Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mililhht. // namAmi gurU tAraNam // Aldilihlu hlilhi 3 AUM| namaH siddha (zodha pUrNa kRti) lekhaka bra.basanta
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||| brahmAnaMda Azrama kA paMdrahavAM puSpa OM namaH siddhaM (zodha pUrNa kRti) : lekhaka : bra. basanta : saMpAdaka : gosvAmI jAnakI prasAda zAstrI (sAhityAcArya, jyotiSAcArya, vyAkaraNAcArya ) : prakAzaka evaM prApti sthala : brahmAnaMda Azrama saMta tAraNa taraNa mArga, pipariyA (hozaMgAbAda) ma.pra. |||| mUlya 38/
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya bhAratIya saMskRti purAtanakAla se hI AdhyAtmika garimAmaya rahI hai| adhyAtma kA artha hai apane Atma svarUpa ko jAnanA, sva-para kA yathArtha nirNaya karanA ki jo sva arthAt caitanya hai vaha kabhI para arthAt jar3a rUpa nahIM ho sakatA aura jo para saMyogI jar3a padArtha haiM ve kabhI caitanya rUpa nahIM hote, isa prakAra para padArthoM se bhinna apane caitanya svarUpa kA anubhava pramANa bodha honA hI adhyAtma hai| adhyAtma kA phala AtmAnubhava sampanna Atma sukha, Atma zAMti aura AnaMda hai| zrI guru tAraNa svAmI jI ne kahA hai- ratnatrayAlaMkRta sat svarUpa arthAt ratnatraya (samyakdarzana, samyak jJAna, samyakcAritra) se alaMkRta apanA Atma svarUpa hai| isI prakAra zrI nemicaMdrAcArya jI ne ratnatrayamayI abheda AtmA kA svarUpa batAte hue kahA hai ki samyakdarzana, jJAna, cAritra AtmA se bhinna kisI para padArtha meM nahIM pAe jAte isalie ratnatrayamayI AtmA hI mokSa kA kAraNa hai| ise hama dUsare zabdoM meM kaheM ki samyakdarzana se parama sukha, samyakajJAna se parama zAnti aura samyakcAritra se parama AnaMda pragaTa hotA hai| isameM bhI Atma vaibhava kI pragaTatA kI hI bAta hai| adhyAtma ke Atmajanita isa anupama phala ko prApta karane ke liye hamAre deza meM maMtra japa kI sAdhanA pUrvaka Atma zakti ko pragaTa karane kI arthAt maMtra meM nihita jo vAcya hai aura jo zakti hai, japa sAdhanA se usameM tanmaya hone kI paramparA rahI hai, isa prakAra maMtra ke ArAdhana se parama Atma tattva yA paramAtma tattva kI prApti kA saMdeza hamAre saMtoM ne diyA hai| bhArata saMta bhUmi hai,yahA~ saMtoM kI akSuNNa paramparA se bhArata ke loga Aja bhI gauravAnvita haiN| solahavIM sadI saMta yuga kA samaya thaa| usa samaya bhArata ke prAya: sabhI prAntoM meM mahApuruSoM kA avataraNa ho rahA thA, saMta kabIradAsa,saMta tulasIdAsa,gurU nAnaka, mIrAbAI, dAdU dayAla Adi anekoM mahApuruSoM ne thor3e bahuta samaya ke hera-phera se bhAratIya vasundharA para janma lekara jana mAnasa ko jAgRta karane kA avismaraNIya kArya kiyaa| jaina paraMparA meM hue vItarAgI saMta zrI gurU tAraNa svAmI jI nirAkAra svarupa kI ArAdhanA meM vizvAsa rakhane vAle tathA adhyAtma kA bigula bajAne vAle advitIya saMta the, unake dvArA racita caudaha graMtha adhyAtma sAdhanA se sampanna tathA manuSya mAtra ke liye Atmahita kA mArga prazasta karane vAle haiN| Atma sAdhanA kA carama sAmAA kA upalabdha hue sata puruSA kavacana ASa vacana kahalAte haiM, jaisA ki kahA gayA hai RSiNA praNItaM graMthaM ArSam / RSi dvArA racita graMtha hI ArSa kahalAtA hai, ArSa racanA para kabhI bhI zaMkA nahIM kI jAtI, apitu ArSa racanA ke hI anurUpa artha kiyA jAtA hai| yahI niyama zrI tAraNa svAmI jI kI vANI para lAgU hotA hai| unake graMthoM meM Atma sAdhanA kI anubhUtiyA~ aura jAti-pAMti ke baMdhanoM se dUra manuSya mAtra ke liye adhyAtma aura Atma kalyANa kI dezanA nihita hai| zrI tAraNa svAmIjI ke caudaha graMthoM meM adhyAtma sAdhanA anubhava tathA anya aneka saiddhAntika viSayoM ke pratipAdana ke sAtha-sAtha zrI paMDita pUjA, khAtikA vizeSa, chadAsthavANI aura jJAna samuccaya sAra graMtha meM OM nama: siddham maMtra kA ullekha milatA hai| jJAna samuccayasAra graMtha meM paMcAkSara ke rUpa meM OM nama: siddham maMtra kI siddhi tathA a A i I Adi varNAkSaroM kA AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai jo adhyAtma jagata ke logoM ke liye anupama dena hai| OM namaH siddham maMtra atyaMta prAcIna maMtra hai, pracInakAla meM bhArata varSa ke samasta vidyAlayoM meM isa maMtra ke uccAraNa pUrvaka hI varNamAlA kI zikSA prAMrabha kI jAtI thii| logoM meM yaha vizvAsa thA ki isa maMtra ke ArAdhana se samasta kArya siddha hote haiN| jaina darzana meM 'siddha' zabda kA bahuta vyApaka artha hai, syAdvAda siddhAMta ke anusAra vyavahAra naya kI apekSA se jinhoMne apane Atma svarUpa meM lIna hokara samasta karma kAlimA aura rAga-dveSa Adi vikAroM ko kSaya karake hamezA-hamezA ke liye avinAzI zAzvata pada prApta kara liyA hai ve siddha paramAtmA kahalAte haiN| nizcaya naya se 'sayye suddhA subaNayA' isa sUtra ke anusAra saMsAra ke samasta jIva Atma svabhAva se sadAkAla zuddha haiM, yadi svabhAva kI apekSA zuddhi nahIM mAnI jAyegI to paryAya meM zuddhi kisake Azraya se pragaTa hogI arthAt vastu kA svabhAva kabhI azuddha nahIM hotA, trikAla zuddha rahanA svabhAva kI sahaja prakRti hai, isI zuddha svabhAva ke Azraya se samyakdarzana, samyajJAna, samyakcAritra Adi anaMta guNa pragaTa hote haiN| naMda, AnaMda, cidAnaMda, sahajAnaMda,paramAnaMdamayI abheda akhaMDa siddha svabhAva kI anubhUti hI 'OM namaH siddham' kA tAtparya hai| jaina darzana meM OM namaH siddham tathA OM namaH siddhebhya: donoM maMtroM kA mahatvapUrNa sthAna hai| vyAkaraNa ke 'namaH svasti svAhA svadhA alaM vaSaT yogAcca caturthI bhavati' isa sUtra ke anusAra OM namaH siddhebhya: kA pracalana vizeSa rUpa se huA; jabaki OM namaH siddham maMtra prAcInakAla se smaraNa kiyA jAtA rahA kintu samaya cakra ke badalate
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kA pracAra hogA, jo Aja pratyakSa anubhava meM A rahA hai| zraddheya basaMta jI kI sAdhanA, adhyayana evaM lagana ko dekhakara mujhe bar3A harSa hotA hai, maiM unake bhaviSya kI maMgalamaya kAmanA karatA huA yahI bhAvanA bhAtA hUM ki ve isI prakAra AdhyAtmika kSetra meM uccatama khyAti prApta kara bhavyajanoM ke uddhAra kA mArga prazasta kareM / OM nama: siddham maMtra ke sAMgopAMga svarUpa kA digdarzana karAne vAlI isa kRti kA svAdhyAya, ciMtana, manana karake sabhI AtmArthI jIvoM ke aMtaraMga meM apane siddha svarUpa kA anubhava pragaTa ho aisI maMgala bhAvanA hai| Acavala vArDa, peTrola paMpa ke pIche bInA , jilA - sAgara (ma. pra.) phona -224219 (07580) paM. jAnakI prasAda gosvAmI sAhityAcArya, ema. e. sAhityaratna krama meM yaha maMtra loka parihAsya ko prApta ho gayA aura 'OM namaH siddhama'maMtra ko loga o nA mA sI dham ke rUpa meM smaraNa karane lage, isa maMtra ke sAtha-sAtha cAra pATI par3hAne kI bhArata meM vizeSatA rahI hai| abhiprAya yaha hai ki onA mA sI dhama, OM nama: siddham maMtra kA vikRta rUpa hai / isa maMtra meM siddham pada dvitIyAMta eka / vacana hai| 'karmaNi dvitIyA' Adi sUtra isa maMtra kI siddhi ke liye mArga prazasta karate haiN| prAcInakAla se pracalita 'OM nama: siddham' maMtra kI bhrAntiyA~ dUra karane kI evaM eka nizcita lakSya ko prApta karane kI zrAvakoM meM jijJAsA rahI hai| usa lAlasA kI pUrti hetu tAraNa svAmI kI AdhyAtmika paraMparA ko Age bar3hAte hue vartamAna yuga ke udIyamAna nakSatra zraddheya adhyAtma ratna bAla brahmacArI zrI basanta jI ne OM nama: siddham kI vizad AdhyAtmika vyAkhyA karake zrAvakoM kI jijJAsA ko pUrNa karane kA bhAgIratha prayatna kiyA hai| aneka prAntoM meM bhramaNa kara vahAM se prApta aneka lekhoM evaM hastalipiyoM ke AdhAra para yaha siddha kara diyA hai ki 'OM nama: siddham' apauruSeya mahAmaMtra hai, anAdi nidhana hai aura sva para ke bhedajJAna pUrvaka 'sva' svarUpa meM sthita rahane ke lie mUla AdhAra hai| isa prakAra OM nama: siddham maMtra kI prAcInatA ko aitihAsika tathyoM aura pramANoM se siddha karake bhAratIya sAhitya vibhAga ko eka anupama kRti pradAna kI hai| prastuta kRti meM OM nama: siddham maMtra kA AdhyAtmika, itihAsa aura vyAkaraNa ke pariprekSya meM zodha khoja pUrNa ciMtana prastuta kiyA gayA hai| saMvat 2058 san 2001 meM brahmacArI jI ke varSAvAsa samApana samAroha ke avasara para mujhe amaravAr3A jilA-chiMdavAr3A jAne kA zubha yoga banA,isa graMtha kA AdyopAMta avalokana kiyaa| pUrA graMtha dekhane ke bAda usake bAre meM kyA likhU, pAThakajana svayaM hI avalokana kara apane jIvana ko sArthaka banA skeNge| graMtha meM 'OM namaH siddham' kI sArthakatA ko siddha karane ke lie varNamAlA kA AdhyAtmika svarUpa, siddha zabda kA AdhyAtmika svarUpa, varNamAlA kA sAra, akSara, svara, vyaMjana, pada aura artha kA vizleSaNa, oNkAra kI mahimA, bArahakhar3I, akSara battIsikA, upadezI bArahakhar3I, daulatarAma jI kRta adhyAtma bArahakhar3I kA samAveza racanA meM prAmANikatA pradAna karatA hai| isa AdhyAtmika mahatvapUrNa kRti ke saMpAdana kA suavasara mujhe prApta huA, isase mujhe atyaMta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| bInA meM san 1980 se 1982 ke bIca brahmacArI jI ke saMskRta adhyayana ke samaya hI unakI jJAnArjana kI lagana aura yogyatA dekhakara aisA pratIta huA thA ki isa pratibhA ke dvArA saMpUrNa deza meM OM namaH siddhaM kaho saba, vipata vyAdha tana kI bhaage| indriya ke phATaka khola dekha, kevala jJAna bhItara jaage|| (zrAvaka caMcalamala jI allama vAle, bArahakhar3I chaMda - 38)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI bAta zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja dvArA racita caudaha graMtha Agama aura adhyAtma ke siddhAMtoM kA jIvana meM kisa prakAra prayoga kareM isa rahasya ko anubhava aura sAdhanA ke AdhAra para vyakta kara rahe haiN| OM namaH siddham maMtra ke AdhyAtmika abhiprAya ko jisa prakAra zrI guru tAraNa svAmI ne spaSTa kiyA hai vaha anyatra durlabha hai| OM namaH siddham maMtra ke artha aura abhiprAya ko zrI guru mahArAja ne apane siddha svabhAva kI anubhUti ke tala meM baiThakara spaSTa kiyA hai, yaha maMtra apane ApameM atyaMta mahimAmaya svayaM siddha hai| jaina jagata meM OM namaH siddham aura OM namaH siddhebhyaH donoM hI maMtra zraddhAspada haiN| OM namaH siddhebhyaH bahupracalita maMtra hai kiMtu OM namaH siddham maMtra ke saMbaMdha meM jAnane vAle loga virale hI haiN| zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ke graMthoM meM jaba isa maMtra ko pAyA taba guruvANI kA atizaya bahumAna hRdaya meM jAgRta huA aura isa maMtra kI prAcInatA, artha aura abhiprAya ko jAnane samajhane kI jijJAsA prabala huI jisake pariNAma svarUpa zodha khoja kI yAtrA kA zubhAraMbha karate hue sarvaprathama isa maMtra se saMbaMdhita carcA san 1993 meM bInA meM vyAkaraNAcArya gosvAmI zrI jAnakIprasAda zAstrI jI se huI, Apase mujhe san 1980 se 82 ke madhya saMskRta kA adhyayana karane ko saubhAgya prApta huA / san 1993 meM Apase isa carcA kA prAraMbha hote hI isa maMtra ke saMbaMdha meM ciMtana aura khoja niraMtara banI rahI aura yaha alpa sA prayAsa Apake samakSa prastuta hai| prasannatA kA viSaya yaha hai ki parama zraddheya adhyAtma ziromaNI pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja ke maMgalamaya AzIrvAda se yaha kRti saMyojita huI hai| isake lekhana kArya meM zraddheya guru jI kA mArgadarzana prApta huA tathA bAla brahmacArI zrI AtmAnaMda jI, bAla brahmacArI zrI zAMtAnaMda jI, bAla brahmacAriNI bahina uSA jI evaM tAraNa taraNa zrI saMgha ke samasta sAdhakoM kA samaya-samaya para sahayoga prApta huA / isa kRti ke lekhana kArya meM jJAta ajJAta bhUloM ke lie sudhIjanoM se kSamAyAcanA sahita mArgadarzana pradAna karane kA nivedana hai| apane siddha svarUpa kA lakSya banAkara svAnubhUti ko pragaTakara sabhI bhavya jIva siddhatva ko pragaTa kareM yahI maMgala kAmanA hai| brahmAnaMda Azrama, dinAMka 5.3.2003 pipariyA bra. basanta akSara aura abhiprAya akSaroM se milakara zabda banate haiN| zabdoM se milakara pada banatA hai aura pada se artha kA bodha hotA hai, OM namaH siddham paMcAkSarI maMtra hai| akSara kA artha hai jisakA kabhI kSaraNa na ho, isa artha meM kevalajJAna hI parama akSara svarUpa hai isakI vizeSatA batAte hue SaTkhaNDAgama graMtha meM kahA gayA hai| 'kSaraNa bhAvA akkharaM' kevalaNANaM tassa anaMtima bhAgo pajjAo NAma madiNANaM / taM ca kevalaNANaM NirAvaNamakkharaM ca edamhAdo suhumaNigodaladdhi akkharAdo ja muppajjai sudaNANaM taM pi pajjAo kajje kAraNo vayArAdo / (khaNDa eka, jIva sthAna pRSTha - 11) kSaraNa arthAt vinAza kA abhAva hone se kevalajJAna akSara kahalAtA hai| isakA anaMtavAM bhAga paryAya nAma kA matijJAna hai| vaha paryAya nAma kA matijJAna kevalajJAna ke samAna nirAvaraNa aura avinAzI hai| isa sUkSma nigoda labdhi akSara se jo zrutajJAna utpanna hotA hai, vaha bhI kArya meM kAraNa ke upacAra se paryAya kahalAtA hai| jaisA ki siddhAMta cakravartI zrI nemicaMdrAcArya jI mahArAja ne gommaTTasAra jIvakANDa nAmaka graMtha kI gAthA 322 meM kahA hai - suhamaNigodamapajattayassa jAdasya par3hama samayamhi / phAsiMdiya madi puvvaM sudaNANaM laddhi akkharayaM // 322 // artha - nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke utpanna hone ke prathama samaya meM sparzana indriyajanya matijJAna pUrvaka labdhyakSara rUpa zrutajJAna hotA hai| labdhi kA artha prApti hai, anya prApti bhramotpAdaka labdhiyAM para padArthAtmaka hone se 'sva' se abhinna nahIM hai aura heya hone se unakA kSaya karanA hI vAMchanIya hai tathA labdhi Atmalabdhi arthAt jIva kA svarUpa bodha hai| labdhi kA sAdhana zrutajJAna hai, vaha zrutajJAna akSarAtmaka hai| akSara kA artha jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki jisakA kabhI nAza na ho vaha kabhI kSaya bhAva ko prApta na hone vAlA eka AtmA hI hai isalie zrutajJAna usa akSara svarUpa paramAtma tattva kA vAcaka hai tathA zruta kA sAdhanabhUta aMga hai| zAstra binA akSara ke jJAnopadeza meM samartha nahIM ho sakate ataH zruta ke jJAna prabandha ke upadeSTA zabda bhI akSarAtmaka haiM aura unakA sAra svarUpa AtmA bhI akSara avinAzI hai| akSara jJAna sAdhana hai, zAnti aura sukha sAdhya hai| prastuta kRti meM adhyAtma ratna bAla brahmacArI pUjya zrI basaMta jI mahArAja ne paMcAkSara OM namaH siddham kA artha abhiprAya tathA maMtra prAcInatA ko prAcIna aitihAsika tathyoM se, adhyAtma *
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura vyAkaraNa se siddha kiyA hai| yaha anupama kRti zrI basaMta jI mahArAja ne chiMdavAr3A aura amaravAr3A kramaza: san 2000 evaM 2001 meM zrAvaNa mAha kI mauna sAdhanA ke samaya likhI hai, mAtra do mAha meM huA yaha lekhana kArya sadiyoM taka OM namaH siddham kI mahimA ko dharA para bikheratA rahegA aura sabhI jIvoM ke lie apane siddha svarUpa kA lakSya banAne meM vizeSa rUpa se sahayogI siddha hogA / maMtra japa kA apratima mahatva hotA hai, jisakA uddezya AtmAnubhUti ko pragaTa karanA hai| isa kRti ke mAdhyama se sabhI AtmArthI bhavya AtmAoM ke aMtaraMga meM apane siddha svarUpa kI anubhUti pragaTa ho tathA sabhI jIvoM ke Atma kalyANa kA mArga prazasta ho yahI pavitra bhAvanA hai / amarapATana (satanA) dinAMka- 5-3-2002 paM. rAjendra kumAra jaina saMyojaka akhila bhAratIya tAraNa taraNa jaina vidvat pariSad rAga aura vairAgya pratyeka jIva apane bhAgya kA vidhAtA svayaM hai, koI kisI ko sukha-du:kha dene vAlA nahIM hai, samasta jIva apane-apane puNya-pApa karma ke anusAra sukha-duHkha rUpa phala bhoga rahe haiN| saMsAra ke vistAra kA pramukha kAraNa ajJAna aura moha hai| jahAM taka 'merA-merA' aisI bhAvanA hai vahAM taka moha hai, moha ke kAraNa hI vikAra utpanna hotA hai| rAga bhAva jIva ko saMsAra meM DubAtA hai aura virakti kA bhAva jIva ko saMsAra sAgara se pAra lagAtA hai| rAga ke samAna saMsAra meM dUsarA koI duHkha nahIM hai aura tyAga vairAgya ke samAna dUsarA koI sukha nahIM hai| OM namaH siddham eka apUrva anveSaNa bhAratIya vAGgamaya meM maMtra japa aura usakA svarUpa atyaMta sundara rIti se samajhAyA gayA hai| caMcala mana ko vaza meM karane kA saccA upAya maMtra japa hI hai| dvAdazAMga vANI meM vidyAnuvAda pUrva se maMtroM kA udbhava huA hai| zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja ne OM namaH siddham maMtra kI siddhi zrI jJAna samuccaya sAra jI graMtha meM kI hai tathA apane pAMca matoM ke 14 graMthoM meM se zrI paMDita pUjA jI, zrI khAtikA vizeSa jI, zrI chadmasthavANI jI Adi graMthoM meM isa maMtra kA vizeSa rUpa se ullekha kiyA hai| prastuta kRti OM namaH siddham zraddheya bAla brahmacArI zrI basaMta jI mahArAja dvArA sRjita eka anupama upalabdhi hai| isa kRti kA maiMne AdyopAMta avalokana kiyA aura pAyA ki yaha lekhana kArya atyanta zodha khoja pUrvaka kiyA gayA hai| isameM OM namaH siddham maMtra kA artha AdhyAtmika pariprekSya meM zrI guru tAraNa svAmI dvArA racita graMtha tathA jinAgama ke aneka pramANoM se spaSTa kiyA gayA hai| isake sAtha hI vyAkaraNa ke pariprekSya meM dvitIyA aura caturthI vibhakti ko spaSTa karate hue vyAkaraNa ke vibhinna sUtroM ke dvArA OM namaH siddham maMtra kI siddhi kI gaI hai| kAtaMtra vyAkaraNa ke anusAra bhI OM namaH siddham maMtra kI vyutpatti svayaM siddha hai| AdhyAtmika aura vyAkaraNa saMbaMdhI pramANoM ke alAvA aitihAsika aneka udAharaNoM se OM namaH siddham maMtra kI pracInatA aura garimA svayameva hI siddha ho rahI hai, isa kRti ke apUrva anveSaNa kA yaha pratyakSa pramANa hai| tAraNa samAja meM isa prakAra kI yaha apane ApameM vilakSaNatA ko lie hue prathama racanA hai, bAla bra. zrI basaMta jI mahArAja ke gahana adhyayana evaM ciMtana kI gaharAI isa kRti meM spaSTa jhalaka rahI hai / OM namaH siddham maMtra kI apUrva mahimA hai, yaha maMtra sabhI maMtroM meM viziSTa sthAna rakhatA hai / OM namaH siddham maMtra kA artha hai- siddha paramAtmA ke samAna nija siddha svabhAva ko namaskAra hai| vRhad dravya saMgraha meM paiMtIsa, solaha, chaha, pAMca, cAra, do aura eka akSarI maMtra kA ullekha kiyA gayA hai ki ina maMtroM kA smaraNa, dhyAna karanA caahiye| isa nirNaya ke anusAra OM namaH siddham pAMca akSarI maMtra hai / maMtra kA smaraNa japa phala kI icchA rahita honA cAhiye, taba hI Atma zAMti * aura Atma zuddhi kA mArga prazasta hotA hai| jaba taka hama siddha paramAtmA ke samAna svayaM ke svarUpa ko nahIM samajheMge taba taka yatheSTa phala kI prApti nahIM hogI / 10
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI bhavya jIva isa anamola kRti kA svAdhyAya ciMtana-manana karake apane siddha svarUpa zuddhAtma svabhAva kA anubhava kareM aura mokSamArgI baneM, inhIM maMgala bhAvanAoM ke sAtha namaskAra ho zabda brahma ko, mana vaca tana krke| yA prasAda kara brahma nihArU, merA mujha karake // alamiti vistareNa.... paM. ratanacaMdra zAstrI bInA dinAMka -27-6-2002 prastuta kRti meM maMtra kA svarUpa, maMtra japa ke bheda, siddha paramAtmA kA svarUpa, siddha svabhAva kI mahimA, maMtra japa kI vizeSatA,prAcIna zikSA meM OM nama: siddham kA mahatvapUrNa sthAna, usake apabhraMza hone kA kAraNa Adi aneka viSayoM kA vizleSaNa karake siddha paramAtmA ke samAna apane siddha svabhAva kI mahimA aura bahumAna ko jagAyA hai| OM nama: siddham maMtra kA smaraNa karate hue apane siddha svabhAva kA anubhava honA cAhiye, yahI isa maMtra kA vAstavika abhiprAya hai| vyAkaraNa ke anusAra caturthI vibhakti ke prayoga meM jaba OM nama: siddhebhya: kahA jAtA hai, isa maMtra ke dvArA kArya paramAtmA siddha dazA ko prApta hue anaMta siddha bhagavaMtoM ko namaskAra kiyA jAtA hai jabaki OM nama: siddham maMtra meM siddham dvitIyAMta eka vacana hone se kAraNa paramAtmA svarUpa AtmA ke siddha zuddha svabhAva ko namaskAra kiyA gayA hai| vibhinna AdhyAtmika aura vyAkaraNa ke tathyoM ko spaSTa karate hue isa kRti meM aitihAsika pramANoM kA ullekha apane ApameM atyaMta mahatvapUrNa hai| bhagavAna RSabhadeva ne apanI putriyoM ko akSara vidyA aura aMka vidyA kA jJAna nama: siddham kahate hue pradAna kiyA thaa| isa prakAra aneka udAharaNoM sahita aneka pracIna graMtha evaM aneka vidvAna, lekhakoM, vicArakoM ke ciMtanapUrNa tathyoM kA ullekha karate hue OMnamaH siddham kI prAcInatA ko sapramANa siddha kiyA gayA hai| zikSA ke kSetra meM pracIna samaya meM yaha maMtra vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA rahA aura Age calakara vaha onAmA sI dham ke rUpa meM pracalita huaa| pATI kI par3hAI kA kyA artha hai, isa prakAra ke aneka rahasyoM ko spaSTa karate hue zrI basaMta jI mahArAja ne zrI jJAna samuccaya sAra jI graMtha ke AdhAra para 52 akSaroM kA AdhyAtmika vivecana gAthA aura artha sahita prastuta kiyA hai| atyanta prasannatA aura gaurava kA viSaya yaha hai ki zrI basaMta jI ke saMskRta vyAkaraNa ke adhyayana meM sahabhAgI banane kA saubhAgya tAraNa samAja bInA ko prApta huaa| unhoMne san 1980 se 1982 ke madhya sAhityAcArya paM. zrI jAnakI prasAda jI zAstrI dvArA vyAkaraNa kA adhyayana kiyaa| atyanta gaurava kA anubhava ho rahA hai ki paM. zrI jAnakI prasAda jI zAstrI ne isa anveSaNa pUrNa kRti kA saMpAdana karake ise vyavasthita aura sundaratama svarUpa pradAna kiyA hai| isa maMtra se saMbaMdhita zodha khoja kA zubhArabha san 1993 meM bInA nagara se prAraMbha huA thA aura usakI pUrNatA bhI bInA meM bAla ba. zrI basaMta jI mahArAja ke varSAvAsa sana 2002 ke pravAsa meM huii| tAraNa samAja bInA ke lie yaha saubhAgya kA viSaya hai| sukha prApti kA mUla maMtra vinaya manuSya kA sabase bar3A guNa hai, vinamratA sukha kI sahelI hai| vinaya se mokSa kA dvAra khulatA hai| ahaMkAra jIva ko patana kI ora le jAtA hai, ajJAna se ahaMkAra utpanna hotA hai, ahaMkAra hI saMsAra kI jar3a hai| ahaMkAra kI madirA meM unmatta vyakti dUsare kI bAta nahIM sunanA cAhatA, ahaMkAra aisA nazA hai jisameM unmatta hokara manuSya mAtA-pitA, gurU aura dharma kI bhI vinaya nahIM karatA use dUsare ke guNa bhI dikhAI nahIM dete| ahaMkAra se vinaya naSTa hotI hai, vinayavAna jhukatA hai, ahaMkArI akar3atA hai| kucha prApta karane ke liye jhukanA anivArya hai| vinaya se vidyA prApta hotI hai, vidyA se jJAna milatA hai aura jJAna hI sacce sukha kI prApti kA upAya hai| ahaMkAra tor3atA hai, vinamratA jor3atI hai| ahaM se adharma aura vinaya se dharma kA prAdurbhAva hotA hai, ajJAnI mithyAdRSTi jIva ko anantAnubaMdhI mAna hotA hai| samyakadarzana hone para anantAnabaMdhI mAna kA abhAva aura uttama mArdava dharma pragaTa hotA hai| 11
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddham saMsAra mAnya maMtra hai ratna kI upamA dekara usa upadeza ke apAra guNa gAye, kiMtu unake zarIra aura -dharma divAkara pU. zrI gulAbacaMda jI mahArAja samavazaraNa jo ki unake puNya kI vibhUti thI eka bhI guNagAna nahIM kiyA, pratyuta una guNoM ko AtmaguNoM meM ghaTAkara yaha batAyA ki AtmaguNa hI pUjya va OM nama: siddham om svarUpa ko namaskAra hai, jo svayaM siddha hai| yaha kalyANakArI haiN| namaskAra vyakti vAcaka nahIM, guNavAcaka hai| zrI tIrthaMkara jaba dIkSArtha gamana karate hamArI ho yA zrI tIrthaMkaroM kI puNyavibhUti ho, mokSa meM sAtha nahIM jAtI haiM taba 'OM namaH siddham' yahI namaskAra karate haiN| yadi ve vyakti ke pujArI hote to / aura na puNyavibhUti se AtmakalyANa kA koI raMcamAtra saMbaMdha hI hai| AdhyAtmika apane se pUrva meM hue tIrthaMkaroM ko namaskAra krte| kiMtu unheM tIrthaMkaratva abhISTa na puruSa to puNyavibhUti ko Atmahita meM bAdhaka mAnatA hai, taba guNagAna kyoM ? jaba thA, unheM to 'OM' svarUpa apanA AtmA hI abhISTa thA / namaskAra kA ekamAtra hamArI dRSTi kA AkarSaNa puNyavibhUti kI ora khiMca jAtA hai taba svabhAvata: prayojana 'tadguNalabdhaye' hI hotA hai| AtmaguNoM kI ora nahIM rahatA; kyoMki upayoga eka hI rahatA hai, do nhiiN| ityAdi jainadharma kA mUla siddhAMta yahI hai| isIlie jainadharma svAvalaMbI hai, parAvalaMbI / aneka svayaM ke vicAroM va tattvadRSTi se tathA jainadharma kA vAstavika varNana jaisA nhiiN| bhagavAna hamArA kalyANa kareMge athavA bhagavAna kI pUjA se hamArA kalyANa kuMdakuMdAdi sabhI AcAryoM ne siddhAMta graMthoM meM varNana kiyA hai usa adhyayana ke ho jAegA yA ho rahA hai, yaha parAvalaMbatA hai, jainadharma ke viruddha mAnyatA hai, bhrama kAraNa mUrti kI mAnyatA nahIM kii| hai| AtmA kI pUjA yAne AtmaguNoM kI ArAdhanA, bhakti aura vikAsa karanA yaha zrI gAMdhIjI ke hRdaya meM jaisA 'rAma maMtra' aMkita ho gayA thA aura vahI 'rAma svAvalaMbitA hai, jaina siddhAMta hai, sahI mAnyatA hai| isIlie zrI tAraNa svAmI ne maMtra' aMta samaya unake mukhAraviMda se nikalA thA, isI taraha zrI tAraNa svAmI ke grantha ke prAraMbha meM namaskAra rUpa maMgalAcaraNa "OM nama: siddham" isI kA kiyA hRdaya meM Atma maMtra' aMkita thA jo unake dvArA racita graMthoM meM pAyA jAtA hai| eka hai| aura pare grantha meM AdyopAMta 'OM' svarUpa svAtmA kI pUjA, bhakti, ArAdhanA, tAraNa svAmI ke hRdaya meM hI kyA pratyeka AdhyAtmika mahApuruSa ke hRdaya meM 'Atma namaskAra, darzana, stuti karate hue use vikAsa meM lAne, doSa rahita karane v| maMtra' aMkita ho jAtA hai, Atma maMtra kA hI dUsarA nAma 'rAma maMtra' hai| eka yahI vaha AtmA meM paramAtmabhAva kI jAgrati karane ke samasta sAdhanoM kA varNana kiyA hai| __ maMtra jo puruSa ko mahApuruSa aura mahApuruSa ko mokSadhAma meM pahuMcAne kI sAmarthya unakA AtmA hI ArAdhaka va AtmA hI ArAdhya deva thaa| AtmA hI dhyAna, AtmA rakhatA hai| yaha maMtra sAmpradAyika nahIM, saMsAramAnya maMtra hai| hI dhyAtA aura AtmA hI dhyeya thaa| AtmA hI jJAna, AtmA hI jJAtA aura AtmA (tAraNa vANI se sAbhAra) hI jJeya thaa| AtmA hI darzana, AtmA hIjJAna aura AtmA hI cAritra thaa| AtmaguNa pUjA kI sAmagrI, AtmabhAvanAeM pujArI aura AtmA hI deva thaa| AtmA hI AtmA meM AtmA se AtmA kI zuddha pariNati lekara AtmA hI ke lie AtmakalyANa ko ramaNa karanA thA aura yahI mArga kalyANakArI unakI dRSTi meM thA, jainadharmAnusAra - unnati kA sopAna : cintana thA athavA janahitakArI thaa| jo jIva Atma svarUpa kA cintana nahIM karatA aura nAzavAna vinAzIka jainadharma sAmpradAyika nahIM Atmadharma hai| mAnava to kyA prANImAtra ke sAtha vastuoM kI cintA karatA hai vaha Atma svarUpa ko upalabdha nahIM kara vaha dharma nyUnAdhika rUpa se apanA prakAza kara rahA hai aura yathAyogya hita bhI kara sakatA, ciMtA AkulatA-vyAkulatA ko bar3hAtI hai| cintana Atma zAMti rahA hai, aisI unakI vicAradhArA thii| unakI isa vicAradhArA ke pramANasvarUpa ko pragaTa karatA hai| Atma cintana karake hI jIva sukhI raha sakatA hai| unake dvArA racita zrI adhyAtmavANI graMtha hai tathA jAti-pAMti ke bhedabhAva rahita jisa prakAra hama duniyAM kI ciMtA karate haiM usI prakAra apanA ciMtana kareM saba ko apanAnA hai| pratyeka dhArmika aura vyavahArika kriyAoM meM Atma jJAna kI to sukha kA anubhava hogaa| pApoM ko utsAha pUrvaka karanA saMsAra kI puTa honA cAhie yaha unakA mUla maMtra hai| binA AtmabhAvanA ke samasta kriyAeM ciMtAeM karanA du:kha kA kAraNa hai| ciMtana hI Atma unnati kA ekamAtra nirarthaka haiM, aisA unhoMne pratipAdana kiyA hai| zrI tIrthaMkaroM ke upadeza ko ciMtAmaNi mArga hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkaraNa ke pariprekSya meM om namaH siddham aura om nama: siddhebhyaH anAdi nidhana NamokAra mahAmaMtra meM Namo siddhANaM yaha arddhamAgadhI prAkRta bhASA meM hai| isameM siddhANaM' yaha siddha zabda kI SaSThI vibhakti hai kyoM ki prAkRta meM caturthI nahIM hotI hai| prAkRta bhASA prAkRtika yA naisargika hotI hai aura saMskRta bhASA saMskArita yA parimArjita hotI hai| uparokta maMtra kA anuvAda do prakAra se huA, prathama 'namaskaromi siddham' aura dvitIya namaH siddhebhya: kAlAMtara meM karomi' isa kriyA kA lopa huA kyoMki vartamAna kAla meM prathama puruSa eka vacana kA rUpa svayaM (ahaM) ke lie prayukta hotA hai vahAM kriyAvAcaka zabda kI utanI AvazyakatA nahIM rahatI jitanI dvitIya puruSa yA tRtIya puruSa meM anya kAla kI kriyA meM hotI hai| ata: 'nama: siddhebhyaH' aisA saMkSipta rUpa raha gayA hai| 'namaH siddhebhyaH' meM nama: avyaya hai aura pANinIya sUtra 'namassvasti svAhA / svadhAlavaSaGyogAzca' 2/3/16 ke anusAra caturthI huii| artha huA maiM siddhoM ko namaskAra