________________
* ૧૫
કલિંગમાં જૈનધર્મ અપૂર્વ અને ઐતિહાસિક લેખ
આ પ્રમાણે અંડગિરિ અને ત્યાંની ગુફાઓનું કાંઈક પ્રાચીનઅર્વાચીન વર્ણન છે. આ વર્ણન અને તેની સાથે આપેલા કલિંગ દેશના સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ ઉપરથી વાચકને હાથીગુફાવાળા એ ખારવેલના લેખની હકીક્ત અને મહત્તા બરોબર સમજી શકાશે. આ લેખ હિંદુસ્તાનને બીજા બધા લેખે કરતાં અપૂર્વ અને વિલક્ષણ છે. મિ. ટી. એચ. બ્લેખ કહે છે કે “આ લેખ તદ્દન ઐતિહાસિક છે, કે જે હિંદમાં પ્રથમ જ છે. આની શૈલી રાજા રીઅસ (Darius) ના બેહિસ્તન (Behistan) લેખના જેવી છે.” આ લેખ એક બરડ શિલા ઉપર કોતરેલું હોવાથી કાળના ઘસારાના લીધે એને મધ્યને કેટલેક ભાગ નષ્ટ થઈ ગયું છે. એ નષ્ટ ભાગ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઘણું જ મહત્ત્વને હતે. પં. ભગવાનલાલ ઈંદ્રજી તથા શ્રી કેશવલાલ હ. ધ્રુવનું કામ
આ લેખના સ્પષ્ટીકરણ માટે, જેમ ઉપર જણાવવામાં આવ્યું તેમ, અનેક વિદ્વાનેએ બહુ પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે, પરંતુ તેમાં પૂરેપૂરી સફળતા તો ગુજરાતના ગૌરવભૂત પુરાતત્ત્વજ્ઞ પંડિત ભગવાનલાલને જ મળી છે. તેમણે જ એ લેખના કર્તાનું વાસ્તવિક નામ અને સંબદ્ધ વર્ણન ખોળી કાઢયું હતું. એમની પહેલાંને શોધકે તે લેખકર્તાનું નામ પણ “ઐર બતાવતા હતા અને પાઠ આડાઅવળા લગાડતાબેસાડતા હતા.
ગુજરાતના એ ગૌરવમાં ઔર ઉમેરે કરનાર ગુર્જર સાક્ષરરત્ન શ્રીયુત કેશવલાલ હર્ષદરાય ધ્રુવ છે, કે જેમણે પિતાના એક દેશબંધુએ કરેલા એ “સુવાચ” લેખને સ્વકીય પ્રતિભાના પ્રકાશથી અધિક ઓપ આપ સર્વને માટે “સુગ્રાહ્ય બનાવે છે. શ્રી ભગવાનલાલના નિબંધમાં જે અપૂર્ણતા હતી અને જેના લીધે આ લેખ અસ્પષ્ટ જેવો જણ હતું તેની પૂર્તિ શ્રી કેશવલાલે કરી છે અને લેખમાંની દરેક
