા માટે કરે ? તેમ છતાં આપ ભારતીભક્ત હોવાથી તેને મળવા ઈચ્છતા હે તે, મંત્રી દ્વારા તેને સભામાં આવવાનું આમંત્રણ મેકલે.' રાજાએ તે પ્રમાણે મંત્રીને મોકલ્યો. મંત્રીએ વિદ્વાન પાસે જઈ રાજાને સંદેશ કહ્યો. પરંતુ તે વિદ્વાને જવાબ દીધો કે......
परमस्मद्दिदृक्षैव भवतां स्वामिनस्तदा ।
उपविष्टः क्षितौ सिंहासनस्थं मां स पश्यतु ॥ [[ છતાં તમારા રાજાને મારાં દર્શન કરવાં હોય તે એ (અહીં આવીને) જમીન ઉપર બેસીને સિંહાસન ઉપર બેઠેલા એવા મને એ જુએ.]

Page #171

૧૫૪
જૈન ઈતિહાસની ઝલક મંત્રીએ જઈ આ વૃત્તાન્ત રાજાને સંભળાવ્યો. રાજા ઘણે વિદ્યાભિલાષી તથા વિનયી હતા. એ ઉદ્ધત વાક્યોથી એના હૃદયમાં અનાસ્થાને બદલે અધિક ઉત્કંઠા ઊપજી. તે શ્રીપાલને સાથે લઈને દેવબોધિ પાસે ગયે. વિદ્વાનોથી વીંટાયેલા તથા સિંહ સમાન દુર્ધર્ષ, સિંહાસન ઉપર બેઠેલા કવીશ્વરને નમસ્કાર કરી રાજા થોડી વાર તેની સામે ઊભો રહ્યો. દેવબોધિએ હાથના ઇશારા વતી પાસેના એક સુખાસન પર બેસવાનું રાજાને કહ્યું. રાજા એના જવાબમાં શ્રીપાલે રચેલે...એ કલેક બેલ બેલ પ્રતિહાર પાસે સાધારણ આસન મંગાવીને એક ખૂણામાં બેસી ગયો. શ્રીપાલ પણ રાજા પાસે જ બેઠો હતો. તેને જોઈને દેવબોધિએ રાજાને પૂછયું કે સભામાં બેસવાને અગ્ય (અબ્ધ હોવાથી) એવો આ કેણુ છે?” રાજાએ ઉત્તર દીધો કે
एकाहविहितस्फोतप्रबन्धोऽयं कृतीश्वरः । कविराज इति ख्यातः श्रीपाला नाम भूमिभूः ॥ श्रीदुर्लभसरोराजे तथा रुद्रमहालये । अनिर्वाच्यरसैः काव्यैः प्रशस्तीरकरोदसौ ॥ महाप्रबन्धं चक्रे च वैरोचनपराजयम् । विहस्यः सद्भिरन्योऽपि नैवास्य तु किमुच्यते ॥ રાજાનાં આ વચનોથી દેવધિ કાંઈક શરમાય, પણ પાછો તરત જ ગર્વ તથા વ્યંગથી હસીને બે
शुक्रः कवित्वमापन्न एकाक्षिविकलोऽपि सन् ।
चक्षुर्द्वयविहीनस्य युक्ता ते कविराजता ॥ રાજા આ દેવધિના સૌજન્યપૂર્ણ (૩) સ્વભાવથી વાકેફ થયો અને થોડીક વાર વિગેષ્ઠી તથા કાવ્યાનંદને રસ લઈને પાછો વળે.
શ્રીપાલના કવિત્વ તથા મહત્ત્વની કલ્પના આ પ્રસંગો પરથી

Page #172

મહા કવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
૧૫૫ આવી શકશે. એક જ દિવસમાં મહાપ્રબંધ રચનારની કવિત્વશક્તિ વિષે તે પૂછવું જ શું? આ મહાકવિએ કેટલા ગ્રંથે રહ્યા છે એની બરાબર માહિતી મળતી નથી, એટલું જ નહિ પરંતુ જે જે ગ્રંથને નામનિર્દેશ મળી આવે છે તેમાંથી પણ કેટલા હાલ ઉપલબ્ધ છે એની પણ ખબર નથી.
અમે એની માત્ર બે જ નાનકડી કૃતિઓ જોઈ છે. તેમાં એક તે જૈનધર્મના ૨૪ તીર્થકરની ૨૯ શ્લોકમાં કરેલી યમકમય સ્તુતિ છે. એ સ્તુતિની સમાપ્તિમાં આવું આશીર્વચન છે – “ત્તિ સુમનસ: શ્રીવાહવિચિતનુતઃ સમસ્તનનપતયઃ વિનાજ્ઞિજ્ઞાનદશ દ્રિરાસુ વ:” વિનશ્વર ચક્ષુના વિપાકને અનુભવ લેનાર આ સિવાય બીજું શું માગે ?..
એ સ્તુતિને આરંભ આવી રીતે થાય છે – भक्त्या सर्वजिनश्रेणिरसंसारमहामया। स्तोतुमारभ्यते बद्धरसं सारमहामया ॥
બીજી કૃતિ વડનગરપ્રાકારપ્રશસ્તિ છે, જે “પ્રાચીન લેખમાલામાં છપાયેલી છે. એમાં પણ ૨૯ કે છે. ગુજરાતના વડનગર નામના મહાસ્થાન–પ્રાચીન નામ આનન્દપુર–ની ચારે તરફ વિ. સં. ૧૨૦૮માં સિદ્ધરાજના ઉત્તરાધિકારી કુમારપાલે એક મજબૂત પ્રાકાર–કિલ્લે બંધાવ્યો હતો. એ પ્રકારના વર્ણન તથા સ્મરણ માટે એ રાયેલી છે. કવિના કવિત્વની પ્રસાદી આજ તો માત્ર આટલામાંથી જ આપણને મળી શકે છે. નમૂના દાખલ થોડાક શ્લેકે લઈએ –
यावत्पृथ्वी पृथुविरचिताशेषभूभृन्निवेशा यावत्कीर्तिः सगरनृपतेर्विद्यते सागरोऽयम् । तावन्नन्द्याद्विजवरमहास्थानरक्षानिदानं श्रीचौलुक्यक्षितिपतियशःकीर्तनं वप्र एषः ॥

Page #173

૧૫૬
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
एकाहनिष्पन्न महाप्रबन्धः श्रीसिद्धराजप्रतिपन्नबन्धुः । श्रीपालनामा कविचक्रवर्ती प्रशस्तिमेतामकरोत्प्रशस्ताम् ॥
એમાંથી કેટલાક શ્લેાકેા તેા પ્રાસાદિક કાવ્યાના નમૂનારૂપે કેટલાક ગ્રંથકારોએ ટાંકેલા છે. જહુણ કવિની મુક્તિયુક્તાવલીમાં નીચે મુજબ બે શ્લોકા એ કવિરાજને નામે ચડેલા છે:—
नेयं चूतलता विराजति धनुर्लेखा स्थितेयं पुरो नासौ गुञ्जति भृङ्गपद्धतिरियं मौर्वी टणत्कारिणी | नैते नूतनपल्लवाः स्मरभटस्यामी स्फुटं मार्गणाः शोणास्तत्क्षण भिन्नपान्थहृदय प्रस्यन्दिभिः शोणितः || पच्यन्ते स्थलचारिणः क्षितिरजस्यङ्गारभूयङ्गतैः कथ्यन्ते जलजन्तवः प्रतिनदं तापोल्बणैर्वारिभिः T: 1 भृज्यन्ते खचराः खरातपशिखापुत्रे तदेभिर्दिनै
स्पाकः क्रियते दिनेशनियमा.
..ध्रुवम् ॥
સહસ્રલિંગ અથવા દુર્લભસરોવરનુ` પ્રશસ્તિકાવ્ય કવિરાજે કરેલું, તેમાંથી બે શ્લોકા મેરુતુંગાચાર્યે પેાતાના પ્રબન્ધચિન્તામણિમાં ઉદ્ધૃત
छे:
........
न मानसे माद्यति मानसं मे पम्पा न सम्पादयति प्रमोदम् । अच्छोदकाच्छोदकमत्र सारं विराजते कीर्तितसिद्धभर्तुः ॥ कोशेनापि युतं दलैरुपचितं नोच्छेत्तुमेतत्क्षमं स्वस्यापि स्फुटकण्टकव्यतिकरं पुंस्त्वं च धत्ते न हि । एकोऽप्येष करोति कोशरहितो निष्कण्टकं भूतलम् मत्वैवं कमला विहाय कमलं यस्यासिमाशिश्रियत् ॥

Page #174

મહા કવિ વિજયપાલ અને શ્રીપાલ
૧૫૭
આ છેલ્લા શ્લેાકના સંબંધમાં પ્રબન્ધચિન્તામણિકારે આ પ્રમાણે એક વિચિત્ર વૃત્તાન્ત આપ્યા છે:: જ્યારે આ પ્રશસ્તિ લખાઈને તૈયાર થઈ ત્યારે એની પરીક્ષા કરવા સિદ્ધરાજે સધળા મતાના પ્રખ્યાત વિદ્યાનાને તેડાવ્યા. સુપ્રસિદ્ધ હેમચન્દ્રાચાર્યંના શિષ્ય મહાકવિ રામચન્દ્ર પણ ત્યાં હાજર હતા. એ કવિ ઘણા સમદષ્ટિ તથા નિપુણુમતિ હતા. તેથી હેમચન્દ્રાચાયે` આગળથી એમને કહી રાખેલું હતું કે સધળા વિદ્વાનેા શ્રીપાલની પ્રશસ્તિની એકીસ્વરે પ્રશંસા કરશે. તારે કાંઈ ન મેલવું. અસ્તુ.
""
એકત્ર થયેલા વિદ્વાના શ્રીપાલની કૃતિની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા, જુદા જુદા ક્ષેાકેામાં જુદા જુદા અલંકારા બતાવવા મંડયા. ખાસ કરીને ઉપર ટાંકેલા છેલ્લા શ્લાકની ધણી પ્રરાંસા થઈ. પર ંતુ રામચન્દ્ર તટસ્થ ભાવથી આ સધળા તાલ જોતા બેઠા હતા. સિદ્ધરાજે એમને ખેલવાના ઘણા આગ્રહ કર્યાં એટલે તેમણે કહ્યું કે એ શ્લોકમાં એ દોષ છે : (" લ શબ્દના બીજો અર્થ જે સૈન્ય ’કર્યાં છે તે કાવિરુદ્ધ છે, તથા કમલ ” શબ્દને નિત્યનપુ ંસક વ્યાકરણવિરુદ્ધ છે. પછી સિદ્ધરાજના આગ્રહથી “ તેમ કરીને સૈન્ય એવા અર્થે બેસાડી આપ્યા અને નિત્યનપુંસકત્વ દૂર કરવા માટે પાઠ પરિવર્તન કરી બતાવ્યું. રામચંદ્રની આવી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિ જોઈને કવિઓ દિંગ થઈ ગયા. પણ સિદ્ધરાજની નજર લાગવાથી ઘેર પહેાંચતાવેંત જ તેમની આંખ જતી રહી.
::
કમલ શબ્દનુ
લ
'
કહ્યો છે તે
” શબ્દના જેમ
""
દેવસૂરિના ગુરુભાઈ આચાર્ય વિજયસિંહના શિષ્ય હેમચન્દ્રે નાભેયનેમિ-દ્વિસન્માન ' નામના એક પ્રબંધ રચ્યા હતા, જેનું સશાધન શ્રીપાલે કર્યું... હતુ, એવા તે કાવ્યના છેવટના ભાગમાં ઉલ્લેખ છે...... આબુ ઉપર દેલવાડા નામક સ્થાન પર વિમળશાહનું બંધાવેલુ જે જગપ્રસિદ્ધ જૈન મંદિર છે, તેના રંગમંડપમાં એક સ્ત ંભની બાજુમાં સંગમરમરની એક પુરુષ–પ્રતિમા છે, જે આ શ્રીપાલ કવિની લાગે

Page #175

૧૫૮
જૈન ઇતિહાસની ઝલક છે. આ મૂર્તિની નીચે ૮-૧૦ લીટીઓને એક નાનકડો લેખ કરેલ છે. અમારી પાસે આ લેખની જે પ્રતિકૃતિ છે તે સ્પષ્ટ ન હોવાથી એને ઉત્તર ભાગ સાફ વાંચી શકાતું નથી. આરંભને એક બ્લેક મુશ્કેલીથી વાંચી શકાય છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ
प्राग्वाटान्वयवंशमौक्तिकमणेः श्रीलक्ष्मणस्यात्मजः श्रीश्रीपालकवीन्द्रबन्धुरमलश्चाशालतामण्डपः । श्रीनाभेयजिनांघ्रिपद्ममधुपस्त्यागाद्भुतैः शोभितः श्रीमान् शोभित एष सद्यविभवः स्वर्लोकमासेदिवान् ॥ | (જુઓ, મારે “પ્રાચીન જૈનલેખસંગ્રહ', નં. ર૭૧)
આ ઉપરથી જણાય છે કે શ્રીપાલના પિતાનું નામ લક્ષ્મણ હતું. લેખ સંપૂર્ણ ઉકેલી શકાય તો આ કવિ વિષે બીજી ઘણુ માહિતી મળે. અસ્પષ્ટ ભાગના કેટલાક શબ્દો પરથી એમ લાગે છે કે એમાં શ્રીપાલના પુત્રોને પણ ઉલ્લેખ છે. જે મૂર્તિની નીચે આ લેખ છે, તે મૂર્તિ ભગવાન આદિનાથની મૂર્તિની સંમુખ હાથ જોડીને જાણે પ્રાર્થના કરતી હોય એવી સ્થિતિમાં છે. સંભવિત છે કે કદાચ શ્રીપાલ આ અભુત મંદિરના નિર્માતા ગુર્જરેશ્વર ભીમદેવના પ્રબલ દંડનાયક વિમળશાહના જ વંશને હેય.
દ્રૌપદીસ્વયંવર' નાટક (પ્રકાશક, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર, ઈ. સ. ૧૯૧૮)ની હિંદી પ્રસ્તાવનાના મુનિજીએ જ કરેલ, અને
પુરાતત્ત્વ, વર્ષ ૧, અંક ૧, પૃ. ૧૧૩–૧૨૧માં પ્રકાશિત થયેલ ગુજરાતી અનુવાદમાંથી સંક્ષેપ પૂર્વક ઉધૃત.

