________________
परस्वत्वकृतोन्माथा, भूनाथा न्यूनतेक्षिणः ।
स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य न्यूनता न हरेरपि ॥१-७॥ “પરવસ્તુમાં પોતાપણાની બુદ્ધિ કરવાથી ઉન્મત્ત એવા પૃથ્વીના નાથ (રાજાદિ), પોતાને હિન-જૂન માને છે. પોતામાં પોતાપણાની બુદ્ધિ કરવાથી સુખપૂર્ણ આત્મા પોતાની જાતને ઇન્દ્ર કરતાં પણ ઓછી માનતો નથી.”
આત્મા અને તેના જ્ઞાનાદિ ગુણોને છોડીને શરીરાદિ બધા જ પર પદાર્થો છે. કર્મના યોગે એ પરપદાર્થોનો યોગ આત્માને થયેલો છે. જે વસ્તુ વસ્તુતઃ આત્મસ્વરૂપ નથી, તેમ જ આત્માની પોતાની પણ નથી પરંતુ અનાદિના ગાઢ સંપર્કના કારણે તે શરીરાદિ પર પદાર્થને આત્મસ્વરૂપ અને આત્મીય સ્વરૂપ આપણે માનતા રહ્યા છીએ. આ અજ્ઞાનદશા ખૂબ જ ગહન છે. આવી અજ્ઞાનાવસ્થામાં વિવશ બનેલા વિવેકહીને આત્માઓ પરવસ્તુમાં પોતાપણા(સ્વત્વ)ની બુદ્ધિ કરવાના કારણે ઉન્માદ(ચિત્તભ્રમ)ને પ્રાપ્ત કરે છે. તેવી અવસ્થાને પામેલા પૃથ્વીના નાથ હોય તો ય પોતાની જાતને જૂન જુએ છે. બીજાની પાસે ઘણું છે અને મારી પાસે કાંઈ નથી – આવી બુદ્ધિના કારણે તેઓ નિરન્તર દીન બની દુઃખનો અનુભવ કરતા હોય છે.
એનાથી તદ્દન જ વિપરીત રીતે જે આત્માઓ અજ્ઞાનને દૂર કરી સ્વ(પોતા)માં જ સ્વત્વ(પોતાપણા)નું જ્ઞાન કરે છે, તેઓને યથાર્થજ્ઞાન થવાથી ઉન્માદની પ્રાપ્તિ થતી નથી. પરન્ત પરમસ્વસ્થતાનો અનુભવ થવાથી તેઓ સુખથી પૂર્ણ બને છે. તથા પ્રકારના કર્મના ઉદયના અભાવે પોતાની પાસે કાંઈ પણ ન હોય તોપણ તેમને ઈન્દ્ર કરતાં પણ પોતાની પાસે ઓછું લાગતું નથી. અર્થાદ્ ઈન્દ્રાદિ દેવોની અપેક્ષાએ તેઓ પોતાને અધિક સુખી માને છે. જેમને કશું જ જોઈતું નથી, તેમને કશું ઓછું ન જ લાગે – એ સ્પષ્ટ છે. ઉપાધિ ‘જોઈએ છે તેની છે, “નથી તેની ઉપાધિ જ નથી. વસ્તુ હોવા છતાં માણસને દુઃખ છે અને વસ્તુ ન હોવા છતાં યોગીજનોને સહેજ પણ દુઃખ નથી, પૂર્ણ સુખ છે. શ્રીનમિરાજર્ષિને સ્વમાં સ્વત્વની બુદ્ધિ થવાથી તેઓ પરમ સુખી હતા અને વાસ્તવિક પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરનારા તેઓ થયા હતા. મારું મારી પાસે છે. જે મારી પાસે નથી તે મારું નથી.' ઈત્યાદિ ભાવનાથી ભાવિત બન્યા વિના આત્માની પૂર્ણતાનો અનુભવ નહિ થાય. આવી પૂર્ણતાને પ્રગટ કરવાની યોગ્યતા જે કાળે થાય છે, તે જણાવાય છે :
( ૧૨
