________________
રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૪૭ દાનવીર અને યુદ્ધવીરના ગુણેથી મહાત્મા કહેવાશે અને પિતાની માફક પિતાની પ્રજાનું પાલન કરી તેને પરમસંપત્તિવાન બનાવશે. એ સ્વભાવે સરલ હેઈને પણ અતિચતુર થશે; શાંત હોઈને પણ પિતાની આજ્ઞાના પાલન માટે પ્રતાપવાન–સૂર્ય જે પ્રખર તેજવાન–થશે; ક્ષમાવાન થઈને પણ કેઈથી એ વૃષ્ય નહીં થશે અને એ રીતે ચિરકાલ સુધી પૃથ્વીનું પાલન કરશે. પિતાની માફક તે બીજા કાને ધર્મનિષ્ઠ બનાવશે–જેમ ઉપાધ્યાય પિતાના શિષ્યને પૂર્ણવિદ્યાવાન બનાવે તેમ. શરણુંથીઓને તે શરણભૂત થશે. પરસ્ત્રીઓ માટે તે ભ્રાતા જેવો નિષ્કામ હશે અને પ્રાણથી અને ધનથી તે ધર્મને વધારે પ્રિય ગણશે. એ રીતે, પરાક્રમથી, ધર્મથી, દાનથી, દયાથી, આજ્ઞાથી, અને તેવા બીજા પૌરુષ ગુણો વડે તે અદ્વિતીય થશે.”
હેમચંદ્રસૂરિએ આલેખેલા કુમારપાલના ગુણોના આ રેખાચિત્રમાં, વાસ્તવિક્તાની દષ્ટિએ, યત્કિંચિત પણ અતિશયોક્તિ નથી, એ કુમારપાલના જીવન વિષે જે કેટલીક મુખ્ય મુખ્ય વાતે મેં અહીં ટૂંકમાં વર્ણવી છે તે પરથી નિસંદેડ રીતે સિદ્ધ થાય છે. ગૂર્જરેશ્વરના રાજપુરોહિત નાગર મહાકવિ સંમેશ્વરે, “કીતિકૌમુદી' નામના પિતાના કાવ્યમાં કુમારપાલની કીર્તિસ્થાનું વર્ણન કરતાં, હેમાચાર્યના ઉપર આપેલા ૫-ક પ્લેકાના ભાવને તાદશ નિચોડ માત્ર બે જ લેકમાં આપી દીધું છે અને તે નિચેડ હેમાચાર્યના ભાવ કરતાંયે વધારે સત્ત્વશાલી છે. સોમેશ્વર કહે છે કે –
पृथुप्रभृतिभिः पूर्वैर्गच्छद्भिः पार्थिवैर्दिवम् । स्वकीयगुणरत्नानां यत्र न्यास इवार्पितः ।। न केवलं महीपालाः सायकैः समराङ्गणे ।
गुणैर्लोकंपृणैर्येन निर्जिताः पूर्वजा अपि ॥ “પુરાણકાળમાં પૃથુ આદિ જે મહાન ગુણવાન રાજાઓ થઈ ગયા
