________________
રાજિષ કુમારપાલ
૧૧૯
"" <
ચેદી દેશ તથા યમુના પાર અને ગ`ગા પારના મગધ દેશ સુધી એમની આજ્ઞા પહેાંચી હતી. અને પશ્ચિમમાં સૌરાષ્ટ્ર અને સિંધુ દેશ તથા પંજાબના પણ કેટલેાક ભાગ ગુજરાતને તામે હતેા. રાજસ્થાન ઇતિહાસ 'ના લેખક કલ ટોડ સાહેબને ચિત્તોડના કિલ્લામાં, રાણા લખણસિંહના મંદિરમાં, એક શિલાલેખ મળ્યા હતા, જે સંવત ૧૨૦૭ ના લખેલા હતા. એમાં મહારાજા કુમારપાલ માટે લખ્યું છે કે “ મહારાજા કુમારપાલે પોતાના પ્રબળ પરાક્રમથી બધા શત્રુઓને જેર કરી નાખ્યા હતા; અને એમની આજ્ઞાને પૃથ્વી પરના બધા રાજાએ પેાતાને શિરે ચડાવતા હતા. એમણે શાક ંભરીના રાજાને પેાતાને ચરણે નમાવ્યે હતા. એમણે પાતે હથિયાર સજીને સપાદલક્ષ દેશ સુધી ચઢાઈ કરીને અધા ગઢપતિઓને નમાવ્યા હતા. સાલપુર ( પંજાબ ) સુધ્ધાંને એમણે એ જ રીતે વશ કર્યા હતા. ( ટોડકૃત · વેસ્ટ ઇન્ડિયા ) આ બધાં પ્રમાણેાથી મહારાજ કુમારપાલના રાજ્યના વિસ્તારના ખ્યાલ આવી શકે છે. આટલા વિશાળ સામ્રાજ્યને ભાગવવાવાળા રાજા ભારતવર્ષમાં બહુ ઓછા થયા છે. પ્રજાના દુ:ખ દૂર કરનાર રાજવી
..
"
કુમારપાલ પ્રજાનુ પુત્રનો જેમ પાલન કરતા હતા. પેાતાના રાજ્યમાં એક પણ પ્રાણી દુ:ખી ન રહે એમ તેઓ ઇચ્છતા હતા. પ્રજા એમને · રામ 'ના જ બીજો અવતાર લેખતી હતી. પ્રજાની સ્થિતિથી માહિતગાર થવાને માટે તે ગુપ્ત વેશે શહેરમાં ક્રૂરતા હતા. હેમચંદ્રાચા' કહે છે કે “ પ્રજામાં જે લેાકેા દરિદ્રતા, મૂર્ખ`તા, મલિનતા વગેરેને કારણે દુઃખી છે તે મારે કારણે કે બીજા કારણે ?—એ રીતે ખીજાઓનાં દુ:ખ જાણવાને માટે રાજા શહેરમાં ફરતા રહેતા હતા.
19
આ રીતે ગુપ્ત નગરચર્યાં કરતાં કરતાં મહારાજાની નજરે કાઈ માસ દુ:ખી દેખાતા તા તે તરત જ પેાતાને સ્થાને આવીને એનુ દુઃખ દૂર કરવાના પ્રયત્ન કરતા. ...આ રીતે એમણે પેાતાની પ્રજાને ખૂબ સુખી કરી હતી.
