________________
જેને ઈતિહાસની ઝલક ભેગી લેવી જોઈએ. એ વિજયસેનસૂરિ વસ્તુપાલ-તેજપાલના મુખ્ય ધર્માચાર્ય. એમના ઉપદેશને અનુસરીને જ એ બંને ભાઈઓએ તેટલાં બધાં સુક્તનાં કાર્યો કર્યા હતાં. એમના કથનને માન આપીને જ વસ્તુપાલે સૌથી પહેલે ગિરનારની યાત્રા માટે મેટ સંધ કાઢો. એ સંધમાં સ્ત્રીવર્ગના ગાવા માટે, ગિરનાર વગેરેનું સુંદર વર્ણન ગૂથી, એ રાસની રચના કરવામાં આવી છે. એમાં વિશેષ ઐતિહાસિક સામગ્રી જડતી નથી, છતાં એનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય આ દષ્ટિએ વિશિષ્ટ છે જ. અને ગુજરાતી ભાષાની એક આઘકાલીન કૃતિ તરીકે તે એની વિશિષ્ટતા સર્વોપરિ ગણું શકાય.
(૧૧) જિનભદ્રકૃત “નાનાપ્રબંધાવલિ'–“વસ્તુપાલના પુત્ર જયન્તસિહના ભણવા માટે સંવત ૧૨૯૦માં, ઉપર્યુક્ત ઉદયપ્રભસૂરિના શિષ્ય જિનભદ્ર અનેક કથાઓના સંગ્રહવાળી એક ગ્રંથરચના કરી છે, જે ખંડિત રૂપમાં મને પાટણના ભંડારમાંથી મળી આવી છે. એમાં પૃથ્વીરાજ ચાહમાન, કનોજના જયન્તચંદ્ર અને નડાલના લાખણ રાવ ચૌહાણ વગેરેને લગતા કેટલાક એતિહાસિક પ્રબંધે પણ આપેલા છે. “પ્રબંધચિંતામણિ'ના કર્તાની સામે આ પ્રબંધાવલી હાય એમ લાગે છે, એટલું જ નહીં પણ કેટલાક પ્રબંધે તે તેમણે એમાંથી જ નકલ કરી લીધેલા હોય તેવું પણ સ્પષ્ટ ભાસે છે. ચંદ બરદાઈના નામે ચઢેલા અને હિંદી ભાષાના આદ્ય કાવ્ય તરીકે ઓળખાતા પૃથ્વીરાજ રાસેના કર્તુત્વ ઉપર કેટલેક નવીન પ્રકાશ આ પ્રબંધાવલિ ઉપરથી પડે છે. એ જ સંગ્રહમાં, ઘણું કરીને પાછળથી, કેઈએ વસ્તુપાલના જીવનચરિત્રને લગતી પણ કેટલીક વિશિષ્ટ હકીકત આપેલી છે, જે ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ઘણી મહત્ત્વની છે.” (ઉક્ત નિબન્ધ, પૃ. ૧૭–૨૨) વિ. સં. ૨૦૫ ધર્માલ્યુદય મહાકાવ્ય (સિંધી જૈન ગ્રંથમાળા, વસંતપંચમી
ગ્રંથાંક ૪) ના પ્રાસ્તાવિકમાંથી વચ્ચેનો ભાગ.