Page #176

[૧૧] વસ્તુપાલ—તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા
મહામાત્ય વસ્તુપાલ જૈનધર્મના, અને તે સાથે સમગ્ર ગૂર્જર રાષ્ટ્રના તિહાસમાં, એક અદ્વિતીય વિભૂતિમાન વ્યક્તિ થઈ ગયા.
મહામાત્ય વસ્તુપાલની મહત્તા
શૌય, સો દ", ઔદાય", સૌભાગ્ય, સૌજન્ય અને સંસ્કારસૌષ્ઠવ આદિ અનેકાનેક લેાકેાત્તર ગુણાના તે એક મૂર્તિમાન અવતાર હતા. સાહિત્ય, સંગીત અને સ્થાપત્ય જેવા જીવનેાલ્લાસનિક જ્ઞાન-વિજ્ઞાનને તે પરમ રસિક અને પ્રકૃષ્ટ પ્રાત્સાહક હતા. રાજનીતિ અને રાષ્ટ્રવ્યવસ્થાના તત્રને તે મહાન સૂત્રધાર હતેા. સ્વયં શ્રેષ્ઠ વિદ્વાન અને વીર હાઈ, વિદ્યાને અને વીરાના મેાટા પ્રશ ંસક, પાષક અને આશ્રયદાતા હતા. તેના ભાગ્યે તેને તત્કાલીન સત્તા અને સમૃદ્ધિના ચરમ શિખરે પહેાંચાડયો હતા અને તેને તેણે સર્વોત્કૃષ્ટ સુકૃતલાલ લીધા હતા. સત્કાર્યો માટે વિદ્વાના અને કવિએથી પ્રશસિત
વસ્તુપાલના જેવી, અસાધારણ પ્રકારના ઉચ્ચ ગુણધારક વ્યક્તિઓ, મહાન ભારતના પ્રભૂત ભૂતકાલમાંય, બહુ જ વિરલ થયેલી જણુાશે. તેને મળેલી સત્તાના સદુપયેાગ તેણે સ્વકીય રાષ્ટ્રની સુસ્થિતિ નિમિ`ત કરવા માટે કર્યાં અને સમૃદ્ધિના સદ્વ્યય, તત્સમયની પરિસ્થિતિને અનુરૂપ, સલાકાપકારક અને સાથે સુસંસ્કારપરિપાષક એવાં ધસ્થાનાની રચના કરવામાં કર્યાં. તેના એવા ઉદાત્તતમ અવાતાથી આકર્ષાઈ, તદીય સમકાલીન, દેશના શ્રેષ્ઠ કવિઓ અને વિદ્વાનેાએ તેની સત્કીતિ

Page #177

૧૬૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
અને સુસ્તુતિના ઉન્મુક્ત ગુણગાન કરનારાં અનેક પ્રશસ્તિકાવ્યો રચ્યાં, જેમાંનાં ધણાંખરાં હજી સુધી પણ સચવાઈ રહ્યાં છે.
ભવ્ય દેવમંદિરોના નિર્માતા
તેવી જ રીતે, તેણે જે અઢળક દ્રવ્ય ખી, સ્થાપત્યકલાનાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રતીકા જેવાં શત્રુંજય, આબૂ, ગિરનાર આદિ તીસ્થાનેમાં જે ભવ્ય દેવમન્દિરા બનાવ્યાં, તેમાંના પણ ઘણાંખરાં, આપણા દેશના સદ્ભાગ્યે હજી સુધી સુરક્ષિત રહી શકયાં છે અને જગતના પ્રવાસીઓને પેાતાના નિર્માતાની દિવ્ય ગાથા સંભળાવી રહ્યાં છે. સુકૃત્યા અને સત્કીના દ્વારા આ જાતનુંં અમર નામ પ્રાપ્ત કરનારા મનુષ્યો સ ંસારના પ્રુતિહાસમાં બહુ વિરલ થયા છે.
વસ્તુપાલ-તેજપાલનું કીર્તિકથા-સાહિત્ય
<
>
વસ્તુપાલની કીર્તિ-સ્તુતિ કથનારાં જે પ્રશસ્તિકાવ્યા ઉપલબ્ધ થાય છે તે બધાને ટૂંક પરિચય, અમદાવાદની ગુજરાત સાહિત્ય સભા 'ના ઉપક્રમ નીચે, સન ૧૯૩૩ના જુલાઈમાં, · પ્રાચીન ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસની સાધન-સામગ્રી ' એ નામે મેં જે એક વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું તેમાં આપવા પ્રયત્ન કર્યાં હતા. એ પરિચય પ્રસ્તુત ગ્રન્થનું વાચન અને અવલોકન કરનારાઓને ખાસ ઉપયોગી હોવાથી, તેમ જ તે અન્ય રીતે પણ અહીં બહુ જ પ્રાસ ંગિક હોવાથી, આ નીચે તેના ઉતારા આપવામાં આવે છે. :—
ચૌલુકય વંશના છેલ્લા રાજા, ખીજા ભીમદેવના સમયના ગૂજરાતના ઇતિહાસ પ્રમાણમાં સૌથી વધારે વિગતવાળા અને વધારે વિશ્વસનીય પુરાવાવાળા મળી આવે છે; અને તેનું કારણ, તે સમયમાં થયેલા ચાણકયના અવતાર સમા ગુજરાતના બે મહાન અને અદ્વિતીય મંત્રી વસ્તુપાલ—તેજપાલ છે. એ બે ભાઈઓના શૌય, ચાતુ અને ઔદાર્યું આદિ અનેક અદ્ભુત ગુણાને લઈને, એમના સમકાલીન
"C

Page #178

વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા
૧૬૧ ગુજરાતના પ્રતિભાવાન પંડિતો અને કવિઓએ એમની કીર્તિને અમર કરવા માટે જેટલાં કાવ્ય, પ્રબંધો અને પ્રશસ્તિઓ વગેરે રચાં છે તેટલાં હિંદુસ્તાનના બીજા કે રાજપુરુષ માટે નહિં રચાયાં હેય..
(૧) વસ્તુપાલરચિત “નરનારાયણાનંદ કાવ્ય – “વસ્તુપાલ મંત્રી જાતે એક સરસ કવિ અને બહુ વિદ્વાન પુરુષ હતા તે પ્રાચીન ગુજરાતના વૈશ્ય જાતીય મહાકવિ માઘની જેમ શ્રી અને સરસ્વતી બંનેને પરમ કૃપાપાત્ર હતો. તેણે, જેમ મંદિર વગેરે અસંખ્ય ધર્મસ્થાનો ઊભાં કરી અને અગણિત દ્રવ્ય દાન-પુણ્યમાં ખર્ચા લક્ષ્મી દેવીને યથાર્થ ઉપગ કર્યો હતો, તેમ અનેક વિદ્વાને અને કવિઓને અત્યંત આદરપૂર્ણ અનન્ય આશ્રય આપી, તેમ જ પોતે પણ કવિતા અને સાહિત્યમાં ખૂબ રસ લઈ સરસ્વતી દેવીને તે સાચે ઉપાસક બન્યો હતો. કેટલેક અંશે મહાકવિ માઘ એ વસ્તુપાલના માનસને આદર્શ પુરુષ હેય એમ મને લાગે છે. માધના “શિશુપાલવધ” મહાકાવ્યના અનુકરણ રૂપે વસ્તુપાલે “નરનારાયણનંદ” નામનું મહાકાવ્ય બનાવ્યું છે. એ કાવ્યના અંતિમ સર્ગમાં મંત્રીએ પિતાને વંશપરિચય વિસ્તારથી આવે છે અને પોતે કેવી રીતે અને કઈ ઇચ્છાએ, ગુજરાતના એ વખતના અરાજક તંત્રનો મહાભાર માથે ઉપાડવા અમાત્યપદ સ્વીકાર્યું, તેનું કેટલુંક સૂચન કર્યું છે.
(૨) સોમેશ્વર કવિકૃત “કીર્તિકૌમુદી’—ગૂજરાતના ચાલુક્યવંશને રાજપુરોહિત નાગરવંશીય પંડિત સોમેશ્વર ગુજરાતના કવિઓમાં શ્રેષ્ઠ પંક્તિને કવિ થઈ ગયે. એ વસ્તુપાલને પરમ મિત્ર હત. વસ્તુ પાલને મહામાત્ય બનાવવામાં એને કાંઈક હાથ પણ હતા. વસ્તુપાલની જીવનકીર્તિને અમર કરવા માટે એણે “કીતિકૌમુદી' નામનું નાનું પણ ઘણું સુંદર કાવ્ય બનાવ્યું. એ કાવ્યમાં કવિએ પ્રથમ ગૂર્જર રાજધાની અણહિલપુરનું વર્ણન કર્યું તે પછી તેના રાજકર્તા ચાલુક્ય વંશનું અને મંત્રીના પૂર્વજોનું વર્ણન આપ્યું. તે પછી, કેવી રીતે મંત્રીને એ મંત્રીપદની પ્રાપ્તિ થઈ તેનું, મંત્રી થયા પછી ખંભાતના
13.

Page #179

૧૬૨
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
તંત્રને વ્યવસ્થિત કર્યાંનું, અને તેમ કરતાં શંખરાજ સાથે કરવા પડેલા યુદ્ધનુ વર્ષોંન કર્યું. તે પછી મંત્રીએ શત્રુ ંજય, ગિરનાર અને સામેશ્વર વગેર તીર્થસ્થાનાની, માટા સધ સાથે, કરેલી યાત્રાનું સુરમ્ય વર્ણન આપ્યુ છે. એ યાત્રા કરી મંત્રી જ્યારે પાછો પેાતાને સ્થાને આવે છે તે ઠેકાણે કવિ પાતાના કાવ્યની સમાપ્તિ કરે છે. એથી જણાય છે કે વિ. સ. ૧૨૮૦ ની લગભગ એ કાવ્યની રચના થઈ હાવી જોઈ એ.
(૩) ઠકુર અરિસિંહરચિત ‘સુકૃતસ’કીન’— “સામેશ્વરની માક અરિસિંહ નામના કવિએ વસ્તુપાલના સુકૃતનું સકી ન કરવાની ઈચ્છાથી ‘ સુકૃતસ’કીન' નામનું અન્વક કાવ્ય બનાવ્યું છે. એ કાવ્યમાં પણ લગભગ કીર્તિ કૌમુદી જેવું જ બધું વન આવે છે. એમાં વિશેષ એટલે છે કે, કીર્તિકૌમુદીમાં જ્યારે અણુહિલપુરના રાજ્યકર્તા માત્ર ચૌલુકય વંશનું જ વર્ણન આપેલુ છે, ત્યારે આમાં એ વર્ષોંન અણુહિલપુરના મૂળ સંસ્થાપક વનરાજ ચાવડાથી શરૂ કરવામાં આવ્યું છે અને તેમાં ચાવડા વંશની પૂરી નામાવલી આપવામાં આવી છે. આ કાવ્યની રચના કીર્તિ કૌમુદીના સમય કરતાં સહેજ ઘેાડી પાછળથી થઈ હશે એમ એના વર્ણન ઉપરથી જણાય છે.
-
(૪) બાલચરિવિરચિત ‘ વસન્તવિલાસ ' ... “ કીતિ કૌમુદી અને સુકૃતસંકીન ઉપરાંત વસ્તુપાલના ગુણાનુ ગૌરવ ગાનારું ત્રીજી કાવ્ય બાલચંદ્રસૂરિષ્કૃત ‘વસંતવિલાસ' નામનું છે. એ કાવ્ય, ઉપરના અને કાવ્યા કરતાં, જરા માટું છે અને એની રચના વસ્તુપાલના મૃત્યુ પછી, પરંતુ તરત જ, થઈ છે. કવિએ ખાસ કરીને મંત્રીના પુત્ર જયન્તસિંહની પરિતૃષ્ટિ ખાતર કાવ્યની રચના કરી છે. આ કાવ્યમાં પણ વણ્ય વિષય લગભગ ઉપરનાં કાન્યા જેવા જ છે. વિશેષ એ છે કે, એમાં વસ્તુપાલના મૃત્યુની હકીકત પણ આપવામાં આવી છે, એ કારણથી એની રચના વિ. સ. ૧૩૦૦ ની લગભગ થયેલી માની શકાય. (૫) ઉદયપ્રભસૂરિષ્કૃત ધર્માભ્યુદય મહાકાવ્ય પાલન ધ`ગુરુ આચાય વિજયસેનસૂરિના પટ્ટધર આચાય ઉયપ્રભ
વસ્તુ
66

Page #180

વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા
૧૬૩
સૂરિએ પુરાણપતિ ઉપર્ એક ‘ધર્માલ્યુધ્ય ’ નામના ગ્રંથ બનાવ્યે છે. વસ્તુપાલે સધપતિ થઈ ને, ઘણા ભારે આડંબર સાથે, શત્રુજય, ગિરનાર આદિ તીર્થાંની જે યાત્રાએ કરી હતી. તેનું માહાત્મ્ય બતાવવા અને સમજાવવા માટે એ ગ્રંથ રચવામાં આવ્યા છે. વસ્તુપાલની જેમ પુરાણ કાળમાં કયા કયા પુરુષાએ મેાટા મેાટા સધા કાઢી એ તીર્થાંની યાત્રા કરી હતી, તેમની કથાએ એમાં આપવામાં આવેલી છે. ગ્રંથના માટા ભાગ પૌરાણિક કથાઓથી ભરેલે છે, પણ છેવટના ભાગમાં, સિદ્ધરાજના મંત્રી આશુકે, કુમારપાલના મંત્રી વાગ્ભટે અને અંતે વસ્તુપાલે જે યાત્રા કરી, તે સ ંબધી કેટલીક ઐતિહાસિક નોંધે પણ એમાં આપેલી મળી આવે છે.
(૬) જયસિંહસૂરિષ્કૃત ‘હમીરમંદમન નાટક’— “ વસ્તુ પાલે ગુજરાતના રાજતંત્રનેા સર્વાધિકાર હાથમાં લીધા પછી, ક્રમે ક્રમે પેાતાના શૌર્ય અને બુદ્ધિચાતુર્ય દ્વારા, એક પછી એક રાજ્યના અંદરના અને બહારના શત્રુઓનુ કળ અને ખળથી દમન કરવું શરૂ કર્યુ.. તે જોઈ ગુજરાતના પડેાશી રાજાઓ ખૂબ ખળભળી ઊઠયા અને તેમણે ગુજરાતમાં પુનઃ સ્થાપન થતા સુતંત્રને ઉથલાવી પાડવાના ઇરાદાથી આ દેશ પર આક્રમણા કરવાં માંડયાં. વિ. સ. ૧૨૮૫ ના અરસામાં, દક્ષિના દેવિગિરા યાદવ રાજા સિ ંહણુ, માલવાનેા પરમાર રાજા દેવપાલ અને દિલ્લીના તુરુષ્ક સેનાપતિ અમીરે શીકાર- એમ દક્ષિણ, પૂર્વ અને ઉત્તર ત્રણે દિશાઓમાંથી એકીસાથે ત્રણ બળવાન શત્રુઓએ ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ લઈ આવવાના લાગ શેાધ્યેા. એ લય કર કટાકટીના વખતે વસ્તુપાલે, પેાતાની તીક્ષ્ણ ચાણકયનીતિના પ્રયાગ કરી, શત્રુઓને છિન્નભિન્ન કરી નાંખ્યા અને દેશને આબાદ રીતે બચાવી લીધેા; દિલ્લીના બાદશાહી સૈન્યને આબૂતી પાસે સખત હાર આપી પાછુ હાંકી કાઢ્યુ’; અને એ રીતે એ તુરુષ્ક અમીર, જેને સંસ્કૃતમાં ‘ હમીર ' તરીકે સમાધવામાં આવે છે, તેના મનું મન કરી ગુજરાતની સત્તાનું મુખ ઉજજ્વળ કર્યુ. એ આખી ઘટનાને મૂળ વસ્તુ તરીકે ગાઢવી, ભરુચના

Page #181

૧૬૪
જેને ઈતિહાસની ઝલક જૈન વિદ્વાન આચાર્ય સિંહસૂરિએ “હમીરમદમન” નામનું પંચાંકી નાટક બનાવ્યું. એ નાટકની રચના કરવામાં મુખ્ય પ્રેરણું, વસ્તુપાલનો પુત્ર જયંતસિંહ, જે તે વખતે ખંભાતને સૂબે હતા તેની હતી. અને તેના જ પ્રમુખત્વ નીચે ભીમેશ્વરદેવના ઉત્સવપ્રસંગે ખંભાતમાં તે ભજવવામાં આવ્યું હતું. એ રીતે એ એક ઐતિહાસિક નાટક છે, જેને ભારતીય નાટકસાહિત્યમાં અત્યંત વિરલ કૃતિઓમાંની એક કૃતિ તરીકે ગણું શકાય. વસ્તુપાલના વખતની રાજકારણ સૂચવતી જે હકીકતો આ નાટકમાં ગૂંથેલી છે તે બીજી કોઈ કૃતિઓમાં નથી મળતી, તેથી એ ઈતિહાસ માટે આ ઘણે ઉપયોગી અને મહત્વને પ્રબંધ છે. કેટલાક વિદ્વાનોએ એમાં આપેલી હકીકતેને વધારે અતિશયોક્તિ ભરેલી જણાવી છે, પણ તે બરાબર નથી. મારા મતે એનું એતિહાસિક મૂલ્ય વધારે ઊંચા પ્રકારનું છે.
વસ્તુપાલપ્રશસ્તિઓ “ઉપર જે વરતુપાલ વિષેનાં કાવ્ય વગેરેને પરિચય આપે છે તે ઉપરાંત એ ભાગ્યવાન પુરુષની કીર્તાિ કથનારી બીજી કેટલીક ટૂંકી કૃતિઓ મળે છે, જે પ્રશસ્તિઓ કહેવાય છે. એવી પ્રશસ્તિઓમાંથી કેટલીક આ પ્રમાણે છે.
() ઉદયપ્રભસૂચ્છિત “સુતકીર્તિકર્લોલિની- “ઉપર વર્ણવેલ ધર્માલ્યુદય કાવ્યના કર્તા ઉદયપ્રભસૂરિએ “સુતકીર્તિકલિની' નામની ૧૭૯ પદ્યોની એક સંસ્કૃત પ્રશસ્તિ રચી છે. એમાં અરિસિંહના
સુકૃતસંકીર્તન” નામના કાવ્યમાં જેવી હકીકત છે તેવી જ હકીકત સંક્ષિપ્ત રીતે વર્ણવામાં આવી છે. અણહિલપુરના ચાવડા વંશની હકીકત પણ એમાં, ઉક્ત કાવ્યની જેમ, આપવામાં આવી છે અને અંતે વસ્તુપાલે કરાવેલાં કેટલાંક ધર્મસ્થાની યાદી પણ આપી છે. કદાચિત શત્રુંજય પર્વત ઉપરના આદિનાથના મંદિરમાં કોક ઠેકાણે આ પ્રશસ્તિ શિલાપટ્ટ પર કોતરીને મૂકવા માટે બનાવવામાં આવી હોય.

