________________
कृष्णे पक्षे परिक्षीणे, शुक्ले च समुदञ्चति ।
द्योतते सकलाध्यक्षा, पूर्णानन्दविधोः कला ॥१-८॥ “કૃષ્ણ પક્ષ ક્ષીણ થયે છતે અને શુક્લ પક્ષનો ઉદય થયે છતે પૂર્ણાનન્દ સ્વરૂપ ચન્દ્રમાની સકલ જનને પ્રત્યક્ષ એવી કલા પ્રકાશિત થાય છે.” | સર્વજનપ્રસિદ્ધ વાત છે કે દરેક મહિનામાં બે પક્ષ હોય છે. એમાંથી કૃષ્ણ પક્ષ પૂર્ણ થયા પછી શુક્લપક્ષનો ઉદય થયે છતે ચન્દ્રમાની કલાનો ઉદય થાય છે. જે અનુક્રમે વધતા વધતા પૂનમના દિવસે સોળે કળાએ ખીલે છે. આવી જ રીતે પૂર્ણ આનંદ સ્વરૂપ ચન્દ્રમાની કલા પણ કૃષ્ણ પક્ષનો ક્ષય થયા પછી શુક્લ પક્ષનો ઉદય થયે છતે ઉદય પામે છે. સામાન્ય રીતે ચરમાવર્તકાળની પૂર્વેના કાળને કૃષ્ણ પક્ષનો કાળ કહેવાય છે. તેમાં રહેલા જીવોને કૃષ્ણ પાક્ષિક કહેવાય છે. અસંખ્યાત વર્ષોના કાળથી એક ઉત્સર્પિણી અને એક અવસર્પિણી કાળ થાય છે. એક ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીથી એક કાળચક્ર થાય છે. આવાં અનન્તાં કાળચક્રોનો એક પુદ્ગલ પરાવર્તકાળ થાય છે. આજ સુધીમાં આવા અનન્તાનન્ત પુદ્ગલપરાવર્તો આ સંસારમાં આપણા વીત્યા છે. મોક્ષે જતાં પૂર્વેના એક પુદ્ગલપરાવર્તને શરમાવર્તકાળ કહેવાય છે. જે જીવો ક્યારે પણ મોક્ષમાં જવાના નથી, તેમના માટે ચરમાવર્તકાળની વાત નથી. પરંતુ જે જીવો જ્યારે મોક્ષમાં જવાના હોય તે કાળની પૂર્વેના એક પુદ્ગલપરાવર્તને શરમાવર્ત કહેવાય છે. જેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ધર્મનો યૌવનકાળ કહેવાય છે. આ કાળમાં જ જીવને સદનુષ્ઠાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ કાળમાં દરેકને સદનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ થાય જ, એવો નિયમ નથી. પરન્તુ સદનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ કોઈને પણ થાય તો શરમાવર્તવર્તી શુક્લપાક્ષિક જીવોને જ થાય - આ નિયમ છે. કૃષ્ણપાક્ષિક (અચરમાવર્તવર્તી) જીવોને, ધર્મ કરે તો પણ તેના ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એ કાળમાં તે જીવોમાં એવી યોગ્યતા હોતી નથી. કર્મની સ્થિતિ લઘુ થવા છતાં તેવી સ્થિતિનો ઉપયોગ કરી લેવાની ક્ષમતા કૃષ્ણપાક્ષિક જીવોમાં હોતી નથી. . છેલ્લા પુદ્ગલપરાવર્તમાં રહેલા શુકૂલપાક્ષિક આત્માઓનાં સામાન્ય લક્ષણોનું વર્ણન કરતાં યોગબિન્દુમાં ફરમાવ્યું છે કે – દુઃખીઓને વિશે અત્યન્ત દયાનો પરિણામ, વિદ્યાદિગુણોવાળા આત્માઓ પ્રત્યે દ્વેષનો અભાવ અને સામાન્યથી સર્વત્ર ઔચિત્યપૂર્ણ વર્તન : આ ચરમાવવર્તી જીવોનું લક્ષણ છે. એ લક્ષણોથી, શરમાવત કાળની પ્રાપ્તિ થઈ છે કે નહિ-તે સામાન્યથી જાણી શકાય છે. અન્યત્ર, અર્ધ પુદ્ગલ