karatA huuN| 'nama: siddham' kA artha huA maiM siddha ko namaskAra karatA huuN| arthAt siddha zabda kA prayoga eka vacana meM huA hai| yadyapi 'siddham' zabda eka vacana jaisA lagatA hai aura eka siddha anaMta aura 'adidANAgada vaTTamANa kAlattaya siddhANaM savva siddhANaM Nicca kAlaM NamaMsAmi' aisA ArSa vacana siddha bhakti meM AtA hai| aura bahuvacana kA artha hI siddha zabda dhvanita karatA hai yahAM 'siddha' zabda saMgrahanaya kI apekSA rakhatA hai jaise ki AcArya nemicaMdra siddhAMta deva ne vRhad dravyasaMgraha meM likhA hai 'jIvamajIvaM davvaM jiNavara vasaheNa jeNa NiddiDha' aura aise saikar3oM udAharaNa mila jaayeNge| 'siddham' zabda kA prayoga mAtra jainiyoM kI hI dharohara mAnanA ucita nahIM hogaa| eka subhASita meM kahA hai 'bho rAjan ! siddho'haM tvatprasAdataH / pazyAmyahaM jagatsarvaM na mAM pazyati kazcan / eka yAcaka rAjA ke darabAra meM jAkara kahatA hai, yAcaka rAjA ke darabAra meM jAkara kahatA hai, mahArAja! ApakI kRpA se maiM siddha bana gayA hUM kiMtu mujhe koI nahIM dekhatA arthAt mujhe koI bhikSA nahIM detA hai| samrATa azoka ne gujarAta meM giranAra meM sikatA aura pAlAdUnI nadiyoM ko rokakara sudarzana setu banavAyA, jo bAda meM ati vRSTi meM baha gayA pazcAt usa prAMta ke mahAkSatrapa (gavarnara) rudradAmana ne durusta karavAyA,usa durustIkaraNa kA zilAlekha likhavAyA, jisakA AraMbha siddham zabda se huA hai| 'siddham tadrAjaM sudarzanaM kAritam' Adi yaha IsA pUrva 300 ke pUrva kI bAta hai| (Epigraphica India vol. Vill page 477) bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna yA kucha varSa bAda bauddha dharma kI sthApanA huI, jisake saMsthApaka gautama buddha kahalAe, unakA pUrva nAma 'siddhArtha' thaa| siddhArtha kA artha hai jisane apanA prayojana siddha kara liyA hai| bhAratIya vaidika saMskRti meM bhI siddha zabda kA anekoM bAra prayoga huA hai| isI zrRMkhalA meM zrImad jina tAraNa svAmI ne kahA hai siddha siddhi sadartha, siddhaM subaMdha nimmalaM vimalaM / darsana mohaMdha vimuka, siddha suddha smaayrhi|| (jJAna samuccaya sAra gAthA-709) artha-siddha pada kI prApti hI (sadartha) prayojanabhUta hai| yahI sadartha arthAt ratnatraya mArga hai| yaha siddha paryAya zuddha hai, nirmala hai, vimala hai| darzana moha se vimukta karAne vAlI hai ata: usa paryAya ko prApta karane ke lie zuddha AcaraNa kro| siddham siddha sarUvaM, siddham siddhi sauSya saMpattaM / naMdo paramAnaMdo, siddho suddho mune adhvA / / 703 // Upara meM siddha avasthA prApta karane kI vidhi 709 vIM gAthA meM aura 14 veM guNasthAna kA varNana 703 naM. kI gAthA meM kiyA hai| usI prakAra 'OM namaH siddham' (khAtikA vizeSa sUtra-1) OMnamaH siddhi mukti prasAda te, sAha saha dhuva asthAna kAla koDi jA (khAtikA vizeSa sUtra-81) tathA zrI khAtikA vizeSa kA AraMbha 'om namaH siddham aura OM nama: uvana siddha namo namaH (chadmastha vANI jI dvitIya adhikAra sUtra-1) aura OM nama: siddham tRtIya adhikAra meM, OM namaH siddham caturtha adhyAya meM AyA hai| OM nama: siddham meM mere vicAra se om zabda svasti vAcaka hai aura 'namaH siddham' meM hI vAkya pUrA ho jAtA hai| yadi hama om namaH itanA hI vAkya le leM to bhI vAkya pUrA ho jAtA hai| spaSTa hai ki om meM paMca parameSThI garbhita haiM, ata: om nama: meM hI siddhoM ko namaskAra ho cukA hai| udAharaNArtha- uvaM nama: vindate jogii| (paMDita pUjA jI gAthA-3) om zabda svasti vAcaka hai jo kisI bhI dhArmika graMtha ke paThana ke Adi aura aMta meM uccAraNa kiyA jAtA hai| om zabda kA avyaya rUpa meM prayoga gaMbhIratA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hAmI (yes) bharane ke lie kiyA jAtA hai| (ApaTe kA saMskRta aMgrejI zabda koza pR. 319) zabda kI tIna zaktiyAM kahI gayI haiM 1. abhidhA 2. lakSaNA aura 3. vyaJjanA / yahAM abhidhA se apane nijAtmA kA bodha nahIM hotA yaha bAta bilkula spaSTa hai| aura na hI jahad, ajahad aura jahadAjahad lakSaNA se / vyaJjanA se bhI nahIM kyoMki yahAM aisA koI vyaJjaka zabda upasthita nahIM hai jo zuddha kArya paryAya ko chor3akara kAraNa zuddha paryAya kI vyaJjanA kare / yahAM anumAna bhI kAma nahIM karatA jo zuddha kAraNa paryAya kI ora iMgita kare / anumAna ke lie jAti pratijJA aura vyakti pratijJA kI AvazyakatA hotI hai jise kramaza: General enunciation aura Particular enunciation kahate haiN| ata: isa kasauTI para bhI kharA nahIM utrtaa| udAharaNArtha- pravacanasAra kI 80 naMbara kI gAthA jo arahaMta ko dravya guNa paryAya se jAnatA hai vaha apane AtmA ko jAnatA hai, tAtparya yaha hai ki arahaMta pratyakSa dekhe jAte haiM, sune jAte haiM (siddhoM ko nahIM) ki unakI paryAya zuddha kyoM aura kaise huii| uttara meM siddhAnta: kaha sakate haiM ki vaha zuddhatA AtmA meM vidyamAna hai taba to karma mala jhar3ane para paryAya meM zuddhatA AI hai| ataH hama bhI usa zuddhatA kA apane AtmA meM anumAna kareM aura hama bhI usakA sAdhana (ratnatraya) juttaayeN| isalie yaha gAthA hamAre kAraNa paramAtmA kA anumAna karAtI hai| arahaMta ke dravya guNa paryAya General enunciation aura mere AtmA ke dravya guNa paryAya Particular enunciation hai| aura vaisA maiM zuddha hUM yaha anumAna Inference hai| jJAnI kI dhyAna kI prakriyA meM upayoga eka samaya apane AtmA kI ora, dUsare samaya meM kisI parameSThI kI ora jAtA hai aura aisA badalAva niraMtara calatA rahatA hai| dhyAna kisa maMtra ke dvArA ho rahA hai yaha bAta gauNa ho jAtI hai| vaha om ho yA om namaH yA om namaH siddham ho yA om namaH siddhebhyaH ho yA anya koI bhI maMtra ho / kyoM ki 'amaMtramakSaraM nAsti' yaha ukti padastha dhyAna ko sArthaka karatI hai| zabda vyAkaraNa aura evaMbhUtanaya kI apekSA dhyAna meM rakhate hue uparokta vicAra maiMne rakhe haiN| yaha vicAra mere apane nijI haiN| isameM kisI pakSa vyAmoha kA koI sparza nahIM hai| ina vicAroM ke zabdAMkana se kisI kA anAdara ho aisI bhI bhAvanA nahIM hai / maiMne OM namaH siddham ke saMbaMdha meM apane svayaM ke ciMtana kA zabdAMkana kiyA hai| rAmaTeka dinAMka 14-1-2003 17 geMdAlAla jaina tAraNa paMtha kI sAdhanA bhedajJAna - isa zarIrAdi se bhinna maiM eka akhaNDa avinAzI caitanya tatva bhagavAna AtmA hU~, yaha zarIrAdi maiM nahIM aura yaha mere nahIM / tatva nirNaya - jisa jIva kA jisa dravya kA jisa samaya jaisA jo kucha honA hai, vaha apanI tatsamaya kI yogyatA anusAra ho rahA hai aura hogA, use koI bhI TAla phera badala sakatA nahIM / vastusvarUpa maiM dhruva tatva zuddhAtmA hUM, yaha eka-eka samaya kI calane vAlI paryAya aura jagata kA trikAlavartI pariNamana kramabaddha nizcita aTala hai, isase merA koI saMbaMdha nahIM hai| dravya dRSTi - - dravya ko satsvarUpa se dekhanA / jo sAdhaka isa sAdhanA patha para calatA hai vaha tAraNa paMthI arthAt mokSamANI hai| 18
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra sAra * rAkha se bartana zuddha hotA hai, khaTAI se tAMbe kA bartana aura dhArA ke bega se nadiyA~ zuddha hotI haiM isI prakAra maMtra japa se mana zuddha hotA hai| * hAthI kevala aMkuza se, ghor3A hAtha (cAbuka) se, sIMga vAlA jAnavara lAThI se| aura duSTa manuSya ko talavAra se vaza meM kiyA jAtA hai, isI prakAra caMcala mana ko vairAgya aura maMtra japa Adi ke abhyAsa se vaza meM kiyA jAtA hai| * apanI strI, bhojana aura dhana ina tInoM meM saMtoSa karanA cAhiye; kiMtu vidyA par3hanA,japa karanA-karAnA aura dAna denA ina tInoM meM saMtoSa nahIM karanA caahiye| * maMtra japa smaraNa tattva carcA karane se jJAna dhyAna kI siddhi hotI hai aura unase uttama AcaraNa svata: hone lagatA hai| * maMtra japa ke satat abhyAsa se jIvana madhuratA se bhara jAtA hai, sukhamaya bana jAtA hai, Atma zAMti kA anubhava hotA hai aura aneka vizeSatAyeM pragaTa hotI * samaya, samajha, sAmragI, aura sAmarthya ina cAroM ko apane meM lagAnA sadapayoga hai aura para meM lagAnA durupayoga hai| * maMtra japa aura dhyAna Atma sAkSAtkAra karane ke upAya haiM, isase Atma jyoti kA darzana hotA hai aura Atma tattva paramAtma svarUpa meM laya hotA hai| * mauna ke samaya yathAsaMbhava zAMtacitta hokara dhyAna aura maMtra japa hI karanA caahie| * dhyAna kI carama avasthA meM sAdhaka AnaMda mahodadhi meM nimagna ho jAtA hai| * asta-vyasta dhvasta evaM bhagna mana ko zAMta sakhI aura svastha karane ke lie maMtra japa aura dhyAna sarvazreSTha auSadhi hai| * manuSya janma saba janmoM kA aMtima janma hai, isa janma meM saMsAra se sadA ke lie mukta hone kA maukA milA hai, isa mauke ko hAtha se nahIM gaMvAnA caahie| * mana atyaMta caMcala hai aura prati samaya saMsAra ke sabjabAga dikhAtA rahatA hai, isako vaza meM karane kA aura Atma zuddhi kA sabase uttama sAdhana maMtra japa maMtra kA svarUpa akSara athavA akSaroM ke samUha ko maMtra kahate haiN| "nirbIjamakSaraM nAsti' arthAt aisA koI akSara nahIM hai jisameM zakti na ho| zabda kI zakti aparimita hai aura usakA anubhava hameM apane jIvana meM hotA rahatA hai| zabdoM kA mana para sIdhA prabhAva par3atA hai| jaise-koI vyakti hamase kucha bhalA-burA kaha de to mana meM usI bAta ko lekara aneka prakAra kI taraMgeM uThatI haiM, isI prakAra maMtra rUpa zabdoM ke dvArA aMtara meM zubhatA kA jAgaraNa, ekAgratA, samatA kA anubhava hotA hai| isIlie kahA bhI hai - zabda saMbhArai boliye,zabda ke hAtha na paaNv| eka zabda se auSadhi, eka zabda se ghAva // akSara aura zabdoM se milakara hI maMtra banate haiN| kabhI-kabhI saMta sadguru sAMketika rUpa meM kucha yuktiyAM batA dete haiN| jijJAsu ke lie vaha yuktiyAM maMtra kI taraha kArya karatI haiN| bujurgoM ke anubhava bhI sAvadhAna puruSa ke lie maMtra kI taraha upayoga meM Ate haiN| ___mahAbhArata ke yuddha kI ghaTanA hai ki jaba karNa aura arjuna kA yuddha huA to karNa ke sArathI zakuni ne kuMtI ko die gae apane vacana ke anusAra karNa ko harAne kA eka sarala mArga apnaayaa| jaba arjuna bANa chor3atA thA to vaha cillAtA thA "vAha arjuna" aura jaba karNa bANa chor3atA thA taba vaha use jhir3akate hue kahatA thA- "chi:"| isa utsAha aura anutsAhakAraka vAkyoM ne eka ko jitA diyA aura dUsare ko harA diyA, ata: zabda kI zakti aparimita hai| amantramakSaraM nAsti, nAsti muulmnaussdhm| ayogya: puruSo nAsti,yojakastatra durlabhaH // artha-koI akSara aisA nahIM jo maMtra na ho, koI per3a kI jar3a aisI nahIM jo auSadhi na ho aura koI puruSa aisA nahIM jo yogya na ho, kiMtu "yojakastatra durlabhaH" yojaka to durlabha hI hotA hai| kina zabdoM ke milAne se kisa prakAra kI zakti paidA hotI hai, isako jAnakara una zabdoM kI yojanA karanA hI durlabha kArya hai, kiMtu jJAnI yogI sAdhakoM ke jIvana meM yaha sulabha hotA hai| jo maMtra dRSTA yA usake AviSkartA hote haiM ve isa prakAra kI samAyojanA karake akSaroM kA mela milAkara akSaroM ko maMtra kA rUpa dete haiM aura apanI aMtarbhAvanA ko usa sAdhana se siddhi taka pahuMcane kA mArga prazasta karate haiN| una akSaroM ke mela se usa prakAra kI kArya sAdhaka zakti pragaTa hotI hai, kiMtu maMtra meM kevala akele hI zabda zakti kArya nahIM karatI balki anya zaktiyAM bhI kArya karatI haiN| ve anya zaktiyAM haiM- maMtra kA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcya padArtha, maMtra ke yojaka kI AtmIka bhAvanA jo usake dvArA yojita maMtra meM sadA anusyUta rahatI hai aura maMtra ke japakartA kI AtmIka bhAvanA Adi / abhiprAya yaha hai ki pada, padArtha aura padoM ke yojaka kI AdhyAtmika zakti kA samanvaya hI maMtra hai| yaha tInoM jaise hote haiM, maMtra kI zakti bhI vaisI hotI hai| zabda ke pIche usake smaraNa, japakartA kI AdhyAtmika zakti kA bala honA jarUrI hai| usake binA kore zabda mAtra kucha nahIM kara skte| yaha AdhyAtmika zakti hI sAdhanA meM upayogI hai| jaise- muni ke zarIra se nikalane vAlA taijasa zarIra zubha bhI hotA hai aura azubha bhI hotA hai| donoM ke lie muni kA utkRSTa tapasvI honA Avazyaka hai kyoMki usake binA isa prakAra kI vizeSa yogyatA, vizeSatA utpanna nahIM ho sakatI, usI prakAra maMtra zakti ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| aMtara kevala itanA hI hai ki aniSTakAraka maMtra zakti kA prayoga usake prayogakartA ke lie bhI aniSTakAraka hI hotA hai kyoMki dUsare kA burA karane vAle kA bhalA kabhI nahIM ho sktaa| ajJAnI jIva kA AcaraNa mithyAdarzana, jJAna ke kAraNa viparIta hotA hai, use apane hitAhita kA bhI viveka nahIM hotA kiMtu samyakdRSTi jJAnI sAdhaka yogIjanoM ko samyakdarzana jJAna hone se unake aMtas meM sva-para, hita-ahita kA viveka hone se jJAnI kabhI dUsaroM kA burA vicAratA hI nahIM hai, vaha sabake prati prema vAtsalya se bharA hotA hai| usake hRdaya meM jagata ke sabhI jIvoM ke prati maitrI aura karuNA bhAva hotA hai| jJAnI sAdhaka maMtra zakti kA sadupayoga bhI apane AtmakalyANa ke lakSya se apane lie, apane mukta hone ke lie karatA hai| isa prakAra maMtra akSara yA akSaroM kA samUha hai| jisameM sAdhaka ke aMtara bhAvoM kI ekAgratA hone para vaha jJAnI ke lie Atma zuddhi, Atma kalyANa karane meM bahuta bar3A sAdhana bana jAtA hai| maMtra zAstra kI dRSTi se zabda athavA zabdoM meM saMsthApita divyatva evaM AdhyAtmika UrjA hI maMtra hai| kisI RSi athavA svayaM Izvara tIrthaMkara dvArA apanI tapaH pUta vANI meM ina maMtroM kI racanA kI jAtI hai| ina maMtroM kA prabhAva yuga yugAntara taka banA rahatA hai| maMtra meM nihita zabda, artha aura svayaM maMtra sAdhana hai| maMtra ke dvArA zuddhatama Atmopalabdhi (mukti) evaM laukika siddhiyA~ bhI prApta hotI haiN| maMtra kA pramukha lakSya AdhyAtmika vizuddhatA hI hai, maMtra meM nihita IzvarIya guNoM aura zaktiyoM kA pavitra 2 mana aura zuddha vacana se manana evaM japa karane se mAnava kA sabhI prakAra kA trANa hotA hai aura usameM apAra bala kA saMcaya hotA hai / zabdoM meM sampuTita divyatA hI maMtra hai| maMtra ke nimnalikhita aMga hote haiM- maMtra kA eka aMga RSi hotA hai, jise isa maMtra ke dvArA sarvaprathama AtmAnubhUti huI aura jisane jagata ko yaha maMtra pradAna kiyaa| maMtra kA dvitIya aMga chanda hotA hai jisase uccAraNa vidhi kA anuzAsana hotA hai| maMtra kA tRtIya aMga devatA hai jo maMtra kA adhiSThAtA hai| maMtra kA caturtha aMga bIja hotA hai jo maMtra ko zakti pradAna karatA hai| maMtra kA paMcama aMga usakI samagra zakti hotI hai, yaha zakti hI maMtra ke zabdoM kI kSamatA hai| yaha saba milakara mAnava ko upAsya devatA, iSTa kI prApti karavA dete haiN| maMtra kevala AsthA para AdhArita nahIM haiN| inameM korI kapola kalpanA karane kI pravRtti nahIM hai| maMtra vAstava meM pravRtti kI ora nahIM apitu nivRtti kI ora hI mAnava kI citta vRttiyoM ko nirdiSTa karate haiN| maMtra vijJAna ko samajhakara hI maMtra kSetra meM AnA caahiye| zabda aura cetanA ke gharSaNa se naI vidyuta taraMgeM utpanna hotI haiN| maMtra vijJAna isI ghArSaNika vidyuta UrjA para AdhArita hai| maMtra se vAstava meM hama zakti bAhara se prApta nahIM karate apitu hamArI suSupta aparAjeya caitanya zakti jAgRta evaM sakriya hotI hai| maMtra kA vyutpatyartha evaM vyAkhyA maMtra zabda saMskRta bhASA kA zabda hai| isa zabda kI vyutpatti kaI prakAra se kI jA sakatI hai aura kaI artha bhI prApta kiye jA sakate haiM - maMtra zabda 'man' dhAtu (divAdigaNa) meM pTUna (tra) pratyaya lagAkara banatA hai| isa vyutpatti ke anusAra isakA artha hotA hai- "jisake dvArA AtmA kA Adeza arthAt svAnubhava yA sAkSAtkAra kiyA jAe vaha maMtra hai| dUsarI vyutpatti meM man dhAtu kA 'vicAraparaka' artha lagAyA jA sakatA hai aura taba artha hogA- maMtra vaha hai jisake dvArA AtmA kI vizuddhatA para vicAra kiyA jAtA hai| tIsarI vyutpatti meM man dhAtu ko satkArArtha meM lekara artha kiyA jA sakatA hai- maMtra vaha hai jisake dvArA mahAna AtmAoM kA satkAra kiyA jAtA hai| isI prakAra man ko zabda mAnakara (kriyA na mAnakara) trANArtha meM tra pratyaya jor3akara pulliMga maMtra zabda banAne se yaha artha pragaTa hotA hai ki maMtra vaha zabda zakti hai jisase mAnava mana ko laukika evaM pAralaukika trANa (rakSA) milatA hai| maMtra vAstava meM uccarita kie jAne vAlA zabda mAtra nahIM hai, uccAryamAna 3
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtra, maMtra nahIM hai| maMtra meM vidyamAna anaMta evaM aparAjeya adhyAtma zakti parameSThI zakti evaM daivI zakti hI maMtra hai| ataH maMtra zabda meM man + tra yaha do zabda kramazaH * manana ciMtana aura trANa arthAt rakSA aura zubha kA artha dete haiN| manana dvArA maMtra se pAThaka ko AdhyAtmika Atma guNoM kI anubhUti hotI hai| isase zaktizAlI hokara vaha kaSTaprada sAMsArikatA se trANa pAne meM samartha hotA hai| maMtra zabda kA eka viziSTa artha bhI dhyAna dene yogya hai| man arthAt citta kI tra arthAt tRpta avasthA arthAt pUrNa avasthA arthAt Atma sAkSAtkAra kI siddha ke samAna nirvikalpa avasthA hI maMtra hai| vAstava meM cittazakti caitanya kI saMkucita avasthA meM citta banatI hai aura vahI vikasita hokara citi (vizuddha AtmA) banatI hai / citta jaba bAhya vedya samUha ko upasaMhRta karake aMtarmukha hokara cidrUpatA ke sAtha abheda vimarza saMpAdita karatA hai to yahI usakI gupta maMtraNA hai, jisake kAraNa use maMtra kI amidhA milatI hai| ataH maMtra devatA ke vimarza meM tatpara tathA usa devatA ke sAtha jisane sAmarasya prApta kara liyA hai aise ArAdhaka kA citta hI maMtra hai, kevala vicitra varNa saMghaTanA hI nhiiN| maMtra AtmajJAna aura paramAtma siddhi kA mUla kAraNa hai, paraMtu yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai jaba jJAna hRdayastha ho jAe aura AcaraNa meM Dhala jaae| mahAtmA gAMdhI ne ucita hI kahA hai-"agara yaha sahI hai aura anubhava vAkya hai to samajhA jAe ki jo jJAna kaMTha se nIce jAtA hai aura hRdayastha hotA hai, vaha manuSya ko badala detA hai AvazyakatA yaha ki vaha jJAna Atma jJAna ho|" jisakA pATha mAtra karane se kArya siddha ho jAte haiM use maMtra kahate haiN| jisako niyama sAdhanA pUrvaka japa Adi karake siddha karanA par3atA hai use vidyA kahate haiN| jaina graMthoM meM vidyA aura maMtra meM yahI bheda batAyA hai| aisA kahA bhI jAtA hai ki jisakI adhiSThAtR devatA strI hotI hai vaha vidyA hai aura jisakA adhiSThAtR devatA puruSa hotA hai vaha maMtra hai| caudaha pUrva ke aMtargata vidyAnuvAda nAma ke pUrva meM aneka vidyAoM aura maMtroM ke hone kA varNana graMthoM meM par3hane meM AtA hai| vartamAna bhautika yuga meM yaha sabhI vidyAyeM lupta ho gaI haiN| atIta ke itihAsa se vidita hotA hai ki prAcIna bhArata meM maMtra sAdhanA kA bahuta jora thA aura anekoM maMtra japakartA sacce sAdhaka the| ina vidyAoM ke lupta hone kA kAraNa yaha hai ki maMtra sAdhanA kA durupayoga karane athavA maMtra Adi kI Ar3a meM Thaga vidyA kA Azraya lene se yaha vidyA badanAma bhI huI aura lupta bhI ho gaI / maMtra japa sAdhanA kA mukhya lakSya AtmazAMti aura Atma kalyANa hotA hai, bAhya pradarzana aura dhaMdhA caMdA karanA nhiiN| zAstroM meM aneka maMtra aura vidyAoM kA 4 ullekha milatA hai kiMtu inake japa sAdhanA smaraNa karane meM sva lakSya hI pramukha hai / maMtra zAstra kI dRSTi se yaha maMtra apane ApameM alaukika hai| yaha 'mahato mahIyAna' aura 'laghuto laghIyAna' hai arthAt jahAM yaha kucha arthoM meM mahAna se bhI mahAna hai vahIM kucha arthoM meM laghu se bhI laghu hai| eka ora isakI zakti atula hai, duniyA~ kI aisI koI riddhi siddhi nahIM hai jo isake dvArA prApta na kI jA sake kiMtu sAdhaka kA lakSya una sabakI ora se niSkAma honA jarUrI hai| kAmanA karake maMtra kI ArAdhanA karane se usakI prApti meM saMdeha hai paraMtu niSkAma hokara maMtra kI sAdhanA karane se usakI prApti nizcita hai| jahAM saMsAra ke anya maMtra kAmanA karane se usakI pUrti karate haiM vahIM yaha maMtra niSkAma hone se sArI kAmanAoM kI pUrti karatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yaha maMtra prathama to usa mahatI Atmazakti kI pratidhvani hai jo aMtara se uThatI hai| dUsarI bAta niSkAma rUpa se japane se upArjita hone vAlA puNya saba kArya hone meM nimitta banatA hai| cAhane se kArya nahIM hotA, puNyodaya ke binA jisa vastu ko cAho vaha aura dUra hotI hai kyoMki jisakI kAmanA karo, icchA karo vaha nahIM milatA aura dUra bhAgatA hai kiMtu jise na cAho, upekSA karo vaha pIche-pIche ghUmatA hai| kahA bhI hai| - * mAyA kI gati chAyA jaisI, dharai cale to dhAve / tAhi chor3a jo bhAga cale to pIche pIche Ave // AcArya samaMtabhadra mahArAja ne likhA haivibheti mRtyorna tato'sti mokSo, nityaM zivaM vAJchati nAsya lAbha: / tathApi bAlo bhaya kAma vazyo, vRthA svayaM tatyata ityavAdIH // // vRhat svayaMbhU stotra // prANI mauta se DaratA hai, viSThe kA kIr3A bhI maranA nahIM cAhatA, kiMtu usase kisI kA chuTakArA nahIM hai| sabhI ko mauta ke muMha meM jAnA hI par3atA hai| pratyeka manuSya sadA isa bAta kI icchA karatA hai ki kabhI bhI merA koI aniSTa na ho sadA zubha hI zubha ho, kintu usakI yaha kAmanA pUrI nahIM hotI, isake sAtha aniSTa bhI lagA hI rahatA hai phira bhI yaha mUrkha prANI vyartha hI bhaya aura kAmanA ke cakkara meM par3akara kleza bhogatA hai| ataH icchA vyartha hai kyoMki jo hama cAhate haiM vaha hotA nahIM aura jo hotA hai vaha hama cAhate nhiiN| jo hotA hai vaha bhAtA nahIM, aura jo bhAtA hai vaha hotA 5
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanA aura maMtra maMtra japa ke saMbaMdha meM zrI nemicaMdrAcArya mahArAja ne dravya saMgraha graMtha meM likhA nahIM, saMsAra kA aisA hI svarUpa hai yaha saba apane anubhava se hI pramANa kara apanA jIvana samatA zAMti AnaMda maya ho jAye yahI prayojanIya hai| ___ saMsAra kI yaha vicitratA dekhakara hI maMtra dRSTA RSiyoM ne vizva ko yaha amUlya sIkha dI hai ki tyajyate rajyamAnena, rAjyenAnyena vA jnH| bhajyate tyajyamAnena, tatyAgo'stu vivekinAm // ||ksstr cUDAmaNi // anurakta hone se rAjya sampadA yA anya vibhUti svayaM manuSya ko chor3a detii| hai aura virakta hone se usake caraNoM meM loTatI hai ata: vivekI puruSoM ko usakA tyAga kara denA hI ucita hai| __maMtra ke dvArA jisa iSTa kI ArAdhanA kI jA rahI hai vaha pUrNa vItarAgI nispRha hai| Upara jo zikSA hai vaha unakI hI dena hai, unhIM ke anubhava kA sAra hai| usa svarUpa kA vivecana Age kiyA gayA hai usakI mahimA kA bodha usa vivecana se hogA ki vaha paramAtmA aura siddha svabhAva kitanA punIta, kitanA vizuddha aura kalyANakArI hai| unhIM siddha paramAtmA aura siddha svabhAva kI zakti kA hI yaha pratApa hai jo yaha maMtra itanA advitIya hai, kyoMki jar3a kI zakti se cetana kI zakti aparimita hai| jar3a kI zakti to cetana ke hAtha kA khela hai vahI usakA AviSkartA hai aura vahI usakA rodhaka bhI hai ata: paripUrNa Atma zakti se yukta mahApuruSoM kI ArAdhanA evaM siddha svabhAva kI anubhUti se niSpanna hone ke kAraNa OM namaH siddham maMtra anya maMtroM se viziSTa hai| isakI vizeSatA yaha hai ki prAya: maMtra atyaMta gUDhArthaka hote haiN| unakI zabda racanA aisI hotI hai ki unakA uccAraNa karanA bhI kaThina hotA hai phira artha kI bAta to dUra hai| acche-acche maMtra vettA aura sAdhaka bhI unake artha se aparicita hote haiM kiMtu yaha maMtra itanA sarala hai ki sAmAnya manuSya bhI saralatA se isakA artha grahaNa kara letA hai| "UMkAra mayI siddha paramAtmA ke samAna nija siddha svabhAva ko (svAnubhUti pUrNa) vaMdana namaskAra hai|"is artha ko grahaNa karane meM koI kaThinAI nahIM hai| isa maMtra kI saralatA dekhakara koI yaha kahe ki yaha to maMtra hI nahIM hai, kucha zabda aura vAkyoM kA samUha mAtra hai, kiMtu aisI AzaMkA ucita nahIM hai kyoMki jisa maMtra kA jaisA kArya hotA hai usakI zabda racanA bhI usI ke anurUpa hotI hai| yaha maMtra siddhi dAtA hai ata: usI ke anurUpa usakI zabda racanA bhI hai| paNatIsa sola chappaNa, cadudugamegaM ca javaha jhaaeh| parameTTi vAcayANaM, aNNaM ca guruvaeseNa // paiMtIsa akSara kA maMtra, solaha akSara kA maMtra, chaha, pAMca, cAra, do aura eka akSara ke jo parameSThI vAcaka maMtra haiM unakA dhyAna karanA caahie| guru ke upadeza aura AjJA se anya maMtroM kA bhI dhyAna karanA caahie| paiMtIsa akSara kA maMtra - NamokAra maMtra Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo uvamAyANa Namo loe sabba sAhUrNa solaha akSara kA maMtra- arahaMta siddha AiriyA uvajjhAyA saahuu| arhatsiddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyo nmH| chaha akSara kA maMtra- OM nama: siddhebhyaH, arahaMta siddha. OM hIM ahaM nmH| pAMca akSara kA maMtra - OM namaH siddham asi Au sA cAra akSara kA maMtra - arahaMta, arhatsiddha do akSara kA maMtra - siddha, arha eka akSara kA maMtra - OM, oM, a ina maMtroM ke alAvA anya maMtroM kA bhI japa kiyA jAtA hai| azubha bhAva aura pApa se bacane ke lie bhAvoM kI zubhatA evaM dharma prApti kA patha prazasta karane meM maMtra japa zreSTha sAdhana hai| jaina dharma meM maMtroM kI bahulatA ko dekhakara yaha siddha hotA hai ki jainAcArya maMtra vidyA ke jJAtA rhe| jisa kAla meM bhArata meM maMtravAda kI pradhAnatA thI usa kAla ke prabhAva se jaina bhI achUte nahIM rahe haiM aura unhoMne bhI isa ora dhyAna dekara maMtra sAhitya ko vikasita kiyaa| isakA kAraNa yaha saMbhava hai ki mAnava samAja meM camatkAra ko namaskAra karane kI sahaja pravRtti dekhI jAtI hai, use thor3A sA bhI camatkAra dikhAkara eka indrajAliyA bhI mohita kara letA hai| phira maMtra vAdiyoM kA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ to kahanA hI kyA hai ? ata: camatkAra priya bhole bhavya jIvoM ko camatkAroM ke cakkara meM par3akara pathabhraSTa hone se bacAne ke lie aura jaina maMtra vidyA kI AdhyAtmika yathArthatA se paricita karAne ke lie AcAryoM ko isa ora apanA upayoga lagAnA par3A ho to koI Azcarya nahIM hai, kiMtu yaha spaSTa hai ki vItarAgI saMtoM AcAryoM kA isa vidyA ke prati laukika khyAti Adi kI apekSA Adara bhAva kabhI nahIM rhaa| unhoMne isakA upayoga jina zAsana kI rakSA prabhAvanA aura jIvoM ko sanmArga meM lagAne ke lie hI kiyA jo pUrNata: ni:svArtha dharma prema ko vyakta karatA hai| jJAnI AcArya satpuruSoM kA maMtra vidyA ke prati koI laukika AkarSaNa na hone kA kAraNa hai ki jaina dharma kA mukhya lakSya mokSa hai aura mokSa kA abhilASI mumukSu yogI jJAnI sAdhaka eka mAtra nija zuddhAtma svarUpa kI iSTatA pUrvaka mokSamArga meM prIti pUrvaka gamana karatA hai / vyavahAra meM vItarAgI sarvajJa hitopadezI paramAtmA sacce deva kI bhakti ArAdhanA karatA hai| vaha rAgI-dveSI devatAoM kI upAsanA aura mithyAbhAva se pUrNa ADaMbara aura prapaMcoM meM kabhI nahIM pdd'taa| yadi aisA kare to vaha mokSAbhilASI hI nahIM hai| vItarAgatA hI dharma hai| AtmakalyANa ke mArga meM vItarAgI hone ke lakSya se hI sAdhanA ArAdhanA kI jAtI hai| rAga ke lakSya yA rAga kI pUrti ke lakSya se koI bhI vItarAgI nahIM ho sktaa| yaha sAdhanA kA mArga atyaMta sUkSma hai| vItarAgatA kA sAdhaka rAgarUpa kisI bhI prapaMca meM nahIM par3atA kyoMki yaha usakA lakSya nahIM hai| usakA lakSya to vItarAgI jJAnI aura mukta hone kA hai| mokSa kI prApti kI aMtarbhAvanA se Atma sAdhanA karate hue yadi anAyAsa use koI Rddhi siddhi prApta bhI ho jAve to bhI vaha usa ora dRSTi nahIM detaa| vaha usa ora se udAsIna hokara apane lakSya kI ora hI dRSTi rakhatA hai, bhUlakara bhI usakI ora AkRSTa nahIM hotA, kyoMki yaha laukika Rddhi siddhiyA~ mokSa kI sAdhaka nahIM hotI haiN| jaba hastinApura meM rAjA padma se rAjya lekara rAjA bali ne akampanAcArya mahArAja aura unake saMgha ke sAta sau muniyoM para upasarga kiyA vaha zrAvaNa sudI pUrNamAsI kA dina thA,isase AkAza meM zravaNa nakSatra kA udaya huA thaa| sAdhuoM ke sAtha aisA anyAya hone se vaha nakSatra bhI kAMpane lgaa| use kAMpatA dekhakara / mithilApurI meM bhrAjiSNu kSullaka ne jyotiSa vidyA se jAnA ki kahIM muniyoM para upasarga ho rahA hai aura unhoMne yaha bAta apane guru viSNusUrI se kahI, unhoMne apane jJAnabala se jAnakara kahA ki akampanAcArya ke saMgha para balirAjA ne bar3A upadrava kiyA hai taba puSpadaMta vidyAdhara ko bulAkara kahA ki vikriyA Rddhi dhAraka viSNu kumAra muni dharaNI bhUSaNa parvata para sAdhanArata haiM unase jAkara kaho ki isa upasarga kA nivAraNa kreN| puSpadaMta turaMta hI