Page #182

વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને તેમની કીર્તિગાથા ૧૬૫ . (૮) જયસિંહસૂરિકૃત વસ્તુપાલતેજપાલપ્રશસ્તિ – “જેમણે “હમીરમદમર્દન' નામનું નાટક રચ્યું તે જ જયસિંહરિએ વસ્તુપાલ-તેજપાલપ્રશસ્તિ” નામે એક લ૯ પદ્યોની ટૂંકી રચના કરી છે. એમાં અણહિલપુરના ચૌલુક્ય વંશનું, વસ્તુપાલ-તેજપાલના પૂર્વ જેનું અને તેમણે કરાવેલાં કેટલાંક ધર્મસ્થાનેનું વર્ણન છે. તેજપાલ જ્યારે ભરૂચ ગયો ત્યારે ત્યાં તેણે જયસિંહસૂરિની પ્રેરણાથી, ત્યાંના સુપ્રસિદ્ધ પુરાતન “શકુનિકાવિહાર”નામે મુનિસુવ્રતજિનચૈત્યનાં શિખરે ઉપર સુવર્ણકલશ અને ધ્વજાદંડ વગેરે ચઢાવી એ મંદિરને ખૂબ અલંકૃત બનાવ્યું હતું, તેથી તેની પ્રશસ્તિ તરીકે આ કૃતિ બનાવવામાં આવી છે.
(૯) નરેન્દ્રપ્રભસૂરિવિરચિત “મંત્રીધરવસ્તુપાલપ્રશસ્તિ—“વસ્તુપાલના માતૃપક્ષીય ધર્મગુરુ નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ ૧૦૪શ્લેકેની એક “વસ્તુપાલપ્રશસ્તિ” બનાવી છે. એમાં ચૌલુક્ય વંશ અને વસ્તુપાલના વંશનું ટૂંકું વર્ણન આપી, એ મંત્રીએ જે જે ઠેકાણે મુખ્ય મુખ્ય ધર્મસ્થાને કે દેવસ્થાન કરાવ્યાં અગર સમરાવ્યાં તેની લંબાણથી યાદી આપી છે. પ્રશસ્તિકાર પોતે જ એ યાદીને બહુ ટૂંકી જણાવે છે, છતાં એ દાનવીરે ગુજરાતની પુણ્યભૂમિને ભવ્ય સ્થાપત્યની વિભૂતિથી અલંકૃત કરવા માટે જે અગણિત લક્ષ્મી ખચી છે તેની કેટલીક સારી કલ્પના એ પ્રશસ્તિના પાઠથી થઈ શકે છે.
એ જ આચાર્યની રચેલી ૩૯ પદોની એક બીજી નાની સરખી પ્રશસ્તિ, તથા એમના ગુરુ આચાર્ય નરચંદ્રસૂરિની કરેલી ૨૬ પદ્યોવાળી એક બીજી પ્રશસ્તિ, તેમ જ “સુકૃતકીર્તિ કલ્લોલિની એના કર્તા ઉદયપ્રભસૂરિની રચેલી ૩૩ પવોવાળી વસ્તુપાલસ્તુતિ વગેરે કેટલીક અન્ય કૃતિઓ પણ મને મળી છે.
(૧૦) વિજયસેનસૂરિકૃત “રેવંતગિરિરાસુ’–“વસ્તુપાલના ઈતિહાસ માટેની ઉપયોગિતામાં છેલ્લી, પણ ભાષાવિકાસના અભ્યાસ માટેની યોગ્યતાની દૃષ્ટિએ પહેલી કક્ષાની, કૃતિ તરીકે વિજયસેનસૂરિએ બનેલા ગુજરાતી રેવંતગિરિરાસુ ની નેધ પણ આ સાધનસામગ્રી

Page #183

જેને ઈતિહાસની ઝલક ભેગી લેવી જોઈએ. એ વિજયસેનસૂરિ વસ્તુપાલ-તેજપાલના મુખ્ય ધર્માચાર્ય. એમના ઉપદેશને અનુસરીને જ એ બંને ભાઈઓએ તેટલાં બધાં સુક્તનાં કાર્યો કર્યા હતાં. એમના કથનને માન આપીને જ વસ્તુપાલે સૌથી પહેલે ગિરનારની યાત્રા માટે મેટ સંધ કાઢો. એ સંધમાં સ્ત્રીવર્ગના ગાવા માટે, ગિરનાર વગેરેનું સુંદર વર્ણન ગૂથી, એ રાસની રચના કરવામાં આવી છે. એમાં વિશેષ ઐતિહાસિક સામગ્રી જડતી નથી, છતાં એનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય આ દષ્ટિએ વિશિષ્ટ છે જ. અને ગુજરાતી ભાષાની એક આઘકાલીન કૃતિ તરીકે તે એની વિશિષ્ટતા સર્વોપરિ ગણું શકાય.
(૧૧) જિનભદ્રકૃત “નાનાપ્રબંધાવલિ'–“વસ્તુપાલના પુત્ર જયન્તસિહના ભણવા માટે સંવત ૧૨૯૦માં, ઉપર્યુક્ત ઉદયપ્રભસૂરિના શિષ્ય જિનભદ્ર અનેક કથાઓના સંગ્રહવાળી એક ગ્રંથરચના કરી છે, જે ખંડિત રૂપમાં મને પાટણના ભંડારમાંથી મળી આવી છે. એમાં પૃથ્વીરાજ ચાહમાન, કનોજના જયન્તચંદ્ર અને નડાલના લાખણ રાવ ચૌહાણ વગેરેને લગતા કેટલાક એતિહાસિક પ્રબંધે પણ આપેલા છે. “પ્રબંધચિંતામણિ'ના કર્તાની સામે આ પ્રબંધાવલી હાય એમ લાગે છે, એટલું જ નહીં પણ કેટલાક પ્રબંધે તે તેમણે એમાંથી જ નકલ કરી લીધેલા હોય તેવું પણ સ્પષ્ટ ભાસે છે. ચંદ બરદાઈના નામે ચઢેલા અને હિંદી ભાષાના આદ્ય કાવ્ય તરીકે ઓળખાતા પૃથ્વીરાજ રાસેના કર્તુત્વ ઉપર કેટલેક નવીન પ્રકાશ આ પ્રબંધાવલિ ઉપરથી પડે છે. એ જ સંગ્રહમાં, ઘણું કરીને પાછળથી, કેઈએ વસ્તુપાલના જીવનચરિત્રને લગતી પણ કેટલીક વિશિષ્ટ હકીકત આપેલી છે, જે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઘણી મહત્ત્વની છે.” (ઉક્ત નિબન્ધ, પૃ. ૧૭–૨૨) વિ. સં. ૨૦૫ ધર્માલ્યુદય મહાકાવ્ય (સિંધી જૈન ગ્રંથમાળા, વસંતપંચમી
ગ્રંથાંક ૪) ના પ્રાસ્તાવિકમાંથી વચ્ચેનો ભાગ.

Page #184

[૧૨] જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિ
ભારતવર્ષના મુસલમાન બાદશાહમાં અકબર એટલે પ્રજાપ્રિય બાદશાહ બીજો કોઈ નથી થયું..........શ્રી હીરવિજયસૂરિનું જીવન પણ, ધાર્મિક દષ્ટિએ, ખૂબ ઐશ્વર્ય સંપન્ન અને તેજસ્વી હતું. તપસ્વિનીનાં દર્શન
જગદ્ગુરુકાવ્ય'માં લખ્યું છે કે, અકબર બાદશાહ એક દિવસ ફતેહપુર સિક્રીના શાહી મહેલમાં બેઠે બેઠે રાજમાર્ગ તરફ નજર કરી રહ્યો હતો. એવામાં એક મેટો વરઘોડે એની નજર તળેથી પસાર થયો. એમાં એક બહેન સુંદર વસ્ત્રો પહેરીને, ફળ-ફૂલથી ભરેલા થાળ સાથે, માનામાં બેસીને જઈ રહી હતી. બીજા પ્રબંધમાં આ બહેનનું નામ ચંપા લખ્યું છે, અને એ અકબરના માન્ય શ્રેષ્ઠી થાનસિંહના કુટુંબની હતી એમ જણાવ્યું છે. એને જોઈને બાદશાહે પૂછયું કે “આ કોણ છે અને ક્યાં જાય છે?’ જવાબમાં નેકરે કહ્યું કે “આ કેઈક જૈન શ્રીમંત શ્રાવિકા છે; એણે છ મહિનાના ઉપવાસ કર્યા છે.
આ ઉપવાસમાં ફક્ત ગરમ કરેલ પાણી–અને તે પણ દિવસે જ– સિવાય બીજી કશી ચીજ માં નથી નાખી શકાતી. આજે જૈનધર્મને કઈ તહેવાર છે, તેથી એ બહેન પોતાના જિનમંદિરમાં દર્શન કરવા, આવા ઉત્સવ સાથે, જઈ રહી છે.” આ સાંભળીને બાદશાહને આશ્ચર્ય
* જ્યારે શ્રી હીરવિજયસૂરિજી અકબરના દરબારમાંથી ગુજરાત પાછા ફરી રહ્યા હતા ત્યારે, એમના આગમનના સમાચાર સાંભળીને, પંડિત પસાગર ગણુએ, કાઠિયાવાડના મંગલપુર (માંગરેલ) શહેરમાં, સં. ૧૬૪૬ આસપાસ આ કાવ્ય રચીને સૂરિજીને ભેટરૂપે અર્પણ કર્યું હતું.

Page #185

૧૬૮
જૈન ઈતિહાસની ઝલક થયું; પણ આ વાત ઉપર એને વિશ્વાસ ન બેઠો...........એ શ્રાવિકાની પાસે જઈને, પ્રણામ કરીને એણે પૂછયું : “હે માતા ! તું આવું કઠોર તપ શા માટે અને કેવી રીતે કરી શકે છે?” તપસ્વિનીએ ફક્ત એટલે જ જવાબ આપ્યો કે “મહારાજ, આ તપ કેવળ પિતાના કલ્યાણ માટે કરવામાં આવે છે, અને સાક્ષાત ધર્મની મૂર્તિ સમાન મહાત્મા હીરવિજયસૂરિ જેવા ધર્મગુરુઓની સુકૃપાનું જ આ ફળ છે.” સૂરિજીને મળવાની અકબરની ઝંખના અને તેડું
હીરવિજયસૂરિનું નામ સાંભળીને અકબરને એમને મળવાની ઈચ્છા થઈ. બાદશાહે પિતાના અધિકારીઓને સૂરિજી મહારાજ સંબંધીતેઓ ક્યાં, કેવી રીતે રહેતા હતા એ સંબંધી પૂછપરછ કરી. તભાદખાન ગુજરાતી, જે પોતાના ગુજરાતના અધિકાર વખતે સૂરિજીને અનેક વાર મળે હતો, અને જે એમના પવિત્ર જીવનથી સારી રીતે પરિચિત હતો, એણે બાદશાહને સૂરિજીના સંબંધમાં વિશેષ માહિતી આપી; અને એમનું વિહારસ્થાન, જે ઘણું ખરું ગુજરાત હતું, એની જાણ કરી. બાદશાહે એ જ વખતે મેવડા જાતિના મૌદી અને કમાલ નામના પિતાના બે ખાસ કર્મચારીઓને બેલાવીને, અમદાવાદના તે વખતના સૂબેદાર (ગવર્નર) શાહબુદ્દીન અહમદખાં ઉપર ફરમાન પત્ર લખીને એમને ગુજરાત તરફ મોકલી દીધા. એ ફરમાનમાં બાદશાહે સૂબેદારને એમ લખ્યું હતું કે “જૈનાચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિને, ખૂબ બહુમાન સાથે, અમારી પાસે (અકબરી દરબારમાં) મોક્લી આપશે.” વિહાર અને સરેતરના ઠાકરને પ્રતિબંધ
આ ફરમાન મળતાં જ શહાબુદ્દીને અમદાવાદના મુખ્ય મુખ્ય
* હીરવિજયસૂરિને જન્મ વિ. સં. ૧૫૮૩ માગસર સુદિ ૯ના દિવસે પાલનપુરમાં ઓસવાળ જ્ઞાતિમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ કુરજી અને માતાનું નામ નાથીબાઈ હતું. એમણે વિ. સં. ૧૫૯૬માં પાટણમાં દીક્ષા લીધી હતી. વિ. સં. ૧૬૧૦માં સિરેહીમાં એમને આચાર્ય પદવી અર્પણ થઈ હતી.

Page #186

જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિ
૧૬૯ જૈન શ્રાવકોને બોલાવ્યા અને એમને અકબરનું ફરમાન બતાવીને સૂરિજી મહારાજને ફતેહપુર જવાની વિનતિ કરવા કહ્યું. એ વખતે સૂરિજી ગંધાર બંદરમાં ચોમાસુ હતા. એટલે શ્રાવકે ત્યાં પહોંચ્યા અને અકબરના આમંત્રણની બધી વાત કરી. સાથેસાથે પિતા તરફથી પણ ત્યાં જવાની વિનતિ કરી. સૂરિજીએ વિચાર્યું કે અકબર બહુ સત્યપ્રિય છે, તેથી એની પાસે જવાથી અને એને ઉપદેશ દેવાથી ઘણો લાભ થઈ શકે એમ છે. ધર્મની ખ્યાતિ સાથે સાથે દેશનું પણ ભલું થઈ શકે છે. એમ વિચારીને સૂરિજીએ શ્રાવકની વિનતિને સ્વીકાર કર્યો, અને વિ. સં. ૧૬૩૮ ના માગસર સુદિ ૭ ના દિવસે ગંધાર બંદરથી પ્રસ્થાન કર્યું. .......થોડા જ દિવસમાં તેઓ અમદાવાદ પહોંચ્યા.... .. કેટલાક દિવસ અમદાવાદ રેકાઈને જે માણસે અકબરનું ફરમાન લઈને આવ્યા હતા એમની જ સાથે ફતેહપુર તરફ વિહાર કર્યો. રસ્તામાં સૌથી મોટું શહેર પાટણ આવ્યું......... ત્યાં ફક્ત સાત દિવસ રોકાઈને સૂરિજીએ આગળ વિહાર કર્યો. ધર્મ સાગર ઉપાધ્યાયને સંધની સંભાળ રાખવા માટે સૂરિજી ત્યાં રાખતા ગયા. સૂરિજીને સિદ્ધપુર સુધી પહોંચાડવા સારુ વિજયસેનસૂરિ એમની સાથે ગયા ત્યાંથી તેઓ પાછા ફર્યા સિદ્ધપુરમાં કૃપારસકેશના કર્તા શાંતિચંદ્ર પંડિત સૂરિજીની સેવામાં હાજર થયા. એમને સુગ્ય સમજીને સૂરિજીએ પિતાની સાથે લીધા. મહેપાધ્યાય વિમલહર્ષ ગણું જેઓ ગંધારથી સૂરિજીની સાથે હતા એમને સૂરિજીએ પિતાની પહેલાં અકબરને મળવા માટે જલદી રવાના કર્યા, સૂરિજી ધીમે ધીમે વિહાર કરતા કરતા સરોતર ગામમાં પહોંચ્યા. ત્યાંને ઠાકર અજુન, જે એક મેટ બહારવટિયે હતો, એણે સૂરિજીને પોતાને ત્યાં લઈ જઈને એમને ખૂબ આદરસત્કાર કર્યો. સૂરિજીએ એને મધુર ધર્મોપદેશ આપીને એની પાસે શિકાર વગેરે કુવ્યસનને ત્યાગ કરાવ્યો. ફતેહપુર સિક્રીમાં પ્રવેશ
સૂરિજી આબૂ પહાડ ઉપરનાં પ્રસિદ્ધ મંદિરની યાત્રા કરીને

