________________
पूर्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता ।
पूर्णानन्दसुधास्निग्धा, दृष्टिरेषा मनीषिणाम् ॥१-५॥ “જેનાથી પણ લોકો પૂર્ણ થાય છે તેની ઉપેક્ષા જ પૂર્ણતા છે – આ બુદ્ધિશાળીઓની પૂર્ણ આનંદ સ્વરૂપ અમૃતથી સ્નિગ્ધ એવી દષ્ટિ છે.” - ભવાભિનંદી જીવો ક્ષદ્ધ હોય છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં શુદ્ધ જીવોને કૃપણ તરીકે વર્ણવ્યા છે. તુચ્છ-બુદ્ધિવાળા જીવો શુદ્ધ-કૃપણ હોય છે. પોતાનું બચાવીને ભોગવવાની વૃત્તિ: એ કૃપણતા છે. પોતાની પાસે વસ્તુ હોવા છતાં તેને રાખી મૂકવી અને વાપરવી નહિ – એ એક પ્રકારની કૃપણતા છે. આવી કૃપણતાને ધારણ કરનારા જીવો ખૂબ જ ઉત્કટ એવું અન્તરાયકર્મ બાંધતા હોય છે. પુણ્યથી પ્રાપ્ત થયેલી મન વચનકાયાની શક્તિ અને અર્થકામાદિ બાહ્ય સામગ્રીને ધર્મકાર્ય માટે વાપરવાનું મન થાય નહિ – એનું કારણ પણ કૃપણતાસ્વરૂપ દોષ છે. તે દોષના કારણે આત્માને ગાઢ એવા વીર્યાન્તરાયકર્મનો બંધ થાય છે. પરન્તુ ભવાભિનન્દી એવા જીવોને એની કોઈ ચિન્તા હોતી નથી. તેઓ માત્ર સામગ્રીનો સંચય કરવામાં જ તત્પર હોય છે. એ માટે પોતાના મનવચનકાયાની શક્તિનો તેઓ પૂરતો ઉપયોગ કરતા હોય છે. અહીં મમ્મણ શેઠનો વૃત્તાન્ત યાદ રાખવા જેવો છે. મૂશળધાર વરસાદમાં ઘોર અંધારી મધ્યરાત્રિએ બે કાંઠે વહેતી નદીના પ્રવાહમાં કાષ્ઠ લેવા માટે તેઓ પડ્યા હતા. શ્રેણિક મહારાજાએ તપાસ કરાવી તો ખબર પડી કે રત્નોના પોતે બનાવેલા બળદનાં શિંગડાં પૂર્ણ કરવા માટે તેમ કર્યું હતું. વસ્તુસ્થિતિ તો એ હતી કે શ્રેણિક મહારાજાનો સમગ્ર ભંડાર પણ આપી દેવામાં આવે તો ય તેમના બળદનાં શિંગડાં પૂરાં થાય એવાં ન હતાં. આટલી સમ્પત્તિ હોવા છતાં માત્ર તેલ અને ચોળા ખાઈને જીવનાર મમ્મણશેઠ એ રીતે પરિગ્રહ મેળવતા હતા. આથી સામાન્ય રીતે શુદ્ધ-કૃપણ માણસો કેવા હોય છે તેનો ખ્યાલ આવી શકે છે.
આવા યુદ્ધ માણસો જે પરિગ્રહથી પૂર્ણ થાય છે, તે પરિગ્રહની ઉપેક્ષા કરીને બુદ્ધિશાળી આત્માઓ પોતાને પૂર્ણ માને છે. આવી પરિગ્રહની ઉપેક્ષા કરવાથી તેમને પૂર્ણાનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી પૂર્ણાનંદસ્વરૂપ અમૃતથી સ્નિગ્ધ એવી અભ્યન્તર દષ્ટિએ બુદ્ધિમાન આત્માઓ પરિગ્રહની ઉપેક્ષાને જ પૂર્ણતા માને છે. વિષયની પ્રાપ્તિમાં ઈચ્છાની પૂર્ણતાને માનવાનું કામ મૂર્ખ માણસો કરે છે. તાત્વિક વિચારણાને કરનારા વિષયોની ઉપેક્ષામાં પૂર્ણતાને સમજે છે. ઈચ્છાની પૂર્તિ : એ
(૧૦)