unake pAsa gayA aura saba kaha sunaayaa| una viSNukumAra muni ko yaha mAlUma hI na thA ki mujhe vikriyA Rddhi utpanna ho gaI hai| unhoMne usakI parIkSA kI aura hastinApura jAkara muni saMgha ke upasarga ko dUra kiyaa| jJAnI vItarAgI saMta sAdhakoM ko Rddhi siddhi kI apekSA nahIM hotI, jaba ki sAdhanA ke prabhAva se ve unake caraNoM meM loTatI haiM phira bhI unheM unase prayojana nahIM rhtaa| viSNukumAra munirAja ko vikriyA Rddhi siddhi ho gaI aura unheM usakA patA hI nahIM huA, jaba vidyAdhara ke batAne para unhoMne hAtha bar3hAkara dekhA taba nizcaya huaa| bhartRhari aura zubhacaMdrAcArya mahArAja kA udAharaNa bhI AtA hai ki bhartRhari svarNa rasa kI siddhi kara jaba zubhacaMdrAcArya mahArAja ke pAsa gaye, unheM digambara dazA meM dekhakara bhartRhari jI dukhita hue aura svarNa rasa diyA,zubhacaMdrAcArya mahArAja ne kahA- yadi sonA cAMdI banAnA aura isako hI prApta karanA thA to rAjya meM kyA kamI thI? sAdhanA to AtmA ko svarNa sama zuddha banAne ke lie kI jAtI hai aisA kahakara bhartRhari ko samajhAyA kiMtu bhartRhari ne pUchA ki maiMne to svarNa rasa kI siddhi prApta kara lI, Apane kyA kiyA? zubhacaMdrAcArya mahArAja ne sahaja bhAva se paira tale kI dhUla cuTakI bhara uThAkara caTTAna para DAlI aura vaha caTTAna sone kI ho gii| bhartahari, zubhacaMdrAcArya mahArAja ke vItarAga bhAva kI mahimA dekhakara kSamA yAcanA karane lge| abhiprAya yaha hai ki sAdhanA se jJAnI yogIjanoM ko aneka prakAra kI siddhiyAM pragaTa bhI ho jAveM to bhI unheM koI apekSA aura sAMsArika khyAti lAbha kA koI prayojana nahIM hotaa| unakA lakSya eka mAtra saMsAra se mukta hone kA, avinAzI paramAnandamayI mukti pada prApta karane kA rahatA hai| jJAnI jAnatA hai ki isa tarapha bAhara kI ora dekhUgA to maiM apane lakSya se cyuta ho jAUMgA ata: vaha jhUThe sabhI pralobhanoM se bacatA hai| vaha kisI kI paravAha kie binA apane mArga meM Age bar3hatA calA jAtA hai aura aMta meM siddhi ko prApta karatA hai, jise prApta karake phira kucha bhI prApta karane kI abhilASA nahIM rhtii| jaina dharma meM eka sAdhu kI to bAta hI kyA, eka sacce jJAnI AtmArthI kI dRSTi meM bhI laukika Rddhi-siddhiyoM kA koI mahattva nahIM rahatA vaha bhI unakI koI paravAha nahIM krtaa|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattva, prayojana aura phala maMtra kA mahattva batAte hue kahA gayA hai ki - maMtra saMsArasAra trijagadanuparma sarva pApArimaMtra / saMsArocchedamaMtra viSamaviSaharaM karmanirmUlamaMtra // maMtra siddhi pradAna ziva sukha jananaM kevljnyaanmNtr| maMtra zrI jaina maMtra japa japa japitaM janmanirvANamaMtra / arthAt yaha maMtra saMsAra meM sArabhUta hai, tInoM lokoM meM isakI tulanA ke yogya dUsarA koI maMtra nahIM hai, yaha samasta pApoM kA zatru hai, saMsAra kA uccheda karane vAlA hai, bhayaMkara se bhayaMkara viSa ko hara letA hai, karmoM ko jar3a mUla se naSTa kara detA hai, siddhi mukti kA dAtA hai, mokSa sukha ko aura kevalajJAna ko utpanna karane vAlA hai, ataH isa maMtra ko bAra-bAra japo kyoMki yaha janma paramparA ko samApta kara detA hai| maMtra devoM kI vibhUti ko AkRSTa karatA hai arthAt jo isakA japa karatA hai use devagati kI prApti to sahaja hotI hai, OM nama: siddham kA bhAva to vizuddha svAnubhUtimaya hai, jisameM rama jAne se samasta karmoM kA kSaya aura mokSa lakSmI kI prApti hotI hai| cAroMgatiyoM meM hone vAlI vipattiyoM,duHkhoM kA sarvathA sarvaprakAreNa abhAva ho jAtA hai| ___ maMtra japa ke prayojana ke anusAra usakA pariNAma arthAt phala bhI milatA hai| jaise-OM namaH siddham maMtra apane siddha svarUpa kI anubhUti ko siddha karAne ke lie mahAmaMtra hai| jaba isa prayojana se isakA smaraNa dhyAna kareM to usa rUpa phala bhI prApta hogaa| sAmAnyatayA maMtra japa ke do phala haiM- eka tAtkAlika phala aura dUsarA kAlAntara bhAvI phl| maMtra smaraNa dhyAna se jJAnAvaraNAdi karma kA kSaya hotA hai aura maMgalamaya svarUpa kI prApti hotI hai, yaha to tAtkAlika phala hai| kAlAntara bhAvI phala isa loka aura paraloka kI apekSA se do prakAra kA hai- isa loka meM maMtra ArAdhana se sarva manoratha kI pUrti, mAnasika zAMti svAsthya lAbha, Adi ihalaukika phala haiN| uccakula kI prApti, svarga aura mukti yaha saba pAralaukika phala haiN| aba prazna yaha uThatA hai ki phala milatA kaise hai? kyA arihaMta siddhoM ko namaskAra karane se prasanna hokara ve phala dete haiM? isakA samAdhAna yaha hai ki aisA saMbhava nahIM hai kyoMki arihanta, siddha paramAtmA vItarAgI hote haiN| kisI ke namaskAra karane se ve usa para prasanna nahIM hote aura kisI ke namaskAra na karane se ve usa para aprasanna nahIM hote / ve to pUrNa vItarAgI paramAtmA haiN| vastuta: namaskAra kA vAstavika phala to mokSa hI hai| jaisA ki tatvArtha sUtra ke maMgalAcaraNa meM Apta (paramAtma deva) ke guNoM ko prApta karane ke prayojana se paramAtmA sacce deva kI vaMdanA kI gaI hai yathA mokSa mArgasya netAra, bhettAraM karma bhU bhRtaam| zAtAraM vizva tatvAnA, vande tadguNa labdhaye // mokSamArga ke netA, karmarUpI parvatoM ke bhedana karane vAle, vizva ke samasta tattvoM ko jAnane vAle Apta (sacce deva, paramAtmA) ko unake guNoM kI prApti ke lie maiM namaskAra karatA huuN| isa prakAra maMtra ke dvArA bhI paramAtmA ko namaskAra karane kA prayojana svayaM una jaise honA hI hai| OM namaH siddham maMtra meM siddha svabhAva kI svAnubhUti sahita vaMdanA kI gaI hai| siddha paramAtmA ke samAna apane Atma svabhAva kI anubhUti hI OM namaH siddham hai| jisakA sIdhA prayojana siddha mukta honA hai| mokSa, AtmA kI hI avasthA vizeSa hai ata: use koI dUsarA de nahIM sakatA, siddhi mukti to apane hI prayatna aura puruSArtha se milatI hai| rahA AnuSaMgika phala svarga Adi vaha bhI koI kisI ko detA nahIM hai, vaha jIva ko apane-apane pUrvopArjita zubha-azubha karmoM se milatA hai| yadi jinendra bhagavAna siddha paramAtmA yA koI deva ruSTa hokara kisI kA puNya chIna leM aura pApa use de deM athavA kisI se prasanna hokara use puNya sauMpa deM aura pApa le leM to kie hue karma ke nAza kA aura binA kie hue karma kI prApti kA prasaMga upasthita ho jaaegaa| sAmAyika dvAtriMzatikA meM AcArya amitagati mahArAja ne likhA hai svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA, phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTama, svayaM kRtaM karma nirarthaka tadA // arthAt jIva ne pUrva meM jo svayaM hI zubhAzubha karma upArjita kie haiM una karmoM kA hI phala bhogatA hai| yaha sukha-du:kha, zubhAzubha karma yadi dUsare ke dvArA diyA huA mAnA jAe ki dUsare ke die hue karmoM kA jIva, phala bhogatA hai to svakRta karma nirarthaka ho jAyeMge ata: sukha-duHkha kA kAraNa apanA hI karma hai, 11
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAhya vastu usameM nimitta mAtra hai; ata: vAstava meM koI kisI ko kucha detA nhiiN| japa se kyA hone vAlA hai ? ata: sthira citta se mana, vacana, kAya kI ekAgratA hai phira vItarAgI jinendra bhagavAna yA siddha paramAtmA namaskAra karane kA phala dete pUrvaka nirAkula hokara kisI zAMta sthAna meM sukhAsana, padmAsana, ardhapadmAsana yA haiM yaha bAta hI niSprayojanIya hai| khar3agAsana meM sthita hokara maMtra kA jApa karanA caahie| vastuta: maMtra na to kisI ko kupita karane ke lie japA jAtA hai aura na kisI ko prasanna karane ke lie japA jAtA hai; kiMtu arihaMta siddha paramAtmA ke guNoM maMtra japa ke bheda kA smaraNa japa karane se citta meM prasannatA hotI hai usase zubha pariNAma hote japa tIna prakAra se kiyA jAtA hai - 1. mAnasa japa 2. upAMzu japa haiN| zubha pariNAma puNya baMdha ke kAraNa haiM aura sAMsArika sukha suvidhA anukUlatA 3. bhASya jp| puNya se prApta hotI hai tathA zubha bhAva kI bhUmikA meM hI dharma kI prApti ke avasara hote 1.mAnasa japa - jo japa mana hI mana meM kiyA jAtA hai use mAnasa japa kahate haiM, zubha-azubha bhAva puNya-pApa karma baMdha ke kAraNa haiN| AtmArthI jIva pApa se bacakara puNya kI bhUmikA meM rahakara dharma ko prApta karatA hai| maMtra smaraNa isameM 2. upAMza japa - jo aMtarjalpa rUpa ho. aura jise koI suna na sake use sAdhana bana jAtA hai, jisakA prayojana dharma kI prApti aura phala siddhi mukti ko upAMzu japa kahate haiN| isameM maMtra ke zabda mukha se bAhara nahIM prApta karanA hai| nikalate aura kaNTha sthAna meM hI gUMjate rahate haiN| maMtra japayA dhyAna karane se pahale kucha Avazyaka bAtoM para dRSTi honA jarUrI 3. bhAgya japa- maMtra ko mu~ha se bolate hae japane ko bhASyajapa kahate haiN| hai| binA zraddhA ke kiyA gayA kArya kabhI saphala nahIM ho sakatA / kahA bhI ina tInoM meM sabase uttama japa mAnasa japa hai| mAnasa japa se nIce upAMzu hai-"vizvAsaM phala dAyaka" vizvAsa hI phala detA hai| jisa kArya para karane vAle japa hai aura upAMzu se nIce bhASya japa hai| isI kAraNa prAraMbha meM bhASya japa kiyA kI zraddhA nahIM hotI, usameM usakA mana nahIM lagatA aura binA mana lagAe kucha bhI jAtA hai, maMtroM ko mukha se bolakara japa karane se mana kI bhAga-daur3a ruka jAtI hai karane se koI lAbha nahIM hai| aura mana maMtra japa meM laga jAtA hai| kalyANa maMdira stotra kA yaha chaMda yahAM smaraNIya hai bhASya japa ke dvArA mana kI ekAgratA hote hI upAMzu japa kI ora bar3hanA AkarNito'pi mahito'pi nirIkSito'pi, cAhie arthAt maMtroM ko mukha se na bolakara kaMTha meM hI uccAraNa karanA caahie| nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhktyaa| upAMzu japa se mana kI ekAgratA bhASya japa kI apekSA adhika hotI hai| isake jAto'smi tena janabAndhava du:kha pAtra, pazcAt mAnasa japa to sarvazreSTha hai hI, isameM japa kA sthAna kaNTha deza bhI na hokara yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAva shuunyaaH|| hRdaya deza hotA hai, hadaya meM hI maMtra kA cintana calatA rahatA hai| he bhagavan ! tumhArA upadeza sunakara bhI, tumhArI pUjA karake bhI aura tumheM yaha mAnasa japa hI abhyAsa bar3hane para dhyAna kA rUpa le letA hai| isI bAra-bAra dekhakara bhI avazya hI maiMne tumheM bhakti pUrvaka apane hRdaya meM sthApita kAraNa vAcanika japa se yadi sau guNA puNya hotA hai to mAnasa japa se hajAra guNA nahIM kiyaa| isI se maiM du:khoM kA pAtra banA, kyoMki binA bhAva ke kI gaI kriyAeM puNya hotA hai| kabhI bhI phaladAyaka nahIM hotI ata: zraddhApUrvaka mana ko lagAnA sabase prathama hRdaya deza meM eka khile hue ATha pAMkhur3I ke kamala kI sthApanA karake mana kartavya hai| ke sAtha prANavAyu ko aMdara sthira karake OM nama: siddham maMtra kA ciMtana-manana dUsarI bAta maMtra kA uccAraNa vidhipUrvaka aura zuddha honA caahie| adhikAMza karane ko mAnasa japa kahate haiN| mAnasa japa ke lie hRdaya meM kamala kA AkAra loga maMtra kA uccAraNa karanA nahIM jaante| kucha loga mAtrAeM chor3akara maMtra japa cintana kiyA jAtA hai| isake lie nirmala kAMti yukta ATha patroM ke kamala kI karate haiN| kucha loga kucha kA kucha bola dete haiN| jo loga zuddha uccAraNa karanA sthApanA hadaya deza meM kreN| usa kamala kI karNikA para OM nama: siddham kA jAnate haiM ve bhI itanI jaldI-jaldI maMtra bolate hai ki ve kyA kaha rahe haiM ve svayaM hI cintana karanA, aura usa karNikA se lage hue ATha patroM para bAIM ora ke patra se nahIM samajha paate| aise azuddha pATha se yA jaldI-jaldI ghAsa kATane kI taraha maMtra dAhine ora ke patroM para kramaza: kSAyika samyaktva,kevaladarzana, kevalajJAna, 13
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM nama: siddhaM vyavahAra se sacce deva - arihaMta aura siddha prmaatmaa| nizcaya se saccA deva - nija shuddhaatmaa| agurulaghutva, avagAhanatva, sUkSmatva, vIryatva, avyAbAdhatva siddha ke ATha guNoM ko AThoM patroM para sthita karake karNikA para sthita OM nama: siddham maMtra ke cintana pUrvaka siddha paramAtmA ke samAna apane siddha svarUpa kA smaraNa dhyAna karanA mAnasa japa hai| jaise siddha paramAtmA ajara-amara avinAzI nirAkAra, siddha zuddha haiM, vaise hI apane svabhAva se maiM AtmA ajara-amara avinAzI, nirAkAra siddha zuddha huuN| siddha bhagavAna ke samAna apane siddha svarUpa zuddhAtmA citsvabhAva kA anubhava karanA hI OM nama: siddham kA sAra tattva hai| isI maMtra ke prabhAva se pApI jIva zuddha hote haiM, isI maMtra ke prabhAva se buddhimAna manuSya saMsAra ke du:khoM se chuTakArA pAte haiN| isake dhyAna se sAMsArika duHkhoM se chuTakArA milatA hai| isa maMtra ke niraMtara abhyAsa karane se mana ko vaza meM rakhane vAlA sAdhu saMsAra baMdhana zIghra hI kATa DAlatA hai| yaha maMtra dvAdazAMga vANI kA sAra hai, saMsAra ke samasta klezoM kA nAza karane vAlA aura mokSa sukha ko dene vAlA siddha paramAtmA kA svarUpa bhava paraMparA se cale A rahe jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ko jo bhavya jIva tIvra dhyAna rUpI agni ke dvArA pUrNa rUpeNa jalA DAlate haiM aura sAdi anaMta kAla taka ke lie apane zuddha svarUpa meM lIna ho jAte haiM, pUrNa zuddha karma rahita ho jAte haiM, unheM siddha paramAtmA kahate haiN| yaha siddha bhagavAna puna: saMsAra meM nahIM Ate, janma-maraNa aura saMsAra kI AvAgamana kI paraMparA se hamezA ke lie mukta ho jAte haiN| saMsAra vRkSa aura mukti saMsAra rUpI vRkSa kA bIja ajJAna hai, zarIra meM Atmabuddhi honA usakA aMkura hai, isa vRkSa meM rAgarUpI patte haiM, karma jala hai, zarIra tanA hai, prANa zAkhAeM haiM, indriyAM upazAkhAeM haiM,viSaya puSpa haiM aura nAnA prakAra ke karmo se utpanna huA du:kha phala hai tathA jIva rUpI pakSI inakA bhoktA hai| ajJAna moha se saMsAra kI vRddhi hotI hai| samyakadarzana,samyakjJAna, samyakcAritra ke pAlana karane para hI jIva isa saMsAra rUpI vRkSa ke karmaphaloM ke bhoga se mukta hotA arihaMta se siddha kaise hote haiM? jo jIva gRhastha avasthA ko tyAgakara munidharma sAdhana dvArA cAra ghAtiyA karma (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aMtarAya) kA nAzakara anaMta catuSTaya pragaTa karake arihaMta paramAtmA ho jAte haiM, ve nirIha bhAva se sarvatra bihAra karake jIvoM ko kalyANa mArga kA upadeza dete haiN| unake sAtha nAma, Ayu, gotra aura vedanIya cAra aghAtiyA karmoM kA saMyoga rahatA hai, kucha kAla pazcAt unako bhI kSaya kara,parama audArika zarIra ko choDakara Urdhvagamana svabhAva se loka ke agra bhAga meM virAjamAna ho jAte haiM ve siddha paramAtmA kahalAte haiN| prazna -yadi bAkI bace cAroM aghAtiyA kamoM kI sthiti samAna ho to cAroM koM kA kSaya eka sAtha ho sakatA hai; kintu yadi unakI sthiti viSama huI to cAroM kA kSaya eka sAtha kaise ho sakatA hai ? arthAt yadi Ayu karma kI sthiti thor3I huI aura zeSa tIna kamoM kI sthiti adhika huI to Ayu karma pahale kSaya ho jAegA / usa sthiti meM zeSa tIna karma (nAma,gotra, vedanIya) bAkI raha jAyeMge taba vaha siddha mukta paramAtmA kaise kahalAyeMge? samAdhAna -jisa arihaMta paramAtmA ke cAroM karma kI sthiti samAna hotI hai vaha to binA samudghAta kiye hI cAroM karmoM ko eka sAtha kSaya karake siddha ho jAte haiN| jaisA ki AcArya zivakoTi mahArAja ne bhagavatI ArAdhanA meM kahA 14
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jesiM AusamAI, NAmagodAiM vedaNIyaM c| haiN| yoga kA nirodha hote hI samasta karmoM kA saMvara ho jAne se zIla ke svAmI ho te akadasamugdhAdA, jiNA uvaNamaMti selesiM // jAte haiN| 'a,i,u,R,la, ina pA~ca hasva akSaroM ko na to ati zIghratA se aura // bhagavatI ArAdhanA suutr-2104|| na ati dera se uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai utanA hI kAla zaileSI jinake nAma, gotra aura vedanIya karma kI sthiti Ayu karma ke samAna hotI avasthA kA hai| kAyayoga kA nirodha hone ke samaya se lekara kevalI bhagavAna sUkSma hai ve sayoga kevalI paramAtmA samudghAta kiye binA zaileSI avasthA ko prApta karate kriyA nivRtti rUpa zukla dhyAna ko dhyAte haiM aura zaileSI avasthA meM samucchinna haiM, kiMtu Ayu karma kI sthiti kama hotI hai aura nAma, gotra, vedanIya karma kI kriyA pratipAti dhyAna ko dhyAte haiN| yadyapi manonirodha kA nAma dhyAna hai, aura sthiti adhika hotI hai ve sayoga kevalI jina samudghAta karake hI zaileSI avasthA kevalI ke mana nahIM rahatA ata: vahAM dhyAna zabda kA vAstavika artha nahIM pAyA prApta karate haiM arthAt ayoga kevalI hote haiN| jAtA phira bhI dhyAna kA kArya karma nirjarA barAbara hotI hai ata: dhyAna mAnA jAtA prazna- kevalI bhagavAna samudrAta kyoM karate haiM? hai| samAdhAna - aMtarmuhUrta Ayu zeSa rahane para cAroM karma kI sthiti samAna samucchinna kriyA pratipAti dhyAna ke dvArA bAkI bace cAra (aghAtiyA) karmoM karane ke lie kevalI bhagavAna samudghAta karate haiN| ko samUla naSTa karake ve siddha ho jAte haiM aura siddha hote hI Urdhvagamana karate Thidi saMta kamma samakaraNatthaM, savvesi tesi kammANaM / aMtomuhatta sese jaMti, smugdhaadmaaummi|| AvidyakulAlacakravadvyapagatalepAlAMbubaderaNDa bIjavadagni zikhAvacca / // bhagavatI aaraadhnaa-2106|| // tatvArtha sUtra 10-7 // Ayu karma ke samAna tInoM karmoM kI sthiti karake muktigAmI sayoga kevalI jaise tumbI ke Upara se miTTI kA bhAra utara jAne para vaha svabhAva se hI jina yogoM kA nirodha karate haiN| Upara ko jAtI hai, vaise hI karma kA bhAra utara jAne para siddha jIva bhI Upara prazna- samudghAta se karma sthiti kaise ghaTatI hai aura siddha pada kii| ko hI jAtA hai| jaise-Atapa se sUkhakara bIja koza ke phaTa jAne se airaNDa phala prApti kisa prakAra hotI hai? ke bIja Upara ko hI jAte haiM, vaise hI karma baMdhana ke kaTa jAne se jIva bhI Upara samAdhAna- jaise- gIlA vastra phailA dene para jaldI sUkha jAtA hai, usI ko hI jAtA hai; athavA jaise agni kI lapaTa svabhAva se Upara ko hI jAtI hai vaise prakAra Atma pradezoM ke phailAva se saMbaddha karma raja kI sthiti binA bhoge ghaTa jAtI hI jIva bhI svabhAva se hI Upara ko jAtA hai| Upara loka ke agrabhAga meM, manuSya hai| Azaya yaha hai ki jaba eka aMtarmuhUrta pramANa Ayu zeSa raha jAtI hai, taba kevalI loka ke barAbara parimANa vAlA siddha kSetra hai, usakA AkAra uttAna chatra kI taraha samudghAta karate haiN| samudghAta ke lie ve prathama samaya meM Atma pradezoM ko daNDa ke hai| yahAM se mukta hone ke bAda jIva jisa avasthA padmAsana yA khar3agAsana meM mukta AkAra meM loka ke eka chora se dUsare chora taka phailAte haiN| dUsare samaya meM pUrva aura hotA hai, vahI AkAra usakA mukta hone para rahatA hai| kevala avagAhanA mUla zarIra pazcima meM lokAMta taka phailAkara mathAnI ke AkAra (pratara) kara dete haiM, aisA se kucha kama ho jAtI hai; kyoMki zarIra meM kucha sthAna khAlI hotA hai, jaba yoga karane se loka kA bahubhAga unake Atma pradezoM se bhara jAtA hai| cauthe samaya meM nirodha hotA hai to ve khAlI bhAga bhara jAne se avagAhanA kama ho jAtI hai| samasta loka ko pUrakara loka pUraNa kara dete haiN| loka pUraNa hone ke pazcAt hI mukta hone ke bAda siddha jIva turaMta Urdhva gamana karatA hai aura loka ke pAMcave samaya meM Atma pradezoM ko saMkoca kara mathAnI rUpa (pratara) kara dete haiN| chaTe anta taka jAkara siddha kSetra para Thahara jAtA hai kyoMki gati meM sahAyaka dharma dravya samaya meM kapATa ke rUpa meM saMkucita kara dete haiN| sAtaveM samaya meM daNDa ke rUpa meM loka ke anta taka hI pAyA jAtA hai,Age nahIM pAyA jAtA aura isake binA jIva saMkucita kara dete haiM aura AThaveM samaya meM daNDa kA bhI saMkoca karake zarIrastha ho kA gamana nahIM ho sakatA, ata: mukta jIva siddha kSetra para virAjamAna ho jAtA hai| jAte haiN| samudghAta ke dvArA zIghra hI viziSTa karmoM kI sthiti kA samIkaraNa ho| isI taraha jitane bhI jIva mukta hote haiM saba Urdhva gamana karake lokAnta meM sthira jAtA hai| ho jAte haiM; cUMki jIva amUrtika hai ata: sthAna ghirane kA koI prazna hI nahIM hai, isake bAda yoga kA nirodha karate haiM kyoMki tInoM hI yoga baMdha ke kAraNa isI kAraNa jahA~ eka siddha parameSThI virAjamAna haiM, vahIM anaMta siddha parameSThI bhI 16
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ virAjamAna ho sakate haiM aura haiN| usase bahuta Upara loka ke zikhara para virAjamAna rahate haiN| siddhazilA, siddha siddha paramAtmA vahAM se kabhI bhI lauTakara nahIM Ate kyoMki na vahAM mRtyu hai, paramAtmAoM se bahuta nIce hai| siddhoM ke aura siddha zilA ke bIca meM aura koI na buDhApA hai, na saMyoga-viyoga hai aura na rogAdika haiN| ina sabakA saMbaMdha zarIra se racanA nahIM hai| sarvArthasiddhi kA vimAna siddha zilA ke nIce hai| yaha siddha zilA hotA hai aura mukta azarIrI hote haiN| isI kAraNa kahA bhI hai AThavIM pRthvI hai. jisase Upara loka ke aMta meM siddha prabhu ananta guNa yukta sAnaMda jAijarAmaraNa bhayA, saMjoga viogadu:kha snnnnaao| virAjamAna rahate haiN| rogAdiyA bha jisse,Na saMti sA hodi siddha gii|| saMmatta nyAna desana, bala vIriya sahamaheva c| ||gommttttsaar jiivkaaNdd-152|| avagAhana guna samidhaM, agurulaghu tiloya nimmalaM vimalaM // jisameM janma, jarA, maraNa kA bhaya, saMyoga-viyoga kA du:kha aura roga ||jnyaan samuccaya saar-654|| Adi nahIM hote vaha siddha gati hai| saMkSepa meM siddha parameSThI kA svarUpa isa prakAra siddha paramAtmA tInoM loka meM vimala nirmala jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM se rahita haiM aura kSAyikasamyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana, anaMtavIrya, sUkSmatva, aTTha viha kamma viyalA, sIdIbhUdA NiraMjaNA nniccaa| avagAhanatva, agurulaghutva, avyAbAdhatva ina ATha guNoM se maMDita haiM,apane Atma aTTa guNA kidakiccA,loyagga NivAsiNo siddhA // svarUpa meM lIna hokara jo karma rahita akSaya avinAzI pada prApta karate haiM ve hI // gommaTTasAra jiivkaaNdd-68|| mahAna siddha parameSThI haiN| jo ATha karmoM se rahita haiM, anaMta sukha meM magna haiM,niraMjana haiM, nitya haiM, ATha guNoM se sahita haiM, kRtakRtya haiM aura loka ke agra bhAga meM rahate haiM ve siddha siddha prabhu kA Ananda vilAsa parameSThI haiN| sahaja zuddha paramAnanda eka akhaNDa svabhAva rUpa jo Atma sukha usase viparIta jo caturgati ke du:kha, unase rahita haiM, janma-maraNa rUpa rogoM se rahita haiM, siddha prabhu kI anupama guNa saMpannatA avinazvarapura meM sadAkAla rahate haiN| jinakA jJAna saMsArI jIvoM kI taraha vicAra zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne muktigata siddha paramAtmA rUpa nahIM hai ki kisI ko pahale jAneM, kisI ko pIche jAneM.unakA kevalajJAna kA svarUpa batAyA hai - aura kevaladarzana eka hI samaya meM saba dravya saba kSetra saba kAla aura saba bhAvoM ko siddhaM siddhi saMpattaM, aha gunaM nyAna kevalaM suddhaM / jAnatA hai| lokAloka prakAzI AtmA nija bhAva anaMtajJAna, anaMtadarzana, adbhumi puhami samidhaM, siddha saruvaM ca siddhi saMpattaM // anaMtasukha aura anaMtavIryamayI hai| aise anaMta guNoM ke sAgara bhagavAna siddha parameSThI ||jnyaan samuccaya saar-653|| sva dravya, sva kSetra, sva kAla, sva bhAva rUpa catuSTaya meM nivAsa karate hue sadA siddha paramAtmA siddhi kI saMpatti ke svAmI haiM, ATha guNoM se sahita nirmala AnaMda rUpa loka ke zikhara para virAja rahe haiM, jisakA kabhI aMta nahIM, usI siddha kevalajJAna maya haiM, AThavIM pRthvI para sthita siddha paramAtmA apane svarUpa meM lIna / pada meM sadAkAla virAjate haiN| sakala karmopAdhi rahita mahAnirupAdhi nirAbAdhapanA siddhi kI saMpatti se samRddhavAna haiN| siddha prabhu anupama guNoM se yukta haiM, unake guNoM Adi aMnata guNoM sahita mokSa meM AnaMda vilAsa karate haiN| kI upamA kisI se nahIM ho sakatI hai| na guNa meM upamA hai, na anubhava meM upamA hai| jaba taka yaha siddha avasthA nahIM hotI taba taka AtmA ke saMyoga meM saMsAra ke siddha prabhu kI alaukika sampannatA saMkaTa lage hue haiM, AtmA kA pUrNa hita, AtyaMtika hita eka mokSa avasthA hI hai| siddhaM sahAva suddha, kevala daMsana ca nyAna saMpanna / siddha bhagavAna AThavIM pRthvI para avasthita haiN| sAta naraka sAta pRthviyoM meM kevala sukiya subhAvaM, siddhaM suddhaM muneavvA // haiM isalie sAta pRthviyoM ke bhItara bar3e lambe caur3e, yojanoM ke pola haiM, una poloM meM nArakI jIva rahate haiM aura AThavIM pRthvI hai siddhazilA, usa para siddha baiThate nahIM haiM, // jJAna samuccaya saar-655|| 19
