________________
રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૨૩ ખાસ કવિત્વ છે. બાકી એનામાં કવિતાની સરસતાની દષ્ટિએ કહેવાય તેવી વિશિષ્ટ વિભૂતિ નથી. પણ આપણને તો આપણું પ્રસ્તુત વિષયની દષ્ટિએ કાવ્યવિભૂતિ કરતાં આ સક્ષ શબ્દરચના જ વધારે ઉપયોગી છે. “ હેમચંદ્રાચાર્યે કરેલું કુમારપાલ વિષેનું બીજું વર્ણન “ત્રિષષ્ટિ. શલાકાપુરુષચરિત્ર'માંના છેલ્લા મહાવીરચરિત્રમાં છે. એ ચરિત્રની રચના હેમાચાર્યે કુમારપાલની પ્રાર્થનાથી જ કરી હતી અને તે તેમના જીવન નની છેલ્લી કૃતિ છે. કુમારપાલે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરી, તેના આચરણરૂપે શું શું કર્યું તેનું બહુ જ ટૂંક પણ સારભૂત વર્ણન એ ગ્રંથમાં ગુંફિત કરવામાં આવ્યું છે. “મેહરાજપરાજયમાં યશપાલે કરેલું વર્ણન
હેમચંદ્રાચાર્ય પછીની બીજી કૃતિ તે મહરાજપરાજ્ય' નામના નાટકરૂપે છે. એ નાટક, કુમારપાલના ઉત્તરાધિકારી અજયપાલ યા અજયદેવના જ એક રાજ્યાધિકારી મઢવંશીય મંત્રી યશપાલનું બનાવેલું છે. કુમારપાલના મૃત્યુ પછી માત્ર બે-ત્રણ વર્ષની અંદર જ એ નાટક રચવામાં આવ્યું, અને ગુજરાત અને મારવાડની સરહદ ઉપર આવેલા થારાપદ્ર–હાલના થરાદ નગરના “કુમારવિહાર' નામના જૈન મંદિરમાં મહાવીર સંબંધી યાત્રા મહત્સવના પ્રસંગે ભજવવામાં આવ્યું. કુમારપાલે જૈનધર્મને સ્વીકાર કરી, પિતાના રાજ્યમાંથી જીવહિંસા, શિકાર, જુગાર અને મદ્યપાન આદિ જે દુર્વ્યસનોને રાજાજ્ઞાપૂર્વક નિષેધ કરાવ્યો હતો તે વસ્તુને રૂપક આપી આ નાટકની રચના કરવામાં આવી છે. એ નાટકની સંકલના હૃદયંગમ અને કલ્પના મનોહર છે. એમાં સ્પષ્ટ એવો અતિહાસિક ઉલ્લેખ કશેય નથી, પણ ગર્ભિત રૂપે એવા ઉલ્લેખ માટેનું કેટલુંય વિશિષ્ટ સૂચન છે, જે ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ઉપયોગી થઈ પડે તેમ છે, અને તે તદ્દન પ્રમાણભૂત ગણી શકાય છે. કુમારપાલપ્રતિબંધમાં સેમપ્રભાચાર્યે કરેલ વર્ણન
ત્રીજી કૃતિ તે સમપ્રભાચાર્યકત “કુમારપાલપ્રતિબોધ' નામે છે,
