________________
૧૨૧
રાજર્ષિ કુમારપાલ દશાઓ તેના જીવન સાથે સંકળાઈ હતી. સુખ અને દુઃખની અનેક વિધ અનુભૂતિઓને તેના આત્માને સાક્ષાત્કાર થયે હતો. તેનું જીવન એક મહાકાવ્ય જેવું હતું, જેમાં શૃંગાર, હાસ્ય, કરણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બીભત્સ, અદ્ભુત અને શાન્ત એમ નવે રસને પરિપાક થયો હતો. માધુર્ય, ઓજસ અને પ્રસાદ એ ત્રણે ગુણો તેની જીવનકવિતામાં ઓતપ્રોત થયા હતા. સુકુલ જન્મ, દેવકાપ, કુટુંબવિયેગ, દત્યાગ, સંકટસહન, સાહાચ–અસાહાય ક્ષુધા-તૃષા–પીડન, ભીક્ષાયાચન, હર્ષ-શેક–પ્રસંગ, અરણ્યાદિ–પરિભ્રમણ, છવિતા૫ત્તિ, રાજ્યપ્રાપ્તિ, યુદ્ધપ્રવૃત્તિ શત્રુસંહાર, વિજયયાત્રા, નીતિ-પ્રવર્તન, ધર્મપાલન, અભ્યદયારોહણ અને અંતે અનિચ્છિતભાવે મરણ ઈત્યાદિ ઇત્યાદિ એક મહાખ્યાયિકાના વિવિધ વર્ણન માટે આવશ્યક એવી સર્વ રસોત્પાદક સામગ્રી, તેની જીવનાખ્યાયિકામાં અંતર્ગથિત થઈ હતી. કાવ્યમીમાંસકાએ ઉત્તમ કાવ્યની સૃષ્ટિ માટે કાવ્યશાસ્ત્રમાં જે એક ધીરેદાર નાયકની રમ્ય વર્ણના કરેલી છે, તેને તે યથાર્થ આદર્શ હતો. મનુષ્યજીવનમાં અનુભવાતી અપકર્ષ અને ઉત્કર્ષની ભિન્ન ભિન્ન પરિસ્થિતિઓનું તેના એ એક જ જીવનમાં વિચિત્ર સમેલન થયું હતું. પ્રમાણભૂત ઈતિહાસની પ્રાપ્તિ
તેના એવા એ અસાધારણ જીવનને પૂર્ણ ઈતિહાસ આપણને ઉપલબ્ધ નથી; જે કાંઈ ઐતિહાસિક સામગ્રી ઉપલબ્ધ છે તે અપૂર્ણ, અસ્તવ્યસ્ત અને થોડીઘણું અતિશક્તિવાળી છે. છતાં એ સામગ્રીમાંથી, ગુજરાતના બીજા કોઈ પણ રાજા કરતાં વધારે વિસ્તૃત અને વધારે પ્રમાણભૂત ઇતિહાસ તેના જીવન માટે ઉપલબ્ધ કરી શકાય છે. ગુજરાત બહારના પણ બીજા કોઈ તેવા પુરાતન ભારતીય રાજાને તેટલે વિસ્તૃત જીવનઇતિહાસ ઉપલબ્ધ છે શક્ય નથી. એ સામગ્રી ઉપરથી તેના કુલ, વંશ, જન્મ, બાલ્યાવસ્થા, યૌવનાવસ્થા. દેશાટન, સંકટ સહન, રાજ્યપ્રાપ્તિ, રાજકારભાર, ધામચરણ વગેરે વગેરે અનેક