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha paramAtmA svabhAva se zuddha haiM, kevaladarzana aura kevalajJAna jaisI anaMta zakti se saMpanna haiM, mAtra apane svabhAva maya hI haiM ve siddha paramAtmA zuddha haiM aisA jaano| siddha bhagavAna apane AtmA kI bahuta bar3I saMpatti se sahita haiM, unako koI AkulatA nahIM hai, kisI prakAra kA koI rAga-dveSa nahIM hai,saMkalpa-vikalpa bhI nahIM hai ve vizuddha jJAna svarUpa haiN| du:kha to unako hotA hai jo para kI apekSA rakhate haiM, para meM moha karate haiN| moha karanA bahuta bar3A aparAdha hai kyoMki apanA hai to kucha nahIM, apanA to kevala AtmA hai, svayaM hai, svayaM se bAhara saba para padArtha / para hI haiM, atyaMta bhinna haiM, unase apanA raMca mAtra bhI saMbaMdha nahIM hai| phira bhI unakI mamatA hama apane citta meM basAye haiM,yaha merA hai, aisA mAnanA hI moha hai, yahI aparAdha hai| jahAM moha hai, vahAM ajJAna, rAga-dveSa, kleza, du:kha, bhaya Adi hote haiN| siddha bhagavAna moha rahita haiM isalie samasta vikAroM se rahita nirvikAra parama AnaMdamaya haiN| ve karma mukta AtmA hokara siddha ho gae haiN| ve prabhu cAritra se siddha / hue, darzana se siddha hue, jJAna se siddha hue, saMyama se siddha hue, tapa se siddha hue| aba ve pUrNa siddha haiN| siddha se Age kucha karane kI AvazyakatA nahIM rahI yaha paripUrNa Atma pada hai| siddha paramAtmA apUrva atIndriya AnaMda kA niraMtara rasapAna karate haiM. karma rahita, saMyoga rahita, Atma guNoM meM paripUrNa zuddha siddhAtmA haiN| siddha bhagavAna utkRSTa haiM, Adarza haiN| jaisI siddhi unhoMne prApta kI hai, jo dazA unhoMne prApta kI hai vahI avasthA hamArI bhI ho sakatI hai, pratyeka AtmA svabhAva se siddha paramAtmA kI taraha zuddha hai, una siddha bhagavAna kI taraha mujhe bhI siddha pada kI prApti ho, isI siddhi kI prasiddhi ke lie siddha prabhu kA ArAdhana kiyA jAtA hai ki jaise siddha bhagavAna kI saMkaTa hIna, vikArahIna pavitra AnaMdamaya dazA hai, aisI AnaMdamaya dazA merI bhI ho isake lie maiM usa pavitra svarUpa kA dhyAna karUM, jisake dhyAna karane se apane siddha svarUpa zuddhAtmA meM tallInatA, svarUpa magnatA ho jAtI hai,yahI svAtmopalabdhi hai| isI prayojana kI siddhi ke lie siddha paramAtmA kA ArAdhana aura siddha svarUpa kA sAdhana kiyA jAtA hai| siddha paramAtmA aura nija zuddhAtmA siddha paramAtmA aura nija zuddhAtmA meM svabhAva apekSA nizcaya naya se raMcamAtra bhI koI bheda nahIM hai| yahI zuddha svabhAva, dRSTi kA viSaya hai, yahI dRSTi samyakdarzana jJAna cAritra kA mUla hai| jaba taka zuddhAtma svabhAva kI dRSTi nahIM hogI tabhI taka saMsAra aura baMdhana hai| anAdikAla se apane satsvarUpa zuddhAtmA caitanya bhagavAna ko nahIM jAnane ke kAraNa yaha cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM kA cakkara calatA rahA hai| aba manuSya bhava meM yaha ajJAna mithyAtva kI bhUla samUla rUpa se unmUlana karane kA suavasara hai, isake lie eka hI upAya hai ki paryAya Azrita hone vAlI mAnyatAoM ko miTAnA aura maiM AtmA zuddhAtmA paramAtmA hUM isakI dRSTi bahumAna jagAnA ki jaise siddha paramAtmA sarvakarmoM se rahita siddha zuddha mukta avinAzI atIndriya sukha ke dhanI haiM, unake samAna hI maiM siddha svarUpI zuddhAtmA paramAtmA hUM, parama AnaMda svarUpa huuN| jaise bhagavAna mAtra jJAna svarUpa haiM isI prakAra maiM bhI mAtra jJAna maya tattva paramAtmA huuN| aho! aise apane AnaMdamayI dhruvadhAma prabhu nija paramAtmA ko jAne pahicAne to bAhara meM paramAtmA kI khoja kA parizrama samApta ho jAe; paraMtu ajJAnI jIva apane svabhAva se vimukha hue paramAtmA kI khoja bAhara karate haiN| nizcaya se yA vAstava meM yadi koI paramAtmA kA darzana yA sAkSAtkAra karanA cAhe to usako apane zarIra ke bhItara hI apane hI AtmA ko zuddha jJAnadRSTi se zuddha svabhAvI sarva bhAvakarma, dravyakarma, nokarma rahita dekhanA hogA / koI bhI isa jagata meM paramAtmA ko apane carma cakSu se kahIM bhI nahIM dekha sakatA hai| aba taka jisane paramAtmA ko dekhA hai apane hI bhItara dekhA hai| vartamAna meM paramAtmA kA darzana karane vAle bhI apanI deha ke bhItara hI dekhate haiM, bhaviSya meM bhI jo koI paramAtmA ko dekheMge vaha apane zarIrarUpI maMdira OM nama: siddham kI pUrva bhUmikA siddhi kA artha pUrNa svabhAva kI vartamAna paryAya meM pragaTatA honA, apane paripUrNa svabhAva meM lIna ho jAnA hI siddhi hai, AtmA ke yA AtmA ke guNoM ke vinAza kA nAma siddhi nahIM hai| apane Atma svarUpa kI samajha jAgane para siddhi kyA hai, mokSa kyA hai isakA svayameva bodha hotA hai| ___mokSanAma hai-kaivalya kaa| jaisA yaha AtmA kevala apane Apa apane svabhAva se hai utanA hI mAtra rahe, isake sAtha karmopAdhi zarIrAdi saMyoga kucha bhI na rahe. yaha jaisA hai mAtra vaisA hI rahe, isI ko mokSa kahate haiM, isI kA nAma siddhi hai| siddhi zabda "Sidh' dhAtu se banA hai, jisase siddhi kA artha hai utkRSTa upalabdhi, vikAroM kA vidhvaMsa, isa prakAra nirvikAra parisamRddha jinakI pariNati huI hai, unheM siddha bhagavAna kahate haiN| sarva AtmAoM meM ati vizuddha sArabhUta sarva prakAra ke saMkaToM se mukta aura sadA ke lie nirvikalpa svaccha bane rahane vAle yaha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA ? jo ziva kalyANa rUpa paramezvara sarvAMga meM virAja rahA hai usako tU kaise bhUla gayA ? isIlie saMtoM ne jAgaraNa dezanA dI hai jaise tila meM tela hai,jyoM cakamaka meM aag| terA prabhu tujhameM base, jAga jAga re jAga // deha rUpI devAlaya meM jo zaktimAna ziva svarUpa zuddhAtmA paramAtmA vAsa kara rahA hai| he yogI ! vaha zaktimAna paramAtmA kauna hai ? isa bheda ko tU zIghra DhUMDha / terA AtmA jJAnamaya hai, jaba taka usake bhAva ko nahIM dekhA, tabhI taka citta becArA saMsAra tApa se dagdha hokara saMkalpa-vikalpa sahita ajJAna rUpa pravartatA hai, isalie OM nama: siddham ke AMtarika rahasya ko jAnane ke lie prathama yaha nirNaya buddhi pUrvaka karanA ki maiM AtmA siddha paramAtmA ke samAna zuddha buddha jJAna ghana siddha svarUpI zuddhAtmA huuN| meM hI dekheNge| jJAnI yaha jAnatA hai ki maiM eka caitanyamAtra jyotirUpa padArtha hU~| jisa samaya mere bhItara isa Atmajyoti kA prakAza hotA hai arthAt maiM jaba AtmA ke zuddha svabhAva kA anubhava karatA hU~ taba nAnA prakAra ke vikalpa jAloM kA samUha jo indrajAla ke samAna mana meM thA vaha saba dUra ho jAtA hai / maiM nirvikalpa sthira svarUpa meM ramaNakArI ho jAtA huuN| aise antaraMga ke AlhAdapUrvaka AtmA ke dvArA AtmA kA anubhava krnaa| mokSamArga hai| jo koI usa AtmAnubhava kA abhyAsa karanA prAraMbha karatA hai usako mahAna phala kI prApti hotI hai| jaba taka kevalajJAna na ho taba taka yaha AtmadhyAnI dhyAna ke samaya cAra phala pAtA hai| AtmIka sukha kA vedana hotA hai| yaha atIndriya sukha usI jAti kA hai jo sukha arahaMta siddha paramAtmA ko hai| dUsarA phala yaha hai ki antarAya karma ke kSayopazama bar3hane se AtmavIrya bar3hatA hai, jisase hara eka karma ko karane ke liye antaraMga meM utsAha va puruSArtha bar3ha jAtA hai| tIsarA phala yaha hai ki pApa karmoM kA anubhAga kama karatA hai| puNya karmoM kA anubhAga bar3hAtA hai| cauthA phala yaha hai ki Ayu karma ke sivAya sarva karmoM kI sthiti kama karatA hai| AtmArthI sAdhaka apane satsvarUpa ko jAnatA pahicAnatA hai, apane deva svarUpa nija zuddhAtmA kA use bodha hai isalie vaha mukti ko, apane lakSya ko prApta kara letA hai| jisa jIva ko vastu svarUpakI samajha nahIM hotI, vaha ajJAna ke kAraNa nAnA prakAra kI viparIta mAnyatAoM meM phaMsakara saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai| deharUpI devAlaya meM jo zakti sahita deva vAsa karatA hai, he yogI ! vaha zaktimAna ziva kauna hai ? isa bheda ko tU zIghra ddhuuNddh|jon jIrNa hotA hai, na maratA hai,na upajatA hai; jo sabase para,koI anaMta hai,tribhuvana kA svAmI hai aura jJAnamaya hai, vaha zivadeva hai - aisA tuma nirdhAnta jaano| manuSya bhava meM prApta isa amUlya avasara meM sacce deva guru dharma kA yathArtha svarUpa samajhakara vastu svarUpakA zraddhAna karanA aura sva-para kI pahicAna kara apane Atma kalyANa kA mArga banAne meM hI manuSya bhava kI sArthakatA hai| isa lakSya ko bhUlakara jo jIva mAtra bAhara hI bAhara bhaTakate haiM, nija paramAtmA kI jinako khabara nahIM hai, zrI rAmasiMha munirAja unase pUchate haiM ArAhijjai deuM paramesaru kahiM gyu| vIsArijai kAI tAsu jo siu savvaMgau // ||paahudd' dohaa-50|| re jIva ! tU deva kA ArAdhana karatA hai, parantu terA paramezvara kahAM claa| OM nama: siddham kI siddhi (AdhyAtmika pariprekSya meM) zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja mahAna AdhyAtmika saMta the, unakI Atma jJAna maya AdhyAtmika sAdhanA AtmA se paramAtmA hone kA satpuruSArtha aura tadanurUpa Atma sAdhanA kI anubhUtiyA~ unake dvArA viracita caudaha graMthoM meM aMtarnihita haiN| vicAra mata, AcAra mata, sAra mata, mamala mata aura kevala mata, ina pAMca matoM meM pUjya gurudeva zrI jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne caudaha graMthoM kI racanA kI / svayaM Atma sAdhanA ke maMgalamaya patha para agrasara hote hue sabhI bhavyAtmAoM ko jinendra kathita adhyAtma satya dharma kA svarUpa batAkara mahAna-mahAna upakAra kiyA hai| sAra mata ke aMtargata tIna graMtha - zrI jJAna samuccaya sAra, upadeza zuddha sAra, tribhaMgI sAra / inameM zrI jJAna samuccaya sAra jI graMtha sampUrNa dvAdazAMga vANI ke sAra svarUpa siddhAMta kA prAyogika svarUpa batAne vAlA graMtha hai| isa graMtha meM dvAdazAMga kA svarUpa, cAra ArAdhanA kI ArAdhanA karane kA vidhAna tathA jinavANI ke anekoM rahasya spaSTa kie haiN| gAthA 658 se 704 taka caudaha guNasthAnoM kA vizad vivecana karake zrI gurudeva ne guNasthAnAtIta siddha paramAtmA kA svarUpa batAte hue isa graMtha meM OM nama: siddham maMtra kI prasiddhi kI hai| 22
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha paramAtmA kA svarUpa batalAte hue zrI guru tAraNa taraNa deva kahate siddha paramAtmA ke samAna zuddha hone se saMsAra ke paribhramaNa se rahita yaha nija AtmA hI nirmala zuddha paramAtmA hai| siddha siddha saruva, siddha sidisauSya saMpattI unamaH ekatva, pada artha namaskAra utptr| naMdo paramAnaMdo, siddho suddho muneavyA // urvakAraM ca vida, vivasthaM namAmi taM suddhaM // 708 // ||jnyaan samuccaya sAra-703 // OMkAra mayI siddha paramAtmA ke samAna apane siddha svabhAva se ekatva siddha paramAtmA siddha svarUpa ko prApta ho gaye haiM, ve siddha prabhu siddhi ke (anubhUti) honA hI siddha ko namaskAra hai| anaMta sukha kI saMpatti se yukta AnaMda paramAnanda maya nimagna haiM, karma rahita zuddha haiM isa anubhUti pUrNa namaskAra se jisa prayojanIya pada ko namaskAra kiyA unako hI paramAtmA jaano| jA rahA hai, vaha utpanna ho jAtA hai arthAt siddha pada pragaTa ho jAtA hai| OMkAra jaba AThoM karma kSaya ho jAte haiM,taba karma janita sArI racanA bhI dUra ho / mayI paramAtmA nirvikalpa svabhAva meM lIna haiN| apane viMda (nirvikalpa) svarUpa meM jAtI hai, isalie siddha mahArAja rAgAdi bhAva karma va zarIrAdi no karma se rahita haiM, sthita hokara maiM usa zuddha svabhAva ko namaskAra karatA huuN| sarva bAdhAoM se rahita haiM,svAbhAvika paramAnanda meM nitya nimagna haiM, jo sAdhya thA yahAM zrI jina tAraNa svAmI ne abhedapane apane siddha svabhAva kI anubhUti usako siddha kara cuke haiM, isI se siddha kahalAte haiM, yahI paramAtmA kA vAstavika kI hai, yahI siddha paramAtmA kI vAstavika vaMdanA, namaskAra hai / siddha pada jo svarUpa hai| apane meM nihita hai, isI anubhUtimaya vaMdana se pragaTa hotA hai| bheda rUpa namaskAra zrI nemicaMdrAcArya mahArAja ke dravya saMgraha ke vacanAnusAra - mAtra kaSAya bhI maMdatA aura zubha bhAva rUpa hone se puNya baMdha kA kAraNa hai, dharma "savve suddhA hu suddha NayA" nahIM, paraMtu abhedajJAna maya namaskAra vaha Atma dharma hai jo samasta karmoM kI nirjarA zuddha naya se (nizcaya naya se) jagata ke sabhI jIva zuddha haiN| svabhAva dRSTi se kara mukti ko prApta karAne vAlA hai isalie siddha paramAtmA ke samAna nija zuddhAtmA siddha svarUpI AtmA svayaM hI hai| siddha paramAtmA ke samAna nija zuddhAtmA hai|| siddha svarUpa kA anubhavana hI OM nama: kA bhAva hai aura yahI prayojanIya hai, isI zrI guru tAraNa svAmI ne siddha paramAtmA kA svarUpa Adarza ke rUpa meN| ke Azraya se siddha pada pragaTa hotA hai, jaisA ki gurudeva ne OM nama: ke ekatva ke sAmane rakhakara apane siddha svarUpa kA ArAdhana kiyA hai phala ke rUpa meM prApta hone vAlI siddhi ke bAre meM svayaM likhA haiprastuta haiM jJAna samuccaya sAra jI graMtha kI gAthAyeM siddha siddhi savartha, siddha sabaMpa nimmalaM viml| urvakAraM ca Urca,karSa sahAvena paramisTi sNjutto| varsana mohaMdha vimukka, siddha suddha samAyarahi // 709 // appA paramappAnaM, viMda sthira jAna paramappA // 705 / / sat (astitva) hI jahAM prayojana rahA, aisI siddhi kI prApti hI siddha pada OMkAramayI siddha svarUpI zuddhAtmA zreSTha hai,yaha AtmA paramAtmA Urdhvagamana hai| yaha siddha pada zuddha aura nirmala vimala hai, parama AnaMda svarUpa hai, darzana svabhAva se parama iSTa pada meM saMyukta hokara viMda (nirvikalpa) svabhAva meM sthira ho| mohanIya rUpa mithyAtva ajJAna ke timira se sarvathA rahita hai aise zuddha siddha pada meM jAtA hai usako hI paramAtmA jaano| AcaraNa kro| nyAnaM suddha sahAvaM,nyAna mayaM paramappa suMsuddhaM / anubhava kI dRSTi se OM nama: siddham maMtra atyaMta sUkSma bhAva ko dhAraNa nyAnaM nyAnaM saruvaM, appA paramappa suddhamappAnaM // 706 // karatA hai aura mahA mahimAmaya maMtra hai| jJAna svabhAva zuddha hai, paramAtmA parama zuddha jJAnamaya haiM, jJAna hI jJAna hai isameM siddham pada siddha svabhAva kA sUcaka hai, OM pada siddha paramAtmA OMkAra svarUpa jisakA, aisA yaha AtmA zuddhAtmA paramAtmA hai| mayIzuddhAtmA kA bodha karAne vAlA hai tathA nama: pada namaskAra, svIkAra,anubhavana, mamAtmA mamalaM suddhaM, suddha sahAvena tiartha saMjuttaM / svabhAva kI ekatva rUpa anubhUti ko prasiddha karane vAlA hai| isa prakAra siddha saMsAra sarani vigataM, appA paramappa nimmalaM suddhaM // 707 // paramAtmA ke samAna nija zuddhAtmA kA anubhavana karanA hI OM namaH siddham kA merA AtmA mamala aura zuddha hai, zuddha svabhAva se paripUrNa ratnatrayamayI hai| tAtparya hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI abheda anubhUti satya dharma hai, kahA bhI haidhammaM ca ceyanatvaM, cetana laSyanehi saMjuttaM / aceta asatya vimukka, dhamma saMsAra mukti sivapaMtha // 710 // AtmA kA cetanatva guNa hI dharma hai| zarIra Adi acetana saMyogI para padArtha aura rAgAdi kSaNabhaMgura asat vibhAva pariNAmoM se dUra hokara apane cetana lakSaNa / svabhAva se saMyukta honA caitanya svarUpa kA anubhava karanA hI dharma hai| yahI dharma saMsAra se mukti dilAne vAlA mokSa kA mArga hai| "cetanA lakSaNo dharmoM" AtmA kA caitanya lakSaNa rUpa svayaM kA anubhava hI dharma hai, jo saMsAra se pAra lagAne vAlA hai| vastuta: vastu ke svabhAva ko dharma kahate haiN| AtmA kA jo svabhAva hai vaha AtmA kA dharma hai,AtmA svabhAva se cetanA lakSaNamaya hai, yahI AtmA kA dharma hai / jahA~ AtmA karma cetanA tathA karmaphala cetanA se rahita hokara jJAna cetanA kA anubhava karatA hai, vahIM vaha apane dharma meM hai| aisA jJAnAnubhava rUpa yA AtmAnubhava rUpa dharma hI vItarAga bhAva ko lie hue hai; ataeva yahI karmoM kI nirjarA kA kAraNa, navIna karmoM kA saMvara karane vAlA hai| isI ke bArambAra abhyAsa se yaha AtmA siddha paramAtmA kI taraha karmoM se chUTakara siddha pada pA letA hai| isIlie "OM nama: siddham" kA anubhava dharma hai, kyoMki yahAM siddha svabhAva mAtra hai| siddha paramAtmA aura apane siddha svabhAva kA bhI bheda nahIM hai| isa prakAra yaha paMca akSara rUpa OM nama: siddham kI prasiddhi pragaTa hotI hai - paMca avyara utpanna, paMcama nyAnena samaya saMjataM / rAgAdi moha mukta, saMsAre taraMti saba sabhAvaM // 11 // arthAt paMcama jJAna (kevalajJAna) maya dhruva svasamaya zuddhAtmA siddha svarUpa se saMyukta hone se (nirvikalpa anubhUtipUrvaka) yaha paMca akSara pragaTa hue haiM, utpanna hue haiN| isake Azraya se jIva moha rAgAdi vikArI bhAvoM se mukta hokara apane zuddha svabhAva meM Thaharakara saMsAra se tara jAte haiN| anubhUti kI paryAya meM trikAlI AtmA jAnane meM AtA hai| anitya anubhUti kI paryAya nitya ko jAnatI hai| jAnane vAlI paryAya hai parantu jAnatI dravya svabhAva ko hai| anubhUti kI paryAya ko dravya kA Azraya hai,paryAya ko paryAya kA Azraya nahIM / kArya paryAya meM hotA hai para usa kArya meM kAraNa trikAlI dhruva hai| kArya meM kAraNa kA jJAna hotA hai| yahI maMtra hai jo saMsAra sAgara se pAra utArane vAlA hai| OMnamaH siddham maMtra apane siddha svarUpa kI viMda rUpa anubhUti hai| zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja ne zrI mamala pAhur3a jI graMtha kI pahalI phUlanA deva dipti gAthA meM siddha svabhAva ko namaskAra kiyA hai tatvaM ca naMda AnaMda mau,ceyananaMda shaau| parama tatva padaviMda paDa,namiyo siba subhaau|| tattva, siddha svarUpI zaddhAtmA nanda AnaMdamayI cidAnaMda svabhAvI hai, yahI parama tatva viMda (nirvikalpa) pada prApta huA hai, anubhati meM pragaTa huA hai, aise viMda pada svarUpa siddha svabhAva ko namaskAra hai| caitanya svarUpa cidAnanda bhagavAna nija zaddhAtmA nija anubhavana se, sva kA anusaraNa karake hone vAlI pariNati se zuddha caitanya kI anubhUti se hI jAnA jAtA hai| yaha rAga se prakAzita hone vAlA tattva nahIM hai,use rAga kI yA nimitta kI apekSA hai hI nhiiN| yaha bheda dRSTi se bhI pakar3a meM nahIM AtA, yahAM to pUrNa abheda svabhAva ke lakSya aura dRSTi kI bAta hai tabhI OM nama: siddham meM nihita bhAva OMkAra mayI siddha svabhAva kI anubhUti rUpa siddha svabhAva ko namaskAra hotA hai| yahAM anubhavana rUpa kriyA yaha vyavahAra hai, usameM nizcaya dhruva tattva siddhatva jAnane meM AtA hai| anubhUti kI anitya paryAya nitya ko jAnatI hai| nitya,nitya ko kyA jAne, vaha to nitya svarUpa hai hii| paryAya ko dravya dhyeya hai, vaha paryAya meM jAnA jAtA hai| AtmA atIndriya AnaMda kA nAtha siddha svarUpI zuddhAtmA trikAlI bhagavAna caitanya deva paramAtmA hai, usakA vicAra kara dhyAna karane se mana aneka vikalpoM ke kolAhala se vizrAma pA jAtA hai, zAMta ho jAtA hai aura taba atIndriya AnaMda ke rasa kA svAda AtA hai, siddhatva kI anubhUti kA nirjhara vaha nikalatA hai yahI OM nama: siddham hai| zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja ne vicAra mata meM zrI mAlArohaNa, paMDita pUjA, kamalabattIsI jI graMthoM kA sRjana kiyaa| yaha tInoM graMtha kramaza: samyakadarzana, samyakjJAna aura samyakacAritra kA pratipAdana karane vAle haiN| zrI paMDitapUjA graMtha kI prathama tIna gAthAoM meM sadguru ne OM nama: siddham maMtra kI jo dravya, paryAya se, nizcaya-vyavahAra se siddhi kI hai yaha Atma ciMtana aura anubhavana meM sAdhana banegI, aisI apUrva bAta hai| prathama do gAthAoM meM OM nama: siddham kA AdhAra aura abhiprAya spaSTa kiyA hai urvakArasya Urdhasya, Urdha sadbhAva saasvtN| vinda sthAnena tisTante, nyAnaM mayaM sAsvataM dhuvaM // 26
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ niru nizcainaya jAnante, suddha tatva vidhiiyte| mamAtmA gunaM suddha, namaskAraM sAsvataM dhuvaM // AtmA OMkAra mayI paMca parameSThI padadhArI zuddha-buddha zreSTha jJAna svarUpa paramAtmA hai| jo jIva apane zuddha svabhAva meM lIna hokara Urdhva gamana karate haiM, ve trikAlI caitanya svarUpa zAzvata svabhAva meM lIna hokara arthAt svabhAva kA varaNa kara nirvikalpa mokSa sukha meM sadA virAjate haiM, ve siddha paramAtmA jJAnamayI dhruva svabhAva meM lIna rahate haiN| anupama, avinAzI pada ke dhArI siddha paramAtmA ke samAna hI atyaMta mahimAvAna merA bhI zuddha satsvarUpa hai| adhyAtma ziromaNi pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja isa graMtha kI adhyAtma sUrya TIkA meM likhate haiM "jJAnIjana paramazuddha nizcaya se jAnate haiM ki maiM zuddhAtmA sarva karmoM se bhinna haM.siddhoM ke samAna merA svarUpa hai| jJAnI nija zuddhAtma tattva kA anubhava karate haiN| jaise siddha paramAtmA zuddha azarIrI avikArI niraMjana haiM vaisA hI merA Atma svarUpa hai, unake guNoM ke samAna hI mere guNa sadaiva zuddha haiM, jo samasta para saMyogoM se bhinna apane meM hI citprakAzamAna ho rahA hai, aise zAzvata dhruva svabhAva ko maiM namaskAra karatA hUM, yaha anubhavana hI dharma hai| dharma, yaha vastu parama tattva bahuta gupta rahA hai| yaha bAhya AcaraNa, bAhya zodhana, bAhya jJAna se milane vAlA nahIM hai / apUrva aMta: zodhana se yaha prApta hotA hai| apane zuddhAtma svarUpa kI anubhUti bodha honA yaha aMta: zodhana koI virale mahA bhAgya jIvoM ko upalabdha hotA hai / isa jIvana ke thor3e sukha ke lie anaMta bhava ke anaMta du:khoM ko bar3hAnA jJAnI budhajana ucita nahIM mAnate, isI jIvana meM mukta hone kA satpuruSArtha karate haiN| jJAnI janajAnate haiM ki jaise siddha bhagavAna kisI ke AlaMbana binA svayameva pUrNa atIndriya jJAnAnaMda svabhAva se pariNamana karane vAle divya sAmarthya vaMta deva haiM,tAdRza sabhI AtmAoM kA svabhAva bhI hai| aisA hI nirAlambI jJAna aura sukha svabhAva rUpa maiM huuN| aisA lakSya meM lene para hI jIva kA upayoga atIndriya hokara paryAya meM jJAna aura AnaMda khila jAtA hai| isa taraha AnaMda kA agAdha sAgara siddha ke samAna nija zuddhAtmA usakI pratIti meM, jJAna meM, aura anubhUti meM A jAtA hai| (paMDita pUjA gAthA 1-2 kI TIkA se) OM nama: siddham isIliye mahimAmaya maMtra hai kyoMki apane OMkAra mayI siddha svabhAva ke anubhava ko saMjoye hue hai| sAdhaka kA iSTa ArAdhya bhI nija zuddhAtma svarUpa hI hai| isI kI sAdhanA ArAdhanA se svayaM siddha huA jAtA hai| jo pahale sacce deva,arihaMta siddha paramAtmA ke svarUpa ko jAnakara ciMtana-manana karate haiM aura lakSya meM lete haiM ki aisA hI merA satsvarUpa hai, aisI anubhUti yutazraddhAnajJAnArAva zAzvata svarUpa ko namaskAra karate yaha namaskAra hI vAstavika nmskaar| yaha anubhUti AtmA hI hai| ise zuddha naya kaho, AtmA kaho saba eka hI hai, alaga nhiiN| yahA~ yaha bAta saMpUrNa vastu kI apekSA se hai| nizcaya se anubhUti to dravya kA pariNAma hai, dravya nahIM, yaha dravya se bhinna hai parantu jaisA dravya trikAla zuddha hai, vaise hI zuddha kI jo anubhUti huI vaha anubhUti AtmA kI jAti kI hai isaliye AtmA hI hai aisA kahA hai, jaise- rAga bhinna cIja hai vaise anubhUti bhinna nahIM isaliye AtmA hI hai| yaha jinendra kA mArga arthAt AtmA kA mArga hai| yaha siddha svarUpI AtmA nitya, dhruva, Adi aMta rahita, parama pAriNAmika bhAva rUpa akhaMDa abheda vastu hai, trikAlazuddha hai| ise vartamAna dazA rUpa se dekhane para to paryAya hai, parantu zuddha caitanya ghana zAzvata eka jJAyaka bhAva kI dRSTi hone para paryAya kA bheda gauNa ho jAtA hai| dravya kA anubhavana paryAya meM hotA hai, parantu paryAya kA bheda usameM gauNa ho jAtA hai| vartamAna paryAya trikAlI meM dRSTi karake jhuke vahAM abheda eka rUpa AtmA kA anubhava hotA hai yaha siddha svarUpa kA anubhava hI sikha svabhAva kI yathArtha vaMdanA hai| svabhAva kI anubhUti se paryAya meM bhI siddhatva pragaTa ho jAtA hai, isa tIsarI gAthA meM OM nama: siddham maMtra ko samAhita karate hue kAraNa kArya kA kathana kiyA hai aura yahI jJAnI kI saccI deva pUjA hai yaha batalAyA hai - OMnamaH viMdate jogI, siddhaM bhavati saasvtN| paNDito sopi jAnante, deva pUjA vidhIyate // 3 // isa gAthA meM 'uvaM nama:' pada UMkAra svarUpa ko namaskAra svIkAra ekatva ke artha meM hai, abhiprAya yaha hai ki yogI jana UMkAra svarUpa kA ekatvamaya anubhava vedana karate haiM, 'uvaM nama:' isa anubhava ke bala para hI ve siddha ho jAte haiM, 'siddhaM bhavati sAsvataM' zAzvata siddha pada ko prApta kara lete haiN| isa prakAra isa gAthA sUtra meM OM nama: siddham maMtra kAraNa kArya ke rUpa meM spaSTa huA hai ki apanA siddha svarUpa kAraNa paramAtmA hai, isakA anubhavana karane para kArya paramAtmA siddha pada kI prApti hotI hai| isa siddhAMta ko spaSTa karate hue zrI guru tAraNa svAmI ne zrI jJAna samuccaya sAra jI graMtha meM kahA hai -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNaM kArja siddhaM ca,jaM kAraNaM kArja udyamaM / sa kAraNaM kArja siddhaM ca, kAraNaM kArja sadA budhaiH // kAraNa darsana nyAna, caranaM saba tppuurv| sukhAtmA cetanA nitya, kArja paramAtmA dhurva // ||gaathaa-80-81|| kAraNa se kArya kI siddhi hotI hai, jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai| kArya kI siddhi hone para hI kAraNa mAnA jAtA hai, isI prakAra jJAnIjanoM ne kAraNa kArya kA svarUpa batAyA hai| yadi kAraNa samyakdarzana, jJAna, cAritra, tapa aura dhruva svabhAva hai to zAzvata caitanyamaya zuddhAtmA meM ramaNatA rUpa avinAzI paramAtma pada kI pragaTatA rUpa kArya hogaa| OM namaH siddham meM yahI siddhAMta prasiddha ho rahA hai| isa tIsarI gAthA meM sadguru kahate haiM ki siddha svarUpa kI aMtara meM anubhUti hai, kAraNa-svayaM kA siddha svarUpa hai to paryAya meM siddha pada kI pragaTatA rUpa kArya hogaa| aise jJAyaka svabhAva kA anubhava apane puruSArtha dvArA hotA hai, puruSArtha ke binA mila jAye aisI bAta nahIM hai| yogIjana, jJAnI-eka jJAyaka bhAva kA Azraya lekara eka jJAyaka jisameM prakAzamAna hai aise siddha svarUpI zuddhAtmA ko anubhavate haiN| caitanya rasa anya rasa se vilakSaNa hai, aisA yaha atyaMta madhura rasa, amRta rasa hai| anubhava meM svAda kI mukhyatA hai| zrI guru tAraNa svAmI ne isa OM nama: siddham maMtra meM apane siddha svarUpa ke anubhava kI bAta kahI hai| svarUpa kA satya jJAna, samyajJAna pragaTa ho use apane caitanya ke AnaMda kA svAda pratyakSa bhAsatA hai| aisA madhura caitanya rasa yaha eka hI jisakA rasa hai, aisA nija zuddhAtmA siddha svarUpa hai aisA jJAnIjAnatA hai| jJAna vizeSa ho ki na ho, para AtmA kA anubhava hone para AnaMda kA svAda AtA hai vaha mukhya hai| paM. banArasIdAsa jI ne kahA hai - vastu vicArata dhyAvata, mana pAve vizrAma / rasa svAdata sukha Upajai, anubhava tAko nAma / anubhava ciMtAmaNi ratana, anubhava hai rasa kuup| anubhava mAraga mokha ko, anubhava mokha svarUpa // AtmA kA hI anubhava karanA arthAt AnaMda ke vedana meM hI rahanA, ThaharanA / cidAnaMda bhagavAna zuddhAtmA jJAna AnaMda kA mahAna bhaNDAra hai, use / samyakdarzana jJAna dvArA kholakara anubhUti hI krnaa| AtmA ke anubhava kI vidhi - aneka vikalpoM dvArA AkulatA utpanna karane vAlI zrutajJAna kI buddhiyoM ko bhI maryAdA meM lAkara zrutajJAna tattva ko Atma sammukha karanA, usa samaya hI vikalpa rahita hotA huA AtmA samyakpane dikhAI degA arthAt anubhava meM AyegA / vikalpa bahirmukha bhAva hai, jo vikalpa meM hI bhaTakA rahatA hai vaha to bahirAtmA hai, isaliye jo zrutajJAna kI buddhiyoM ko maryAdA meM lAkara zrutajJAna ko aMtara meM AtmAbhimukha karatA hai use AtmA kA anubhava, Atma darzana hotA hai| yahI AtmA ke anubhava kI vidhi hai| uvaM nama: meM isI ekatva anubhUti kI bAta hai, jisake hone para cAritra arthAt svarUpa meM caranA, ramanA, ThaharanA, sthira honA hotA hai, jisase "siddha bhavati sAsvataM"zAzvata siddha pada kI prApti hotI hai| AtmA nirvikalpa AnaMda svarUpa caitanyamaya mahAprabhu hai| yaha cidAnaMda bhagavAna caurAsI ke avatAra karane yogya nahIM hai, yaha to apane meM rahane, paramAtma pada kI prApti ke yogya hai| AtmA meM bhava aura bhava ke bhAva kA abhAva hai| bhava aura bhava kA bhAva AtmA ke svabhAva meM nahIM hai| tU bhava ke bhAva se rahita hai isaliye sadguru tAraNa taraNa kahate haiM,he bhavya ! tU paramAtma svarUpa hai,uTha jAga,aba samasta vikalpoM ko chor3akaratU apane svabhAva kA anubhava kr| ___ maiM mukta svarUpa hU~, paramAtma svarUpa hU~ , paramezvara hU~ ityAdi vikalpa rUpa vRtti kA jo utthAna hotA hai, vaha bhI anubhUti meM hAnikAraka hai, to phira anya vyavahAra ratnatraya Adi ke vikalpa kI to bAta hI kyA hai ? yaha to vItarAgatA kA mArga hai, jo zakti rUpa se prApta hai usI kI paryAya meM prApti hotI hai, yahI OM namaH siddham kA abhiprAya hai| yaha anubhava svarUpa zuddhAtmA cidAnaMda ghana vastu prabhu, isakA vicAra ciMtana-manana karate hue isI kI dhuna meM magna ho jAo aura aMtara meM Thaharo isase saMkalpa-vikalpa Thahara jAyeM, miTa jAyeM tabhI AnaMda rasa ke svAda se sukha utpanna hotA hai isI kA nAma anubhava hai aura isase hI sukha hai / he bhavya ! tujhe satya kI zaraNa lenA kaThina kyoM par3atA hai ? OM namaH siddham meM nihita apane siddha svabhAva kI anubhUti karane meM kisa bAta kI kaThinAI hai? yaha anubhava to svayaM kA adhikAra hai, ise to aMtara meM hI svIkAra karanA hai, isake liye bAhara kucha karane kI AvazyakatA nahIM hai| svabhAva ke pakSa meM Akara, apane siddha svabhAva ko samarpita hokara isa satya kI pratIti to kr|shubh kriyA aura bAhya prapaMcoM se bhalA hogA, kalyANa ho jAyegA, aisA mAnakara saMsAra meM paribhramaNa bahuta kiyA hai, anaMta kAla gaMvAyA hai aura aba yaha manuSya bhava
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna puNyodaya, bar3e bhAgya se milA hai| yadi ise pAkara bhI apane svabhAva kI zrI zrAvakAcAra jI graMtha meM sadguru kahate haiM - zaraNa nahIM lI, saMsAra cakra ko meTane kA puruSArtha nahIM kiyA to phira yaha saba devaM ca nyAna rupena, paramisTI ca saMjutaM / prakAra kA anukUla saMyoga zubhayoga bAra-bAra nahIM milegA, isaliye aba saba so ahaM deha madhyeSu, yo jAnAti sa paMDitA // 42 // vikalpoM ko miTAkara jJAna vijJAna svabhAvI AtmA kA anubhava pragaTa kara le isI karma asTa vinirmukta, mukti sthAneSu tisTite / se saMsAra kI cAragati caurAsI lAkha yoniyoM kA bhramaNa miTa jaayegaa| so ahaM deha madhyeSu, yo jAnAti sa paMDitA // 43 // sadguru tAraNa svAmI jagA rahe haiM- zrI chadmastha vANI graMtha meM apUrva preraNA varsana nyAna saMjukta, carana vIrja anantayaM / dI hai maya mUrti nyAna saMsaddha,deha devali tisTite // 45 // sobata kAho re||4-9|| devo paramisTi maiyo,lokAlokalokitaM jena / uThi kalasa lehu paramappA jJAnaM maiyo,taM appA deha mami / / 324 // sattA eka, sunna viMda utpanna suna subhAva // 4-10 // deha devali devaMca, uvAiDo jinvreNdehi| he bhavya ! aba sote kyA ho, jAgo,uTho, yaha kalaza lo, apanA sattA eka paramisTi ca saMjutto, pUjaM ca suddha saMmattaM // 325 // sunna viMda sunna svabhAva utpanna huA hai, anubhava meM pragaTa huA hai| jJAna svarUpI deva jo parameSThI mayI hai arthAta arihaMta paramAtmA haiM, vaha kisI jijJAsu ne sadguru se nivedana kiyA ki gurudeva ! hamArI atIta kii| maiM isa deha meM virAjamAna AtmA hU~ aisA jo jAnatA hai vaha paMDita arthAt jJAnI kathA kyA hai aura isa satya ko Apa hI hameM grahaNa karAne kI kRpA kreN| hai| (42) sadguru ne kahA jJAnAvaraNAdi AThoM karma se sarvathA rahita,mukti sthAna meM virAjamAna siddha caurAsI utpanna utpanna utpanna anaMta bhava / paramAtmA haiM, vaisA hI siddha paramAtmA maiM isa deha meM virAjamAna AtmA hU~ aisA jo ApanI ApanI utpanna nimiSa nimiSa leha-leha / jAnatA hai vaha paMDita arthAt jJAnI hai| (43) jaise le sakArale // 4/14,15,16 // anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha, anaMta vIrya se saMpanna paripUrNa he bhavya ! caurAsI lAkha yoniyoM meM utpanna hote-hote, janma-maraNa / paramAtma svarUpa parama zuddha jJAna maya caitanya cidAnaMda mUrti deha devAlaya meM karate-karate tumane ananta bhava bitA diye haiM, ananta kAla bIta gayA, aba isa / virAjamAna hai| (45) jaga cakra se mukta hone ke lie apanA-apanA anubhava apane-apane meM utpanna parameSThImayI paramadeva jo lokAloka ko jAnane vAle haiM, vaha jJAnamayI karo, yaha anubhava, Atma jAgaraNa koI kisI ko le de nahIM sakatA, isalie paramAtmA isa deha meM virAjamAna AtmA hI hai| (324) apanI-apanI aMtarAtmA ko jgaao| deva, deha devAlaya meM virAjamAna hai, jo parameSThI svarUpa hai, zuddha samyaktvI jitanI dera ke lie palaka jhapakatI hai isako nimiSa kahate haiM, kama se kama isI kI pUjA ArAdhanA, anubhava karate haiM aisA jinavarendra tIrthaMkara bhagavaMtoM kA nimiSa bhara ke lie hI isako grahaNa karo aura "jaise le sakale "yaha sadguru upadeza hai| (325) kI karuNA hameM jAgrata hone kI preraNA de rahI hai| zrI jJAna samuccaya sAra graMtha meM sadguru kahate haiM - OM nama: siddham maMtra kA aMtara jApa kareM aura AtmonmukhI dRSTi pUrvaka siddha mamAtmA paramaM suddhaM, maya mUrti mamalaM dhuvaM / paramAtmA ke samAna apane siddha svabhAva kA anubhava kareM yahI dharma hai jo saMsAra viMda sthAnena tisTaMti, namAmihaM siddhaM dhuvaM // 4 // sAgara se pAra utArane vAlA hai| maiM AtmA zuddhAtmA paramAtmA hU~ yaha ArAdhana hI mamAtmA mamalaM suddha, mamAtmA suddhAtmanaM / sArabhUta hai, arihaMta siddha paramAtmA ke samAna nija zuddhAtmA hai isI anubhUti aura dehasthopi adehI ca, mamAtmA paramAtma dhuvaM // 44 // OM nama: siddham ke bhAva ko zrI guru tAraNa svAmI ne apane anya graMthoM meM bhI spaSTa tri abhyaraM ca ekatvaM, OM namApi saMjutaM / kiyA hai| namaM namAmi utpanna, namAmihaM viMda saMjutaM // 45 //