Page #187

૧૭૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક
સિરાહી પહેાંચ્યા...........સિરાહીથી આચાર્ય મહારાજ સાદડી નગર પહોંચ્યા..........ત્યાંથી વિહાર કરીને રાણપુર [ રાણકપુર ]ના ધરણવિહારની યાત્રા કરીને તે આઉઆ ગામે પહેાંચ્યા.......... આઉઆથી વિહાર કરી મૂરિજી કેટલાક દિવસે મેતાનગર પહેાંચ્યા. ત્યાંના સુલતાન સાદિમ સૂરિજીની સેવામાં હાજર થયા. વિમલહુ ઉપાધ્યાય, જેમને સૂરિજીએ પેાતાની પહેલાં અકબરને મળવા માટે અગાઉ મોકલ્યા હતા, તે કાર્ય કારણસર ત્યાં રાકાઈ ગયા હતા. તેઓ મૂરિજીને મળ્યા. નાગાર અને બીકાનેરના સધ સૂરિજીને વંદન કરવા આવ્યા. વિમલહ ઉપાધ્યાયને આગળ જવાની આજ્ઞા આપીને સૂરિજીએ પંડિત સિદ્ધવિમલ ગણીની સાથે જલદી રવાના કર્યા અને પેતે ધીમે ધીમે ફતેહપુર તરફ વિહાર કરવા લાગ્યા. સૂરિજી સાંગાનેર પહેાંચ્યા. એટલામાં તા ઉપાધ્યાયજી અકબરને આચાર્યજીના આગમનના સમાચાર આપીને પાછા આવીને સૂરિજીની સેવામાં હાજર થઈ ગયા. સૂરિજીના સાંગાનેર પહેાંચ્યાના સમાચાર મળતાં જ બાદશાહે થાનસિંહ, અમીપાલ અને માશાહ વગેરે જૈન શ્રેષ્ઠીઓને આજ્ઞા કરી કે સૂરિજી મહારાજની પધરામણી ખૂબ ધામધૂમથી કરાવજો. બાદશાહને આદેશ થતાં જ મેટા મોટા અધિકારીએ અને ધનાઢય જૈના અનેક હાથી, ધેાડા, રથ અને લશ્કરની સાથે મૂર્િછતી સામે સાંગાનેર પહેાંચ્યા. સૂરિજી એમની સાથે ફતેહપુર પહોંચ્યા અને શહેરની બહાર જગમલ કવાહાના મહેલમાં તે દિવસે રાકાયા. લગભગ છ મહિનાના વિહાર કરીને, સ. ૧૬૩૯ના જેઠ વિદ ૧૩ ને શુક્રવારે સૂરિજી તેહપુર પહેાંચ્યા.......... પહેલી મુલાકાત અને પ્રભાવ
ખીજે દિવસે સવારે જ સૂરિજી પેાતાના વિદ્વાન અને તેજસ્વી શિષ્યાની સાથે શાહી દરબારમાં પહેોંચ્યા.......થાનસિહું જઈ ને સૂરિજી દરબારમાં પધાર્યાંના સમાચાર અકબરને આપ્યા. બાદશાહ એ વખતે કાઈક ખૂબ જરૂરી કામમાં રાકાયેલા હતા તેથી એણે પેાતાના પ્રિય પ્રધાન શેખ અબુલફજલને ખેલાવીને એને સૂરિજીના આદર

Page #188

જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂર
૧૭૧
સત્કાર કરવા ફરમાવ્યું.....પોતાના કામમાંથી નિવૃત્ત થઈ ને બાદશાહ દરબારમાં આવ્યે અને સૂરિજીને પેાતાની પાસે લઈ આવવા માટે અમુલજલ પાસે નાકરને મેાકયેા. અખુલલ સૂરિજીને લઈ ને દરબારમાં આવી પહોંચ્યા. સૂરિજીને આવતા જોઈ ને અકબર પેાતાના સિંહાસન ઉપરથી ઊભા થયા અને કેટલાંક ડગલાં સૂરિજીની સામે જઈ ને એણે એમને પ્રણામ કર્યાં. બાદશાહની સાથે એના ત્રણે પુત્રાએ—રશેખ સલીમ, મુરાદ અને દાનિયાલે—પણુ એ પ્રમાણે નમસ્કાર કર્યાં. સૂરિજીએ બધાને સુભાશિષ આપી.
‘ગુરુજી, આપ સારા (અચ્છા) તેા છે ને? ' એમ કહીને બાદશાહ એમને પેાતાના ખાસ ખંડમાં લઈ ગયા. ત્યાં કીમતી ગાલિચા બિછાવેલા હતા, તેથી સૂરિજીએ એના ઉપર પગ મૂકવાની ના કહી દીધી............... અને કહ્યું: કદાચ આની નીચે કીડી વગેરે હાય તે। તે અમારા પગના વજનથી હણાઈ જાય, એટલા માટે અમારાં શાસ્ત્રામાં મુનિઓને વસ્ત્રથી ઢાંકેલી જમીન ઉપર પગ મૂકવાના નિષેધ કરવામાં આવ્યા છે.’
<
..સૂરિજી ત્યાં જ ઉધાડી જમીન ઉપર પેાતાનું જ એક નાનું સરખું ઊની વસ્ત્ર બિછાવીને એના ઉપર બેસી ગયા. બાદશાહ પણ ત્યાંજ એમની સામે ગાલીચા ઉપર બેસી ગયા....... બાદશાહે પૂછ્યું : · આપ કયાંથી અને કેવી રીતે અહીં આવી પહેાગ્યા છે ?’ સૂરિજીએ જવાબમાં કહ્યું કે · આપની પૃચ્છાને માન આપીને અમે છેક ગંધારથી પાવિહાર કરતા અહી પહેાંચ્યા છીએ.' ખાત્શાહ આ સાંભળીને ઈંગ થઈ ગયા. એણે કહ્યું : અહા, આવી વૃદ્ધાવસ્થામાં મારા માટે આપ આટલે દૂરથી આટલા દિવસને વિહાર કરીને અહીં આવ્યા છે. ! અને આપે આવું આકરુ કષ્ટ ઉઠાવ્યું છે! શું મારા ગુજરાતના સૂબેદાર શહામુદ્દીન અહમદખાંએ કૃપણુતાને કારણે આપને બેસવાને માટે કાઈ વાહન વગેરે પણ ન આપ્યું?' મુનીશ્વરે કહ્યુ, ‘ તે તે બધુંય હાજર કરવા પ્રંચ્છતા હતા, પણ અમે, અમારા નિયમ મુજબ, આવી કાઈ ચીજ લઈ નથી શકતા.
*
>

Page #189

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
અકબર સૂરિજી ઉપર મુગ્ધ થઈ ગયા અને એમની અનેક રીતે પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે વાતચીત થયા પછી અકબર એકલા સૂરિજીને ખાનગી એરડામાં લઈ ગયા અને ખીજા દરબારીઓને એણે શાંતિચંદ્ર આદિ મુનિવરા સાથે વાર્તાલાપ કરવા સૂચવ્યું. એ ખાનગી એરડામાં સૂરિજીએ અકબરને અનેક પ્રકારના ધર્માંપદેશ આપ્યા. તેથી અકબરને ખૂબ સતાષ થયા. અત્યાર સુધી તે એ એમના ચારિત્ર ઉપર મુગ્ધ હતા, હવે એમની વિદ્વત્તા ઉપર પણ એ આફ્રીન થઈ ગયા. વિશેષ પરીક્ષા
૧૭૨
ધ સંબધી વાતચીત પૂરી થયા પછી અકબરે સૂરિજીની પરીક્ષા કરવા પૂછ્યું: ‘ મહારાજ !......મારી જન્મકુંડળીમાં મીન રાશિ ઉપર શનિની દૃષ્ટિ પડે છે, એનું શું ફળ થશે ? ' સૂરિજીએ કહ્યું : · હું બાદશાહ, આવું ક્ળાફળ કહેવાનું કામ તેા ગૃહસ્થાનુ છે. જેમને પેાતાની આજીવિકા રળવી હોય તેએ આવી વાતાનું જ્ઞાન મેળવે છે. અમને તે ફક્ત મેાક્ષમાના જ્ઞાનની જ અભિલાષા રહે છે, તેથી જે શાસ્ત્રોથી એવું જ્ઞાન મળે એ વિષયમાં જ અમારું શ્રવણુ, મનન અને કથન ચાલ્યા કરે છે. ’......બાદશાહે અમુલલ આગળ સૂરિજીની વિદ્વત્તા, નિસ્પૃહતા અને પવિત્રતાની ખૂબ પ્રશંસા કરી.
આગરામાં અકબરીય જ્ઞાનભંડાર
પદ્મસુંદર નામના એક નાગપુરીય તપાગચ્છના એક યુતિ ઉપર અકબરને પેાતાની પૂર્વાવસ્થામાં ધણા ભાવ હતા........એમના પુસ્તકાલયમાં હિંદુ અને જૈન સાહિત્યનાં પુષ્કળ પુસ્તકા હતાં. પતિના સ્વવાસ પછી એ પુસ્તકા અકબરે પેાતાના મહેલમાં સાચવી રાખ્યાં હતાં—તે એ દૃષ્ટિએ કે કાઈ શ્રેષ્ઠ મહાત્મા મને મળી આવશે ત્યારે હું એમને એ ભેટ આપી દઈશ......અકબરે પુસ્તકાની પૂ કથા કહીને સૂરિજીને એનેા સ્વીકાર કરવાની પ્રાર્થના કરી......સૂરિજીએ વારંવાર ઇન્કાર કર્યાં, પણ છેવટે અમુલ જલે વચ્ચે પડીને એમને એ

Page #190

જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિ
૧૭૩ પુસ્તકે સ્વીકારવાની ફરજ પાડી. સૂરિજીએ એ પુસ્તકને આદરપૂર્વક સ્વીકાર કરીને એને “અકબરીય ભાંડાગાર” નામે જ્ઞાનભંડારમાં આગરામાં મૂકી દીધાં.......... બીજી મુલાકાત: જીવદયાની સફળ ભિક્ષા
કેટલાક દિવસ ફતેહપુરમાં રોકાઈને મુનીવર ચોમાસાને માટે આગરા ગયા. સંવત ૧૬૩૯નું ચોમાસુ ત્યાં વિતાવ્યું. માગસર મહિનામાં સૂરિજી શૈરીપુર તીર્થની યાત્રા કરવા ગયા. કેટલેક વખત આસપાસના પ્રદેશમાં વિચરી તેઓ પાછા આગરા આવી ગયા. ત્યાં ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી, થોડા દિવસ રોકાઈ આગરાથી પાછા ફતેહપુર ગયા. સૂરિજીના આવ્યાના સમાચાર જાણું અકબરે ફરી એમને મળવાની ઇચ્છા દર્શાવી. અબુલફજલના મહેલમાં સૂરિજી અને મુગલ સમ્રાટ બીજી વાર મળ્યા. કલાક સુધી ધર્મચર્ચા ચાલતી રહી. સુરિજીએ પ્રજા અને પ્રાણીઓને માટે બાદશાહને અનેક પ્રકારે ઉપદેશ આપે. મદ્ય અને માંસનું સેવન નહીં કરવાને પણ ઉપદેશ આયે....બાદશાહે કહ્યું: “મુનીશ્વર ! આપે મને જે જે વાતો મારા ભલાને માટે કહી છે તે બિલકુલ સાચી છે, અને આપના ઉપદેશનું હું જરૂર પાલન કરીશ. મેં આપને ખૂબ કષ્ટ દઈને ઘણે દૂરથી અહીં લાવ્યા છે..... હું આપને ખૂબ ઋણ–દેવાદાર છું. મારી ઈચ્છા છે કે મારા અધિકારમાં ગામ, નગર, દેશ, હાથી, ઘોડા, સોનું, ચાંદી વગેરે જે કંઈ ચીજે છે, એમાંથી આપને જે ગમે તેને સ્વીકાર કરીને મારા ઉપરના આ ઉપકારને ભાર કંઈક ઓછો કરે.”
સરિજીએ કહ્યું: “શહેનશાહ..........મારી ઇચ્છા ફક્ત આત્મસાધના કરવાની છે, એટલે જો તમે મને એવી કોઈ ચીજ આપી શકે કે જેથી મારું આત્મકલ્યાણ થઈ શકે તે હું એને ખૂબ આભારપૂર્વક સ્વીકારી લઈશ.” બાદશાહ અને જવાબ આપી શકે ? એ ચૂપ થઈ ગયા. અકબરને મૌન થયેલે જઈને મુનિમહારાજે કરી કહ્યું ઃ

Page #191

૧૭૪
જેને ઈતિહાસની ઝલક
“આપ મને જે કંઈ આપવા ચાહતા એના બદલામાં, મારા કહેવાથી, જે કેદીઓ વર્ષોથી કેદખાનામાં પડ્યા પડ્યા સડી રહ્યા છે, એ કમનસીબ છો ઉપર રહેમ કરીને એમને છોડી મૂકે. જે બાપડાં નિર્દોષ પશુ-પંખીઓને પાંજરામાં પૂરી રાખવામાં આવ્યાં છે એમને ઉડાડી મૂકે. આપના શહેરની પાસે ડાબર નામનું બાર કેસનું વિશાળ તળાવ છે, એમાં રેજ હજારે જાળ નાખવામાં આવે છે, તેને બંધ કરાવી દ્યો. અમારા પર્યુષણ પર્વના દિવસોમાં આપના આખા રાજ્યમાં કઈ પણ માનવી કોઈ પણ પ્રકારની હિંસા ન કરે એવાં ફરમાન લખી આપો !'
બાદશાહે કહ્યું: “આ તે આપે બીજા જીવની ભલાઈની વાત કરી. આપ આપના પિતાના માટે પણ કંઈક માગે.”
સૂરિજીએ જવાબ આપેઃ “રાજન ! દુનિયાનાં જેટલાં પ્રાણીઓ છે એ બધાને હું મારા પ્રાણ જેવા સમજું છું. તેથી એમના ભલા માટે જે કંઈ કરવામાં આવશે, એને હું મારું જ ભલું સમજીશ.”
બાદશાહે સૂરિજીની આજ્ઞાને ભારે આદરપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો; અને ત્યાં બેઠા બેઠા જ કેદખાનાના બધા કેદીઓને છોડી મૂકવાને અને પાંજરામાંના બધાં પક્ષીઓને ઉડાડી મૂકવાને હુકમ કર્યો. ડાબર સરેવરમાં જાળો નાખવાની પણ એણે મનાઈ ફરમાવી દીધી. પર્યુષણના આઠ જ દિવસ નહીં પણ એમાં ચાર દિવસ પિતા તરફથી ઉમેરીને કુલ બાર દિવસ માટે જીવવધ બંધ કરવાનાં છ ફરમાન બાદશાહે લખી આપ્યાં. “જગદગુરુ”ની પદવી
બાદશાહે કહ્યું: “મુનીશ્વર, મારા બધા નેકરે માંસાહારી છે. તેથી એમને જીવવધ બંધ કરવાની વાત ગમતી નથી, એટલે આસ્તે આસ્તે આપને આથી પણ વધુ દિવસે આપીશ–અર્થાત વધારે દિવસે સુધી જીવવધ ન કરવાનું ફરમાન લખી આપીશ. સંસારના પશુપ્રાણુઓ મારા રાજ્યમાં, મારી જેમ જ, સુખપૂર્વક રહી શકે એવું

