________________
આ શ્લોકમાં તૃષ્ણાને કાળા સર્પની ઉપમા આપી છે. સામાન્ય સાપના ઝેરની અપેક્ષાએ કાળાસર્પનું ઝેર ખૂબ જ ભયંકર હોય છે. તેનું ઝેર લગભગ જાંગુલી વિદ્યાના પ્રયોગથી ઊતરતું હોય છે. અહીં તૃષ્ણાસ્વરૂપ કાળા સર્પનું ઝેર ઉતારવા માટે જાંગુલી વિદ્યાસમાન જ્ઞાનદષ્ટિ જ ઉપાયભૂત છે. શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ ઉપદેશેલા પરમતારક વચનના પરિશીલનથી આત્માને શરીરાદિ પરપદાર્થોમાં આત્મીયતાનું જ્ઞાન થતું નથી. ભૂતકાળમાં થયેલા એ જ્ઞાનમાં ભ્રમત્વનો ખ્યાલ આવે છે, તેથી પ્રાય તેની તૃષ્ણા થતી નથી. આમ પણ અનુભવની વાત છે કે આપણે જેને આપણી ગણતા નથી એ વસ્તુ ગમે તેટલી સારી હોય તો પણ તેની પ્રત્યે આપણને ખાસ મમત્વ કે તૃષ્ણા રહેતી નથી. પરન્તુ જેની પ્રત્યે આપણાપણાની બુદ્ધિ છે, તે વસ્તુ ગમે તેવી હોય તો પણ તેની પ્રત્યે આપણને ઠીક ઠીક મમત્વાદિ હોય છે. શ્રીવીતરાગપરમાત્માના વચનના પરિજ્ઞાનથી જ્યારે શરીરાદિ પર પદાર્થોમાં આત્મીયતાની બુદ્ધિ નાશ પામે છે અને તેમાં પરત્વની બુદ્ધિ થાય છે, ત્યારે જ્ઞાનદષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે, જેથી તૃષ્ણાનો અખ્ત થાય છે. જેટલા પણ અંશમાં મિથ્યાત્વાદિની મંદતાદિથી જ્ઞાનદષ્ટિનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, તેટલા અંશમાં તૃષ્ણા દૂર થતી હોય છે.
આ રીતે તૃષ્ણા દૂર થવાથી આત્માને સ્વાભાવિક આનંદનો અનુભવ થાય છે. પર પદાર્થની પ્રાપ્તિમાં જ્યારે પણ આનંદ થતો હોય છે, ત્યારે જે પર પદાર્થો પોતાની પાસે ન હોય તે પર પદાર્થોની અપેક્ષાઓ હોવાથી આત્માને દીનતાસ્વરૂપ વીંછીઓની વેદના અનુભવવી પડતી હતી. એક રીતે વિચારીએ તો સમજાશે કે દીનતાજેવું કોઈ દુઃખ નથી. અપેક્ષા મુજબ મળે નહિ, માંગવું પડે અને માંગ્યા પછી પણ મળે તો તિરસ્કારપૂર્વક મળે, આવી સ્થિતિમાં આનંદ ક્યાંથી આવે ? તૃષ્ણાને દૂર કરનારી જ્ઞાનદષ્ટિ પ્રાપ્ત થવાથી પરપદાર્થની અપેક્ષા જ રહેતી નથી. તેથી દીનતાનો સંભવ જ નથી. પૌગલિક(સાંયોગિક) આનંદમાં વીંછીની વેદના સ્વરૂપ દીનતા રહેલી છે. અપેક્ષા દુઃખરૂપ છે. કશું જ જોઈતું નથી-એ ભાવનામાં આનંદ ઘણો છે. દૈન્યનો અંશ પણ નથી. દૈનિક જીવનમાં પણ આપણને નિરપેક્ષતાના આનંદનો અનુભવ થતો જ હોય છે. પરન્તુ પૌદ્ગલિક તૃષ્ણા એ આનંદના અનુભવને સ્થિર થવા દેતી નથી. જેથી પરપદાર્થની ન્યૂનતાને દૂર કરવા તેની પૂર્ણતા માટે આપણે પ્રયત્ન કરવામાં તત્પર બની જઈએ છીએ. જે વસ્તુતઃ ઔપાધિક પૂર્ણતા છે, વાસ્તવિક નથી. વાસ્તવિક પૂર્ણતા વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં નથી, પરંતુ તેની ઉપેક્ષામાં છે - તે જણાવાય છે :