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya se merA AtmA parama zuddha, mamala dhruva jJAnamaya mUrti hai, viMda sthAna meM virAjamAna siddha dhruva svabhAva ko maiM namaskAra karatA huuN| (4) merA AtmA mamala,zuddha hai, merA AtmA zuddhAtmA hai| deha meM sthita hote hue bhI nizcaya se merA AtmA adehI dhruva paramAtmA hai| (44) OM nama: kA abhiprAya hai ina tIna akSaroM ke ekatva se saMyukta ho jAnA arthAt siddha svarUpa kI anubhUti se yukta honA, isase jisa siddha svabhAva ko namaskAra kiyA jA rahA hai vaha siddha pada utpanna ho jAtA hai, viMda bhAva se saMyukta hokara maiM siddha svabhAva ko namaskAra karatA huuN| (45) isa prakAra OM nama: siddham maMtra kI siddhi isI graMtha meM gAthA 705 se 711 taka kI gaI hai, jisakA ullekha kiyA jA cukA hai| zrI mamalapAhuDa jI graMtha ke 39 veM phUlanA nyAna anmoya paccIsI gAthA meM zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja kahate haiM svAmI dehAle sui siddhAle bheu na rhai| jaM jAke anmoya sanyAnI mukti lhai|| he svAmI ! jo AnaMda ghana paramAtmA dehAlaya meM hai, vahI siddhAlaya meM hai isameM aba koI bheda nahIM hai, jo jJAnI isakI anumodanA karate haiM, isa satya vastu svarUpa ko anubhUtipUrvaka svIkAra karate haiM ve samyakjJAnI mukti ko prApta karate haiN| svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA karanA hI mukhya prayojana hai| anAdikAla se isa jIva ne apanI pahicAna ke alAvA aura saba kucha kiyA, samavazaraNa meM bhI gayA, paraMtu paramAtmA ke caitanya svarUpa ko nahIM jAna sakA / sAkSAt caitanya prabhu dehAlaya vAsI bhagavAna AtmA kA vismaraNa kara moha meM bhUlA rahA, para meM apanI kalpanA kI, isa kAraNa prabhu kA darzana saMbhava nahIM ho skaa| isakA mukhya kAraNa paramAtmA ko sahI dRSTi se nahIM dekhanA hI rhaa| yadi bhagavAna ke satya svarUpa kA eka bAra bhI sahI phaisalA kiyA hotA to bhagavAna kI pahicAna ke sAtha-sAtha apanI pahicAna bhI avazya hI ho jAtI / jaisA ki zrI kundakundAcArya deva pravacanasAra meM likhate haiM jo jANadi arahaMta, davvatta guNatta pnyjyttehiN| so jANadi appANaM, tassa moho khalu jAdi layaM // 80 // jo jIva arihaMta paramAtmA ko dravya se, guNa se aura paryAya se jAnatA hai vaha apane AtmA ko jAnatA hai, nizcaya hI usakA moha kSaya ko prApta hotA hai| jisa AtmA ke smaraNa ArAdhana dhyAna se arihaMta bhagavAna mahAna bane, bhagavAna bane, hama usI Atma tattva ko bhUla rahe haiM aura arihaMta paramAtmA bhI yahI kahate haiM ki apane AtmA ko jAno pahicAno yahI merI dezanA hai aura usa anurUpa caloge tabhI merI vaMdanA bhakti ArAdhanA bhI sahI hogii| aba hama bhagavAna ko to mAna rahe haiM paraMtu bhagavAna kI bAta kahAM mAna rahe haiM? vAstavikatA to yahI hai ki AtmA kI zraddhA anubhUti hI jIvana kI sArthakatA kA mUla AdhAra hai| zrI kundakundAcArya deva aSTapAhuDa meM kahate haiM - NamiehiM jaM NamijAimAijaimAiehi aNavasya / dhuvvaMtehi thuNijAi, dehatthaM kiMpita munnh|| jo namaskAra yogya mahApuruSoM se bhI namaskAra karane yogya hai, stuti karane yogya satpuruSoM se stuti kiyA gayA hai aura dhyAna karane yogya AcArya parameSThI Adi se bhI dhyAna karane yogya hai aisA yaha siddha svarUpI zuddhAtmA isa deha meM basatA hai| usako hI paramAtmA jAno, yahI iSTa aura upAdeya hai| zuddha nizcaya se AtmA aura paramAtmA meM koI bheda nahIM hai| jaise paramAtmA haiM vaise hI svabhAva se nija AtmA hai| isI kI sAdhanA ArAdhanA anubhUti OM nama: siddham maMtra kA mUla AdhAra hai, isake saMbaMdha meM zrI guru tAraNa svAmI ne to apane graMthoM meM saba spaSTa kahA hI hai, anya vItarAgI saMta jainAcAryoM ne bhI isa maMtra ke abhiprAya ke anurUpa anubhava die haiN| AcArya yogIndudeva paramAtmaprakAza meM kahate haiM - jehau Nimmalu NANamau,siddhihi Nivasai deu| tehau Nivasaibabhu pala, dehaha meM kari bheu|| 1-26 // jaisA kevalajJAnAdi pragaTa svarUpa kArya samayasAra upAdhi rahita bhAva karma, dravya karma,no karma rUpa mala se rahita, kevalajJAnAdi anaMta guNa rUpa siddha parameSThI devAdhideva parama ArAdhya mukti meM rahatA hai, vaisA hI saba lakSaNoM sahita parabrahma,zuddha buddha svabhAva paramAtmA utkRSTa zuddha dravyArthika naya se zakti rUpa paramAtmA zarIra meM tiSThatA hai isalie siddha bhagavAna meM aura apane meM bheda mata kara / bheda dRSTi meM nirvikalpa dazA nahIM hotii| anaMta guNoM ko dhAraNa karane vAlA dharmI jo aisA abheda AtmA, jJAna darzana cAritra prabhutA Adi aise anaMta guNoM kA bheda lakSya meM lene jAegA to rAga utpanna hogA taba tattva kA bheda karanA to dUra rahA paraMtu guNa aura guNI kA bheda karane jAegA to bhI nirvikalpa dazA nahIM hogii| vastu aura usakI zaktiyAM aise do bheda , vaha dRSTi kA viSaya nhiiN| dRSTi kA viSaya to abheda akhaMDa 35
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka jJAyaka siddha svarUpa hai| AcArya yogIndudeva ise aura bhI spaSTa karate hue kahate haiMe.ju appA so paramappA, kamma visese jAyau jppaa| jAmaI jANai apya appA, tAmaI so ji deu paramappA // ||adhyaay 2-gAthA 174 // yaha pratyakSIbhUta svasaMvedana jJAna se pratyakSa jo AtmA vahI zuddha nizcaya se ananta catuSTaya svarUpa, kSudhAdi aThAraha doSa rahita nirdoSa paramAtmA hai / vaha vyavahAra naya se anAdi karma baMdha ke vizeSa se parAdhIna huA dUsare kA jApa karatA hai; paraMtu jisa samaya vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAna pUrvaka apane ko jAnatA hai usa samaya yaha AtmA hI paramAtmA deva hai| nija zuddhAtmA kI bhAvanA se utpanna huA jo parama AnaMda uske| anubhava meM krIr3A karane se deva kahA jAtA hai, yahI ArAdhane yogya hai jo Atma deva zuddha nizcaya naya se paramAtmA ke samAna hai| aisA paramAtma deva zakti rUpa se deha meM hai,jo deha meM na hove to kevalajJAna ke samaya kaise pragaTa hove| vastu svabhAva kI dRSTi se dekheM to svabhAva trikAla zuddha hai, dravya rUpa, paramAtma svarUpa hI hai| isakI vartamAna avasthA para dravya ke nimitta se azuddha huii| hai, paraMtu yaha gauNa hai| AtmA meM do prakAra ke bhAva haiM- eka trikAlI svabhAva aura eka vartamAna paryAya bhAva / yahAM trikAlI svabhAva jo sat svarUpa zAzvata hai vaha kabhI azuddha nahIM huA, bheda rUpa bhI nahIM huA, niraMtara apane svabhAva se sat cit AnaMda svarUpa zuddha hI rahA hai isalie paryAya ko gauNa karake abheda svabhAva ko hI dRSTi meM lenA yahI iSTa prayojanIya hai| kahA bhI hai jo paramapyA NANamau, sohau~ deu annNtu| jo hau~so paramapyu paru, ehau jANi NibhaMtu // // prmaatmprkaash-2/175|| jo paramAtmA jJAna svarUpa hai, vaha maiM hI hUM, jo ki avinAzI deva svarUpa hUM,jo maiM hUM vahI utkRSTa paramAtmA hai isa prakAra ni:saMdeha bhAvanA kr| dravya dRSTi zuddha hai, abheda hai, nizcaya hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai| dravya kA svabhAva abheda hai,usa para dRSTi jAne para dRSTi bhI abheda hai| trikaalii| svabhAva kI dRSTi se dekheM to dravya to nizcaya sat hai aura usake Azraya se pragaTa huI dRSTi bhI nizcaya hai| AtmA vastu trikAla hai yaha bhUtArtha hai, anubhava ke kAla meM svabhAva aura dRSTi meM kucha bhI bheda nahIM hai| jaisA paramAtmA hai vaisA hI maiM huuN| OM nama: siddham kI isa anubhUti ko zrI guru tAraNa svAmI ne zrI chadmasthavANI jI graMtha meM vyakta karate hue kahA hai ki so so soha, tUM so tUM so tUM so // 7/1 // hoM so,hoM so,tUMso, sohaM sohaM hNso|| 7/2 // jai, jai,jai,tUMje sabhAi subhAi subhAi mukti vilsaai||7/4|| ina sUtroM kA bhAva yaha hai ki jo paramAtmA parama prasiddha sarvotkRSTa kevalajJAnAdi rUpa lakSmI kA nivAsa hai, jJAnamayI hai, vaisA hI maiM hUM / yadyapi vyavahAra naya se maiM karmoM se baMdhA huA hUM tathApi nizcaya dRSTi se mere baMdha bhI nahIM hai aura mokSa bhI nahIM hai| jaisA bhagavAna kA svarUpa hai, vaisA hI merA svarUpa hai, jo Atmadeva mahAmuniyoM ke dvArA parama ArAdhane yogya hai aura anaMta sukha Adi guNoM kA nivAsa hai| isase yaha nizcaya huA ki jaisA paramAtmA yaha AtmA, aura jaisA yaha AtmA vaisA hI paramAtmA hai| jo paramAtmA hai, vaha maiM hUM,aura jo maiM hUM vahI paramAtmA hai| 'sohaM' zabda meM 'ahaM' yaha zabda deha meM sthita AtmA kA vAcaka hai aura 'sa:' zabda mukti ko prApta paramAtmA kA vAcaka hai| ina sUtroM ke sAra svarUpa mukhya bAta yaha dhyAna meM rakhane kI hai- jo paramAtmA hai vaha maiM hUM aura jo maiM hUM vahI paramAtmA hai| paramAtmA apane svabhAva se mukti meM vilasa rahe haiM aura yaha AtmA bhI apane svabhAva se mukti meM vilasa rahA hai| sadguru ne isI kI jaya jayakAra karate hue svabhAva kI mahimA jagAI hai| unake aMtara meM jaya jayakAra maca rahI hai ki prabhu tumhArI jaya ho, jaya ho, zuddhAtma deva kI jaya ho, jaise bhagavan Apa ho vaisA hI maiM hUM yaha aMtara meM anubhava karate hue svabhAva kI jaya jayakAra kara apanA AnaMda liyA hai; aura OM nama: siddham maMtra ke dvArA hama sabhI bhavyAtmAoM ko bhI svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA aura anubhava karane kI preraNA dI hai, kyoMki yaha siddha svarUpI zuddhAtmA zuddha parama pavitra hai, buddha arthAt jJAna svarUpa hai, caitanya ghana arthAt asaMkhya pradezI hai| AtmA svayaM hI paramAnaMda parama jyoti svarUpa hai arthAt svayaM siddha vastu hai, isako kisI ne na utpanna kiyA hai aura na hI koI isako nAza karane vAlA hai| vaha parama sukhadhAma arthAt AnaMda,parama AnaMda, atIndriya AnaMda kA dhAma hai| aisA AtmA abheda eka rUpa parama satya yathArtha vastu tattva hai| isakA "kara vicAra to pAma "arthAt jJAna kI paryAya meM svasaMvedana dvArA aise apane mahimAmaya siddha svabhAva ko lakSya meM leM to usakI prApti hove| apane anaMta guNoM meM vyApaka, abheda,akhaMDa jo dhruva tattva isakI dRSTi karanA 36
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahI parama tattva paramAtmA apanA svabhAva hai| AcArya kundakunda deva isI kAraNa zrI mad jina tAraNa svAmI jJAna samuccaya sAra graMtha meM kahate haiMparama tattva ke svarUpa kA kathana karate hue kahate haiM appA paramappa tulyaM ca, paramAnaMda naMditaM / jAijara maraNa rahiyaM, paramaM kammaTTha vaziya suddh| paramapyA paramaM sukha, mamalaM nirmala dhurva // 79 // NANAibau sahAvaM, akkhayamaviNAsamaccheyaM // AtmA, paramAtmA ke samAna parama AnaMda se AnaMdita parama zuddha paramAtmA avvAbAhamaNiviyamaNovama puNNa pAva nnimmukk| hai| yaha AtmA, paramAtma svarUpa mamala nirmala aura dhruva svabhAvI hai| puNarAgamaNavirahiyaM NicvaM acalaM aNAlaya // cit zakti se rahita anya sakala bhAvoM ko mUla se chor3akara aura citazakti ||niymsaar-177,178|| mAtra aise nija AtmA kA ati sphuTa rUpa se avagAhana karake, AtmA samasta parama Atma tattva, janma jarA maraNa rahita-parama, ATha karma rahita-zuddha, vizva ke Upara pravartamAna aise isa kevala (eka) avinAzI AtmA ko AtmA meM jJAnAdika cAra svabhAva vAlA, akSaya,avinAzI aura acchedya hai| sAkSAt anubhava kro| jisa siddha svabhAva kA saMpUrNa Azraya lene se siddha huA jAtA hai, aise jaisA kundakundAcArya kahate haiM, AcArya kI AjJA ko anubhava pramANa svIkAra kAraNa parama tattva kI mahimA apUrva hai| yaha tattva svabhAva se saMsAra kA abhAva hone kro| ke kAraNa janma jarA maraNa rahita hai, parama pAriNAmika bhAva dvArA parama svabhAva jArisiyA siddhappA, bhavamalliya jIva tArisA hoti| vAlA hone ke kAraNa parama hai, tInoM kAla nirupAdhi svarUpa vAlA hone ke kAraNa jara maraNa jamma mukkA, aDaguNAlaMkiyA jeNa // ATha karma rahita hai, dravya karma aura bhAva karma rahita hone ke kAraNa zuddha hai| sahaja asarIrA aviNAsA, aNiMdiyA NimmalA visuddhappA / jJAna,sahaja darzana, sahaja cAritra aura sahaja cit zaktimaya hone ke kAraNa jaha loyagge siddhA, taha jIvA saMsidI nneyaa|| jJAnAdika cAra svabhAva vAlA hai, sAdi sAMta, mUrta indriyAtmaka vijAtIya vibhAva ||niymsaar-47,48|| vyaMjana paryAya rahita hone ke kAraNa akSaya hai, prazasta aprazasta-gati ke hetubhUta jaise siddha AtmA haiM vaise bhavalIna (saMsArI) jIva haiM, jisase (ve puNya-pApa karma rUpa dvanda kA abhAva hone kAraNa avinAzI hai, vadha, bandha aura saMsArI jIva siddhAtmAoM kI bhAMti) janma jarA maraNa se rahita aura ATha guNoM se chedana ke yogya mUrtikapane se rahita hone ke kAraNa acchedya hai| alaMkRta haiN| jisa prakAra lokAgra meM siddha bhagavanta azarIrI, avinAzI, yaha kAraNa parama tattva avyAbAdha, atIndriya, anupama, puNya-pApa rahita, atIndriya, nirmala aura vizuddhAtmA haiM, usI prakAra saMsAra meM sarva jIva haiN| punarAgamana rahita, nitya acala aura nirAlamba hai| zuddha dravyArthika naya ke abhiprAya se saMsArI jIvoM meM aura mukta jIvoM meM samasta duSTa agha (puNya-pApa) rUpI vIra zatruoM kI senA ke upadrava ko koI aMtara nahIM hai| jo koI ati Asanna bhavya jIva hue, ve pahale saMsArAvasthA agocara aise sahaja jJAna rUpI gar3ha meM AvAsa hone ke kAraNa avyAbAdha (nirvighna) meM saMsAra kleza se thake citta vAle hote hue sahaja vairAgya parAyaNa hone se dravya hai, sarva Atma pradeza meM bhare hue cidAnaMdamayapane ke kAraNa atIndriya hai, tIna bhAva liMga ko dhAraNa karake parama guru ke prasAda se prApta kie hue paramAgama ke tattvoM (bahirAtma tattva, aMtarAtma tattva aura paramAtma tattva) ina tInoM tattvoM meM / abhyAsa dvArA siddha dazA ko prApta karake bAdhA rahita (avyAbAdha) sakala vimala viziSTa, mukhya prakAra kA, uttama hone ke kAraNa anupama hai, saMsAra rUpI saMyoga se (sarvathA nirmala) kevalajJAna, kevaladarzana, kevalasukha, kevalavIrya yukta siddhAtmA utpanna hone vAle sukha-du:kha kA abhAva hone ke kAraNa puNya-pApa rahita hai, ho gae jo ki siddhAtmA kArya samayasAra rUpa haiM, kArya zuddha haiN| jaise ve siddhAtmA punarAgamana (saMsAra meM AvAgamana) ke hetubhUta prazasta-aprazasta moha, rAga-dveSa haiM, vaise hI zuddha nizcaya naya se bhava vAle saMsArI jIva haiN| jisa kAraNa ve saMsArI kA abhAva hone ke kAraNa punarAgamana rahita hai, nitya maraNa ke tathA usa bhava / jIva siddhAtmA ke samAna haiM, usa kAraNa ve saMsArI jIva janma jarA maraNa se rahita saMbaMdhI maraNa ke kAraNabhUta kalevara (zarIra) ke saMbaMdha kA abhAva hone ke kAraNa aura samyaktva Adi ATha guNoM se sahita haiN| nitya hai, nija guNoM aura paryAyoM se cyuta na hone ke kAraNa acala hai, para dravya ke yahAM OM nama: siddham meM nihita jo svAnubhava maya sAra tattva hai aise kArya avalaMbana kA abhAva hone ke kAraNa nirAlaMba hai| samayasAra aura kAraNa samayasAra meM antara na hone kI bAta kahI jA rahI hai| jaise 38
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSya se rAga aura abheda ke lakSya se vItarAga hotA hai| samyakdRSTi jJAnI jIva apane AtmA ko, AtmA se AtmA ke lie, AtmA ko, AtmA meM sthApita kara apanA hI anubhava karatA hai, yaha abheda anubhUti OMnamaH siddham hai|yh maMtra uccAraNa karate samaya bheva rUpa vikalpa rUpa anubhava meM AtA hai parantu jaba paramAtmA aura svabhAva ke ciMtana rUpa vikalpoM kA abhAva hokara mAtra caitanya sattA zeSa rahatI hai, saMvedana mAtra svasaMvedana rUpa raha jAtA hai yaha svabhAva kI nirvikalpa anubhUti hI OM namaH siddham hai| ___maMtra to eka zakti hotI hai, jisameM bahata vizeSatA hotI hai.aura svAnubhUti se bar3I duniyA~ meM dUsarI koI zakti nahIM hotI, yaha aisI mahAna Atma zakti hai jisake pragaTa hone para saMsAra ke du:kha kSaya ho jAte haiM, parama sukha kI prApti ho jAtI hai| riddhiyAM-siddhiyAM to aise anubhavI jJAnI yogiyoM ke caraNoM meM loTatI haiM, phira bhI unheM inakI ora kA koI lakSya nahIM rahatA, kyoMki unakA lakSya to mukta hone kA hai| OM nama: siddham meM vaha parama zakti chipI huI hai jo anubhava svarUpa hai, jisake pragaTa hone para siddhi mukti kA mArga svayameva bana jAtA hai| siddha paramAtmA audArika Adi pAMca zarIroM se rahita hone se 'azarIrI' haiN| nizcaya se nara-nArakAdi paryAyoM ke grahaNa tyAga ke abhAva hone se avinAzI haiM, indriya prapaMca se atyaMta dUra, apane paripUrNa svabhAva meM sthita hone se atIndriya haiM, rAgAdi mala arthAt dravya karma, bhAva karma,no karma rUpa mala se rahita hone se nirmala aura vizuddhAtmA haiM, unake samAna hI nizcaya naya kI dRSTi se samasta saMsArI jIva bhI azarIrI, avinAzI, atIndriya, nirmala aura vizuddha haiN| apanA zuddhAtmA bhagavAna pUrNa caitanya ghana, AnaMda ghana, nirAkula zAMti kA rasa kaMda jo trikAla dhruva hai vahI maiM hUM, anAdi anaMta dhruva caitanya rUpa vidyamAna tattva ko zuddhAtmA bhagavAna kahate haiM, isI kI dRSTi karanA dharma hai, yahIM se dharma kI zuruAta hotI hai| jo jIva bhedavijJAna pUrvaka apane satsvarUpa ko jAnate anubhava karate haiM, ve hI apane svarupa kI ArAdhanA meM rata rahate haiN| OM nama: siddham maMtra ke / dvArA bhI jaba taka ve siddha prabhu kA ArAdhana kara apane Atma svarUpa kA ciMtana-manana karate haiM, taba taka unakI yaha svabhAva kI bheda bhakti kahalAtI hai, isameM bhI jJAnI apane svarUpa kA hI ciMtana-manana kA Azraya rakhate haiM, para kA lakSya nahIM karate kyoMki amRta maya svarUpa kA anubhava eka bAra ho jAne para phira usI kI lalaka, bhAvanA prabala ho jAtI hai| yahI AtmAnubhUti kI mahimA hai| isa bheda kI sthiti meM bhI jJAnI apane abheda svarUpa kA ciMtana karate haiN| jaisA ki kahA hai kevalaNANa sahAvo,kevala desaNa sahAva saha mio| kevala satti sahAvo,soI idi ciMtae nnaannii|| NiyabhAvaM NavimuccA, parabhAva va gehae keh| jANadi passadi savaM,sohaMdi ciMtae nnaannii|| ||niymsaar-96,97|| kevalajJAna svabhAvI, kevaladarzana svabhAvI, sukhamaya aura kevala zakti svabhAvI vaha maiM hUM aisA jJAnI ciMtana karate haiN| jo nija bhAva ko nahIM chor3atA, kiMcit bhI parabhAva ko grahaNa nahIM karatA, sarva ko jAnatA dekhatA hai, vaha maiM hUM aisA jJAnI ciMtavana karate haiN| jJAnI ke jJAna meM vastu svarUpa kA yathArtha nirNaya hai, abheda anubhUti ke samaya meM to aMtara meM koI vikalpa rahatA hI nahIM hai, kyoMki dhruva svabhAva vikalpa rahita hai, vaha vikalpoM se pakar3a meM nahIM AtA isaliye anubhava ke kAla meM dravya, guNa, paryAya saMbaMdhI vikalpa bhI nahIM hote kintu jJAnI jaba bheda rUpa dazA meM hotA hai taba bhI lakSya apane svabhAva kA hI vartatA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki bheda ke OM namaH siddham (zikSA, vyAkaraNa aura itihAsa ke kSetra meM) zrI guru tAraNa svAmI kA janma vikrama saMvat 1505 meM huA thA, apane 66 varSa 5 mAha 15 divasIya jIvana kAla meM unhoMne apane Apako tyAga vairAgya jJAna dhyAna saMyama tapa maya banAyA tathA caudaha graMthoM kI racanA kii| ina graMthoM meM sAra mata ke aMtargata zrI jJAna samuccaya sAra 908 gAthAoM meM nibaddha kiyA hai| isI graMtha meM Agama meM varNita mithyAtva Adi caudaha guNasthAnoM kA varNana kiyA hai|' guNasthAnoM kA svarUpa varNana karane ke pazcAt guNasthAnAtIta siddha paramAtmA ko UrdhvagAmI UMkAra mayI AtmA viMda sthAna meM lIna paramAtmA kahA una UMkAra mayI siddha paramAtmA ke samAna hI apane UMkAra mayI siddha svarUpI zuddhAtmA kA smaraNa dhyAna karate hue kahA hai ki siddha prabhu ke samAna hI maiM AtmA svabhAva se paripUrNa ratnatrayamayI AtmA zuddha nirmala paramAtmA hUM, siddha 1. jJAna samuccaya sAra, gAthA 658 se 704 2. vahI, gAthA 705 41
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke aura mere Atma svabhAva meM nizcaya naya apekSA kiMcit mAtra bhI aMtara nahIM hai| apane isI OMkAra mayI sattA svarUpa siddha paramAtmA ke samAna zuddhAtma svabhAva kI anubhUti, apane meM ekatva hokara karanA hI siddha svabhAva ko namaskAra hai| yahI yathArtha namaskAra hai, isa namaskAra kI mahimA yaha hai ki jisa siddha svabhAva aura siddha pada ko namaskAra kara rahe haiM vaha siddha pada pragaTa ho jAtA hai, aise zuddha siddha svabhAva ko nirvikalpa svabhAva meM sthita hokara namaskAra karatA isa prakAra zuddha siddha svabhAva kA ekatva anubhUti se yaha pA~ca akSara OM nama: siddham utpanna hue haiM, ina pAMca akSaroM kI anubhUti rAgAdi moha se rahita zuddha svabhAva kI anubhUti hai isI se jIva saMsAra ke du:khoM se chUTakara siddha mukta ho / jAtA hai| zrI jina tAraNa svAmI ne OM nama: siddham maMtra ke AdhyAtmika artha pUrvaka maMtra kI siddhi kI hai arthAt apane anubhava se pramANa kiyA hai kyoMki ve mokSamArgI AdhyAtmika jJAnI yogI sAdhu the, unheM AtmonmukhI dRSTi ke lakSya se yahI artha abhISTa hai| OM nama: siddham maMtra kI carcA karate hue sva. bra.zrI zItala prasAda jI ne likhA hai-"isa pAMca akSarI OM nama: siddham maMtra ke vAcya parama zuddha siddhAtmA ke anubhava se utpanna paMcama kevalajJAna tathA sAmyabhAva sahita yaha bhavya jIva rAga-dveSAdi moha bhAvoM se chUTakara zuddha Atmika bhAva rUpa hokara saMsAra se pAra / utara jAtA hai| OM nama: siddham maMtra ke japane se va dhyAne se, siddha bhagavAna ko bhAva namaskAra karane se, siddha rUpa apane hI AtmA ko anubhava karane se dharma dhyAna hotA hai, phira zukla dhyAna hotA hai jisase cAra ghAtiyA karmoM kA nAza hokara kevalajJAna kA va pUrNa vItarAgatA kA lAbha hotA hai| sarva rAga-dveSa mohAdi chUTa jAtA hai, phira cAra aghAtiyA karma bhI naSTa ho jAte haiM aura AtmA saMsAra se pAra ho mukta ho jAtA hai| yahAM tAraNa svAmI ne yaha preraNA dI hai ki mokSa ke icchuka ko ucita hai ki isa pAMca akSarI maMtra ke dvArA siddhoM kA svarUpa vicAra kara apane AtmA ko siddha svarUpamaya dhyaave| AdhyAtmika zuddhAtmavAdI vItarAgI saMta zrI guru tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja ne isa prakAra OM nama: siddhama kI AdhyAtmika vivecanA kara a,A,i,I,u,U,R,R,lU,lU,e,ai,o,au,aM,ahaH Adi svaroM kA tathA ka kha,ga Adi tetIsa vyaMjanoM kA bhI sAdhanAparaka AdhyAtmika varNana kiyA hai| isa saMpUrNa vivecana se yaha bhalI bhAMti spaSTa ho rahA hai ki prAcIna samaya meM vidyArthiyoM ko akSarAmbha karAne ke pahale OM nama: siddham par3hAyA jAtA thA jise zrI guru tAraNa svAmI ne bhI nizcita rUpa se par3hA hogA aura usakI AdhyAtmika anubhUti ko svIkAra kara svayaM ke sAtha-sAtha anekoM bhavya jIvoM ke kalyANa kA mArga prazasta kiyaa| AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne jJAna samuccaya sAra jI graMtha meM OM nama: siddham aura varNamAlA kA AdhyAtmika svarUpa vivecana kiyA hai to isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki zrI jina tAraNa svAmI ke samaya se hI 'OM nama: siddham' ke sAtha varNamAlA kA krama prAraMbha huA hai| isa saMdarbha meM smaraNIya bAta yaha hai ki 'OM nama: siddham' ke smaraNa pUrvaka akSarAmbha karanA yaha atyaMta prAcIna paraMparA rahI hai| zrI guru tAraNa svAmI ne isa maMtra kA AdhyAtmika abhiprAya svayaM ke jIvana meM jAnA,usakA anubhava kiyA aura OM namaH siddham ke sAtha saMpUrNa varNamAlA siddha mAtRkA kA AdhyAtmika sAra saMdeza bhArata ke logoM ko diyA / bhAratIya janamAnasa para unakA yaha anaMta upakAra hai / pUrvAcAryoM kI paraMparA se yaha maMtra abhI taka calA A rahA hai, isakA artha yahI hai ki 'OM nama: siddham' maMtra ke smaraNa kI paraMparA atyaMta prAcIna hai| kucha purAtana vidvAnoM kA kathana hai ki akSarAvalI ko siddha mAtRkA isa kAraNa se kahate haiM ki usakA prAraMbha 'OM namaH siddham' jaise maMgala vAkya se hotA hai| aisA mAnane vAloM meM 8 vIM zatAbdI meM hue bhagavajjinasenAcArya kA nAma agragaNya hai| unakI racanA mahApurANa isa bAta kA pramANa hai, unhoMne likhA hai tato bhagavato vaktrAniH sRtAm akSarAvalIm / siddham namaH iti vyakta maMgalAM siddha mAtRkAm // ||mhaapuraann-16/105|| arthAt isake bAda bhagavAna ke mukha se akSarAvalI prakAzita huI vaha siddham namaH, isa maMgala vAkya ke sAtha prAraMbha huI isI kAraNa vaha 'siddha mAtRkA' kahalAI / abhiprAya yaha huA ki akSarAvalI to pahale se thI, kiMtu 'siddham 7. zrI tAraNa taraNa adhyAtmavANI, zrI tAraNa taraNa jaina tIrthakSetra nisaIjI TrasTa dvArA prakAzita pRSTha 59. 3. vahI,gAthA 707 4. jJAna samuccaya sAra,gAthA 708 5. vahI,gAthA 711 6. jJAna samuccaya sAra kI TIkA bra. zItala prasAda jI, gA.711pR.334 zrI digambara jaina tAraNa taraNa caityAlaya TrasTa kameTI sAgara prakAzana 1996 42
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH' maMgala vAkya se prAraMbha hone ke kAraNa usakA nAma siddha mAtRkA pdd'aa| sahayogaM vahati taduccAraNArthameva / anyathA etAni catvAryakSarANi uccArayituM na bhagavajjinasenAcArya ne mahApurANa racane kA upakrama kiyA thA, kiMtu daiva durvipaak| zakyate " se zaka saM.770 meM unakA nidhana ho gyaa| usa samaya taka unhoMne Adi purANa bhagavAna ke mukha se nikalI akSarAvalI siddham nama: isa maMgala vAkya se ke 10380 zlokoM kI racanA kI thI, unakI samAdhi ke uparAnta zeSa 1620 prAraMbha huI ata: use siddha mAtRkA kahA gyaa| vaha akAra se hakAra paryanta thI aura zloka unake ziSya zrI guNabhadra jI ne likhe haiM, isameM bhagavAna RSabhadeva kA saMpUrNa zuddha muktAvalI ke samAna thii| svara aura vyaMjana do bhedoM se yukta thii|shuddh muktAvalI jIvana darzana karAyA gayA hai| uttara purANa kI racanA guNabhadra ne kI hai usameM zeSa kA artha hai-motI ke dAne / motI AvadAra hotA hai to kyA isakA artha hai ki ve 23 tIrthaMkaroM kA jIvana varNita hai| bhagavajjinasenAcArya eka mahAna AcArya akSara motI se likhe gaye the? jahA~ taka saMbhava hai ki vaha muktAvalI ke samAna dArzanika aura kavi the| unhoMne Adi purANa meM likhA hai ki jaba bhagavAna RSabhadeva pavitra thii| yadi Aja ke zabdoM meM likhA jAye to pUrNa rUpeNa vaijJAnika thii| aisI ne apanI bar3I putrI brAhmI ko lipi kA jJAna karAyA to 'OM nama: siddham' se hI vaijJAnika akSarAvalI vizva kI koI anya nahIM hai| isa akSarAvalI ko medhAvinI 'bArahakhar3I' kA prAraMbha kiyA, vaha uddharaNa isa prakAra hai - brAhmI ne dhAraNa kiyA thaa| bhagavAna ne apanI dUsarI putrI ko aMka vidyA (gaNita) na binA vAGgamayAt kiMcidasti zAsvaM kalApi vaa| pradAna kI aura usakA prAraMbha bhI 'nama: siddham' se huaa| bhagavajjinasenAcArya kI tato vAGgamayamevAdI vaidyAstAbhyAmupadizAt // 104 // mAnyatA thI ki koI bhI vidyA sIkhanI ho usakA prAraMbha 'OM nama: siddham' se hI vAGgamaya ke binA na to koI zAstra hai aura na koI kalA hai, isalie prbhu| hotA thaa| RSabhadeva una donoM putriyoM ko sabase pahale vAGgamaya kA hI upadeza dete haiN| padmacarita (padmapurANa) saMskRta jaina kathA sAhitya kA sarvAdhika prAcIna tato bhagavato vaktrAniH sRtAm akSarAvalIm / graMtha hai| isa graMtha ke racayitA zrI raviSeNAcArya, isa graMtha ke racanAkAla ke saMbaMdha meM siddhaM namaH iti vyakta maMgalAM siddha mAtRkAm // svayaM kahate haiM ki jina sUrya zrI vardhamAna jinendra ke mokSa jAne ke bAda eka hajAra akArAdi hakArAntaM zuddhAM muktAvalImiva / do sau varSa chaha mAsa bIta jAne para zrI padamamani (rAma) kA yaha carita likhA gayA svara vyaMjana bhedena bidhA bhevamupeyupIm // hai| isI AdhAra para paM. zrI nAthUrAma premI ne jaina sAhitya aura itihAsa meM likhA ayogavAha paryantA sarva vidyA susaMgatAm / ki vikrama saMvat 733 ke lagabhaga padma kI racanA pUrNa huI thii| saMyogAkSara saMbhUti naika bIjAkSaraizvitAm // zrI raviSeNAcArya jI ke padmacarita se aisA pratIta hotA hai ki usa samaya samavAdIvadhat brAhmI medhAvinmati sundrii| vidyAbhyAsa maukhika aura likhita donoM rUpoM meM kiyA jAtA thaa| prAraMbha meM varNamAlA sundarI gaNita sthAnaM kramaiH samyagadhArayat // sIkhanA Avazyaka thA aura OM nama: siddham se isakA prAraMbha hotA thaa| zrI // mahApurANa 16 vA sarga,104-108 // raviSeNAcArya ne eka sthAna para likhA hai ki cakrapura ke mahArAja cakradhara kI kanyA eka marAThI graMtha 'jaina dharmAce pracInatva' ke lekhaka tAtyA sAheba copar3e ne citrotvA ne guru ke ghara jAkara khar3iyA miTTI se OM nama: siddham ke sAtha varNamAlA pRSTha 178 para ina uparyukta zlokoM kI rocaka aura mahatvapUrNa vyAkhyA siikhii|10 kI hai ina sabhI graMthoM ke atirikta apabhraMza bhASA ke prasiddha kavi puSpadaMta jI ne "yA naMtara bhagavaMtAcyA mukha kamalApAsUnaMnidhA lelI. 'nama: siddham' yA mahApurANa kI racanA kI thii| yaha graMtha zrI mANikacaMda digambara jaina graMthamAlA uccarane jiceM maMgala vyakta jhAle Ahe, jilA siddha mAtRkA ase nAMva Ahe. mhaNaje / bambaI se san 1937-41 meM prakAzita ho cukA hai| isameM treSaTha zalAkA ke 'OM nama: siddham' he maMgala jilA Ahe azI va muktAvalI pramANe atyanta zuddha mahApuruSoM kA caritra varNana kiyA gayA hai| paMDita nAthUrAma premI ke anusAra puSpadaMta svara vyaMjana yA bhedAne dona prakAracI asaNArI ayoga paryanta cI Ahe. a: iti 8. jaina dharmAce prAcInatva, tAtyA sAheba, marAThI graMtha, pRSTha 178 visarjanIya: eka iti jihvAmUlIya: SpaityupadhmAnIyaH, aM ityanusvAraH etAni 9. jaina sAhitya aura itihAsa pRSTha 85, muMbaI prakAzana, dvi. saM. catvAri akSarANi visargAdIni kevalAni vartate akAra, pakAra, kakAra etaiH 10. raviSeNAcAryakRta padmacarita-26/7