Page #192

જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિ
૧૭૫ કરીશ.' એમ કહીને બાદશાહે સૂરિજીની પરેપકારપરાયણતાની વારંવાર પ્રશંસા કરીને એમને “જગદ્ગુરુ ”ની પદવી આપી... જનસમૂહને પ્રતિબંધ
એ વર્ષનું–સં. ૧૬૪૦નું-ચેમાસુ આચાર્યશ્રીએ ફતેહપુરમાં જ કર્યું. ...ચોમાસું પૂરું થતાં સૂરીશ્વરજીએ ત્યાંથી વિહાર કર્યો. બાદશાહની ઈચ્છાથી શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાયને ત્યાં જ રાખ્યા. જગદગુરુ આગરા થઈને મથુરા ગયા. ત્યાંના જૈન સ્તૂપની યાત્રા કરી ગ્વાલિયર પહોંચ્યા. ત્યાંના ગોપગિરિ પર્વત ઉપર આવેલી વિશાળ અને ભવ્ય આકૃતિવાળી જિનમૂર્તિ, જે “બાવન ગજા” નામે પ્રસિદ્ધ છે, એનાં દર્શન કર્યા. ગ્વાલિયરથી જગશુરુ અલાહાબાદ ગયા અને સં. ૧૯૪૧ નું ચેમાસુ ત્યાં જ કર્યું. શિયાળામાં ત્યાંથી વિહાર કરીને, રસ્તામાં સ્થિરતા કરતા અને અસંખ્ય મનુષ્યને ઉપદેશ આપતા ફરી આગરા પધાર્યા. અને સં. ૧૬૪રનું ચેમાસુ ત્યાં જ રહ્યા. સૂરિજીના ઉપદેશથી લકાએ અનેક ધર્મકાર્યો કર્યા, એથી જૈનધર્મની ખૂબ પ્રભાવના થઈ. હજારે હિંદુઓ અને મુસલમાનોએ માંસાહાર અને મદિરાપાનને ત્યાગ કર્યો તીર્થરક્ષાનું ફરમાન મેળવીને ગુજરાત તરફ વિહાર
હવે સૂરિજીની ઉંમર સાઠ વર્ષની થઈ હતી; શરીર દિવસે દિવસે નબળું થતું જતું હતું, તેથી એમની ઈચ્છા ગુજરાતમાં જવાની, ત્યાંનાં શત્રુંજય, ગિરનાર વગેરે પવિત્ર તીર્થોની યાત્રા કરવાની અને ત્યાં જ કઈ પવિત્ર સ્થાનમાં બાકીનું જીવન વિતાવવાની થઈ સૂરિજીએ પિતાની આ ઈચ્છા બાદશાહને જણાવી અને ગુજરાત તરફ વિહાર કરવાની અનુમતિ માગી. સાથે સાથે એમણે બાદશાહને એવી અરજ પણ કરી કે “ગુજરાતમાં શત્રુંજય, ગિરનાર, આબુ, તારંગ વગેરે અમારાં ખૂબ પવિત્ર તીર્થો છે; કેટલાક અવિચારી મુસલમાને અમારા દિલને આઘાત લાગે એવાં હિંસા વગેરે કામે એના ઉપર કરીને એ

Page #193

૧૭૬
જૈન ઈતિહાસની ઝલક તીર્થભૂમિની પવિત્રતાને ભ્રષ્ટ કરતા ફરે છે, અને એના ઉપર પિતાને અનુચિત હસ્તક્ષેપ કર્યા કરે છે. તેથી આપને અરજ છે કે આ તીર્થો સંબંધી એક એવું શાહી ફરમાન થવું જોઈએ કે જેથી કોઈ પણ મનુષ્ય એ તીર્થ ઉપર અગ્ય દખલગીરી કે અનુચિત કામ કરી ન શકે.'
એ કહેવાની જરૂર નથી કે સૂરિજીની આ અરજ પ્રમાણે શાહી ફરમાન લખાવવામાં જરાય વિલંબ ન થયા. બાદશાહે પિતાના ફરમાનમાં કેવળ ગુજરાતમાંનાં તીર્થો સંબંધી જ નહીં, પણ બંગાળ અને રાજપૂતાનામાં સમેતશિખર (પાર્શ્વનાથ–પહાડ) અને કેસરિયાઇ (ધ્રુવ) વગેરે જેટલાં જૈન શ્વેતાંબર તીર્થો છે, એમાંના કેઈમાં પણ કઈ માણસ દખલગીરી ન કરે અને જનાવર વગેરેનો વધ ન કરે, તેમ જ આ બધાં તીર્થસ્થાને જૈનાચાર્ય હીરવિજયસૂરિને સોંપવામાં આવ્યાં છે, એવું લખાણ કરી આપ્યું. આ ફરમાનને લઈને અને અકબરની અનુમતિ મેળવીને આચાર્ય મહારાજ, પિતાના શિષ્યોની સાથે, ગુજરાત તરફ રવાના થયા....... શત્રુંજયને મહાસંઘ અને મુંડકવેરાની માફી
સંવત ૧૬૪૯ને શિયાળામાં જગદગુરુએ પાટણથી શત્રુંજયતીર્થની યાત્રા માટે વિહાર કર્યો. પાટણ, રાધનપુર, પાલનપુર, અમદાવાદ, ખંભાત વગેરે અનેક નગરનાં હજારે શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ અને સેંકડો શિષ્ય સૂરિજીની સાથે ચાલ્યાં. સૂરિજીના આ સંધની ખબર બધી જગ્યાએ પહોંચી ગઈ તેથી માળવા, મેવાડ, મારવાડ, દક્ષિણ, બંગાળ, કચ્છ અને સિંધ વગેરે બધા પ્રદેશોના સંઘ તીર્થરાજની યાત્રા અને જગદગુરુના દર્શનને માટે શત્રુંજય તરફ રવાના થયા. ફાગણ મહિના આસપાસ સૂરિજી શત્રુંજ્ય પહોંચ્યા. આ વખતે નાના-મોટા મળીને બસે જેટલા સંધ ત્યાં ભેગા થયા હતા અને એમાં લગભગ ત્રણ લાખ યાત્રાળુઓ હતાં ! સૂરિજીએ પિતાની આ યાત્રાની વિગત પહેલાં જ ભાનચંદ્ર ઉપાધ્યાયને લખી જણાવી હતી; તેથી ઉપાધ્યાયજીએ

Page #194

જગદ્ગુરુ હીરવિજયસૂરિ
૧૭૭
અકબરને મળીને, એ વખતના કાયદા મુજબ, દરેક યાત્રી પાસેથી જે મુડકાવેરા લેવામાં આવતા હતા, તે માફ કરવાનું ક્રૂરમાન લખી આપવા અરજ કરી. બાદશાહે તરત જ એવુ` ક્રમાન લખીને સૂરિજીને મેાકલી આપ્યુ. એને લીધે એ લાખા યાત્રાળુઓ એક પણ પાર્કના વેરા વગર તીર્થાધિરાજની દુ`ભ યાત્રા કરી શકયા. આ પહેલાં, આ તીની યાત્રા કરવા જનાર દરેક યાત્રાળુ પાસેથી કયારેક કયારેક તે વેરારૂપે એક એક સેાના મહેાર લઈ ને પણુ એમની ભાવના મુજબ યાત્રા કરવા દેવામાં નહાતી આવતી !
(વિ. સ’. ૧૯૭૩,
૧૨
કૃપારસકાશ ’ (પ્રકાશક, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર) ના ‘હિંદી પ્રાસ્તાવિક કથન માંથી સક્ષેપ પૂર્વક અનુવાદિત.
6

Page #195

[૧૩] મોગલ સમ્રાટાના અન્ય પ્રતિમાધકા
૧. શાંતિચ'દ્ર ઉપાધ્યાય
સિદ્ધપુરમાં ‘કૃપારસકાશ'ના કર્તા શાંતિચંદ્ર પડિંત સૂરિજીની સેવામાં હાજર થયા. એમને ખૂબ યોગ્ય સમજીને હીરવિજયસૂરિજીએ [ અકબરને મળવા કૃતેહપુર સિક્રી તરફના વિહારમાં ] પેાતાની સાથે લીધા......
ઉપાધ્યાય પદ
સૂરિજી ત્યાંથી [ અકબરના મહેલમાંથી ] ઊઠીને શાહી વાજા એથી વાજતેગાજતે ઉપાશ્રયે પાછા ફર્યાં. શ્રાવકાએ એ વખતે જે આનંદ અને ઉત્સવ કર્યાં એનું વર્ણન થઈ શકે એમ નથી. મેડતીયા શાહ સદારગે એની ખુશાલીમાં ગરીબ–ગરખાંને હજારા રૂપિયા અને યાચક્રાને સેકડા હાથી—ઘેાડાનુ દાન કર્યું. શાહ થાનસિ ંહૈ. પેાતે બંધાવેલ મદિરમાં જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવવા માટે ખૂબ મોટા ઉત્સવ કર્યાં. એ વખતે શાંતિચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદવી આપવામાં આવી...... વાદીવિજેતા, શતાવધાની, પ્રતિભાશાળી વિદ્વાન
જગદ્ગુરુએ *તેહપુરથી [ગુજરાત તરફ] રવાના થતી વખતે, બાદશાહની વિનતિથી, શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાયને ત્યાં જ—અકબરના દરબારમાં જ—રાખ્યા. તે દિવસથી ઉપાધ્યાયજી હંમેશાં બાદશાહની પાસે જઈ ને એમને વિવિધ પ્રકારે સદુપદેશ આપવા લાગ્યા. પ્રસંગે પ્રસ ંગે ખીજા પશુ અનેક વિષયા સંબંધી વાતચિત થતી રહેતી હતી. શાંતિચંદ્રજી મોટા વિદ્વાન અને એકીસાથે એસા આઠ અવધાન કરવાની અદ્ભુત

Page #196

મેગલ સમ્રાટેના અન્ય પ્રતિબેધક
૧૭૯ શક્તિને ધારણ કરનાર અપ્રતિમ પ્રતિભાવાન પુરુષ હતા. આ પહેલાં એમણે પિતાની વિદ્વત્તા અને પ્રતિભાથી રાજપૂતાનાના અનેક રાજાઓને પ્રસન્ન કર્યા હતા, અને ઘણું વિદ્વાનો સાથે વાદ-વિવાદ કરીને વિજય મેળવ્યો હતો. ઇડરગઢના મહારાય શ્રી નારાયણની સભામાં દિગંબર ભટ્ટારક વાદીભૂષણની સાથે વિવાદ કરીને એમને હાર આપી હતી. વાગડના ઘટશિલ નગરમાં ત્યાંના રાજા, અને જોધપુરના મહારાજા શ્રી મલદેવના ભત્રીજા, રાજા સહસમલ્લની હાજરીમાં એમણે ગુણચંદ્ર નામે દિગંબરાચાર્યને પણ હરાવ્યા હતા. આ રીતે એમણે શાસ્ત્રાર્થ અને શતાવધાન દ્વારા અનેક રાજવીઓને પિતા તરફ સદ્ભાવ ધરાવનારા બનાવ્યા હતા. કૃપારસોશ”ની રચના
અકબર પણ એમની વિદ્વત્તાથી ઘણે ખુશ છે. જેમ જેમ એને ઉપાધ્યાયજીનો વિશેષ પરિચય થતો ગયે, તેમ તેમ એ એમને વિશેષ અનુરાગી થતો ગયે. બાદશાહના સૌહાર્દ અને ઔદાર્યથી પ્રસન્ન થઈને ઉપાધ્યાયજીએ, એની પ્રશંસા નિમિત્તે, “કૃપારકેશ'ની રચના કરી હતી. ૧૨૮ શ્લોકના આ નાના સરખા કાવ્યમાં એમણે અકબરના શૌર્ય, ઔદાર્ય, ચાતુર્ય વગેરે ગુણોનું સંક્ષેપમાં છતાં માર્મિક રીતે, વર્ણન કર્યું છે. આ કાવ્યનું રસપાન કરીને અકબર ખૂબ તૃપ્ત થયે. જજિયાવેરાની માફી અને બીજા સુકાર્યો
આ તૃપ્તિથી પ્રેરાઈને એણે, હીરવિજયસૂરિની જગતના ભલા માટે જે જે શુભેચ્છાઓ હતી તે બધી, ઉપાધ્યાયજીના કહેવાથી, પૂરી કરી. કૃપારસકાશના અંતિમ ૧૨૬-૧૨૭મા લેકમાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે
આ બાદશાહે જજિયારે માફ કર્યો; ઉદ્ધત મુસલમાનોથી મંદિરને છુટકારો અપાવ્ય; કેદમાં પડેલા કેદીઓને છૂટા કર્યા, સાધારણ રાજાઓ પણ મુનિઓને આદર-સત્કાર કરવા લાગ્યા, વર્ષમાં છ મહિના સુધી જીવોને અભયદાન મળ્યું અને

Page #197

૮૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક ખાસ કરીને ગાય, ભેંસ, બળદ અને પાડાઓ વગેરે પશુઓ કસાઈન છરીથી નિર્ભય થયા-વગેરે શાસનની-જૈનધર્મની ઉન્નતિનાં જગપ્રસિદ્ધ જે જે કામો થયાં એમાં આ ગ્રંથ (કપારસકેશ) ઉત્કૃષ્ટ નિમિત્ત બન્યું છે–અર્થાત આ ગ્રંથને લીધે જ આવાં
બધાં કામે બાદશાહે કર્યા છે.” છ મહિનાની અમારિ, ગુજરાત તરફ વિહાર
બાદશાહે આવાં બધાં સુકાર્યો કર્યા તેની ખુશખબર સૂરિજીને આપવા માટે તેમ જ એમનાં દર્શન કરવાને માટે ઉપાધ્યાયજીએ અકબરની પાસે ગુજરાતમાં જવાની અનુમતિ ભાગી... ફતેહપુરથી રવાના થઈને કેટલાક મહિનાને વિહાર કરીને ઉપાધ્યાયજી પાટણ પહેચા અને ત્યાં એમણે જગલુરુનાં દર્શન કર્યા. પિતાના કહેવાથી બાદશાહે જે જે સત્કાર્યો કર્યા હતાં તે ઉપાધ્યાયજીએ સૂરિજીને કહી સંભળાવ્યાં..........સૂરિજી ઉપાધ્યાયજી ઉપર ખૂબ પ્રસન્ન થયા, અને એમનાં કાર્યોની ખૂબ ખૂબ પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. જે જે દિવસમાં છવવધ કરવાનો નિષેધ કરવામાં આવે છે તેની વિગતે “હીરસૌભાગ્યકાવ્ય” (સર્ગ ૧૪)માં આ પ્રમાણે આપવામાં આવી છે –
“પર્યુષણના ૧૨ દિવસ, બધા રવિવાર, સેયિાનના દિવસે, ઈદના દિવસે, સંક્રાંતિના દિવસે, બાદશાહના જન્મને આખે મહિને, મિહિરના દિવસે, નવરેજના દિવસે અને રજબ મહિનાના કેટલાક દિવસ–આ બધા દિવસોની ગણતરી કરતાં બધા મળીને છ મહિના જેટલા થાય છે.” કૃપારસકોશના હિંદી “પ્રાસ્તાવિક નિવેદનમાંથી સંપૂર્વક અનુવાદિત
૨, ૩, ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર શાંતિચંદ્રજીએ, પિતાના જ જેવા વિદ્વાન અને પિતાના ખાસ સહાધ્યાયી ભાનચંદ્ર નામના પંડિતને અકબરના દરબારમાં મૂકીને, પોતે

