Agam 30 Mool 03 Uttaradhyayana Sutra Part 01 Uttarajjhayanani Terapanth

Author(s): Tulsi Acharya, Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati

Page 444

ઇષકારીય
૩૮૧
અધ્યયન ૧૪: શ્લોક ૧૯, ૨૧ ટિ ૧૯-૨૦
અસંતોતત્ત્વની ઉત્પત્તિના વિષયમાં બે મુખ્ય વિચારધારાઓ છે–સદ્વાદ અને અસદ્વાદ. અસવાદીઓના મતે આત્મા ઉત્પત્તિ પહેલાં અસતું હોય છે. કારણ-સામગ્રી મળતાં તે ઉત્પન્ન થાય છે, નષ્ટ થાય છે, અવસ્થિત નથી રહેતો-જન્મજન્માંતરને પ્રાપ્ત થતો નથી.'
૧૯. (શ્લોક ૧૯)
આસ્તિકોના મતે સર્વથા અસત્ની ઉત્પત્તિ થતી જ નથી. ઉત્પન્ન તે જ થાય છે, જે પહેલાં પણ હોય અને પછી પણ હોય. જે પહેલાં પણ નથી હોતું, પછી પણ નથી હોતું, તે વચ્ચે પણ નથી હોતું. આત્મા જન્મ પૂર્વે પણ હોય છે અને મૃત્યુની પછી પણ હોય છે, એટલા માટે વર્તમાન શરીરમાં તેની ઉત્પત્તિને અસત્ની ઉત્પત્તિ કહી શકાય નહિ.
નાસ્તિક લોકો આત્માને એટલા માટે અસત્ માને છે કે જન્મ પહેલાં તેનું કોઈ અસ્તિત્વ નથી હોતું અને તેને અનવસ્થિત એટલા માટે માને છે કે મૃત્યુ પછી તેનું અસ્તિત્વ નથી રહેતું. આનું કારણ એ છે કે આત્મા ન તો શરીરમાં પ્રવેશ કરતી વેળાએ દેખાય છે કે ન તેનાથી છૂટા પડતી વેળાએ. પિતાના આ પ્રતિપાદનનો પ્રતિવાદ કુમારોએ આવા શબ્દોમાં કર્યો–“આત્મા દેખાતો નથી એટલા માત્રથી જ તેનું નાસ્તિત્વ માની શકાય નહિ. ઈન્દ્રિયો વડે મૂર્ત દ્રવ્યને જ જાણી શકાય છે. આત્મા અમૂર્ત છે એટલા માટે તે ઈંદ્રિયો વડે ગ્રાહ્ય નથી, પરંતુ મન વડે ગ્રાહ્ય છે. પ્રસ્તુત શ્લોકમાં–આત્મા છે, તે નિત્ય છે, તેને કર્મનો બંધ થાય છે અને બંધના કારણે તે વારંવાર જન્મ અને મૃત્યુનું વરણ કરે છે–આસ્તિકતાના આધારભૂત આ ચાર તથ્યોનું નિરૂપણ
નો વિચૂર્ણિમાં ‘નો-વિાને એક શબ્દ માનવામાં આવ્યો છે. એટલા માટે તેનો અર્થ ‘મન થાય છે અને ટીકામાં નો’ અને ‘ન્દ્રિયને જુદા જુદા માન્યા છે.*
-અધ્યાત્મનો અર્થ છે ‘આત્મામાં થનાર'. મિથ્યાત્વ વગેરે આત્માના આંતરિક દોષો છે, એટલા માટે તેમને ‘અધ્યાત્મ' કહેવામાં આવે છે. સૂત્રકૃતાંગમાં ક્રોધ વગેરેને “અધ્યાત્મ-દોષ’ કહેલ છે.*
૨૦. અમોઘા (મોહાર્દિ)
અમોઘનો શાબ્દિક અર્થ અવ્યર્થ—અચૂક છે. પરંતુ અહીં “અમોઘાનો પ્રયોગ રાત્રિના અર્થમાં કરવામાં આવ્યો છે. મહાભારતમાં તેનો અર્થ દિવસ-રાત કરાયેલ છે. ચૂર્ણિકારે એક પ્રશ્ન ઊભો કર્યો છે–અમોઘાનો અર્થ રાત્રિ જ શા માટે? શું કોઈ દિવસમાં મરતું નથી ? તેના સમાધાનમાં તેમણે બતાવ્યું છે–એ લોકપ્રસિદ્ધ વાત છે કે મૃત્યુને રાત કહેવામાં આવે છે, જેવી
૧. વૃત્તિ , પત્ર ૪૦-૪૦૨: ‘સત્તા:'પ્રાણિત:‘સમુછત્તિ'ત્તિ
समूर्छन्ति, पूर्वमसन्त एव शरीराकारपरिणतभूतसमुदायत उत्पद्यन्ते, तथा चाहुः-"पृथिव्यापस्तेजोवायुरिति तत्त्वानि, एतेभ्यश्चैतन्यं, મuffખ્યો મવત્તિ વત', તથા ‘નાસરૂ' તિ નત્તિअभ्रपटलवत्प्रलयमुपयान्ति 'णावचिट्टे' त्ति न पुनः अवतिष्ठन्ते
शरीरनाशे सति न क्षणमप्यवस्थितिभाजो भवन्ति । २. (७) आयारो, ४।४६ : जस्स नत्थि पुरा पच्छा मज्झे तस्स कओ
fસયા | (ખ) માધ્યમરિવા, ૨૨ / ૨ :
नैवाग्रं नावरं यस्य, तस्य मध्यं कुतो भवेत् ।
(ગ) મા ટૂ રિ , રા ૬ :
आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमाने पि तत् तथा । ૩. ૩રરાધ્યયન યૂનિ, 5. રર૬ : નો િનઃ || ૪. વૃ ત્તિ , પz ૪૦૨ : “નો' કૃતિ પ્રતિ ઝિ:
श्रोत्रादिभिर्ग्राह्यः-संवेद्य इन्द्रियग्राह्यः । ૫. એજન, પત્ર ૪૦૨ : મધ્યાત્મના માચ્છા
मिथ्यात्वादय इहोच्यन्ते। ૬. સૂયાડો, ૨ ૬ ર૬ :
कोहंच माणंच तहेव मायं, लोभं चउत्थं अज्झत्थदोसा। ૭. મહાભારત, નિપર્વ, ર૭૭૨