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI kA sAhityika kAla zaka saMvat 881 se 894 taka hai| 11 apabhraMza bhASA ke isa mahApurANa graMtha meM bhI likhA hai ki tIrthaMkara RSabhadeva ne bhI brAhmI aura sundarI ko akSara aura gaNita kI zikSA dI usakA prAraMbha OM nama: siddham se kiyA aisA abhiprAya graMtha kI nimnalikhita do paMktiyoM se spaSTa hai- bhAve Namasiddha pabhaNeppaNu vAhiNa bAma krehiliheppinn| dohiM mi NimmalakaMcanavaNNahaM akkhara gaNipaI knnnnhN|| artha- bhAvapUrvaka siddha ko namaskAra kara bhagavAna RSabhadeva ne donoM hI nirmala kaMcanavarNI kanyAoM ko, dAyeM aura bAyeM hAtha se likhakara akSara aura gaNita batAyA arthAt usakA jJAna kraayaa| 12 kavi arhaddAsa, paMDita AzAdhara jI ke samakAlIna mAne gae haiM, apanI racanA meM AzAdhara jI se prApta preraNA kA unhoMne svayaM ullekha kiyA hai| kavi arhaddAsa dvArA likhita tIna racanAyeM, kAvya rUpa meM upalabdha haiM- muni suvrata kAvya, purudeva campU aura bhavyajana knntthaabhrnnN| kavi arhaddAsa ne brAhmI aura sundarI ke zikSA grahaNa kA prasaMga atyaMta lAlitya pUrNa DhaMga se vyakta kiyA hai, unhoMne brAhmI meM vidyA kI utpatti isa prakAra mAnI hai, jaise- prAcI dizA meM zukla pakSa kA candraudaya ho gayA ho| 13 brAhmIM tanUjA mati sundarAMgI, brahmanAthaH tsyaamutpaadytsH| kalA nidhiH pUrNa kalA manohA, prAcya vizAyAmiva zukla pkssH|| 'purudeva campU' eka kAvya hai| isameM gadya aura padya donoM haiN| eka sthAna para kavi arhaddAsa likhate haiM ki brAhmI aura suMdarI donoM ke viveka aura zIla ko dekhakara jagatguru bhagavAna RSabhadeva ne vicAra kiyA ki yaha samaya inake lie vidyA grahaNa kA hai ata: unhoMne donoM ko 'OM nama: siddham' se prAraMbha hone vAlI 'siddha mAtRkA' kA upadeza diyA, gaNita sikhAyA aura vyAkaraNa, chanda, alaMkAra Adi kI zikSA dii| isakA saMskRta aMza isa prakAra hai "tadanuvayo vinaya zIlAdikaM vilokya jagadguru vidyA svIkaraNa kAlo'yaM iti matvA brAhmI-suMdarIbhyAM 'OM namaH siddham' iti mAtRkopadezapuraHsaraM gaNitaM svAyamuvAbhidhAnAni pada vidyA chando 11. jaina sAhitya aura itihAsa, paMDita nAthUrAma premI, bambaI pRSTha 250 12. kavi puSpadaMta kRta mahApurANa (apabhraMza)5/28 13. purudeva campU-6/39,40 46 viciMtyAlaMkAra shaastraanni"|14 'NAya kumAra cariu' jise hindI meM nAgakamAra caritra kahate haiN| AcArya puSpadanta kI yaha dUsarI mahatvapUrNa racanA hai| isakA sampAdana aura hindI anuvAda, prAkRta-apabhraMza ke prasiddha vidvAna DaoN. hIrAlAla jaina ne kiyA thaa| yaha graMtha bhAratIya jJAnapITha se I.san 1972 meM prakAzita ho cukA hai| isI graMtha kA eka prasaMga hai - "eka rAjA kA sadya: jAta beTA tAlAba meM gira gayA, vahA~ vaha usa tAlAba ke adhinAyaka nAgarAja ke phaNa para jAkara aTaka gayA / nAgarAja ne bAlaka ke saundarya, svAsthya aura bhaviSyagata kSamatAoM ko parakhate hue usakA prema pUrvaka lAlana-pAlana kiyaa| jaba vaha lar3akA bar3A huA to nAgarAja ne use vidyA denA prAraMbha kiyA, usakA varNana zrI puSpadaMta jI karate haiM siddha bhaNevi aTThAraha lipiu bhuaNgu| dakkhAlai suyaho mehAvi aNaMgau // kAlakkharaI gaNiyaiM gaMdhavaI vAyaraNAI sikkhiu / soNiccaM par3hatu huu paMDiu vAesariNirikkhiu // 5 artha- 'siddha bhagavAna ko namana karo 'aisA kahakara nAga ne putra ko aThAraha prakAra kI lipiyAM sikhAI aura vaha kAmadeva jaisA medhAvI putra unheM sIkhane lgaa| nAga ne use syAhI se kAle akSara likhanA, gaNita gAndharva vidyA (saMgIta) kalA aura vyAkaraNa sikhalAyA / nitya par3hate-par3hate nAgakumAra sarasvatI kA nivAsa paMDita bana gyaa| pUrvakAla meM 'siddha vaMdana' ke sAtha zikSA prAraMbha kI jAtI thI, jisakA pariNAma yaha hotA thA ki vidyArthiyoM ke jIvana meM adhyAtma bIja ke rUpa meM surakSita ho jAtA thA, yahI adhyAtma kA bIjAMkura unake jIvana ko bhaviSya meM adhyAtmamaya banA detA thaa| adhyAtma kI mUla bhAvanA hone se vidyArthiyoM meM sahajatA, mRdutA, guru bhakti, vidyA ke prati samarpaNa Adi aneka guNa huA karate the, kyoMki zikSA kA mUla uddezya bhI zikSArthI ke jIvana ko adhyAtmamaya aura jJAnamaya banAnA hotA hai| DaoN. vAsudeva zaraNa agravAla ne apane graMtha kalA aura saMskRti meM manu kA ullekha karate hue likhA hai ki manu ke zikSA kama kA uddezya DAkTara, vakIla, iMjIniyara, athavA inake samAna pezevara loga utpanna karanA nahIM hai balki aise 14. purudeva campU-7, pRSTha 142 15. NAyakumAra cariu, puSpadaMta, DaoN. hIrAlAla jaina dvArA saMpAdita. 3/1 pRSTha 361,bhAratIya jJAnapITha prakAzana 1972 47
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ * AcAravAna logoM ko banAnA hai jo zarIra aura mana se balavAna ho aura jinakI zraddhA dRr3ha ho / 16 DAkTara vimalAcaraNa ne apane graMtha "India as described in early texts of budhism and Jainism" meM anuyoga dvAra sUtra ke mAdhyama se likhA hai ki zikSA vaha hai jo chAtra ko laukika aura lokottara donoM meM niSNAta banAye vahI zikSA vAstavika zikSA hai| 17 adhyAtma ziromaNi pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja AtmaniSTha sAdhaka the| zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya mahArAja dvArA racita caudaha graMthoM meM se unhoMne zrI mAlArohaNa, paMDita pUjA, kamala battIsI, tAraNa taraNa zrAvakAcAra, tribhaMgIsAra aura upadeza zuddha sAra graMtha kI TIkAeM kIM haiN| unase OM namaH siddham maMtra ke sambandha meM carcA huI thI usa samaya pUjya mahArAja jI ne kahA thA ki OM namaH siddham maMtra AdhyAtmika maMtra hai| pUjya zrI ne batAyA ki OM namaH siddham maMtra apane siddha svarUpI zuddhAtmA kA bodha karAne vAlA maMtra hai| isa maMtra kA prAcInakAla se hI sAdhanA-ArAdhanA aura zikSA ke kSetra meM apratima prabhAva rahA hai| Aja se lagabhaga 50-60 varSa pahale taka vidyAlayoM meM 'onAmAsIdhama' par3hAyA jAtA thA, yaha OM namaH siddham kA hI vikRta rUpa hai| isI saMdarbha meM adhyAtma yogI pUjya kSullaka manohara jI varNI sahajAnaMda mahArAja ne pravacana meM kahA thA- "OM namaH siddham bahuta prAcIna maMtra hai aura isase bhI Apa aMdAjA lagA sakate haiM ki ati prAcIna kAla meM va taba hI nahIM, kintu aba se karIba 50 varSa pahale jaba adhyApaka loga vidyArthiyoM ko adhyayana prAraMbha karAte the taba choTe-choTe bAlakoM ko sabase pahale OM namaH siddham par3hAte the / yaha maMtra ve likha nahIM sakate the, kintu mukha se kahalavAne kI paripATI thI aura thor3e hI akSara sIkhane ke bAda sabase pahale OM namaH siddham likhanA sikhAte the / " DaoN. rAdhAkumuda mukharjI ne "prAcIna bhArata meM zikSA" nAmaka graMtha meM likhA hai ki bAlaka kA vidyArambha OM namaH siddham se hotA thaa| bAlaka kisI jAti 16. kalA aura saMskRti san 1952 ilAhAbAda prakAzana pR. 199. 17. Dr. Vimla Charan India as described in early texts of Budhism and Jainism Law. p. 287. 18. pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja se carcA meM prApta san 1991-92. 19. siddha bhakti pravacana, pU. kSu. sahajAnaMda jI varNA, zrI sahajAnaMda zAstra mAlA meraTha prakAzana san 1976- pRSTha 4-5 48 athavA sampradAya kA ho, akSarArambha ke prAraMbha meM OM namaH siddham kahanA hI hotA thA, isase bAlaka kA likhane par3hane meM maMgala hogA, aisI sArvabhauma mAnyatA thI / DaoN. ananta sadAziva alatekara ne eka lekha meM likhA hai ki zikSA ke prAraMbha meM bAlaka ko OM namaH siddham kahanA hotA thaa| isa zikSA ke saMbaMdha meM DaoN. alatekara "prAcIna bhAratIya zikSaNa paddhati' meM likhate haiM ki jaina sAhitya se pramANita hai| ki prAcIna bhArata meM zikSA aMtarjyoti aura zAMti kA srota mAnI jAtI thI, jo zArIrika, mAnasika, bauddhika aura Arthika zaktiyoM ke saMtulita vikAsa se hamAre svabhAva meM parivartana karatI tathA use zreSTha banAtI hai| isa prakAra zikSA hameM isa yogya banAtI hai ki hama samAja meM eka vinIta aura upayogI nAgarika ke rUpa meM raha skeN| yaha apratyakSa rUpa se hameM ihaloka aura paraloka donoM meM Atmika vikAsa meM sahAyatA detI hai / 20 - sadguru se hI vaha vidyA aura vaha jJAna prApta hotA hai jisase ziSya adhyAtma kI ora agrasara hotA huA apane kalyANa meM agrasara hotA jAtA hai / mahAkavi bhartRhari ne vidyA kI vizeSatA batAte hue bahuta spaSTa likhA haividyA dadAti vinayaM vinayAdyAti pAtratAm / pAtratvAt dhanamApnoti, dhanAd dharmaH tataH sukham // -nIti zatakam vidyA se vinaya, vinaya se satpAtratA, satpAtratA se dhana, aura aMta meM dharma aura dharma se sukha tathA AtmA kI carama upalabdhi arthAt mukti kA sukha prApta hotA hai| jJAnahIna mAnava pazu ke samAna hai, vaha zava hai| jJAna se hI zava meM zivatva arthAt caitanya aura sva-para kalyANa ke bhAva jAgrata hote haiN| prasiddha purAtatvajJa evaM itihAsa vettA DaoN. jyoti prasAda jaina ne "prAcIna aura madhyakAlIna bhArata meM jaina zikSA' meM likhA hai- eka dilacaspa bAta yaha hai ki prAya: dakSiNa bhArata meM aura uttarI bhArata ke bhI pradezoM meM purAne DhaMga kI pAThazAlAoM meM cAhe muMDI hindI yA mahAjanI kI hoM athavA saMskRta yA hindI kI hoM yA gujarAtI, marAThI, kannar3a Adi kI hoM, bAlaka kA vidyArambha OM namaH siddham se hI karAyA jAtA thA, jisakA vikRta rUpa aneka sthAnoM para "o nA mAsI dham' bana gayA hai| yaha pUrNatayA jaina maMgala vAkya hai| isa vAkya kA prayoga * siddha karatA hai ki deza ke bahubhAga meM sudIrgha kAla taka loka zikSA jainoM ke hAtha meM rahI / 21 20. prAcIna bhAratIya zikSaNa paddhati, DaoN. ananta sadAziva alatekara 1955 pRSTha 6 49
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakattA meM eka seTha rahate the, sva. bAbU choTelAla jaina nAma thA unakA, unhoMne apanA pUrA jIvana jaina kalA saMskRti aura samAja sevA meM lgaayaa| unhoMne eka sthAna para likhA hai ki bhArata ke uttara se dakSiNa taka aura pUrva se pazcima taka jaina zikSA saMsthAnoM kA jAla bichA huA thA, unameM mAtra jaina hI nahIM, sabhI jAtiyoM ke chAtra par3hate the, una sabakI varNamAlA kA prAraMbha 'OM namaH siddham' se hI hotA thaa| 22 'bhArata meM briTiza rAjya' ke racayitA paM. zrI sundaralAla jI mahArAja ne eka bhASaNa meM kahA thA ki auraMgajeba ke samaya meM uttara se dakSiNa taka aura pUrva se pazcima taka jaina pAThazAlAoM ( prAyamarI vidyAlayoM) kA jAla bichA huA thaa| unameM vyApArika aura bhASA saMbaMdhI zikSA adhika dI jAtI thii| eka bAra auraMgajeba ne bhArata ke pratiSThita jaina bandhuoM ko bulAkara kahA ki bhAI, Apa loga hindustAna kI zikSA meM itanA sahayoga kara rahe haiM, kucha sahAyatA hamase bhI le lo, kiMtu unhoMne vinamratApUrvaka iMkAra kara diyaa| ina pAThazAlAoM meM sabhI kaumo aura vargoM ke chAtroM ko nirbAdha praveza milatA thA, unheM varNamAlA ke prAraMbha meM 'OM namaH siddham' kA maMgala pATha par3hanA hotA thaa| kisI ko koI Apatti nahIM thI, saba kucha nirApada calatA thA / 23 dakSiNa meM hindU chAtroM ko bArahakhar3I ke prAraMbha meM 'zrI gaNezAya namaH' ke sthAna para 'OM namaH siddham' par3hAyA jAtA thaa| rASTrakUTa samaya se lekara abhI taka yaha satat lagAtAra calatA rhaa| isa para prAkRta apabhraMza ke prakANDa vidvAna vI.sI. vaidya kA kathana ullekhanIya hai- 'mAsa ejUkezana' jainoM ke dvArA niyaMtrita thI / bArahakhar3I ke prAraMbha meM unakA OM namaH siddham sarvamAnya aura sArvabhauma thA, jaina kI giratI dazA meM bhI vaha sarva jana meM pracalita rhaa| isase jaina zikSA kA mahatva svataH hI aMkita ho jAtA hai| 24 madhyapradeza ke sivanI nagara nivAsI sva. paM. zrI sumeracaMda divAkara prakANDa vidvattA ke dhanI the, unhoMne 'jaina zAsana' nAmaka kRti meM likhA hai utkala ur3IsA prAnta ke purI jile ke aMtargata udayagiri - khaNDagiri ke 21. 'prAcIna aura madhyakAlIna bhArata meM jaina zikSA' DaoN. jyoti prasAda jaina dvArA likhita nibaMdha, vIra vizeSAMka varSa 36 aMka 18-19, pRSTha 19 22. vahI, pRSTha 130 23. onAmA sIdham - DA. premasAgara jaina, prAstAvikam pR. 1, kundakunda bhAratI naI dillI prakAzana 1989 24. rASTrakUTAja eNDa deyara TAimsa, pRSTha- 309, 310 50 jaina maMdira kA hAthI guphA vAlA zilAlekha jaina dharma kI prAcInatA kI dRSTi se asAdhAraNa hai| usa lekha meM 'namo arahaMtAnaM, namo sabasiddhAnaM ' Adi vAkya use jaina pramANita karate haiN| yaha jJAtavya hai ki zilAlekha meM Agata 'namo saba siddhAnaM ' vAkya Aja bhI ur3IsA prAnta meM varNamAlA zikSaNa prAraMbha karAte samaya 'siddhirastu' ke rUpa meM par3hA jAtA hai| telagU bhASA meM 'OM namaH zivAya' 'siddham namaH' vAkya isa avasara para par3hA jAtA hai| mahArASTra prAMta meM bhI OM namaH siddhebhyaH par3hA jAtA hai| hindI pAThazAlAoM meM jo pahale 'o nA mA sI dham' par3hAyA jAtA thA, vaha 'OM namaH siddham' kA hI parivartita rUpa hai| isase bhinna-bhinna prAMtIya bhASAoM para atyaMta prAcIna kAlIna jaina prabhAva kA sadbhAva sUcita hotA hai| 25 isa saMdarbha meM mahApaNDita rAhula sAMskRtyAyana kA yaha kathana mahatvapUrNa hai "o nA mA sI dham" vastutaH 'OM namaH siddham' kA vikRta uccAraNa hai| pIche kahIM-kahIM isakI jagaha hI kaI sthAnoM para rAmAgati-dehUmati kA prayoga hone lgaa| kahIM-kahIM 'zrI gaNezAya namaH' se bhI akSarArambha karAyA jAtA rhaa| siddham meM eka vacana kA prayoga hai, vaha caurAsI siddhoM ke liye nahIM hai anyathA bahuvacana kA prayoga hotaa| satya yaha hai ki 'OM namaH siddham' brAhmaNoM kA prayoga nahIM hai / brAhmaNoM ke tridevoM ko siddha nahIM kahA jaataa| bauddha aura jaina hI apane sampradAya pravartaka ko siddha kahate haiM, isaliye o nA mA sI dham kA itanA vyApaka prayoga zramaNadharma ke prabhAva kI vyApakatA ko batAtA hai| jina siddhoM aura sAhitya ke bAre meM hama kahate A rahe hai, unakA AvirbhAva siddha zabda ke prayoga ke bAda huA / 26 'OM namaH siddham' kA mUla thA 'kAtaMtra vyAkaraNa' / aisA mAnA jAtA hai ki zrI zarvavarmA isake raciyatA nahIM, apitu saMkalayitA the| yaha grantha samaya-samaya para 'kalApa' arthAt mayUra picchi dhArI sAdhuoM ke dvArA racA jAtA rahA, isI kAraNa isakA nAma kalApa par3A isakA pahalA sUtra hai "siddho varNa samAmnAya : " / yahA~ se hI 'OM namaH siddham' namaskArAtmaka maMgala vacana prArambha huaa| 'kAtaMtra vyAkaraNa vimarza' kI prastAvanA meM DA. bhAgIratha prasAda tripAThI ne likhA hai, 'kiM cakalApApadapayAMsya kAtaMtra vyAkaraNa syAdAvante ca jaina paramparAyAm 'OM namaH siddham' iti namaskArAtmakaM maMgalaM bahuSu hastalekheSu 25. jaina zAsana, paM sumeracaMda divAkara, pRSTha- 294 26. bauddha siddha sAhitya, mahApaNDita rAhula sAMskRtyAyana, sammelana patrikA, bhAga - 51, zaka saMvat 1887, pRSTha- 4 51
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRzyate // 27 'kAtaMtra vyAkaraNa' eka prAcIna racanA hai| isake racayitA zrImad zarvavarmA sAtavAhana rAjAoM kI sAtavIM pIr3hI ke samrATa hAla kI rAja saMsada ke sAMsada the| guNADhya bhI saMsada meM rahate the, yaha donoM prAkRta priya, prAkRta ke prakANDa vidvAna the| zarvavarmA ne mahArAjA samrATa hAla ko kAtaMtra vyAkaraNa par3hAyA thA, usI samaya se kAtaMtra kA pracAra huaa| samrATa hAla kA samaya IsA kI pahalI zatI ke 20-24 veM varSoM meM mAnA jAtA hai arthAt hAla kA samaya 20 - 24 khIstAbda nizcita thA / isa prakAra zarvavarmA, mahAbhASyakAra pataMjali se paravartI the| pataMjali puSyamitra ke samakAlika the, jo IsA se do zatI pUrva hue the / 28 AcArya hemacandra kahate haiM ki zarvavarmA kAtaMtra vyAkaraNa ke racayitA nahIM balki saMgrAhaka the| unhoMne aneka vyAkaraNa graMthoM kA saMgraha kara kAtaMtra vyAkaraNa kI racanA kI thii| unhoMne likhA hai- 'brahmattaMtrAt kalA ApibatIti kalApaka: zAstram' kalApa zabda kA eka artha saMgraha hai| ata: yaha eka saMgraha vyAkaraNa hai| kalApa kA dUsarA artha mayUra piccha hai| mayUra paMkha ke aneka gucchoM ko jor3akara mayUrapicchI banAI jAtI hai, usako hI kalApa kahate haiM / digambara jaina zramaNa (sAdhu) mayUra piccha ke kalApa se banI picchI rakhate hI haiN| triviSTapIya paramparA se spaSTa hai ki mayUrapicchoM ke madhya se kAtaMtra kA upadeza samudbhUta huA thA arthAt mayUrapicchadhArI jaina sAdhuoM ne samaya-samaya para vyAkaraNa ke sambandha meM jo upadeza die unakA saMkalana hI kAtaMtra khlaayaa| kAtaMtra rUpamAlA kI prakriyA meM zarvavarmA svayaM likhate haiM "kalApo mayUrapicchaH mayUrapicchAnAM madhyAd upavezo'sya samajani kAtaMtrasyeti tripiSTavIya paramparA jainA: sAdhavo mayUra picchaM kalApaM dhArayanti vyavadhAna pUrvakaM copadizanti / 29 isase spaSTa hai ki zramaNa jaina sAdhuoM ke madhya se samaya-samaya para die gae upadezoM se kAtaMtra vyAkaraNa kI racanA huii| usake racayitA eka nahIM, do nahIM, anekoM jaina sAdhu the| zrI zarvavarmA ne unakA saMgraha, saMkalana kiyA aura yaha vyAkaraNa bhArata ke prAya: pratyeka pradeza meM lokapriya huA / 27. kAtaMtra vyAkaraNa vimarza, DA. jAnakI prasAda dvivedI viracita, DA. bhAgIratha prasAda tripAThI vAgIza dvArA saMpAdita, saMpUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya dvArA prakAzita- san 1975 28. kAtaMtra rUpamAlA prakriyA, bhUmikA, pR. 11 29. kAtaMtra vyAkaraNa vimarza, prAstAvikam, pRSTha I / 52 kAtaMtra vyAkaraNa ke caturdika pracAra aura lokapriyatA kA pramANa DA. premasAgara jaina ke isa kathana se spaSTa hotA hai, unhoMne likhA hai- " rAjasthAna meM hema vyAkaraNa ke pUrva kAtaMtra vyAkaraNa par3hAyA jAtA thaa| kAzmIra, baMga, gurjara, utkala Adi pradezoM meM bhI isakA pracalana thaa| vahAM bAlakoM ko kAtaMtra kI zikSA dene ke lie pradezAnurUpa lipi aura akSaroM kA prayoga kara choTI-choTI pustakoM ke rUpa meM DhAla liyA gayA thaa| zrI mAlavaMzIya saMgrAma siMha kI racanA bAla zikSArUpa laghu vyAkaraNa aura kSIra svAmI kI kSIra taraMgiNI kAtaMtra ke vRttikAra durgasiMha aura TIkAkAra rAmanAtha kI tAr3apatra para likhI hastalikhita pratiyAM abhI taka vahAM upalabdha haiN| aura sabhI kAzmIra vAsI unakA Adara karate haiN| usameM lipi aura akSara unake apane haiN| isa prakAra anya vyAkaraNa ke pUrva saba jagaha kAtaMtra vyAkaraNa hI calatA thaa| kAtaMtra vyAkaraNa kA Adi aura anta 'OM namaH siddham' ke maMgala namaskAra se huA hai| bAlakoM ke zikSaNa ke liye isake jitane saMkSipta saMskaraNa, jitane pradezoM meM bane, sabhI ke Adi aMta meM 'OM namaH siddham' diyA gayA hai| isa namaskAra maMtra se sabhI kA maMgala hotA hai aisA sabhI pradezoM ke rahane vAle hiMdU yA zramaNa jaina * mAnate the| bAlaka usI se vidyArambha karate the aura saphala hote the / 30 madhya eziyA kI khudAI meM prAcIna kUcA nAmaka sthAna kA patA lagA hai, vahA~ aneka bauddha maThoM ke avazeSa mile haiM, unameM prApta sAhitya se vidita huA hai ki usa samaya vahA~ para bhI kAtaMtra vyAkaraNa kA upayoga kiyA jAtA thaa| vahA~ kAtaMtra ko 'siddha vyAkaraNa' kahA jAtA thA, isaliye ki 'OM namaH siddham' ke pratIka siddho varNa samAmnAya se isakA prAraMbha hotA hai / 31 kAtaMtra vyAkaraNa ke pracAra kA kSetra atyanta vyApaka rahA, isakA bhArata meM hI nahIM, bhArata se bAhara bhI kAtaMtra kA AdhAra banA huA hai| isa saMdarbha meM kAzI nAgarI pracAriNI patrikA kA yaha aMza mahatvapUrNa hai- cInI yAtrI itsiMga ke, si-tana cAMga athavA 'siddha graMtha' kA nAma kAtaMtra vyAkaraNa ke 'siddho varNa samAmnAya: ke AdhAra para rakhA gyaa| isakA nAma 'siddha graMtha' athavA 'siddha racanA' hai| kIlahArna aura bUlara ne ise bhAratIya varNamAlA kA graMtha kahA hai| eka dUsare cInI yAtrI yUnacAMga ne isI saMdarbha meM 'zI- erha cAMga', zabda kA prayoga kiyA hai, isako saMskRta meM dvAdaza bhAga aura hindI meM dvAdazAkSarI yA bArahakhar3I kahate haiN| yUnacAMga ne likhA hai ki bAlakoM ko sarva prathama bArahakhar3I hI sikhAI jAtI thI / kAtaMtra ke 'siddho varNa samAmnAya : ' meM siddha zabda ke kAraNa 30. onAmA sIdhama, DaoN. premasAgara, pR. 6, 24 kuMdakuMda bhAratI prakAzana - 1989 31. kAzI nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 51 aMka 2 pRSTha 70 53
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zI-eha-cAMga kA dUsarA nAma 'siddhirastu' yA 'siddha vastu hai| ItsiMga ke si-tana-cAMga aura yUnacAMga ke 'zI-eha-cAMga' donoM graMtha eka hI artha bAraha khar3I ke ghotaka haiN| cInI lekhaka ke dvArA likhI gaI yaha 'siddhirastu' racanA aba cIna meM bhale hI na milatI ho kintu jApAna meM aba taka isakA pracAra hai| ina donoM graMthoM meM 'OM nama: siddham' kA ullekha kiyA gayA hai|32 vizeSa bAta yaha hai bArahakhar3I se saMbaMdhita do jApAnI graMtha pahalA 'siddha / piTaka 'yA' siddha koza' hai isakI racanA san 880 meM huI thI tathA dUsarA 'siddha / ke aThAraha prakaraNa'isakA racanA kAla san 1556 hai, ina graMthoM ke prAraMbha meM 'OM nama: siddham' likhakara 16 svara aura 35 vyaMjana batAye gaye haiN|" prasiddha jArja vhUlara kA kathana hai ki bArahakhar3I kA prAraMbha'OM nama: siddham / se hotA thA aura isa maMgala pATha ke kAraNa hI bArahakhar3I ko siddhAkSara samAmnAya yA siddha mAtRkA bhI kahate haiN| isakI prAcInatA kA pramANa haI-lina (788-810 IsvI) se bhI milatA hai| usane 'OM namaH siddham' isa maMgala pATha ko 12 meM pahalI phAr3a yA cakra (yuvAGaccAGa ke 12 cAGa) kahA hai, usa kAla meM hindU lar3ake isI se vidyArambha karate the|34 videzI paryaTaka megasthanIja aura cInI yAtrI havenasAMga ne bhAratIya varNamAlA ke saMbaMdha meM 'siddha mAtRkA' kA ullekha kiyA hai| cIna kA prasiddha vizvakoza 'phAMvAna-zU-lina' duniyA bhara meM prasiddha hai| usameM bhI brAhmI lipi, bArahakhar3I aura 'OM namaH siddham' kI bAta likhI milatI hai|35 bundelakhaMDa meM pAMca pATiyoM ke adhyayana-adhyApana kA niyama thaa| pAMca varSa kA bAlaka inheM o nA mA sIdhama (OM nama: siddham) se sIkhanA prAraMbha karatA thaa| pAMca pATiyAM kAtaMtra kI paMca saMdhiyoM kA rUpAntaraNa hai aura kucha nhiiN| 36 'OM nama: siddham' se prAraMbha hone vAlA yaha pATI kA prasaMga yahA~ atyanta mahatvapUrNa hai| kAtaMtra vyAkaraNa kI paMca saMdhiyoM ke rUpAntaraNa svarUpa ukta sthAna para pAMca pATI prApta nahIM haiM, kintu eka anya sthAna para inheM cAra pATI ke rUpa meM prastuta kiyA hai, isa saMbaMdha meM "o nA mA sI dham bApa par3he na hama" nAmaka lekha meM maheza kumAra mizra ke vicAra paThanIya haiM "kAtaMtra vyAkaraNa, pANinIya sampradAya se bhinna hai aura zarva varmA kI racanA kahA jAtA hai / kAtaMtra vyAkaraNa ke prathama adhyAya ke pahale cAroM 'pAda' " ina cAroM pATiyoM se kAphI kucha mela khAte haiN|"3" "pATI" ke sAtha-sAtha pATI par3hanA,cAroMpATiyAM,lekhe,caranAike, olama Adi aise zabda haiM jo sahaja hI apanI ora AkRSTa karate hue, yaha saba samajhane kI jijJAsA ko jAgrata karate haiN| o nA mA sI dham arthAt OM nama: siddham se prAraMbha hone vAlI yaha zikSA bhAratIya jana mAnasa ke jIvana ko vyavasthita aura dharmamaya banAne kA AdhAra rahI hai| loka vyavahAra meM bhI pATI ke sAtha lekhe, caranAike, olama Adi ko jAnane vAlA buddhimAna ke sAtha-sAtha ziSTAcAra ke AcaraNa ko pAlane vAlA susaMskRta sabhya vyakti mAnA jAtA thA / uttarI bhArata ke hindI bhASI kSetroM ke ve vRddhajana jinakI prAthamika zikSA-dIkSA kabhI grAmINa aMcaloM meM huI thI, unheM yaha vAkya kahate hue sunA jAtA hai - -o nA mA sIdhama : bApa bar3he na hm| - hAM maiM saba samajha gayA / tuma jarUra kisI se 'pATI par3hakara' Aye ho| - usakI kyA bAta karate ho? vaha "cAroM pATI" par3hA hai| - Aja kI par3hAI kisa kAma kI? vidyArthI sahI hisAba taka to kara nahIM skte| hamAre jamAne ke loga, jinhoMne pATiyAM' aura 'lekhe' par3he haiM, Aja ke bI. e., ema. e. pAsa ke bhI kAna kATate haiN| - Ajakala ke lar3akoM meM jarA bhI ziSTAcAra nahIM, jaba unhoMne 'caranAike' hI nahIM par3he haiM, to unheM ziSTAcAra kA jJAna hI kahAM se hogA? - yaha lar3akA to 'olama' se hI aisA hai| uparokta bAtoM se yaha utsukatA jAgrata hotI hai ki Akhira 1. pATI 2.pATI par3hanA 3. cAroM pATiyAM 4. lekhe 5. caranAike aura 6. olama ityAdi kyA hai ? aura 'o nA mA sI dham' kyA hai jisakA saMkSipta rUpa 'o nA mA sI' hindI ke zabda kozoM meM bhI mila jAtA hai| "o nA mA sI dham"zabda saMskRta bhASA ke prAcInatama vaiyAkaraNa maharSi zAkaTAyana ke vyAkaraNa kA prathama sUtra- 'o'm namaH siddhama' hai| purAne jamAne meM bAlaka ko vidyAraMbha karAte samaya sabase pahale isI sUtra kI 37. o nA mA sIdham: bApa par3he na hama, maheza kumAra mizra 'madhukara' datiyA dvArA likhita lekha, kAdambinI disaMbara 1983 pRSTha-111 32. nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 51 aMka 1, pR.32-35 33. vahI, pRSTha 36. 34. bhAratIya purAlipi zAstra, jArja vhUlara, motIlAla banArasI dAsa dillI san 1966 pRSTha6 35. vizvakoza, phAMvAna-zU-lina, tathA hvenasAMga kA yAtrA vivaraNa 36. kAzI nAgarI pracAriNI patrikA, varSa 51 aMka 2 pRSTha 68-69 54