Page #198

મેગલ સમ્રાટેના અન્ય પ્રતિબંધ
૧૮૧
ગુજરાત તરફ વિહાર કર્યો...........ઉપાધ્યાય શાંતિચંદ્રજીના રવાના થયા પછી ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર અને ગુરુ-શિષ્ય (જેઓ બાણભટ્ટની વિશ્વવિખ્યાત કાદંબરીના ટીકાકાર છે ) અકબરના દરબારમાં રહ્યા અને શાંતિચંદ્રજીની જેમ જ બાદશાહ દ્વારા સન્માનિત થયા. ભાનુચંદ્ર અકબરને “સૂર્યસહસ્ત્રનામ'નું અધ્યયન કરાવ્યું. સિદ્ધિચંદ્રનું બહુમાન : “ખુશફહેમ”ની પદવી
સિદિચંદ્ર પણ શાંતિચંદ્રની જ જેમ શતાવધાની હતા; તેથી એમની પ્રતિભાના અભુત પ્રયોગો જોઈને બાદશાહે એમને “ખુશફહેમ”ની માનભરી પદવી આપી. તેઓ ફારસી ભાષાના પણ સારા વિદ્વાન હતા, તેથી અકબરના બીજા પણ ઘણું દરબારીઓ સાથે એમને ઘણી પ્રીતિ થઈ હતી.
કૃપારસકેશ”ના હિંદી “પ્રાસ્તાવિક નિવેદનમાંથી અનુવાદિત. અકબરની શ્રદ્ધા
એ મહાન સૂરિ હીરવિજયસૂરિ ના તેજસ્વી શિષ્યોની મુલાકાતને લીધે મેગલ દરબારમાં એમને કેવો પ્રભાવ હતો એની હકીકતની સુસંબદ્ધ અને કડીબદ્ધ શૃંખલા કેવળ આ ચરિત્ર [ ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્ર વિરચિત “ભાનુચંદ્રગણિચરિત”]માંથી જ મળી રહે છે. ભાનુચંદ્રના નિર્મળ ચારિત્ર અને તેજસ્વી વ્યક્તિત્વની મહાન મેગલ [અકબર] ઉપર કેટલી ઊંડી અને બહુમાનભરી છાપ પડી હતી તે આપણને આ ગ્રંથમાંથી જાણવા મળે છે. અકબર આ મુનિને હમેશાં પિતાની પાસે રાખતો હતો, અને દર રવિવારે સવારે એમના મુખેથી બેલાતા “સૂર્યસહસ્ત્રનામમાલા નું ભક્તિ અને ખૂબ એકાગ્રતા પૂર્વક શ્રવણ કરતે હતા. એમણે અકબરના પૌત્રોને પણ કેટલાક વિષયનું શિક્ષણ આપ્યું હતું. કાશ્મિરના પર્યટનથી લાહેર પાછા ફર્યા બાદ અકબર એક દિવસ ચિત્તાની લડાઈ નિહાળી રહ્યો હતે. એ દરમ્યાન એક હરણે એને શીંગડાથી ઘાયલ કર્યો, અને એ મૂછિત થઈ ગયો. એને ૫૦

Page #199

૧૮૨
જૈન ઈતિહાસની ઝલક દિવસ સુધી પથારીવશ રહેવું પડયું, અને એ વખતે આખું સામ્રાજય શેકમાં ગરકાવ થઈ ગયું. એ વખતે એની અતિ વિશ્વાસપાત્ર વ્યક્તિએમાં બે જ મુખ્ય વ્યક્તિએ હતી કે જેમને અકબરને મળવાની છૂટ હતી. એમાંને એક તે શેખ અબુલફઝલ; અને બીજા હતા ભાનુચંદ્ર. આ ઉપરથી ભાનુચંદ્ર કેવા અસાધારણ અને ખરેખર વશ કરી લે એવા પુરુષ હતા એને આપણને બરાબર ખ્યાલ આવી શકે છે. એક હિંદુ-જૈન-યતિની વિપુલ ભવ્યતા અને અનિવાર્ય આકર્ષણ શક્તિએ અકબર જેવા ચતુર અને મુશ્કેલીથી પ્રસન્ન કરી શકાય એવા રાજવીના ચિત્ત ઉપર કેવો કાબૂ જમાવ્યું હતું, અને એની પાસેથી પોતાની કમને લાભ થાય અને એના ભલાની ખાતરી મળી રહે એવાં ફરમાને કેવી રીતે મેળવ્યાં હતાં, એનું આ એક જ્વલંત ઉદાહરણ છે. સાવજનિક હિતની દષ્ટિ - અલબત્ત, જેને માટે આ એક ગૌરવ લેવા જેવી બાબત છે. પણ મારે અહીં જે વાત ખાસ ભાર પૂર્વક કહેવી છે તે એ છે કે ભાનચંદ્ર કેવળ પિતાની કોમના ભલા માટે જ નહીં, પણ સામાન્ય જનસમૂહના ભલા માટે પણ અકબર ઉપર પ્રભાવ પાડ્યો હતો. બે પ્રસંગે ઉપરથી આ વાત સમજી શકાશે. એક વાર ગુજરાતના સૂબા ખાન અઝીઝ કોકાએ જામનગરના રાજા જામ સત્રસાલ ઉપર ચડાઈ કરી, અને છેવટે એના બધા માણસો સાથે એને કેદ કરી લીધું. અકબરે પિતાના નજીકના અને સ્નેહી જનેને જુદી જુદી ભેટ આપીને આ વિયેત્સવની ઉજવણી કરી. એ વખતે એણે ભાનચંદ્રને પણ કંઈક માગવા વિનતિ કરી. ભાનુચઢે બીજી કોઈ નમાલી વસ્તુની માગણી કરવાને બદલે એણે બુદ્ધિપૂર્વક એ બધા કેદીઓની મુક્તિની માગણી કરી. અકબરે એ તરત જ કબૂલ કરી. જાહેર જનતાના લાભની બીજી વાત જજિયારે બંધ કરાવવાની હતી. આ સંબંધમાં સિદ્ધિચંદ્ર લખે

Page #200

મેગલ સમ્રાટેના અન્ય પ્રતિબંધકે
૧૮૩ છે કે જ્યારે યુવરાજ સલીમ ગુજરાતનો સૂબો બન્યો ત્યારે એણે પોતાના અધિકારીઓને ગુજરાત મેકલ્યા. આ અધિકારીઓ ગુજરાતની પ્રજાની બહુ કનડગત કરતા હતા. અકબરે રદ કરેલ જયિા વેરો અને બીજા કરે પાછા જારી કરવામાં આવ્યા. આ બાબતની માહિતી આપતા કાગળો ભાનચંદ્ર ઉપર આવ્યા, તેથી એમણે સલીમને સાચી વસ્તુસ્થિતિથી માહિતગાર કરવા સિદ્ધિચંદ્રને એમની પાસે મોકલ્યા. બધી વાત જાણુને સલીમને ભારે દુઃખ થયું; અને એણે એ કરેને રદ કરવાનાં ફરમાન પિતાના અમલદારે ઉપર મોકલી આપ્યાં આ હકીકત સિદ્ધિચ દે, પોતે જ નેધેલી હેવાથી એને પૂરેપૂરી વિશ્વસનીય ગણવી જોઈએ. સિદ્ધિચંદ્રની વિદ્વત્તા અને પ્રતિભા | અકબરના અવસાન પછી સલીમ રાજા બન્યા. પિતાના પિતાની જેમ એના અંતરમાં પણ ભાનચંદ્ર પ્રત્યે આદરની લાગણી જાગી હતી. આ રીતે ભાનુચંદ્ર અને સિદ્ધિચંદ્ર અકબર અને જહાંગીર [સલીમનું બીજું નામ જહાંગીર હતું] ના ગાઢ સંપર્કમાં ૨૩ વર્ષ જેટલું લાંબે. સમય પસાર કરીને એ બને, જહાંગીરની અનુમતિ લઈને, પોતાના વતન ગુજરાત પાછા ફર્યા. ત્યાં જુદાં જુદાં સ્થાનોમાં.....ચાર-પાંચ ચોમાસાં વિતાવીને સમ્રાટની વિનંતિથી તેઓ ફરી પાછા આગ્રા આવ્યા.
ભાનચંદ્ર હવે વૃદ્ધ થતા જતા હતા, તેથી જહાંગીરને સિદ્ધિચંદ્ર અંગે એક કલ્પના-યુક્તિ સૂઝી આવી. સિદ્ધિચંદ્ર પણ એવા જ શક્તિ શાળી હતા. સિદ્ધિચંદ્રના અસાધારણ રૂપ અને સુડોળ બાંધાએ અકબરના અંતરમાં ઊંડું વાત્સલ્ય જન્માવ્યું હતું; અને એ એને પિતાના પુત્ર જેવો ગણો હતો. અકબરે એને ગંભીર અધ્યયનની પ્રેરણા આપી હતી; અને અકબરના પ્રોત્સાહનને લીધે જ એમણે પર્શિયન ભાષાનું પૂરેપૂરું અધ્યયન કર્યું હતું. એમનું કેટલુંક અધ્યયન તે રાજાના પિત્ર સાથે થયું હતું. આ રીતે એ લાંબા વખતથી જહાંગીર સાથે પૂરેપૂરા પરિચિત હતા એકીસાથે અનેક બાબતો ઉપર ધ્યાન આપ

Page #201

૧૮૪
જૈન ઇતિહાસની ઝલક વાની કળામાં એ પ્રવીણ હતા, અને કવિતા અને બીજી વ્યાવહારિક વિદ્યાઓમાં એમણે પૂરું પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું. જહાંગીરના દરબારમાં અને બીજા ખાનગી પ્રસંગેએ એની હાજરજવાબી ખૂબ ખીલી નીકળતી. જહાંગીર સાથેને આ સંપર્ક ગાઢ મિત્રતામાં પરિણમે હતે. ત્યાગધમની અગ્નિપરીક્ષા
આને લીધે સમ્રાટ (જહાંગીર] એક વાર સિદ્ધિચંદ્રને સાધુજીવનને ત્યાગ કરીને પિતાના દરબારમાં સારો દરજજો સ્વીકારવાનું દબાણ કરવા પ્રેરાય. પણ સિદ્ધિચંદ્ર એની બધી લોભામણું માગણીઓને કુનેહપૂર્વક ટાળી દીધી, અને પિતાના સાધુજીવનને એ દઢતાપૂર્વક વળગી રહ્યા. સિદ્ધિચંદ્રને સાધુજીવનને ત્યાગ કરવાનું સમજાવવામાં બેગમ નૂરમહાલ ઉર્ફે નૂરજહાંએ પણ ભાગ લીધે હતો; પણ સિદ્ધચંદ્ર કઈ પણ રીતે એ માટે સંમત ન થયા. જહાંગીરને સ્વભાવ સહેજમાં ઉશ્કેરાઈ જવાનું હતું. સિદ્ધિચંદ્રના આવા વલણથી એ ગુસ્સે થયા અને પિતાની ઇચ્છાની ઉપેક્ષા કરવા બદલ એણે સિદ્ધિચંદ્રને રાજદરબાર છોડીને જંગલમાં ચાલ્યા જવાની આજ્ઞા કરી. સિદ્ધિચંદ્ર એને સહર્ષ સ્વીકાર કર્યો અને માલપુર ગામના ઠાકરની વિનતિથી એના ગામમાં આશરે લીધે. જહાંગીરને પશ્ચાત્તાપઃ “જહાંગીરપસંદ"નું બિરુદ
ભાનુચંદ્ર તે હજી પણ પહેલાંની જેમ જ રાજદરબારમાં જતા હતા, અને રાજા પણ એમનું ગ્ય રીતે સન્માન કરતો હતો. પણ રાજાની ચકોર નજરોથી એ અછતું ન રહ્યું કે ભાનુચંદ્રના ચહેરા ઉપર વિષાદની રેખાઓ અંક્તિ થયેલી હતી. ભાનુચંદ્ર સાથેની વાતચીત ઉપરથી એ પામી ગયો કે એનું કારણ સિદ્ધિચંદ્રને કરવામાં આવેલે અન્યાય હતું. અને એના અંતરમાં મિત્રતાની લાગણી ફરી જાગી ઊઠી; એણે પશ્ચાત્તાપ કર્યો; અને સિદ્ધિચંદ્રને પાછા આવવાનું

Page #202

મેગલ સમ્રાટેના અન્ય પ્રતિબંધક
૧૮૫ નિમંત્રણ મેલીને એણે પિતાની ભૂલ સુધારી લીધી... આ રીતે સિદ્ધિચંદ્ર “જહાંગીરપસંદ” કહેવાયા.
મુંબઈ “ભાનુચન્દ્રગણિચરિત” (સિંધી જૈન ગ્રંથમાલા, અંક, તા. ૧૫--૧૯૪૧ ૧૫)ના અંગ્રેજી પુરવચનમાંથી સંક્ષિપ્તઅનુવાદ.
૪. વિજયસેનસૂરિ અકબરનું તેડું લાહોર ગમન
આ ગુરુ-શિષ્ય (ભાનચંદ્ર-સિદ્ધિચંદ્ર) ભારત હીરવિજયસૂરિના ઉત્તરાધિકારી આચાર્ય વિજયસેનસૂરિની વિદ્વત્તાનાં વખાણ સાંભળીને અકબરે એમને મળવા માટે લાફેર બોલાવ્યા. અકબરનું આમંત્રણ આવ્યું ત્યારે તેઓ જગદ્ગુરુની સાથે ગુજરાતમાં રાધનપુરમાં ચોમાસુ રહ્યા હતા. હીરવિજયસૂરિએ એમને લાહોર જવાની આજ્ઞા કરી; અને તે પ્રમાણે તેઓ વિહાર કરીને લાહેર પહોંચ્યા. બાદશાહે એમનું પણ યથેષ્ટ સ્વાગત કર્યું. એમને મળીને એ ખૂબ રાજી થયે. લાહેરમાં એમણે અકબરના આગ્રહથી, ભાનુચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું. આ પદવીદાન પ્રસંગે શ્રાવકોએ ખૂબ મેટો ઉત્સવ કર્યો. શેખ અબુલફજલે પણ એ પ્રસંગે સો રૂપિયા અને કેટલાય ઘોડા વગેરેનું યાચકેને. દાન કર્યું.....વિજ્યસેનસૂરિએ અકબરના દરબારમાં ઘણું વિદ્વાને, સાથે વાદ કરીને વિજય મેળવ્યું. નંદિવિજયને “ખુશફહેમની પદવી
એમના શિષ્ય નંદિવિજય અપ્રતિમ પ્રતિભાશાળી પુરુષ હતા. અકબરની સામે એમણે ખૂબ મુશ્કેલ એવાં આઠ અવધાન કર્યા હતાં. એ વખતે બાદશાહ ઉપરાંત મારવાડના રાજા મëદેવાના પુત્ર ઉદયસિંહ, કચ્છના રાજા માનસિંહ ..વગેરે ઘણું રાજાઓ અને મોટા મોટા અમલદારો હાજર હતા. નંદિવિજ્યજીનું આવું બુદ્ધિકૌશલ જોઈને

Page #203

૧૮૬
જેન ઈતિહાસની ઝલક બધા ખૂબ ચકિત થયા. બાદશાહે એમને “ખુશફહેમ”ની પદવી આપી. આ બનાવ સં. ૧૬૫૦ માં બને.
“કૃપારસષના હિંદી “પ્રાસ્તાવિક નિવેદનમાંથી સંક્ષિપ્ત અનુવાદ “સવાઈહીરજી”ની પદવી
હીરવિજયસૂરિજીના ગુજરાતમાં જવા પછી પાછળથી બાદશાહે એમના પટ્ટધર આચાર્ય વિજયસેનસૂરિને પણ લાહેરમાં પિતાના દરબારમાં લાવ્યા. બાદશાહે એમનું મેગ્ય બહુમાન કરીને એમને “સવાઈહીરજીની પદવીથી અલંકૃત કર્યા. હરસૂરિ અને સેનસૂરિને સ્વર્ગવાસ
હીરવિજયસૂરિની વૃદ્ધાવસ્થા અને નાદુરસ્ત તબિયતના સમાચાર જાણુને વિજયસેનસૂરિ અકબરના દરબારમાં વધારે વખત કાઈ ન શક્યા, અને પિતાના ગુરુની સેવા માટે તેઓ ગુજરાત પાછા ફર્યા. તેઓ હજી ગુજરાતમાં પહોંચ્યાય ન હતા એવામાં કાઠિયાવાડના ઊના ગામમાં વિ. સં. ૧૬પર [ભાદરવા સુદ ૧ ના દિવસે] હીરસૂરિજીનો સ્વર્ગવાસ થઈ ગયે..વિ. સં. ૧૯૭૨માં વિજયસેનસૂરિ સ્વર્ગવાસી થયા.
“દેવાનંદમહાકાવ્ય” (સિંધી જૈન ગ્રંથમાળા, ગ્રંથ ૭) (વિ. સં. ૧૯૪૪) ના હિંદી “ કિંચિત પ્રાસ્તાવિકમાંથી સંક્ષિપપૂર્વક
અનુવાદિત
૫. વિજયદેવસૂરિ ત્રણ સમ્રાટે ત્રણ આચાર્યો
જેવી રીતે મોગલ સમ્રાટોમાં અકબર, જહાંગીર અને શાહજહાં એ ત્રણ સમ્રાટ ભારતના ગૌરવને વધારનારા થયા, તેમ જૈનાચાર્યોમાં હીરવિજયસૂરિ, વિજ્યસેનસૂરિ અને વિજયદેવસૂરિ આ ત્રણે આચાર્યો જૈન સમાજના ગૌરવને વધારનારા થયા. આ ત્રણે આચાર્યોને મોગલ સમ્રાટોએ ખૂબ સત્કાર કર્યો હતો, અને એમના જ્ઞાન અને ચારિત્રથી