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA dI jAtI thii| isake bAda hI varNamAlA kA naMbara AtA thaa| prAraMbhika zikSA kA Adi sUtra hone ke kAraNa kAlAMtara meM yaha zabda vidyAraMbha kA paryAyavAcI bana gayA aura apabhraSTa rUpa meM loga ise 'o nA mA sIdha ma' yA o nA mA sI' kahane lage kAlAMtara meM isakA prayoga vyaMgyArtha meM hone lgaa| jo bAlaka kisI bhI kAraNa se par3ha nahIM pAte, ve kahane lagate-'o nA mA sI dhama-bApa paDhe na hama' |" 'o nA mA sIdha ma' arthAt 'OM nama: siddham' se prAraMbha karake laukika / vidyA sikhAne se pUrva baccoM ke saMskAroM meM adhyAtma vidyA kA bIjAropaNa kiyaa| jAtA thA kyoMki adhyAtma vidyA hI vyakti ko sacce mArga para lagAtI hai aura ahaM brahmAsmi, tattvamasi, ayam AtmA brahma' yaha bodha honA hI samUcI zikSA kA sAra hai| jaina darzana kA adhyAtma yA vaidika saMskRti kA sAra tathA anya sabhI darzana, mata, paMtha aura dharma guru yahI kaha rahe haiM ki apane svarUpa ko jAnanA hii| saMpUrNa vidyA kA prayojana hai| yadi apane ko jAna liyA to sabhI zikSA kAryakArI hai aura apane ko nahIM jAnA to sArA jJAna kujJAna kahalAtA hai, yahI avidyA hai| kahIM kujJAna hI aMdhakAra ke rUpa meM aMtara meM na chAyA rahe yahI kAraNa hai ki bacapana se hI sarvaprathama 'siddham' kA bodha karAyA jAtA rahA hai, tatpazcAt pATI Adi kI zikSA dI jAtI rahI jisase saMpUrNa zikSA adhyAtma kA rUpa dhAraNa kara le, aura yaha anubhava bhI kiyA gayA, dekhA gayA ki usa prAcIna zikSA meM jo maMtra ke maMgala smaraNa sahita hotI thI, usakA pariNAma vyaktigata jIvana,pArivArika aura rASTrIya kSetra meM bhI unnata rhaa| pATI' zabda kisI viSaya kI vidhivat zikSA yA pATha ke anukrama ke artha meM prayukta hotA hai| yaha saMskRta bhASA kA strIliMga zabda hai| isakA nikaTatama paryAya 'paripATI' mAnA jA sakatA hai| jyotirvida evaM gaNitajJa bhAskarAcArya ne apane graMtha 'lIlAvatI' ko 'pATI gaNita' ke rUpa meM hI saMbodhita kiyA hai| spaSTa hai ki pATI zabda bhASA aura gaNita ke prAraMbhika pAThoM ke lie prayukta hotA thaa| jaisI ki dhAraNA pracalita hai ki lakar3I kI kAlI takhtiyoM ke kAraNa pATI zabda pracAra meM AyA yaha dhAraNA bhramapUrNa hai| hAM, yaha saMbhava hai ki bAlakoM se 'pATiyAM' lkdd'ii| kI takhtiyoM para hI likhavAI jAtI thIM, isa kAraNa takhtiyAM hI 'pATI' bana gii| 'pATI' yA 'pATiyAM' jinakA saMbaMdha mAtra bhASA jJAna se hai, ve saMkhyA meM kevala cAra haiM isalie 'cAroM pATI' zabda pracalana meM AyA hai| 38. vahI, pRSTha 108 ve 'cAra pATiyAM' isa prakAra haiM - pahalI pATI o nA mA sIdhaM // a A iiDI u uu|| re rai le lai aiai| o A U aMgA haa|| kA khA gA ghaMnA // cA chA jA jhaM nA // TAThA DA DhaMnA ||taa thA dA dhaM nA / / pA phA vA bhaM mA / / jA rA lA vA // saM Se sA hA laM che / siddho varanA / / samAmanAyA // catro catrodAsA // dAU soro|| dasaiM samAnA // teSaM dutyA vrno|| nisi nisi barano / pUrabhorasyA // pAro duragA // sAro baranA / barajo nAmI // iikraadainii| saMdhi kraanii|| kAdainI viNjyaanaamii||tevr ko pNciipNcaa| baragAnAmI // parathama dutyA / sakucahicAM // ghoSAghoSupatora no| anunAsISA / naigaranAmA // aMtUsthAM jArA laavaa|| USamAna sakucA hoN|| A hI tI visArojanyA / / aSai hI tI jamyAmolyA / / paphar3ItI padmAnyA // anaMtana sora // pUrabhopalIratho // pAlA hai pAlI padaM / vijyAnAmIsuraM pUraM / / baranaainai tUM // anaMta kara mailaM // visalaiMSajaita // liSaupaMcorA / / duragana sNdhii|| etI saMdhI sUtaratA // parathama saMdhi samApatA // dUsarI pATI samAnisa brno||durgmvNtii|| prahAsa lope| Abarana hI brnyo|| aivaranai ai|| o baranai vo||rii baranai AlU // tI baranai kAlU // aikAre aikAre cA / okAre okAre cA // aibaranai jimmisabaranai // nicapara lupyA // baMbhU baranA // rivvira baranA / liMmmira baranA // aijai AjU / / vo vai AvU // AdhImAna jamAnA lope|| pAla padante // nAmA lope|| iisiviri krte|| lukNbhkaare|| nA viNjaane|| surAna sNdhii|| etau saMdhau sUtaratA // duratI saMdhi smaaptaa|| tIsarI pATI odaMtA ani ani pNtaa|| siravira karatA // duurvcnaamiinauN| gurabaca nAmI nauM / vauhavacanAmInauM / Ana mAna patisTaoN cA // aitI saMdhau sUtaratA // tiratI saMdhi samApatA / / cauthI pATI baraga parathamA pUjate // sorA ghoSA bAtAsU // AMnatirathiyA AMnaM // paMcai paMcabhyAmaM / soratirathiyA atnevaa|| baraga prthmaa| bhaai suSArI levA / / sora jora picakArI nevA / / trabhU Aai kAlaM // pArA rUpaM // jagata sarUpaM / / TaMkAre lAcaTa varageSu / / canuche anunA / / panupheganunA // raso par3hAyA / / jaso par3hAyA / / soraM devI levaMtA / tathesukAre / paphesukAre / lIlaM jhAjhaM jhajhana sukAre // ghuna gae Saraga sanIcaru vaare| DiDhaMpulisTaM kAreSu / mauna samAre viMjAne || baragA su brgaa| paMca mahuravA / / etI saMdhau sUtaratA // caturatI saMdhi samApatA // 57
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ noTa - (uparyukta pATiyoM meM ii ko i, II ko I aura Sa ko kha par3hA jAtA hai / ) to, yaha thIM ve 'cAroM pATiyAM' jinako lekara 'pATI par3hAnA' muhAvarA pracalita huaa| yaha pATiyAM gUDhArtha thIM, inakA artha koI nahIM batA paataa| pahale yaha pATiyAM par3hAI jAtI thIM, lekina briTiza zAsana meM unakI zikSA paddhati ke sAtha ina pATiyoM kI par3hAI baMda ho gii| inako par3hAne vAle 'pAMDe' kevala grAmINa kSetroM meM hI raha ge| saMskRta ke vidvAna, vizeSakara pANinIya vyAkaraNa ke adhyetA to pahale se hI ina pATiyoM se napharata (?) karate the, anya zikSita varga bhI inase paraheja karane lgaa| kAraNa spaSTa thA ki yaha itanI durbodha thIM ki inakI par3hAI kA aucitya hI samajha meM nahIM AtA thaa| Aja sthiti yaha hai ki Aja yaha pATiyAM mAtra buMdelakhaMDa ke hI kucha kSetroM meM sImita hokara raha gaI haiN| "yaha pATiyAM nirarthaka sI pratIta hote hue bhI nirarthaka nahIM haiN| inake tAtparya aura bhAvArtha kA kucha-kucha anumAna 'kAtaMtra vyAkaraNa' se lagAyA jA sakatA hai| kAtaMtra vyAkaraNa, vyAkaraNa ke pANinIya saMpradAya se bhinna hai aura zarvavarmA kI racanA kahA jAtA hai| kAtaMtra vyAkaraNa ke prathama adhyAya ke pahale cAroM 'pAda' ina cAroM pATiyoM se kAphI kucha mela khAte haiN| 39 'o nA mA sI dhama' se prAraMbha hone vAlI ina pATiyoM ke sAtha-sAtha lekhe aura caranAike bhI par3hAne kI paraMparA rahI hai| 'lekhe' saMkhyA meM teraha mAne jAte haiN| inakA pracAra kisI na kisI rUpa meM Aja bhI hai| inake nAma haiM- 1. ginatI 2. pahAr3e 3. pauA 4. addhA 5 paunA 6. savaiyA 7. DhaiyA 8. hUMThA 9. DhauMcA 10. pauMcA 11. kauMcA 12. bar3A ikannA 13. vikaTa pahAr3A 14. Dyor3hA / inameM se aba 'kauMcA' kA pracAra nahIM rahA hai isalie ise haTAkara kula teraha hI lekhe haiN| 'caranAike' vastutaH nIti aura ziSTAcAra saMbaMdhI vAkya hote haiN| inake dvArA AcAra-vicAra kI zikSA prApta hotI hai / mAnyatA hai ki inakI racanA cANakya sUtroM ke AdhAra para huI hai| "cAroM pATI ke pAThana vidhi ke saMbaMdha meM datiyA nagara kI 90 varSIyA vayovRddha mahilA zrImatI rAmakuMara purohita batalAtI haiM ki pATiyoM ko hAtha para tAla dete hue gA-gAkara par3hAyA jAtA thaa| pratyeka sUtra ke prathama akSara para tAla dete hue tAloM ke madhya lagabhaga ATha mAtrA kAla kA aMtara rakhA jAtA thaa| tAla ke bAda pratyeka pAMcavIM mAtrA para dAMyI hathelI Upara kI ora karake 'khAlI' pradarzita kI jAtI thii| 40 39. maheza kumAra mizra 'madhukara' kAdambinI disaMbara 1983, pRSTha 111 40. vahI, pRSTha- 113 58 tAtparya yaha hai ki pATI par3hane meM saMgIta ke 'kaharavA' tAla kA upayoga kiyA jAtA thaa| kisI kaThina tathA nIrasa viSaya ko bAlakoM ko yAda karAne kA yaha sarvottama tarIkA thaa| isase bAlakoM ko bhAratIya vAMGgamaya meM prayukta hone vAle saMpUrNa svara aura vyaMjanoM kA jJAna ho jAtA thA, sAtha hI, svaroM ke mUla svara, samAna svara, savarNa svara, hasva-dIrgha aura pluta bhedoM, vyaMjanoM ke pAMca vargoM - anunAsika jivhAmUlIya, visarjanIya, upadhmAnIya aura USmANa Adi varNoM (akSaroM) tathA do akSaroM ke mela se banane vAle navIna akSaroM evaM vyAkaraNa saMbaMdhI prAraMbhika niyamoM kA jJAna ho jAtA thaa| teraha lekhe bhalI-bhAMti kaMThastha hone para kaThina se kaThina hisAba-kitAba meM bhI mAthA paccI nahIM karanA par3atI thii| isI prakAra 'caranAike' bAlakoM ke mana meM ziSTAcAra nIti aura sadvyavahAra ke saMskAroM kA bIjAropaNa karate the| isa saMpUrNa zikSA kA mUla AdhAra OM namaH siddham maMtra thaa| yadi Aja bhI inheM zodhita, saMpAdita aura saralIkRta karake upayoga meM lAyA jAye to bhAratIya zikSA meM atyadhika saMbala prApta hogA, isase prAthamika * zikSA meM jo kamajorI A rahI hai, use dUra kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra zikSA ke kSetra meM 'OM namaH siddham' kI prAcInatA svataH siddha hai, isI prakAra vyAkaraNa vibhAga meM yaha maMgala vAkya agraNI rahA hai| kAtaMtra vyAkaraNa ke saMbaMdha meM bahuta kucha likhA jA cukA hai| isa vyAkaraNa kA Adi aura aMta 'OM namaH siddhaM ' ke maMgala namaskAra se huA hai| 41 vyAkaraNa graMthoM ke saMdarbha meM 'svayaMbhU vyAkaraNa' kA nAma pramukha rUpa se liyA jAtA hai| jainoM ke Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA hI dUsarA nAma svayaMbhU hai| vaha isalie ki AsamudrAnta pRthvI ko binA kisI sahAre ke svayaM akele apanI pratibhA se smhaalaa| usa samaya pRthvI bhogabhUmi se haTakara karmabhUmi ke rUpa meM parivartita ho rahI thii| unhoMne prajA ko karmabhUmi meM rahakara jIvana calAne ke lie SaT Avazyaka karmoM kI zikSA dii| unhoMne sabase pahale likhanA par3hanA sikhaayaa| apanI bar3I putrI brAhmI ko lipi vidyA dI, to sundarI ko gaNita meM niSNAta kiyA / apane putroM ko bahattara kalAoM meM dakSa bnaayaa| lipi ke sAtha bhASA aura bhASA ke sAtha vyAkaraNa jur3A hI hotA hai| jaba vaha sabhI vidyAoM ke Adi zikSaka the to kaise saMbhava hai ki unhoMne vyAkaraNa kI zikSA na dI ho| unake dvArA diyA gayA vyAkaraNa jJAna svayaMbhU vyAkaraNa ke nAma se pracalita huA / 42 41. DA. premasAgara, o nA mA sI dhama, pRSTha 24, san 1989 42. vahI, pRSTha 25 - 59
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI saMdarbha meM AryikA jJAnamatI jI ne likhA hai- "he putriyo ! tuma donoM aba vidyA grahaNa karane meM prayatna karo, kyoMki tuma donoM kI yahI vidyA grahaNa karane kI umra hai| tIrthaMkara RSabhadeva aisA kahakara bAra-bAra unheM AzIrvAda dekara apane citta meM sthita zrutadevatA ko AdarapUrvaka suvarNa ke vistRta paTTe para sthApita karate haiM, puna: 'siddham namaH' isa maMgalAcaraNa rUpa maMtra kA uccAraNa kara putriyoM se uccAraNa karAkara apane dAhine hAtha se dAIM ora baiThI huI putrI (brAhmI) ko "a, A, i,I, u,U, R, R,lU,lU, e, ai, o, au, ka,kha,ga, gha, Ga,ca, cha, ja, jha,Ja, Ta, Tha, Da, Dha, Na,ta, tha, da, dha, na, pa,pha, ba,bha, ma, ya ,ra, la, va, za, Sa, sa, ha, anusvAra aM, visarga a: jivhAmUlIya aura upadhmAnIya ina cAra / akSarAvalI ko likhAte haiM aura bAeM hAtha se apane bAIM ora baiThI huI putrI (sundarI) ko ikAI,dahAI, Adi sthAnoM ke krama se 1,2,3 Adi saMkhyA rUpa gaNita likhAte haiN| ve donoM kanyAeM pUjya pitA RSabhadeva ke mukha se ina siddha mAtRkA rUpa akSara lipi aura gaNita ko acchI taraha se samajhakara hRdaya meM dhAraNa kara letI haiN| usa samaya svayaMbhU RSabhadeva kA banAyA huA eka bar3A bhArI vyAkaraNa zAstra prasiddhi ko prApta huA thaa| usameM sau se bhI adhika adhyAya the aura vaha samudra ke samAna atyaMta gaMbhIra thaa| 43 isI prakAra kA ullekha unhoMne jaina bhAratI graMtha meM bhI karate hue likhA hai ki vyAkaraNazAstra,chaMdazAstra aura alaMkAra zAstra ina tInoM ke samUha ko vAGgamaya kahate haiN| bhagavAna ke dvArA banAyA gayA vyAkaraNa zAstra bahuta vistRta thA jisameM sau se adhika adhyAya the| 44 isI vyAkaraNa ke saMbaMdha meM 'bRhajjaina zabdArNava' ke mukhya saMpAdaka dvArA likhita aMzadRSTavya hai-'zrI RSabhadeva svayaMbhU bhagavAna ne jisa svAyambhuva vyAkaraNa kI sarvaprathama racanA kI usake Adi meM 'OM namaH siddham' likhakara akSarAvalI kA prAraMbha kiyA thaa| yahI akSarAvalI zrutajJAna yA zAstra siddha karane kA mUla maMtra hai| ise 'siddha mAtRkA' bhI kahate haiN| 45 spaSTa hai ki akSarAvalI athavA varNa samAmnAya 'OM nama: siddham' kahakara 43. paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava smArikA 1998,di.jaina maMdira pAkeTa-1, mayUra vihAra pheja-1,dillI se prakAzita, pR.20-21 44. jaina bhAratI, di. jaina triloka zodha saMsthAna hastinApura se prakAzita, pR.61, vIra jJAnodaya graMthamAlA kA 48 vAM puSpa, san 1982 45. vRhajjaina zabdArNava, prathama bhAga, vI ela jaina caitanya, dezabaMdhu presa bArAbaMkI meM mudrita pR.38, svalpArtha jJAna ratnamAlA kA dvitIya puSpa 60 prAraMbha kiyA jAtA thaa| graMthoM meM eka svayaMbhU nAma ke mahAkavi kA bhI ullekha prApta hotA hai| jo saMskRta vyAkaraNa ke talasparzI jJAtA the| paM. zrI nAthUrAma premI ke anusAra unakA samaya vi. saM.734 se 840 ke bIca mAnA jAnA caahie|46 ina kavi svayaMbhU ne jisa varNa samAmnAya ko apane upamAnoM meM kahA hai usakA prAraMbha bhI 'OM nama: siddham' se hI huA thaa| isase siddha hotA hai ki bhagavAna svayaMbhU RSabhadeva kA vyAkaraNa usa samaya vidyamAna rahA hogA jisase mahAkavi svayaMbhU ne vyAkaraNa kA jJAna prApta kiyA hogA, yaha saMbhava hai, kyoMki usa samaya zruta kI aisI paraMparA thii| jaina vyAkaraNa sAhitya meM do graMtha atyadhika prAcIna haiM aura prasiddha bhI haiM- jainendra vyAkaraNa aura zAkaTAyana vyAkaraNa / jainendra vyAkaraNa ke racayitA AcArya devanandi pUjyapAda the| yaha aindra paraMparA kA prasiddha graMtha mAnA jAtA hai| paM. nAthUrAma premI ne "jaina sAhitya aura itihAsa'' meM likhA hai ki AcArya samantabhadra aura devanandi pUjyapAda chaTavIM zatAbdI meM hue the aura samakAlIna the| 47 yadyapi isa graMtha kA prAraMbha tIrthaMkara mahAvIra ke nAma smaraNa se huA hai, kiMtu isameM bhI akSarAmbha 'OM nama: siddham' se karane kI bAta svIkAra kI gaI hai| 'siddhaM varNa samAmnAya:' bhI isakA sUtra hai| zAkaTAyana ke saMbaMdha meM isa prakAra ullekha milatA hai ki vi.saM. 736-79 meM pAlyakIrti nAmaka jaina zramaNa hue the, unhoMne zAkaTAyana graMtha kI racanA kI thI, vaha graMtha zAkaTAyana vyAkaraNa graMtha ke nAma se prasiddha ho gyaa| pAlyakIrti ke prApta graMtha meM eka sthAna para yaha ullekha kiyA gayA hai"paripUrNamalpA laghupAya zamdAnuzAsana zAstramidaM mahAzramaNa saMghAdhipatibhaMgavAnAcAryaH zAkaTAyanaH prArabhate "58 zrI madhukara ne isa saMbaMdha meM likhA hai- "onAmAsIdhaM zabda saMskRta bhASA ke prAcInatama vaiyAkaraNa maharSi zAkaTAyana ke vyAkaraNa kA prathama sUtra- 'o'ma nama: siddham' hai| purAne jamAne meM bAlaka ko vidyAraMbha karAte samaya sabase pahale isI sUtra kI zikSA dI jAtI thii| 49 46. jaina sAhitya aura itihAsa, paM. nAthUrAma premI, baMbaI dvi. saM.,akTUbara 1956, pR.211 47. vahI, pR.46 48. pAlyakIrti racita svopajJa amogha vRtti, zAkaTAyana vyAkaraNa, sva. DA. ke. bI. pAThaka saMpAdita, 13 vIM vRtti| 49. onAmAsIdhama : bApa par3he na hama-kAdambinI, disaMbara-1983, pR.109
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina sabhI prasaMgoM ke alAvA 'OM nama: siddham' ke saMdarbha meM eka atyaMta gyaa| isa maMgala sUtra meM vyAkaraNa kI dRSTi se yaha vicAraNIya hai ki 'OM namaH mahatvapUrNa vicAraNIya prasaMga hai, vaha yaha ki saMskRta ke 'namaH' zabda ke sAtha / siddham' meM 'siddham' pada dvitIyAMta hai, jabaki pANinIya vyAkaraNa ke sUtra "namaH caturthI vibhakti kA prayoga hotA hai aura isa maMtra meM dvitIyA ekavacana hai, isakA svasti svAhA svadhADalaM vapadyogAcca" (2/3/16) evaM kAtaMtra sUtra namaH kyA kAraNa hai athavA yahAM nama: zabda ke sAtha caturthI vibhakti honA cAhie thI? svasti svAhA svadhA'laM vaSaTyoge caturthI (402)" ke anusAra nama: pada ke ____ sabase pahalI bAta to yaha hai ki uparokta vibhinna vyAkaraNa graMthoM meM 'OM yoga meM caturthI honA cAhiye dvitIyA nhiiN| yahA~ siddhaM pada azuddha pratIta hotA hai, nama: siddham' ke prasaMgoM kA avalokana hama kara cuke haiN| dUsarI bAta yaha hai ki isa jabaki azuddha hai nhiiN| maMtra meM dvitIyA ho yA ki caturthI vibhakti yaha avazya hI ciMtana-manana kA viSaya isakA samAdhAna nimna prakAra se hotA hai- "upapada vibhakteH kAraka hai| isa saMbaMdha meM AdaraNIya gosvAmI jAnakI prasAda jI zAstrI bInA se jo carcA vibhaktiH balIyasI" isa paribhASA ke anusAra 'namaH siddham' meM kAraka huI thI, vaha isa jijJAsA kA pUrNa samAdhAna karane meM sakSama hai| zrI zAstrI jI vibhakti balavAna hone se ditIyA vibhakti hI samIcIna hai| vyAkaraNAcArya haiM aura saMskRta ke viziSTa jJAtA haiM, unhoMne aneka sAdhu saMgha ke upapada vibhakti kA lakSaNa-'padamudidazya vidhIyamAnA vibhakti: upapada logoM ko tathA vidyArthiyoM ko vyAkaraNa kA jJAna ni:svArtha bhAva se pradAna kiyA vibhaktiH " / hai| bInA (jilA-sAgara, ma.pra.) meM san 1980 se 82 ke madhya mujhe bhI guru jI kAraka vibhakti kA lakSaNa- "kriyA janakArtha vibhakti: kAraka se saMskRta vyAkaraNa par3hane kA zubhayoga prApta huA thaa| sakala tAraNa taraNa jaina vibhaktiH "1. samAja bInA kA mere adhyayana meM pUrNa sahayoga aura bahuta utsAha rhaa| jahA~ namaH pada ko uddezya karake vibhakti kA prayoga hogA, vahA~ upapada 1993 meM bInA meM OM nama: siddham' maMtra ke saMbaMdha meM dvitIyA aura caturthI vibhakti hogI, upapada vibhakti meM caturthI vibhakti hogI kintu jahA~ kAraka ko vibhakti ke saMdarbha meM carcA prAraMbha huI thI aura kAphI zodha maMthana ke pazcAt shrii| lakSya karake kriyA janaka artha meM vibhakti hogI, vaha kAraka vibhakti hogii| yahA~ zAstrI jI ne jo vyAkaraNa kA sAra mujhe diyA vaha isa prakAra hai 'siddham' ko lakSya karake kriyA janaka artha meM nama: kA prayoga kiyA gayA hai| "OMnamaH siddham" atra namaH zabdo nipAto ghotakaH / ukto namaH ataeva yahA~ kAraka vibhakti hai, isaliye upapada vibhakti se kAraka vibhakti ke padArtho'tradhAto revaarth:| sva viSaya viSayAvadhitva samAnAdhikaraNa samavAya liye sUtra hai "karmaNi dvitIyA" karma meM dvitIyA hotI hai| yahA~ siddha pada karma hai, rUpeNa phalatAvacchedaka sambadhena sva niSThApakatvajJAna bodharUpa kriyA nama: hai, kartA adRzya hai, aura bhI yahA~ para siddhama pada "jahatsvArtha vRtti" phalAzrayatayA siddha padasya karmatvam / sva viSayetyatra sva zabdenApakRhatvajJAna paribhASA ke anusAra namaH pada apane pada kA tyAga karatA hai, artha hai "kara ziraH bodha rUpaM phlm| saMyogAdirUpaH namaH" pada kA artha hai jo nama: siddhaM vAkya meM apane artha ko "siddhebhya: namaH" atra apahatvajJAna bodhAnukalo vyApAro namaH tyAgatA hai| padArthaH / tatrApakarSaH prayokta puruSa vizeSa niTho namaskAryAvadhika eva namaH siddhebhyaH yahA~ para kara ziraH saMyogAdi rUpa artha kA grahaNa hone se pratIyate, vyApArazca kara ziraH saMyogAdi Iza zabda prayoga rUpaH prayola caturthI vibhakti ucita hai| pramANa rUpa meM yaha paribhASA dRSTavya hai "artha pada grahaNe niSThA pratIyate zabda zakti svabhAvAt / caturthyartha uddezyatvam / evaJca siddha nAnArthakasya grahaNaM"isa sUtra ke anusAra arthavAna pada grahaNa karane para "ajahata padoddezyako siddhAvadhi kAyakRSTatva prakArakajJAna bodhAnukUlo vyApAra: svArtha vRtti "ke kAraNa nama: siddhebhya: kahanA ucita hogaa| isakA artha hogA iti bodhaH / eSaH arthaH namaH siddhebhya: ityAdI tyAga: evaM namaH zabdArthaH / ki siddhoM ko apane anukUla karane ke lie hAthoM kI aMjuli banAkara zira se tyAgazca sva svatva nivRtyanukUla: vyaapaarH| praNAma krnaa| isakA vizeSa sAra isa prakAra hai-"prAcIna zikSA taMtra meM varNa samAmnAya ke zikSaNa meM prathama 'OM nama: siddham' isa maMgala sUtra kA bAlakoM ko uccAraNa 50. OM nama: siddham kI prAmANikatA: vyAkaraNAcArya jAnakI prasAda jI zAstrI karAyA jAtA thaa| jo kAlAntara meM 'o nA mA sIdha ma' ke rUpa meM rUpAntarita ho bInA jana 1996 62
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vivecanA dvArA yaha siddha huA ki siddham pada dvitIyAMta hI rhegaa| isI vAle sabhI sAdhuoM ko namaskAra ho, aisA mAnya artha hai| athavA nama: zabda ke prakAra kA prayoga anyatra bhI milatA hai| jaise- paMca NamokAra maMtra meM bhI dvitIyAMta sAtha caturthI vibhakti lagatI hai, jisakA artha hai arahaMtoM ke lie namaskAra ho, kA prayoga kiyA gayA hai, yathA"Namo arihaMtANaM,Namo siddhANaM,Namo AiriyANaM, siddhoM ke liye namaskAra ho, isa prakAra pAMcoM padoM meM jor3a lenA caahiye| 54 Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva saahuunnN"| yahA~ namaH zabda ke yoga se saMyukta karake ina padoM kA artha arihaMta ke liye isI prakAra siddhAMta kaumudIkAra bhaTTo jI dIkSita ne apane maMgalAcaraNa meM namaskAra ho aisA artha kiyA gayA hai, isase yaha spaSTa ho rahA hai ki arihaMtoM ko, nama: ke yoga meM dvitIyA kA prayoga kiyA jo isa prakAra hai - siddhoM ko, AcAryoM ko namaskAra ho, isa prakAra jo artha kiyA gayA hai vaha dvitIyA munitrayaM namaskRtya, taduktI: pribhaassyp| vibhakti kI apekSA se hai| isakI siddhi isa prakAra hai| vaiyAkaraNa siddhAMta, kaumudIya viracyate // pahalA pada Namo arahatANaM' athavA 'Namo arihaMtANaM' hai / ara athavA yahAM 'munitrayaM' nama: ke yoga hone para bhI dvitIyAMta hI hai| isa prakAra 'OM ari zatru ko kahate haiM aura haMtA mArane yA ghAta karane vAle ko kahate haiM, ina donoM nama: siddham' kI satyatA aura prAmANikatA svayaM siddha hai| 55 ke milane se dvitIyA vibhakti kA bahuvacana arihatRna banatA hai, Namo kA artha namaH jaina darzana meM mahAmaMtra ke rUpa meM atyaMta zraddhApUrvaka smaraNa kiyA jAne / hai| arihaMta bhagavAna ko namaskAra karatA hUM' aisA artha hotA hai| isakA nirukti vAlA NamokAra maMtra dvAdazAMga kA mUla hai, paiMtIsa akSaramayI hai| saMsAra meM sArabhUta artha isa prakAra hai ki "jJAnAvaraNAdicaturghAti karmArAtIna haMtIti arihaMta athavA hai jisake smaraNa se pApa naSTa ho jAte haiN| yaha maMtra AcArya bhUtabalI puSpadaMta kArAtIna haMtIti arihaMta"jojJAnAvaraNAdicAra ghAtiyA karmo kA ghAta arthAt mahArAja dvArA SaTkhaMDAgama graMtha meM maMgalAcaraNa ke rUpa meM likhA gayA hai| 52 kSaya kare vaha arihaMta kahalAte haiN| isa prakAra arihaMta zabda banatA hai| arihaMta pAMca padoM kI apekSA ise anAdi nidhana mAnA jAtA hai| isa maMtra meM jo pAMca / zabda se dvitIyA kI bahuvacana vibhakti zas AtI hai, isameM sakAra kA lopa karane pada haiM unameM bhI vyAkaraNa kI dRSTi se pratyeka pada meM dvitIyA aura caturthI kA yoga para arihaMtR as ho jAtA hai, pUrva svara ko dIrgha hokara sakAra ko nakAra ho jAtA hai| carcA sAgara graMtha ke lekhaka ne NamokAra maMtra ke pratyeka pada ko dvitIyA, caturthI hai, isa prakAra arihaMtRna bana jAtA hai| arihaMtAram aura arihaMtRna zabda kI siddhi aura SaSThI ke rUpoM meM siddha kiyA hai| 53 isa prakAra hai- arihaMta zabdAt dvitIyA eka vacane am vibhakti 'bAtoDi carcA sAgara meM likhA gayA hai ki yaha paMca namaskAra maMtra aneka mahimAoM se sarvanAma sthAnayoH 'iti satreNa RkArasya guNe arihaMtara am iti jAte suzobhita hai, isake padoM ke akSaroM kI racanA kA kyA svarUpa hai ? isameM "aptana tapa"iti sUtreNa upadhAbhUta akArasya vIrvaMkate arihaMtArama kauna-kauna deva haiM aura yaha maMtra kisa dhAtu se kisa-kisa pratyaya se kisa-kisa iti siddhyti| saMdhi aura vibhakti se banA hai, isakA kyA artha hai aura kyA phala hai, ina sabakA arihaMta zabdAta dvitIyA bahuvacane zas vibhakti anubaMdha lope arihaMta svarUpa samajhanA caahiye| as iti sthite "prathamayoH pUrva savarNa: dIrghaH" iti sUtreNa pUrva savarNa dIrgha mUla maMtra isa prakAra hai arihaMtus "tasmAccha so naH si"iti saNa sakArasya nakAre Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM / kRtearihaMtana iti siddhm| Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva saahuunnN|| arihaMta zabda se dvitIyA ke bahuvacana meM zasa vibhakti, zas ke sakAra kA isakA artha isa prakAra hai- arihaMtoM ko namaskAra ho, siddhoM ko namaskAra lopa karane para arihaMta as rahA, prathamayo: pUrva savarNa: dIrgha: sUtra se RkAra ko ho, AcAryoM ko namaskAra ho, upAdhyAyoM ko namaskAra ho aura isa loka meM rahane dIrgha kiyA aura "tasmAcchaso naH puMsi" sUtra se sakAra ko nakAra karane para 51. OM nama: siddham kI prAmANikatA: vyAkaraNAcArya gosvAmI jAnakI prasAda jI arihaMtRn siddha ho jAtA hai| zAstrI, bInA 10 jUna 1996 'Namo prabhutve zabde ca' arthAt Nama dhAtu kA artha prabhupanA aura zabda hai| 52. SaTkhaMDAgama, satprarUpaNA-khaMDa 1,pu.1, bhAga 1, solApura prakAzana 1992 cakAra se bhakti karanA namra honA bhI hai| usase nama: banatA hai athavA nama: avyaya 53. carcAsAgara, carcA kra.200, pRSTha-371. 54. vahI, pRSTha 352
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai usakA artha namaskAra karanA hotA hai| nama: ke yoga meM catarthI vibhakti ho jAtI | saMskRta dvitIyA kA bahuvacana | SaSThI kA bahuvacana | prAkRta bhASA kA pATha / hai| vyAkaraNa ke niyamAnusAra namorhate,namo arahate vA namo arihate banatA hai| namo arihaMtAn namo arihaMtAnAM Namo arihaMtANaM athavA prAkRta bhASA meM nakAra nahIM hotA isalie Namo hI rahatA hai| isa prakAra Namo Namo arahaMtANaM arihaMtANaM yA Namo arahaMtANaM banatA hai| isameM dvitIyA aura caturthI donoM ke rUpa namo siddhAn samAhita haiN| 55 namo siddhAnAM Namo siddhANaM aba Age Namo siddhANaM pada ko siddha karate haiN| isakA pahalA akSara si hai, namo AcAryAn namo AcAryANAm | Namo AiriyANaM usakA artha siddha hai| vahI ekAkSarI varNa mAtrA koza meM likhA hai "si siddhau ca" namo upAdhyAyAn namo upAdhyAyAnAm | Namo uvajjhAyANaM siddha paramAtmA niSThitArtha haiM, unake sabhI kArya siddha ho gae haiM, isalie unheM siddha | namo loke sarva sAdhUna namo loke sarva Namo loe savva sAhUNaM kahate haiN| yahAM para bhI vibhakti Adi pahale ke samAna samajhanA cAhie, isa prakAra sAdhUnAm vyAkaraNa ke anusAra- 'namo siddhAn' athavA 'nama: siddhebhya:' banatA hai| prAkRta meM Namo siddhANaM' aisA siddha hotA hai| isI prakAra AcArya pada siddha hotA hai, prazna-isa NamokAra maMtra meM namaH zabda hai. isake yoga meM caturthI isameM bhI vibhakti Adi pUrvokta anusAra samajhanA tathA zas vibhakti lAkara dvitIyA vibhakti hotI hai, so tumane dvitIyA aura SaSThI rUpa kyoM likhA hai, caturthI kA bahuvacana 'AcAryAn' siddha kara lenA cAhie, athavA namaH zabda ke yoga se vibhakti kA hI rUpa likhanA cAhie? caturthI vibhakti lagAkara 'nama: AcAryebhya:' banA lenA caahie| samAdhAna- namaH zabda ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai paraMta dvitIyA ina donoM kA prAkRta bhASA meM Namo AiriyANaM' bana jAtA hai isI prakAra aura SaSThI kA niSedha nahIM hai| Age prazna ke anusAra caturthI vibhakti kA bhI rUpa upAdhyAya parameSThI ke lie zas vibhakti pUrvaka dvitIyA kA bahuvacana 'namo / dikhalAte haiM- 'Namo arahaMtANaM-namo'rhadabhyaH-arahatoM ke lie namaskAra ho| upAdhyAyAn athavA caturthI kA nama: upAdhyAyebhyaH' pada siddha hotA hai, isI ko Namo siddhANaM-nama: siddhebhya:-siddhoM ke lie namaskAra ho / Namo AiriyANaM prAkRta meM Namo uvajjhAyANaM' kahate haiN| pAMcaveM pada ke rUpa dvitIyA bahuvacana meN| namaH AcAryebhya:-AcAryoM ke lie namaskAra ho / Namo uvajjhAyANaM-namaH 'namo loke sarvasAdhUna' aura caturthI meM 'nama: loke sarva sAdhubhyaH' banatA hai tathA upAdhyAyebhyaH-upAdhyAyoM ke lie namaskAra ho / Namo loe savva sAhUNaM-nama: prAkRta bhASA meM 'Namo loe savvasAhUNaM' siddha hotA hai| 56 loke sarva sAdhubhya:-loka meM samasta sAdhuoM ke lie namaskAra ho / isa prakAra isa prakAra paMca NamokAra ke pAMcoM pada siddha hue| yadi inhIM zabdoM kA SaSThI dvitIyA caturthI aura SaSThI tInoM ke rUpa siddha hote haiN| 58 kA bahuvacana banAyA jAe to ina zabdoM se Ama vibhakti lagAkara nu kA Agama isase siddha hotA hai ki nama: zabda ke yoga meM caturthI ke alAvA dvitIyA karate haiM,na Am nAm ho jAtA hai| nAm pare ho to akAra ko dIrgha ho jAtA hai, aura SaSThI ke rUpa bhI saMbhava haiM jaisA carcA sAgara se spaSTa hai| "vyAkaraNAcArya zrI ina saba kriyAoM ko kara lene para arihaMtAnAM, siddhAnAM, AcAryANAma, jAnakI prasAda jI zAstrI bInA ke anusAra'OM nama: siddham' maMtra meM jo dvitIyAMta upAdhyAyAnAM tathA bhAnu zabda ke samAna sarva sAdhUnAM siddha hote haiN| nama: zabda ke siddham pada hai isakA khulAsA to pUrva meM ho hI gayA hai| isameM upapada vibhakti, lagAne se sabako namaskAra ho aisA artha hotA hai| kAraka vibhakti, jahat svArtha vRtti: aura ajahatsvArtha vRtti: Adi ke anusAra prAkRta bhASA ke anusAra ina saba vibhakti sahita zabdoM kI yaMtra racanA isa dvitIyA aura caturthI kA yoga banatA hai| 59 prakAra hai- 57 isI saMdarbha meM adhyAtmayogI zrI manohara jI varNI sahajAnaMda mahArAja kA kathana mahatvapUrNa hai- "siddha bhagavAna ko namaskAra karane ke saMbaMdha meM do maMtra Ate 55. vahI, pRSTha358 58. vahI, pRSTha 371 56. vahI, pRSTha-360,368 59. OM nama: siddhaM kI prAmANikatA: vyAkaraNAcArya zrI jAnakI prasAda jI zAstrI 57. vahI, pRSTha 371 bInA, 10 jUna 1996