Page #204

મેાગલ સમ્રાટોના અન્ય પ્રતિાધકા
પ્રભાવિત થઈ ને મ્લેચ્છ કહેવાતા એ અનાય સમ્રાટાએ પણ ધર્મ પ્રત્યે પેાતાના ઊંચા આદર દર્શાવ્યેા હતેા
.....
૧૮૭
જૈન
ગચ્છમાં વિરોધ : જહાંગીરનું તેડું
વિજયસેનસૂરિના પટ્ટધર વિજયદેવસૂરિ થયા. એમને વિ. સં. ૧૬૫૫માં ખંભાતમાં આચાય` પદવી આપવામાં આવી હતી. હીરવિજયસૂરિના સમયમાં જ એમના શિષ્યામાં દાદર કઈક વિચારભેદ ઊભા થઈ ગયા હતા, અને ધીમે ધીમે એ વધી ગયા હતા. ગચ્છના આ વિરોધી વાતાવરણુની હવા ઠેઠ જહાંગીરના દરબાર સુધી પહેાંચી . ...જ્યારે એણે જાણ્યું કે હીરવિજયસૂરિના પટ્ટધર વિજયસેનસૂરિએ જેમને પેાતાના પટ્ટધર બનાવ્યા છે, એમનેા કેટલાક શિષ્યપ્રશિષ્યા વિરાધ કરે છે, ત્યારે એણે વિચાર્યું`" કે આ વિજયદેવસૂરિ કાણુ છે અને કેવા છે એ જોવુ જોઈ એ. એટલે એણે, નિયમ મુજબ, પેાતાનું ક્રૂરમાન મેાકલીને સૂરિજીને પેાતાના દરબારમાં આવવાનું આમંત્રણ મેાકલ્યું.
“ જહાંગીરી મહાતપા ”નું બિરુદ
જહાંગીર એ વખતે માળવામાં માંડુ (માંડવગઢ) શહેરમાં હતેા, અને વિજયદેવસૂરિ ખંભાતમાં ચામાસુ હતા. બાદશાહનું ક્રૂરમાન મળતાં જ સૂરિજીએ માંડુ તરફ વિહાર કર્યાં, અને આસા સુદિ ૧૪ના દિવસે ત્યાં પહેાંચીને બાદશાહને મળ્યા. જહાંગીર એમની વિદ્વત્તા, તેજસ્વિતા અને યિાનિષ્ઠા જોઈ ને ખૂબ પ્રસન્ન થયા; અને એમના વિરોધીઓએ એમના સંબંધી જે વાતે પેાતાને કહી હતી તે ખેાટી લાગવાથી એણે એમના ખૂબ સત્કાર કર્યાં અને જાહેર કર્યુ કે તેઓ હીરવિજયસૂરિના સાચા ઉત્તરાધિકારી છે. અને તેથી એમને એણે “ જહાંગીરી મહાતપા ની પદવી આપીને એમને ગચ્છના સાચા અધિનાયક જાહેર કર્યાં...... પ્રભાવશાળી સઘનાયક
!
ગચ્છના યતિએ એ ત્રણ પક્ષામાં વહેંચાઈ ગયા હોવા છતાં
19

Page #205

૧૮૮
જેન ઈતિહાસની ઝલક
એ વખતના જૈન સમાજમાં એમને સૌથી વધારે પ્રભાવ હતો; અને એમની નામના પણ સૌથી વધારે હતી. બાદશાહ જહાંગીર ઉપરાંત મેવાડપતિ રાણું જગતસિંહ, જામનગરના રાજા લાખા જામ, ઈડર નરેશ રાય કલ્યાણમલ વગેરે ઘણું રાજા-મહારાજાઓ પણ એમને ખૂબ આદર-સત્કાર કરતા હતા. જૈન સમાજના હજારે શ્રેષ્ઠીઓ અને સત્તાધારી શ્રાવકે એમના પરમભક્ત હતા. તેઓ ખૂબ બુદ્ધિમાન અને પ્રભાવશાળી તો હતા જ, સાથે સાથે ક્રિયાવાન પણ પૂરેપૂરા હતા. છઠ્ઠ, અટ્ટમ, ઉપવાસ તથા આયંબિલ, નિવી વગેરે તપસ્યા તેઓ હમેશાં કરતા રહેતા હતા. એમણે પિતાને હાથે બે શિષ્યને આચાર્યપદ, ૨૫ શિષ્યને ઉપાધ્યાયપદ અને ૫૦૦ને પંડિત પદ આપ્યું હતું. એમણે ૨૦૦ શિષ્યને અને ૧૦૦ સાધ્વીઓને દીક્ષા આપી હતી. કુલ ૨૫૦૦ યતિ–સાધુઓ એમની આજ્ઞામાં હતા અને સાત લાખ શ્રાવકે એમની ઉપાસના કરતા હતા. એમના ઉપદેશથી સેંકડો જિનમંદિરે નવાં બન્યાં અને જૂનાને જીર્ણોદ્ધાર થયે. એમને હાથે હજારો જિનપ્રતિમાઓની પ્રતિષ્ઠા થઈ. ....... સ્વર્ગવાસ
પિતાના ગચ્છનાયક ગુરુ વિજયસેનસૂરિના સ્વર્ગવાસ પછી ૪૦૪૧ વર્ષ સુધી તેઓ પિતાના સંધ ઉપર શાસન કરતા રહ્યા........ એમની આજ્ઞાને માનનારે જૈન સમુદાય “દેવસૂરસંધને નામે પ્રસિદ્ધ થયે, અને આજે પણ આ નામ ચોમેર પ્રચલિત છે. સં. ૧૭૧૭માં,
જ્યાં પિતાના દાદાગુરુ હીરવિજયસૂરિને સ્વર્ગવાસ થયે હતું, તે ઉનાનગરમાં જ વિ. સં. ૧૭૧૩માં એમને પણ સ્વર્ગવાસ થયો. અને શ્રાવકેએ જગદગુરુના એ જ સમાધિસ્થાનની પાસે એમનું પવિત્ર સમાધિસ્થાન બનાવ્યું.
દેવાનન્દમહાકાવ્ય (સિંધી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથ ૭) (વિ. સં. ૧૯૯૪) ના હિંદી “કિંચિત પ્રસ્તાવિકમાંથી સંક્ષેપપૂર્વક
અનુવાદિત.

Page #206

[૧૪] કેટલાક જ્યોતિર્ધરો
૧. વૈશાલીને રાજા ચેટક જૈન સાહિત્યમાં વૈશાલીને રાજા ચેટક ઘણુ રીતે પ્રસિદ્ધ છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પ્રચારેલા ધર્મના એક મહાન ઉપાસક તરીકે તે તેની ખ્યાતિ છે જ, પરંતુ બીજી રીતે–વ્યાવહારિક પ્રસંગેથી–પણું તેની તેટલી જ પ્રસિદ્ધિ છે. ચેટકની પ્રસિદ્ધનાં કારણે
એ પ્રસિદ્ધિનું પહેલું કારણ તે એ છે કે જૈનધર્મના છેલ્લા તીર્થકંર નિગ્રંથ જ્ઞાતપુત્ર શ્રી મહાવીરના ઘરાણું [ કુટુંબ] સાથે તેને બેવડે સંબંધ હતો; શ્રી મહાવીરની માતા ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી એ ચેટકની સગી બહેન થતી હતી; અને ત્રિશલાના મોટા પુત્ર અને મહાવીરના મોટાભાઈ નંદિવર્ધન સાથે એની વચલી પુત્રી નામે જ્યેષ્ઠાએ લગ્ન કર્યા હતાં.
બીજું કારણ, જેવી રીતે મહાવીરના ઘરાણુ સાથે તેને કૌટુંબિક સંબંધ હતો, તેવી જ રીતે તત્કાલીન ભારતના બીજા કેટલાક પ્રધાન રાજવંશે સાથે પણ એને સગપણને સંબંધ બંધાયેલું હતું. સિંધુસૌવીરનો રાજા ઉદાયન, અવંતીને રાજા પ્રદ્યોત, કૌશાંબીને રાજા શતાનીક, ચંપાને રાજા દધિવાહન અને મગધને રાજા બિંબિસારએ બધા એના જામાતા [ જમાઈ] થતા હતા જૈન સાહિત્યમાં કણિક અથવા કેણિકના અને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં અજાતશત્રુના નામે પ્રસિદ્ધિ. પામેલે મગધને સમર્થ સમ્રાટ, તથા સામાન્ય રીતે જૈન, બૌદ્ધ અને

Page #207

૧૯૦
જૈન ઇતિહાસની ઝલક બ્રાહ્મણ ત્રણે સંપ્રદાયના કથાસાહિત્યમાં વ્યાપક થયેલ ઉદયન વત્સરાજ એના સગા દૌહિત્ર થતા હતા.
ત્રીજું, તે વખતે હયાતી ધરાવતાં ભારતના ગણસત્તાક રાજ્યમાંના એક પ્રધાન રાજ્યતંત્રને એ વિશિષ્ટ નાયક કહેવાતા હતા.
અને છેલ્લું, જૈન પરંપરા પ્રમાણે, આખા આર્યાવર્તમાં ક્યારેય નહીં થયેલી એવી એક ભયંકર જનનાશક લડાઈ એને લડવી પડી હતી, જેમાં પ્રતિપક્ષી એને પિતાને જ સગે દૌહિત્ર મગધરાજ અજાતશત્રુ હતો. ચેટકની પુત્રીઓ અને એના જમાઈએ
ચેટકને એકંદર સાત પુત્રીઓ હતી, જેમાં એક તે કુમારિકા જ રહી હતી, અને બાકીની છતાં ભારતના તે વખતના જુદા જુદા નામાંકિત રાજાઓ સાથે લગ્ન થયાં હતાં. તે પુત્રીઓ અને જેમની સાથે તેમનાં લગ્ન થયાં તે રાજાઓ વગેરેને ટૂંક ઉલ્લેખ આવશ્યકચૂર્ણિમાં નીચે મુજબ કરેલો છે –
વૈશાલી નગરીમાં હૈહયવંશમાં જન્મેલે ચેડગ (ચેટક) નામે રાજા; તેને જુદી જુદી રાણુઓથી સાત પુત્રીઓ થઈ: ૧ પ્રભાવતી, ૨ પદ્માવતી, ૩ મૃગાવતી, ૪ શિવા, ૫ છા, ૬. સુકા અને ૭ ચેલ્લયું. તે ચેડગ શ્રાવક હોવાથી તેણે કોઈના પણ લગ્ન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી, તેથી તે પિતાની પુત્રીઓનાં લગ્ન નથી કરતે, આથી તે પુત્રીઓની માતાઓએ, રાજાની સંમતિ મેળવી, પિતાને ઇચ્છિત અને પુત્રીઓને સદશ એવા રાજાઓને તે કન્યાઓ આપી; જેમાં ૧ પ્રભાવતી વસતિભયના ઉદાયનને, ૨ પદ્માવતી ચંપાના દધિવાહનને, ૩ મૃગાવતી કૌશાંબીને શતાનીકને, ૪ શિવા ઉજયિનીના પ્રદ્યોતને અને જ્યેષ્ટા કુંડગામમાં વર્ધમાન સ્વામીના મોટાભાઈ નંદિ. વર્ધનને પરણાવી હતી. સુકા અને ચેલ્લણું [ ત્યાં સુધી ] કુમારિકા જ હતી.............

Page #208

કેટલાક તિર્ધરે
૧૯૧ છેલ્લી બન્ને પુત્રીઓ, જે કુમારિકા રહેલી છે, તેમાંથી ચેલ્લણ મગધના રાજા શ્રેણિક સાથે પરણે છે અને સુકા કુમારિકા અવસ્થામાં જૈિન ભિક્ષુણી થઈ જાય છે.
(વિ. સં. ૧૯૭૯) પુરાતત્ત્વ, વર્ષ ૧, અંક ૩, માં છપાયેલ “વૈશાલીના
ગણસત્તાક રાજ્યના નાયક રાજા ચેટક”ના નામે લેખના પૃ. ૨૬૬-૨૬૭માંથી ટૂંકાવીને ઉદ્દઘુત.
૨. રાજા ઉદાયન ચેટકની પ્રથમ પુત્રીનું નામ પ્રભાવતી હતું અને તે વીતિભયના ઉદાયન વેરે પર હતી. આ ઉદાયનને ઉલ્લેખ ઘણું જૈન ગ્રંથમાં થયેલ છે. સૌથી જૂને ઉલ્લેખ ખાસ ભગવતી નામના સુપ્રસિદ્ધ સૂત્રમાંથી મળી આવે છે. એ સૂત્રના ૧૩મા શતકના છઠ્ઠા ઉદ્દેશકમાં, એના દેશસ્થાન આદિની નોંધ આ પ્રમાણે લેખાયેલી છે –
તે કાલ અને તે સમયમાં સિંધુસૌવીર નામના દેશમાં વતિભય નામે એક શહેર હતું. તે શહેરની ઉત્તર-પૂર્વ બાજુએ મૃગવન નામે નગરઘાન હતું. તે વીતિય શહેરમાં ઉદાયન નામે રાજા હતા. તે રાજાની પ્રભાવતી નામે પટરાણી હતી. એ ઉદાયન રાજા સિંધુસૌવીર આદિ સેળ જનપદ, વીતિય આદિ ૩૬૩ નગર અને આકર (ખાણ) તથા મહાસેના પ્રમુખ દશ મેટા મુકુટબદ્ધ રાજાઓને, તેમ જ બીજા અનેક નગરરક્ષક, દંડનાયક, શેઠ, સાર્થવાહ આદિ જનસમૂહને સ્વામી હતો. એ શ્રમણોપાસક અર્થાત જૈન શ્રમણને ઉપાસક હતા. અને જૈન શાસ્ત્રપ્રતિપ્રાદિત જીવ-અછવ આદિ તત્વ પદાર્થને જાણકાર હતો...................
મહાસેન શી રીતે તેને આજ્ઞાંકિત થયે તેની કથા ઘણુ ગ્રંથમાં આપેલી છે. આ મહાસેન તે ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ અવંતીને રાજ તે જ મહાસેન છે, જેનું વધારે પ્રખ્યાતિ પામેલું નામ પ્રદ્યોત અથવા ચંડ

Page #209

૧૯૨
જેને ઈતિહાસની ઝલક પ્રદ્યોત છે. અવંતીને એ મહાસન ઉપર ઉદાયને જે નિમિત્તથી ચઢાઈ કરી એને પરાજિત કર્યો તેનું વર્ણન આવશ્યચૂર્ણિ અને ટીકા બન્નેમાં દશપુરનગરની ઉત્પતિ બાબતમાં કરેલું હોઈ તેને સારાર્થ આ પ્રમાણે
એક વખત કેટલાક મુસાફરો સમુદ્રની યાત્રા કરતા હતા. સમુદ્રમાં ખૂબ તોફાન થવાથી.........લેકે બહુ ગભરાયા. તેમની આ દશા એક દેવને જોવામાં આવી, અને તેથી પિતાની શક્તિ વડે તે વહાણને ખરાબામાંથી બહાર કાઢી રસ્તે પાડયું. અને વળી તે લેકેને મહાવીર તીર્થકરની ચંદનકાઇની બનાવેલી એક મૂર્તિ, જે તે દેવે જાતે જ બનાવી હતી, લાકડાની પેટીમાં બંધ કરીને આપી, અને કહ્યું કે આમાં દેવાધિદેવની મૂર્તિ મૂકેલી છે. એના પ્રભાવથી તમે સહીસલામત રીતે સમુદ્ર પાર જઈ શકશે. થોડા જ દિવસમાં એ વહાણ સિંધુ સૌવીરના કાંઠે આવી લાગ્યું. પછી તે લોકેએ દેવે આપેલી તે મૂર્તિને વીતભયમાં ઉતારી દીધી. તેને ત્યાંના રાજા ઉદાયનની રાણી પ્રભાવતીએ પોતાના મહેલમાં એક ચિત્યગૃહ બનાવી તેમાં સ્થાપી અને હમેશાં તેની પૂજા કરવા લાગી..... ...ઘેડા જ દિવસમાં રાણુ કાળ કરી સ્વર્ગમાં દેવતારૂપે ઉત્પન્ન થઈ.
[ પછી એ મૂર્તિની તેની કૂબડી દાસી સેવા કરે છે; અને ભાગ્ય યોગે એ દાસી અસિરા જેવું રૂપ પામે છે. ઉજ્જયિનીને રાજા ચંડપ્રદ્યોત એના ઉપર આસક્ત બનીને એને ઉપાડી જાય છે. એ દાસી પિતાની સાથે પેલી મૂર્તિ લઈ જાય છે. એ પાછી મેળવવા ઉદાયન અને ચંડપ્રદ્યોત વચ્ચે યુદ્ધ થાય છે; એમાં ચંડપ્રદ્યોત હારીને બંદીવાન બને છે. ઉદાયન એને પોતાની સાથે લઈ જાય છે. ] ભરચોમાસામાં જ્યારે પર્યુષણ (પજુસણ)નું પર્વ આવ્યું ત્યારે ઉદાયને પિતાની સાથેનાં બધાં માણસો સાથે વૈરવિરોધની ક્ષમા માગી. પ્રદ્યોત પણ તેની સાથે હતા, તેથી તેની પણ ક્ષમા માગવાની તેને ધર્મદષ્ટિએ ફરજ જણાઈ

Page #210

કેટલાક તિધરે
૧૯૩ એટલે તેણે પ્રદ્યોતને બંધનમુકત કીધે અને સ્વસ્થાનમાં જવા માટે વિસર્જિત કર્યો .. .
જ્યારે મહાવીર વીતિશયમાં આવ્યા ત્યારે ઉદાયન તેમને ધર્મોપદેશ સાંભળી તેમની પાસે દીક્ષા લઈ તેમને શિષ્ય બન્યા. આ દીક્ષા લેતી વખતે તેણે પોતાને પુત્ર રખેને રાજ્યસત્તાના વેગે દુર્વ્યસની બની દુર્ગતિમાં જઈ પડે એવી બીકથી પુત્રને રાજ્ય ઉપર ન બેસાડતાં પિતાને ભાણેજ જે કેશીકુમાર કરીને હતું, તેને બેસાડ્યો. પિતાના આ કૃત્યથી અભિતિકુમાર બહુ નારાજ થયે....અને પિતા ઉપર વેરભાવ રાખતા થકા (ચંપામાં) મરી ગયે...
ઉદાયન રાજાએ દીક્ષા લીધા પછી લૂખા-સૂકા મળેલા ભિક્ષાહારને લીધે તેના શરીરમાં વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયે. વૈદ્યોએ તેને દહીં ખાવાનું જણાવ્યું...... એક વખત વીતભયમાં ગયા......કેશીકુમારને તેના દુષ્ટ મંત્રીઓએ ભરમાવ્યો કે આ ઉદાયન ભિક્ષુ જીવનથી કંટાં છે અને રાજ્ય મેળવવા ચાહે છે . [ માટે તેને ] વિષ આપવું જોઈએ. પછી તેની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી : એક ગોવાળણના હાથે દહીંમાં ઝેર નંખાવી તે મુનિને અપાવ્યું અને એ રીતે તેના જીવનને અંત અણુ.
પુરાતત્ત્વ વર્ષ ૧, અંક ૧માંના ઉક્ત લેખમાંથી કંકાવીને
૩. ભદ્રબાહુસ્વામી શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરના નિર્વાણુ બાદ, લગભગ દોઢસો વર્ષ પછી, ભદ્રબાહુ નામના એક પ્રસિદ્ધ આચાર્ય થયા, જેમને જૈન સંપ્રદાયના શ્વેતાંબર અને દિગંબર બન્ને પક્ષો સમાન ભાવે પ્રમાણભૂત આચાર્ય માને છે. એ ભદ્રબાહસૂરિના ચરિતના વિષયમાં અને સંપ્રદાયવાળાઓએ અનેક પ્રકારની કિંવદંતી સ્વરૂપ કથાઓ લખી છે. જે કે દિગંબર સંપ્રદાયના પ્રાચીન સાહિત્યમાં ભદ્રબાહુ વિષેના ઉલ્લેખ ૧૩

Page #211

જૈન ઇતિહાસની ઝલક
૧૯૪
નહી' જેવા મળે છે, પરંતુ શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં એમના વિષેના અનેક ઉલ્લેખા કેટલાય જૂના ગ્રંથામાં પણ મળી આવે છે, અને તે વિવિધ રૂપે છે. એમાં સૌથી પ્રાચીન ઉલ્લેખ તે કલ્પસૂત્રની સ્થવિરાવલિને કહી શકાય, જેની રચના વિ. સ. ૫૧૦ના અરસામાં દેવદ્ધિ ગણિ ક્ષમાશ્રમણના દ્વારા થયેલી મનાય છે. તે પછી મા−૮મા સૈકામાં રચાયેલા નિયુ`ક્તિ, ભાષ્યા અને ચૂર્ણિ ગ્રંથા જેવા આગમેાના પ્રાચીન વ્યાખ્યાગ્રંથામાં એમના સબંધના કેટલાક ઉલ્લેખો મળી આવે છે.
"
• ભદ્રબાહુસંહિતા ’ ( સિંધી જૈન ગ્રંથમાળ; ગ્રંથ ૨૬ ) (વિ. સં. ૨૦૦૫ ) ના · કિંચિત્ પ્રાસ્તાવિકના પ્રારંભના ઘેાડા ભાગ ૫. દ્રોણાચાય
જિનેશ્વરસૂરિના સમયમાં આ ગુચ્છના [ નાગેન્દ્ર ગચ્છના ] મુખ્ય આચાર્યા દ્રોણાચાય અને એમના શિષ્ય સૂરાચાય હતા ... આ દ્રોણાચા પૂર્વાવસ્થામાં ક્ષત્રિય હતા અને ગુજરેશ્વર મહારાજાધિરાજ ભીમદેવ ચાલુકયના મામા થતા હતા. ધણા ભાગે એમણે નાનપણમાં જ જૈન પતિની દીક્ષા લઈ લીધી હતી અને અનેક શાસ્ત્રાનું અધ્યયન કરીને તેઓ મેટા સમ વિદ્વાન બન્યા હતા. ચાલુકય રાજકુમાર ભીમદેવનું બધું શાસ્ત્રાધ્યયન એમની પાસે જ થયું હતું, તેથી તેઓ રાજ્યમાં રાજ્યગુરુ તરીકે સમ્માનિત થતા હતા—સૂરાચાય, જે એમના શિષ્ય તરીકે વિખ્યાત થયા, તે ખરી રીતે એમના જ ભત્રીજા હતા.* ( વિ. સં. ૨૦૦૫ ) કથાકાષપ્રકરણ ( સિંધી જૈન ગ્રંથમાળા )ના હિંદી પ્રાસ્તાવિક વક્તત્વ પૃ. ૩૮માંથી અનુવાદિત
* નવાંગીવૃત્તિકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિજીએ પેાતે રચેલી આગમની ટીકાએનું આ દ્રોણાચાય પાસે સ’શાધન કરાવ્યું હતું, એ ખીના દ્રોણાચાય એક ચૈત્યવાસી હાવા છતાં એમની શાસ્ત્રપારગામિતા કેવી હતી, એનું સૂચન કરે છે. સાથે સાથે અભયદેવસૂરિજીએ એક ચૈત્યવાસી પાસે પેાતાની કૃતિનું શાધન કરાવવામાં સકાચ ન અનુભવ્યા એ ખીના એમની ગુણગ્રાહક ઉદાર દૃષ્ટિને સૂચવે છે. —સંપાદક

Page #212

કેટલાક તિર્ધરે
૧૯૫ ૬. મહાકવિ ધનપાલ મહાકવિ ધનપાલ જૈન સાહિત્યાકાશને એક મહાતેજસ્વી અને અક્ષણપ્રકાશી નક્ષત્ર છે. એના પ્રતિભા પ્રકાશ જૈન વાડ્મયના શરીરપિંડને અને ઓપ આપે છે. જૈન સાહિત્ય-સંપત્તિને વિશાળ ભંડારમાં એક અણમેલું અને અદ્વિતીય રત્ન સમપને એણે આત મતાનુયાયીઓના પાંડિત્યાભિમાનને અતિ ઉન્નત બનાવ્યું છે. એનું તે રત્ન તે “તિલકમંજરી” કથા છે. આખા સંસ્કૃત સાહિત્યના અનંત ગ્રંથસંગ્રહમાં બાણની કાદંબરી સિવાય એ કથાની તુલનામાં આવી શકે એવી બીજી કોઈ કૃતિ વિદ્યમાન નથી. અલબત્ત, બાણ ધનપાલને પુરેગામી હોઈ તે એના ગુરુસ્થાને છે; કાદંબરીની અનુપમ રચનાઓ જ ધનપાલને તિલકમંજરીની રચના કરવા પ્રેર્યો છે એ નિઃસંશય છે; છતાં ધનપાલ પ્રતિભાની સ્પર્ધામાં જે બાણથી ચઢે નહીં તો ઊતરે તેમ પણ નથી જ. તેથી કાલકૃત પેક–લઘુ-સંબંધવાળા હોવા છતાં ગુણધર્મથી તે નિર્વાણ ગિરાના એ બન્ને ગા મહાકવિઓ સમાન આસને જ બેસનારા છે; અને તેથી ધનપાલનું કવિજીવન એ બાણના જેટલું જ ગૌરવશાલી છે, એમ કહેવામાં આવે તો તે કથમપિ અત્યતિવાળું નથી જ. (વિ. સં. ૧૯૪૩) જૈન સાહિત્ય સંશોધક, ખંડ ૩, અંક ૩,
પૃ. ૨૪૪માંથી ઉદ્દધૃત. ૬. મહોપાધ્યાય મેઘવિજયજી તેઓ સાહિત્યના પ્રખર અભ્યાસી મહાકવિ હતા, એ તેમની અનેક કાવ્યરચનાઓથી જણાઈ આવે છે. કિરાત, માધ, નૈષધ, મેઘદૂત આદિ કાવ્યના સતત વાચનથી તેમને સમસ્ત કાવ્ય કંઠસ્થ હશે, એ તેમની તે તે કાવ્યોની સમસ્યાપૂર્તિઓથી માલૂમ પડી આવે છે. તેઓ દર્શન-તત્ત્વજ્ઞાનના પંડિત હતા, એ તેમના “યુક્તિપ્રબોધ નાટક પરથી જણાઈ આવે છે ....વ્યાકરણમાં તેમણે “હેમકે મુદી”

Page #213

૧૯૬
જેને ઈતિહાસની ઝલક અપર નામ “ચંદ્રપ્રભા રચીને શ્રી હેમચંદ્રસૂરિની “સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન-લઘુવૃત્તિને ગોઠવી સરળ અને વિશદ બનાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. એ સિવાય તેમણે એથી નાની “લઘુપ્રક્રિયા ” અને તેથીયે નાની હેમશબ્દચંદ્રિકા રચીને વૈયાકરણ તરીકેની ખ્યાતિ ઉજજવળ બનાવી છે. સૌથી વધુ ધ્યાન ખેંચે તેવા તનના જ્યોતિષ વિષયક અભ્યાસને લગતા ગ્રંથ છે...“હસ્તસંજીવની'.“ઉદયદીપિકા', “વર્ષ પ્રબોધ', પ્રશ્નસુંદરી” વગેરે......તેઓ અધ્યાત્મવિષયના પણ મેટા વિદ્વાન હતા, એ તેમના માતુકાપ્રસાદ” અને “અહંદુગીતા” વગેરે ગ્રંથેથી જાણું શકાય છે. તેમનું “સપ્તસંધાન મહાકાવ્ય 'તે એક અદ્ભુત ગ્રંથ છે, જેમાંથી સાત મહાપુરુષોનાં ચરિત્રે એક જ પદ્યમાંથી સાત અર્થ દ્વારા નીકળે છે. એ તેમને અનેકાર્થ શબ્દભંડોળ બતાવી આપે છે. તેઓ ગુજરાતી ભાષાના પણ સિદ્ધહસ્ત કવિ–લેખક છે. (વિ. સં. ૨૦૦૧) દિગ્વિજય મહાકાવ્ય (સિંધી જન ગ્રંથમાલા)ની
પ્રસ્તાવના પૃ. ૨ માંથી ઉર્દૂત. ૭. ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી વાચકપ્રવર યશોવિજયજીની સાહિત્યસંપતિ બહુ જ સમૃદ્ધ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ છે. એમને એક-એક ગ્રંથ એક-એક સ્વતંત્ર નિબંધ લખી શકાય એવી સામગ્રીથી ભરેલું છે. તેઓ જૈન શ્રમણસંધમાં અંતિમ શ્રુતકેવલી શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીની જેમ “અંતિમ શ્રુતપારગામી' કહી શકાય એવા છે. એમની પછી આજ સુધીમાં એમના જેવો કોઈ શ્રુતતા અને શાસ્ત્રપ્રણેતા સમર્થ વિદ્વાન પેદા નથી થયો (વિ. સં. ૧૯૯૮ ) જ્ઞાનબિંદુ (સિંધી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથ ૧૬)ના
હિંદી “કિંચિત પ્રાસ્તાવિકમાંથી અનુવાદિત.

Page #214
શ્રી જગમોહનદાસ કારા સ્મારક પુસ્તકમાળાનાં અન્ય પ્રકાશનો 1. ચાર તીર્થ કર લેખક : પંડિત શ્રી સુખલાલજી ભગવાન ઋષભદેવ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીરસ્વામીના જીવનને લગતા ચિંતનપૂર્ણ લેખોનો સંગ્રહ. દોઢ રૂપિ - 2, પગ ધુ જુદા જુદા સુપ્રસિદ્ધ લેખકેની રસપ્રદ અને સંસ્કાર પોષક 18 વાર્તાઓને સંગ્રહ. દોઢ રૂપિયા - 7 પાપરામાં લેખક : રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈ ભગવાન મહાવીરના 21 પ્રેરક પ્રસંગે તેમ જ બીજી ધર્મકથાઓને સંગ્રહ દાઢ રૂોિ 4, જેનુધર્મના પ્રાણ લેખક : પડિત શ્રી સુખલાલજી જૈનધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન અને સંસ્કૃતિનો સરળ ભાષા અને રોચક શૈલીમાં પરિચય કરાવતા લેખન સંગ્રહ બે રૂપિયા 5, શ્રી ‘સુશીલ’ની સંસકારકથાઓ સંસ્કારપષક બાર વાર્તાઓનો સંગ્રહ. દોઢ રૂપિયે 6, તિલકમાણુ લેખક : શ્રી જયભિખુ સેળ સંપૂર્ણ સુંદર સંકારકથાઓ. દોઢ રૂપિયો 7, જેનધર્મ ચિંતન લેખક : શ્રી દલસુખભાઈ માલવણિયા બ્રાહ્મણ અને બૌદ્ધધર્મ સાથે તેમ જ બીજી રીતે પણ જૈનધર્મનું તત્વ સમજાવતા ચિંતનપૂર્ણ લેખોનો સંગ્રહ. દોઢ રૂપિયા શારદા મુદ્રણાલય : અમદાવાદ