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM- eka 'OM nama: siddhebhyaH' aura dUsarA- 'OM nama: siddhm'|"AUM namaH siddham" bhI bahuta prAcIna maMtra hai| Aja ke dehAtoM meM rahane vAle jo vRddha puruSa haiM, ve isa bAta ko jAnate hoNge| isa maMtra ko kucha azuddha rUpa meM sikhAne kI rUr3hi rhii| o nA mA sIdhaM yaha OM nama: siddham kA bigar3A huA rUpa hai| aba Apa aMdAja kara leM ki 'OM nama: siddham kitanA prAcIna maMtra hai / 60 OM nama: siddhebhya: aura OM nama: siddham yaha donoM hI maMtra sahI haiM; para prayojana dekho to usake aMdara marma chipA huA hai| usa para dRSTi DAlI jAe to dvaita aura advaita kI bhAvanA kA aMtara isameM spaSTa hotA hai| OM nama: siddhebhya: meM siddha bhagavatoM ke lie jo ki vyaktiza: anaMtAnaMta haiM unako vaMdana kiyA hai aura OM namaH siddham meM vyakti siddha ko na kahakara una siddhoM kA svarUpa eka jAnakara usa siddha svarUpa ko hI siddha kahakara usa siddha svarUpa ke anukUla apane Apako karane ke lie yahAM namaskAra kiyA gayA hai| namaH zabda kA prayoga vyAkaraNa zAstra ke anusAra jahAM hotA hai vahAM caturthI vibhakti ke yoga meM hotA hai jisako ki namaskAra kiyA gayA hai| 'namaH' isa vyAkaraNa sUtra se caturthI vibhakti meM namaskAra zabda AtA hai ; kiMtu adhyAtma kI prakriyA meM jinako namaskAra kiyA gayA hai unake anukUla hone kA prayojana rahatA hai isalie 'namaH zabda ke sAtha dvitIyA vibhakti bhI AtI hai| 61 paramAtmA kA smaraNa karanA zubha bhAva hai aura paramAtmA ke samAna apane svarUpa kA anubhava karanA zuddha bhAva arthAt dharma hai yaha aMtardRSTi kA viSaya hai| isa viSaya meM zrI gurudeva AcArya tAraNa svAmI kRta kamala battIsI graMtha kI TIkA ke pazcAt bhArata bhramaNa samIkSA ke praznottaroM meM sabase pahalA prazna hai jo isa prakAra hai prazna-OM namaH siddham aura OM namaH siddhebhyaH meM kyA aMtara hai aura isakA kyA artha hai? samAdhAna- OM nama: siddhebhyaH arthAt siddha bhagavaMtoM ko namaskAra ho|| OM nama: siddham arthAt siddha svarUpa ko namaskAra ho| 'siddhebhya: bahuvacana hai, isameM siddha bhagavaMtoM ko namaskAra hai| jo zraddhA kI apekSA paronmukhI dRSTi hai| 'siddham' ekavacana hai, isase siddha svarUpa ko namaskAra hotA hai| isameM zraddhA kI apekSA siddha paramAtmA bhI A gae aura apanA siddha svarUpa bhI A gayA tathA dRSTi 60. siddha bhakti pravacana, kSu. sahajAnaMda mahArAja, sahajAnaMda zAstramAlA meraTha prakAzana san 1976, pRSTha 5 61. vahI, pRSTha 5,6 kI apekSA svonmukhI dRSTi hai, jo samyakdarzana dharma kA hetu hai| zrI guru tAraNa svAmI kA yaha siddha maMtra hai jo kaI graMthoM meM diyA gayA hai " 62 'OMnamaH siddhama' maMtra ke smaraNa parvaka akSarAmbha karane ke kAraNa hI varNamAlA ko 'siddha mAtRkA' kahA gyaa| jaisA yaha zabda hai 'siddha mAtRkA' isase akSarAvalI ke svayaM siddha hone kA bodha hotA hai| yahI kAraNa hai ki aneka AcAryoM ne siddha mAtRkA ke saMbaMdha meM apane graMthoM meM ullekha kiyA hai| tatvasAra dIpaka nAmaka graMtha zrI amRtacandrAcArya mahArAja dvArA likhA gayA hai, isa graMtha kA yaha zloka smaraNIya hai - dhyAyedanAvi siddhAMta vyAkhyAtAM varNamAtRkAm / AdinAtha mukhotpannAM vizvAgama vidhAyinIm // artha- anAdi siddhAMta ke rUpa meM prasiddha evaM saMpUrNa AgamoM kI nirmAtrI bhagavAna AdinAtha ke mukha se utpanna varNa mAtRkA kA dhyAna karanA caahie| carcA sAgara graMtha meM NamokAra maMtra kI vizeSatA aura mahimA batAte hue lekhaka ne likhA hai "yaha paMca NamokAra maMtra anAdi nidhana hai, isakA koI kartA nahIM hai| yaha anAdikAla se svayaM siddha calA A rahA hai| kAlApa vyAkaraNa kA pahalA sUtra hai-"siddho varNa samAmnAya:"arthAt varNoM kA samudAya saba svayaM siddha hai| akAra se lekara ha taka ke akSaroM ko varNa kahate haiN| yaha saba svAbhAvika akSara haiM, inhIM akSaroM ke dvArA dvAdazAMga kI racanA huI hai| vaha bhI anAdinidhana hai aura paraMparA se barAbara calI A rahI hai| 64 zrI bhartRhari ne bhI apanI racanA 'vAkya padIyam' meM varNa mAtRkA athavA varNa samAmnAya kI anAdi siddhAMta ke rUpa meM carcA kI hai| unhoMne likhA hai"asyAkSara samAmnAyasya vAgvyavahAra janakasya na kazcit kartA'sti evameva vede pAramparyeNa smaryamANam"arthAt isa akSara samAmnAya kA koI kartA nahIM hai,yahIakSara samAmnAya samastapada vAkya rUpavAgvyavahAra kA janayitA hai| paraMparA se veda meM aisA hI smaraNa kiyA gayA hai| "siddho varNa samAmnAya:" tathA "siddham namaH" padoM se varNa samAmnAya anAdi siddha hai| 55 62. kamalabattIsI, bhArata bhramaNa samIkSA, ba. basaMta, pRSTha 145, brahmAnaMda Azrama pipariyA prakAzana san 1999 63. tatvasAra dIpaka,zloka 35 64. carcAsAgara, pR.352 65. bhartRharidvArA racita vAkyapadIyam
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI maheza kumAra mizra ke anusAra bhI yaha varNamAlA svayaM siddha mAnI gaI hai| unakA kathana hai- "vaise isa sUtra- 'o'm nama: siddham' kA bhAvArtha spaSTa hai ki jisane yoga yA tapa ke dvArA alaukika siddhi prApta kara lI hai; athavA jo bAta tarka aura pramANa ke dvArA siddha ho cukI hai use namaskAra hai| bhAratIya bhASAoM kI varNamAlA cUMki veda sammata tathA svayaM siddha mAnI jAtI hai ata: kahA jA sakatA hai ki 'siddham' kA prayoga usI ke nimitta kiyA gayA hai| kucha loga isakA saMbaMdha gaNeza, vAgdevI tathA jaina tIrthaMkara mahAvIra se bhI jor3ate haiN|66 zrI amRtacaMdrAcArya jI bahuzruta jJAnI satpuruSa the, zrI puruSArtha siddhi upAya graMtha ke aMtima zloka meM AcArya apanI laghutA ke AdhAra para eka mahatvapUrNa tathya / pragaTa karate haiM ki yaha varNa Adi apane meM svayaM siddha haiM yahI graMtha ke vAstavika kartA haiN| unhoMne likhA hai - varga: kRtAni citrai: padAni tu padaiH kRtAni vaakyaani| vAkyaiH kRtaM pavitra zAstramidaM na punarasmAbhiH // artha - aneka prakAra ke akSaroM se race gae pada, padoM se banAe gae vAkya haiM aura una vAkyoM se phira yaha pavitra pUjya zAstra banAyA gayA hai, hamAre dvArA kucha bhI nahIM kiyA gayA hai| akSara, pada, vAkyoM se isa graMtha kI racanA huI hai aisA AcArya yahAM kahanA cAhate haiN| isI prakAra kA ullekha unhoMne tattvasAra meM bhI kiyA hai - varNAH padAnAM kartAro, vAkyAnAM tu padAvaliH / vAkyAni cAsya zAstrasya, kartRNi kiM punarvayam // artha-vividha vargoM se pada, padoM se vAkya aura vAkyoM se yaha pavitra zAstra banA hai, ise hamane nahIM bnaayaa| 68 zrI amRtacaMdrAcArya jI ne isI prakAra kA kathana adhyAtma amRta kalaza ke aMtima zloka meM kiyA hai - svazakti saMsacita vastu tatva khyiA kRteyaM samayasya shbdaiH| svarUpa guptasya na kiMcidasti, kartavyamevAmRtacaMdra sUre: // 66. onAmAsIdhama: bApa par3he na hama, kAdaMbinI, 1983 67. puruSArtha siddhi upAya, amRtacaMdrAcArya, sonagar3ha prakAzana, vi.saM. 2035 gA.226, pRSTha-195 68. adhyAtma amRta kalaza,paM. jaganmohana lAla zAstrI, pRSTha 55 artha-jinane apanI zakti se vastu tattva ke yathArtha svarUpa ko bhali-bhAMti kahA hai, aise zabdoM ne isa samaya kI vyAkhyA arthAt Atma vastu kA vyAkhyAna athavA samaya prAbhRta kI TIkA kI hai| svarUpa gupta amRtacaMdra sUri kA isameM kucha bhI kartavya (kArya) nahIM hai / 69 AcArya ne mAtra varNa aura vAkya ko hI mahattA dI hai, isa prakAra apUrva bhAva kA prakAzana karane vAle ve anUThe saMta the| amRtacaMdrAcArya digambara jaina sAdhu the| vAkya padIyam ke lekhaka bhartRhari vaidika paraMparA kA anugamana karane vAle the / isI prakAra carcA sAgara ke lekhaka jaina vidvAna haiM aura maheza mizra vaidika paraMparAnuvAdI haiM paraMtu sabhI ne siddha mAtRkA ko anAdi siddhAMta ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, isakA artha hai ki prAcInakAla se aba taka jaina aura vaidika paraMparA meM mAtRkA ko eka samAna rUpa se svIkAra kiyA gayA hai| varNa mAtRkA ke saMbaMdha meM vikrama kI 11vIM sadI ke lagabhaga hae zabhacaMdrAcArya jI ne bhI jJAnArNava meM ullekha kiyA hai| dhyAyedanAdi siddhAMta prasiddha varNamAtRkAm / ni:zeSa zabda vinyAsa janmabhUmi jagannutAM // artha - anAdi siddhAMta ke rUpa meM prasiddha varNamAtRkA kA dhyAna karanA caahie| yaha vizva ke saMpUrNa zabda vinyAsa kI janmabhUmi hai, aisA sabhI ko mAlUma hai| akSara pada kI vyutpatti isa prakAra hai "narati iti akSaraH" jisakA kabhI kSaraNa na ho vaha akSara hai| ataeva akSaraM brahma kahakara akSara ko paramAtmA kA svarUpa mAnA gayA hai| ataeva akSara anAdi svayaMbhUta hai kisI ke dvArA nirmita nahIM hai| mokSamArga prakAzaka ke racayitA paM.ToDaramala jI ne bhI isa satya ko svIkArate hue bahuta hI mahatvapUrNa kathana kiyA hai| "akArAdi akSara haiM ve anAdi nidhana haiM, kisI ke kie hue nahIM haiN| inakA AkAra likhanA to apanI icchA ke anusAra aneka prakAra hai, paraMtu jo akSara bolane meM Ate haiM ve to sarvatra sarvadA aise pravartate haiN| isalie kahA hai ki -"siddho varNa samAmnAyaH" isakA artha yaha hai ki jo akSaroM kA sampradAya hai so svayaM siddha hai tathA una akSaroM se utpanna satyArtha ke prakAzaka pada unake samUha kA nAma zruta hai, so bhI anAdi nidhana hai| jaise-'jIva' aisA anAdi nidhana 69. samayasAra, kundakundAcArya, paM. ToDaramala smAraka TrasTa prakAzana 70. jJAnArNava, zubhacaMdrAcArya,38/28 70
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrakAra thaa| 73 pada hai so jIva ko batalAne vAlA hai| isa prakAra apane-apane satya artha ke hotA hai ki siddha mAtRkA kA prAraMbha 'OM nama: siddham' se karane kA sarvatra pracalana prakAzaka aneka pada unakA jo samudAya so zruta jAnanA / punazca jisa prakAra motI to svayaM siddha hai, unameM se koI thor3e motiyoM ko, koI bahuta motiyoM ko, 'bRhad jaina zabdArNava' ke prathama khaNDa meM likhA milatA hai ki- "usa koI kisI prakAra, koI kisI prakAra gUMthakara gahanA banAte haiM; usI prakAra pada to brAhmI nAmaka mUla akSara lipi 64 akSaroM kI akSarAvalI ko 'siddha mAtRkA' bhI svayaM siddha hai, unameM se koI thor3e padoM ko, koI bahuta padoM ko, koI kisI prakAra kahate haiM; isaliye ki RSabhadeva svayambhU bhagavAna ne jo svAyambhuva vyAkaraNa kI koI kisI prakAra gUMthakara graMtha banAte haiN| 71 sarvaprathama racanA kI, usameM prathama 'OM namaH siddham' likhakara akSarAvalI kA yahAM mahatvapUrNa bAta yaha hai ki paM. ToDaramala jI ne jo likhA ki akSaroM kA prAraMbha kiyA, jo samasta zrutajJAna athavA zAstra jJAna ko siddha karane kA mUla sampradAya so svayaM siddha hai, jaise motI svayaM siddha hai, isase varNa mAtRkA kI svayaM hai|74 siddhatA asaMdigdha hai| paM.jI ne use anAdi nidhana kahA hai| vaha vyAkaraNa graMthoM jaina darzana meM AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kA viziSTa sthAna hai, kI bhAMti Adi nidhana nahIM hai| unake dvArA racita graMtha prAmANika mAne jAte haiN| unhoMne gommaTasAra jIvakANDa meM apane siddha svarUpa ke ArAdhana pUrvaka siddha mAtRkA kA adhyayana nizcita / mUla varNamAlA ko anAdi nidhana kahA hai - rUpa se laukika zikSA meM bhI adhyAtma ke prANa saMcAra karane vAlA rhaa| isa vidhi tettIsa veMjaNAI, sattAvIsA sarA tahA bhnniyaa| se pUrvakAla meM hue satpuruSoM ne bhI sarasvatI ko siddha kiyA hai| AcArya vAdIbha cattAri yajogavahA, causaTThI mUla vnnnnaao|| siMha dvArA racita chatra cUDAmaNi graMtha jo AdhyAtmika zikSA ke sAtha jIvandhara kI artha- tetIsa vyaMjana, sattAIsa svara, cAra yogavAha isa taraha kula 64 kathA kahatA hai| mUla varNa hote haiN| kathA ke mAdhyama se yaha graMtha laukika aura alaukika donoM hI tattvoM kI svara ke binA jisakA uccAraNa na ho sake aise ardhAkSaroM ko vyaMjana kahate bAta spaSTa karatA hai, isI graMtha kA yaha kathana draSTavya hai - haiM, unake k,kha, seha paryanta tetIsa bheda haiN| a, i, u, R,la, e, ai, o, au, niSpratyUe siddhayartha siddha pUjAdipUrvakam / yaha nava akSara haiM, inake hrasva, dIrgha aura pluta kI apekSA sattAIsa bheda hote haiM, siddha mAtRkayA siddhAmatha lebhe sarasvatIm // anusvAra visarga, jivhAmUlIya aura upadhamAnIya yaha cAra yogavAha haiM yaha saba artha- anantara nirvighna vidyA prApti ke hetu siddha pUjAdi pUrvaka usane / milAkara cauMsaTha anAdinidhana mUlavarNa haiN| isako hI varNa samAmnAya kahate haiM / 75 (jIvaMdhara ne) siddha mAtRkA-a, i, u, ka, kha, Adi varNamAlA sIkhanA Arambha zrI nemicandrAcArya jI ne anya AcAryoM kI taraha varNa samAmnAya ko anAdi kiyA aura isa prakAra sarasvatI ko siddha kara liyaa| 72 mAnA hai; kintu AcArya use sAdi bhI kahate haiM kyoM ki varNa AkAra isa prasaMga meM siddha mAtRkA sIkhane ke pahale jo siddha kI pUjana kI bAta grahaNa karate haiM aura unameM parivartana bhI hotA hai isa apekSA dravyazruta ko Adi aura kahI gaI hai vaha bhI siddha ko namana karane ke artha meM hI hai| siddha pUjana 'OM namaH bhAvazruta ko anAdi mAnA hai| gommaTasAra kA yaha kathana jaina darzana ke syAdvAda siddham' se hI prAraMbha hotA hai| donoM meM koI aMtara nahIM hai| siddhAMta ko siddha karatA hai aura anekAMtAtmaka paramparA ke anukUla hai| "OM nama: siddham' se prAraMbha hone vAlI siddha mAtRkA ke saMbaMdha meM rASTra saMta AcArya nemicaMdra mahArAja ne cAmuNDarAya kI preraNA se gommaTasAra kI racanA pUjya AcArya vidyAnaMda jI ko rAjasthAna meM eka paTTikA prApta huI hai, usa para kI thii| cAmuNDarAya gaMganareza rAcamalla ke maMtrI the| cAmuNDarAya ko gommaTarAya bArahakhar3I likhI hai aura usakA prAraMbha 'OM namaH siddham' se hI huA hai| ArkiyolaoNjI (purAtattva) vibhAga ne use 200 varSa purAnA mAnA hai| isase siddha 73. onAmA sIdhama: DaoN. premasAgara jaina, pRSTha 40, dillI prakAzana 1989 74. vRhat jaina zabdArNava, prathama khaNDa, bI. ela.jaina saMpAdita, svalpArdha jJAna 71. mokSamArga prakAzaka, paM. ToDaramala jI, paM. ToDaramala smAraka TrasTa jayapura ratnamAlA, bArAbaMkI se prakAzita, pRSTha 38 prakAzana 12 vIM vRtti 1995, pR.9-10 75. gommaTasAra jIvakAMDa, zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImad rAjacaMdra Azrama 72.chatracUDAmaNi, AcArya vAdIbhasiMha,1/112 agAsa, pR.- 179, IsvI san 1985 SaSTama vRtti| 72 73
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| astu, gommaTarAya kI preraNA ke kAraNa gommaTasAra kI racanA huI isI kAraNa isakA nAma gommaTasAra rakhA gyaa| gaMganareza rAcamalla kA rAjyakAla vikrama saMvat 1031 se 1041 taka mAnA jAtA hai| isI AdhAra para cAmuNDarAya kA samaya 11vIM sadI pUrvArddha nizcita hotA hai; cUMki nemicaMdrAcArya jI ne cAmuNDarAya kI preraNA se graMtha kI racanA kI ata: unakA kAla bhI 11 vIM sadI kA pUrvArddha hI ThaharatA hai| 6 gommaTasAra meM jo 64 mUlavarNa mAne gae haiM, unameM se la varNa saMskRta meM nahIM hai, usakA vahAM prayoga na hone se 63 varNa hote haiN| taba bhI anukaraNa meM athavA dezAMtaroM kI bhASA meM AtA hai isalie cauMsaTha vargoM meM isakA bhI pATha hai| isI kAraNa pANinIya zikSA 3 meM kahA gayA hai triSaSThiH catuSpaSThirvA varNA zambhumate matA: / prAkRte saMskRte caiva svayaM proktA syambhuvA // hindI meM 33 vyaMjana,16 svara aura yugmAkSara milAkara 52 varNa mAne jAte AcArya zrI mad jina tAraNa svAmI ne jJAna samuccayasAra graMtha meM 52 akSara isa prakAra batAe haiM OM nama: siddham 5 akSara, 14 svara aura 33 vyNjn| 8 jainAgama ke jJAtA, aneka graMthoM ke TIkAkAra sva. ba. zItala prasAda jI ne AcArya tAraNa svAmI ke 14 meM se 9 graMthoM kI TIkA kI hai| zrI jJAna samuccaya sAra graMtha kI TIkA meM akSara, svara, vyaMjana kA prakaraNa jahAM samApta huA hai vahAM unhoMne gAthA 763 aura 764 ke bhAvArtha meM likhA hai abhyara sura vijana ruvaM, padaviMda sudha kevala nyAnaM / nyAnaM nyAna saruvaM, appAnaM lahaMti nibvAna / / 764 // artha-pAMca akSara, caudaha svara aura taiMtIsa vyaMjana ke dvArA zuddha kevalajJAna pada ke dhArI arihaMta tathA siddha kA manana karanA caahie| apane jJAnamayI AtmA ko jJAnamaya AtmA rUpa dhyAna kara nirvANa ko prApta karanA caahie| 79 yahAM caudaha svara, taiMtIsa vyaMjana va pAMca akSarI 'OM nama: siddham' maMtra in| bAvana akSaroM ke manana kA sAra yaha hai ki hama siddha paramAtmA ko pahicAneM, jo rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi AThoM dravyakarma va zarIrAdi no karma se rahita haiN| paramAnaMda meM niraMtara magna haiN| mokSa svarUpa amUrtIka jJAnAkAra tathA puruSAkAra nikala paramAtmA niraMjana deva haiN| siddha sama ApakA dhyAna hI mokSa kA sAdhana hai| maMtra kA mukhya abhiprAya to apane siddha svarUpa kI ArAdhanA anubhava hai| zrI jina tAraNa svAmI kahate haiM ki bAvana akSara hI mukhya haiM, jinase apane akSaya svarUpa kI ArAdhanA hotI hai aura ina akSaroM se hI zAstra kI racanA hotI hai| zrI upadeza zuddha sAra graMtha meM unhoMne likhA hai ki bAvana akSaroM kA kyA prayojana hai - bAvana avyara suddhaM, nyAnaM vinyAna nyAna uvavannaM / suddhaM jinehi bhaniyaM,nyAna sahAvena bhavya uvesN|| artha-bAvana akSara zuddha hote haiM, unase zAstra kI racanA hotI hai, zAstra se artha bodha jJAna hotA hai, artha bodha jJAna se bheda vijJAna hotA hai, bheda vijJAna se Atma jJAna paidA hotA hai| aisA zuddha akSara jJAna jinendra bhagavAna ne kahA hai, jJAna svabhAva kA bhavya jIvoM ko upadeza diyA hai| 1 yahAM bhI AcArya tAraNa svAmI ne bAvana akSara kI vizeSatA batalAI hai| krama bhI vahI hai- OM nama: siddham-5 akSara, 14 svara, 33 vyaMjana yahI jinavANI ke mUla AdhAra haiN| aisA pratIta hotA hai ki prAcInakAla meM akSarAvalI kA prAraMbha 'OM namaH siddhama' maMtra se hotA thA isalie zrI tAraNa svAmI ne sarvaprathama 'OM nama: siddham' maMtra ko liyA, ve vItarAgI AtmajJAnI chaThe-sAtaveM guNasthAnavartI bhAvaliMgI saMta yogI sAdhu the| unane isa maMtra kA aura saMpUrNa akSarAvalI kA AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai| vyavahAra se yaha bAvana akSara zuddha hote haiM kyoMki yaha nAza rahita haiM, anAdinidhana haiM, inhIM ke saMyoga se zAstroM kI racanA hotI hai, jJAnI aura ajJAnI jIva dvArA inakA jaisA prayoga kiyA jAtA hai vaisA hI zabda bhASA aura artha ho jAtA hai| jinendra bhagavAna kI divyadhvani dvArA zuddha akSara, jJAna svabhAva AtmA kA bhavya jIvoM ko upadeza diyA gayA hai| unakI vANI hI jinavANI kahalAtI hai| 80. vahI, gAthA 363 kA bhAvArtha 81. upadeza zuddhasAra, pUjya jJAnAnaMda jI mahArAja kRta TIkA, gAthA-33 76. jaina sAhitya aura itihAsa, baMbaI prakAzana, pRSTha-272 77. gommaTasAra jIvakAMDa, agAsa prakAzana 1985, pRSTha- 179 78. jJAna samuccayasAra, AcAryatAraNa svAmI, adhyAtmavANI pra.59-62 79. jJAna samuccayasAra, bra. zItalaprasAda jI TIkA, di. jaina tAraNa taraNa caityAlaya TrasTa kameTI sAgara prakAzana, tRtIya AvRtti 1996, pR.354 74
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinavANI ke svAdhyAya se rAgAdi vikAra kSINa hote haiM, vastu svarUpa kA bodha artha-arthAkSara, pada, saMghAta, pratipattika, anuyoga, prAbhRtaprAbhRta, prAbhRta, hotA hai| vastu, pUrva yaha nava tathA krama se eka-eka akSara kI vRddhi ke dvArA utpanna hone vAle inhIM bAvana akSaroM kA ullekha zrI jina tAraNa svAmI ne kevala mata ke sunna akSara samAsa Adi nava isa taraha aThAraha bheda dravyazruta ke hote haiN| paryAya aura svabhAva nAmaka graMtha meM bhI kiyA hai, vaha isa prakAra hai paryAya samAsa ke milAne se bIsa bheda jJAnarUpa zruta ke hote haiN| yadi graMtha rUpa zruta vyaMjana 52, vIra 52, akSara 52,bAvana tole pAva rtii|| kI vivakSA kI jAye to AcArAMga Adi bAraha aura utpAda pUrva Adi caudaha bheda isa graMtha kI TIkA samAjaratna pUjya bra. zrI jayasAgara jI mahArAja ne kI hote haiN| 5 hai| isa sUtra ke artha meM unhoMne likhA hai- "akSara 52 haiM. svara- vyaMjana 52 isa taraha zruta ke do bheda kie haiM-dravya zruta aura bhAva shrut| unameM zabdarUpa haiN| 52 vIra kahAvata hai| 52 tole pAva rattI kahAvata hai| donoM sUtra satya kA aura graMtharUpa saba dravyazruta hai aura jo jJAnarUpa hai vaha saba bhAva zruta hai| jainAcAryoM nirNaya cAhate haiN| 82 ne eka-eka akSara se eka-eka zrutajJAna utpanna hone kI bAta mAnI hai| jitane pUjya jayasAgara jI mahArAja cAroM anuyogoM ke jJAtA viziSTa jJAnI puruSa / akSara utane hI zrutajJAna haiN| zrI AcArya tAraNa svAmI ne likhA hai-"zabdabheya the| bra. zItalaprasAda jI ne jina graMthoM kI TIkA kI, unake alAvA jo 5 graMtha zruta nantAnaMtu" arthAt zabda ke bheda se zAstra ke bhI anaMta bheda hote haiN| 85 rahe- khAtikA vizeSa, siddha svabhAva, sunna svabhAva, chadmasthavANI aura AcArya bhUtabali aura puSpadaMta ne SaTSaMDAgama meM bhI akSara Adi ke naammaalaa| ina graMthoM kI TIkA pUjya jayasAgara jI mahArAja dvArA kI gii| uparokta svarUpa ko isI prakAra spaSTa kiyA hai tadanusAra "jAvadiyANi akkharANi sUtra kI TIkA ke aMta meM unhoMne likhA hai tAvadiyANi ceva sudaNANANi" jitane akSara athavA akSara saMyoga haiM, utane hI vyaMjana meM saba svara chupe, bAvana meM saba viir| zrutajJAna haiM kiMtu unakI saMkhyA kitanI hai yaha jAnanA AsAna kAma nahIM Apa chupe haiM Apa meM, mileM jJAna ke tIra // 83 hai| vahAM AcArya ne likhA hai- "zrutajJAna kI sarva prakRtiyoM kA kathana karane kI yaha sUtra yaha saMdeza de rahA hai ki jinavANI dravyazruta rUpa hai aura aMtara kA zakti mujhameM nahIM hai| 86 anubhava bhAvazruta rUpa hai, jo aMtara meM hI pragaTa hai| zrutajJAna ke yadyapi akSarAtmaka aura anakSarAtmaka athavA zabdaja aura jaina graMthoM meM akSara ke saMbaMdha meM vaijJAnika dRSTikoNa se vicAra kiyA gayA liMgaja isa taraha bhI do bheda kie haiM, kiMtu inameM akSarAtmaka zabdajanya zrutajJAna hai| akSara kI paribhASA karate hue kahA hai-"namaratIti akSaraH" arthAt hI mukhya mAnA hai kyoMki prathama to niruktyartha karane para usake viSaya meM zabda jisakA kSaraNa na ho, jisakA kabhI nAza na ho use akSara kahate haiN| yaha do prakAra pradhAnatA svayaM vyakta ho jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki nAmoccAraNa lena-dena kA hotA hai-dravyAkSara aura bhAvAkSara, pahalA mUrtIka aura dUsarA amUrtIka hai| Adi samasta loka vyavahAra meM tathA upadeza zAstrAdhyayana,dhyAna Adi kI apekSA pahalA-dRSTa, dUsarA-adRSTa, pahalA- sthUla, dUsarA-sUkSma yaha donoM hI akSara mokSamArga meM bhI zabda aura tajjanyabodha zrutajJAna kI hI mukhyatA hai| anakSarAtmaka jJAnarUpa haiN| pahale se zrutajJAna kI racanA hotI hai aura dUsare se adhyAtma jJAna zrutajJAna ekendriya se lekara paMcendriya taka sabhI jIvoM meM pAyA jAtA hai paraMtu vaha jAgrata hotA hai| zrI nemicaMdrAcArya jI ne zruta ke do bheda kie haiM- dravyazruta aura loka vyavahAra aura mokSamArga meM bhI usa taraha upayogI na hone ke kAraNa mukhya bhAvazruta / inake bhedoM kA ullekha karate hue AcArya likhate haiM nahIM hai| atthakkharaM ca padasaMghAtaM paDivattiyANi jogaM ca / yahAM akSarAtmaka jJAna kI mukhyatA kA prayojana yaha hai ki akSaroM ke mAdhyama dugavAra pAhuDaM ca ya pAhuDayaM vatthu pudhvaM ca // 84. gommaTasAra jIvakAMDa, zrImad rAjacaMdra Azrama agAsa prakAzana, chaTavIM vRtti san kama vaNNuttara vaDhiya tANa samAsA ya akkharagadANi / 1985, gAthA 348-349,pR.-178 NANa viyappe vIsaM gaMthe bArasa ya codasayaM // 85. zrI adhyAtmavANImamalapAhuDa, saMpAdita prati pRSTha-227,gA. 10 82. graMtharatnatraya, a.jayasAgarajI, sAgara prakAzana, san 1991, pRSTha-100 86. SaTkhaMDAgama, pustaka 13, pRSTha-247-248 83. vahI, pRSTha- 102 87. gommaTasAra jIvakAMDa, agAsa prakAzana, pRSTha-167 go
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hameM apane akSaya svarUpa kI pahicAna karanA caahie| yahI preraNA dete hue rahI hai| jaise tote ne sIkha liyA thA kiMtu usakA marma nahIM jAnatA thaa| isI AcArya tAraNa svAmI ne kahA hai - prakAra hama loga bhI AtmA kI carcA kara rahe haiM aura 'kaladRSTi' arthAt zarIrAzrita zabdArtha zamba vevaMte, vijana pada vivte| ho rahe haiM,carcA AtmA kI aura sevA zarIra kI? kyA artha hotA hai AtmA kA ? appA paramapparya tulyaM, sabdanyAna prayojana // "sarvadaSTi' hama kahate haiM ki saMsAra saba svArtha kA hai| kiMtu kahanA kucha aura hai| artha-zabdoM se zabdArtha kA bodha hotA hai, vyaMjanoM se pada jAnA jAtA hai| aura dRSTi una hI saba para padArthoM para saMyogoM para hai, jinheM hama svArtha pUrNa kaha rahe AtmA hI paramAtmA ke samAna hai, yaha jAnanA hI zabda jJAna kA prayojana haiN| pApa dRSTi' kahate haiM ki pApa du:kha ke kAraNa haiM phira bhI pApa karane kA hI mana hai|8 meM abhiprAya hai| pApa para hI dRSTi lagI huI hai| kahate haiM ki saMsAra zarIra saba zrI tAraNa svAmI kA mata hai ki akSaroM ke sArthaka samUha ko pada kahate nAzavAna haiM, eka dina Ayu kA aMta AegA aura saba chor3akara jAnA par3egA, yahAM haiN| pada ke dvArA hI padArtha kI pratIti hotI hai| zabdoM ko sIkhane mAtra se koI kisI kA nahIM hai, kucha bhI apanA nahIM hai| yaha saba hama tote kI taraha kahate prayojana kI siddhi nahIM hogii| mAtra sIkhA huA zAna, Atmabodha se rahita hI raha jAte haiM aura Ayu karma kA aMta rUpI bilAva hameM (jIva ko) saMsAra se jJAna, Atma kalyANa ke mArga ke kAryakArI nahIM hai| svayaM AcArya tAraNa uThAkara le jAtA hai| vicAra kareM kyA 'par3ho suvA bilAi liyo' jaisI sthiti svAmI kahate haiM ki par3hA likhA to bahuta kiMtu yadi usakA bhAva nahIM samajhA, nahIM ho rahI hai? isalie sadguru tAraNa svAmI ne sAvadhAna kara diyA hai ki mAtra use apanA anubhava nahIM banAyA to aise kore kSayopazama jJAna se hita nhiiN| UparI jJAna se, sIkhe hue bauddhika jJAna se Atma kalyANa kA mArga nahIM bnegaa| hogaa| "jJAnaM bhAra: kriyA binA" isI saMdarbha meM unhoMne sunna svabhAva graMtha meM likhA hai jJAna AcaraNa ke binA bhAra hI hai| jJAna kI zobhA tadrUpa AcaraNa se par3he gunai mUr3ha na rhai|| par3hane gunane ke bAda bhI mUDha na raha jaae| 89 zrI guru tAraNa svAmI kahate haiM ki- "tattva tattva to saba loga kahate haiM anyathA phira vaisA hI hogA paraMtu tattva ko koI nahIM jAnatA, jisake bhaya vinasa gae vahI bhavya hai, usane kalavisTi, sarvavisTi, pApavisTi par3ho suvA bilAi liyo|| apane aMtarAtmA sadguru ko jagAkara AtmAnubhava kiyA vahI tattva ko jAnatA eka seTha jI ne totA pAlA thA aura use sikhA diyA thA "totA piMjare se / bAhara nahIM nikalanA, billI AyegI aura pakar3akara le jAegI" tote ne yaha maMtra tattu tattu saloya sa uttau, tattu bheu navi jaaniyk| yAda kara liyaa| kahIM mere sUne meM totA piMjare se bAhara na calA jAe isalie seTha ne bhaya vinAsutaM bhavuju kahiyaU, tattu bheu guru jAniyaU // 92 tote ko yaha maMtra yAda karavA diyA thaa| tote ne yaha sIkha liyA aura doharAtA jJAna ko AcaraNa banAne kI preraNA prAya: sabhI vItarAgI saMtoM, jJAnI rhtaa| eka bAra saMyogavaza piMjare kI phaTakI khulI raha gaI, seTha piMjare kI phaTakI sadguruoM ne dI hai| bhAratIya saMskRti kI yahI vizeSatA hai ki yahA~ mAtra carcA kI baMda karanA bhUla gayA aura totA piMjare se bAhara A gyaa| apanA pATha jo yAda nahIM, caryA kI pradhAnatA hai| isaliye bhAratIya paramparA ke saMtoM ne dharma ko isa kiyA thA vahI maMtra doharA rahA thA ki itane meM billI AI aura tote ko pakar3a kara prakAra paribhASita kiyA-"cetanA lakSaNo dharmo, cetayanti sadA budhaiH"| le gii| 90 AtmA ke caitanya lakSaNa svabhAva ko jAnanA hI dharma hai| jJAnIjana hamezA AcaraNa vihIna jJAna kI korI carcA karane vAle jIvoM kI bhI yahI dazA ho| isI kA anubhava karate haiN| 93 88. zrI adhyAtmavANI, jJAnasamuccayasAra, gAthA 49, pRSTha 29, saMpAdita prati 91. vahI, pRSTha-75 89. zrI adhyAtmavANI, sunna svabhAva, sUtra 20, pRSTha 396, saMpAdita prati 92. zrI adhyAtmavANI mamalapAhuDa-48/9 saMpAdita prati pRSTha 199 90. adhyAtma bhAvanA, tAraNa paMtha paricaya, ba. basaMta, brahmAnaMda Azrama pipariyA 93. paMDita pUjA, adhyAtma sUrya TIkA, pU. jJAnAnaMda jI mahArAja bhopAla prakAzana, san 1999, pRSTha 74-75 prakAzana san 1999-5.30 79
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ codanAlakSaNothoM dhrmH| iha loka aura para loka kI unnati jisakA prayojana ho, jise pratyeka prANI cAhatA hai vaha dharma hai| 94 yato'bhyudaya ni: zreyasa siddhiH sa dhrmH| jisase jIva saMsAra meM sukhI rahe aura mokSa kI prApti kare vaha dharma hai| 15 vidyaiva tu nirdhAraNAt / usa parama brahma ko jAna lene se hI mukti milatI hai, brahma vidyA hI mukti kA kAraNa hai| 96 dhammo dayA visuddho| jo dayA se vizuddha hai vahI dharma hai| 27 AnandaM sahajAnandaM,dhamma sasahAva mukti gamanaM ca / Ananda sahajAnanda mayI sva svabhAva meM rahanA hI dharma hai, isI se mukti kI prApti hotI hai| 28 isI prakAra 'cArittaM khala dhammo, AcAra: paramo dharmaH, ahiMsA paramo dharmaH, rayaNattayaM ca dhammo,jIvANaM rakkhaNaM dhmmo| parahita sarisa dharma nahiM bhAI,para pIr3Asama nahiM adhmaaii| dharmana dUsara satya samAnA, Agama nigama purANa bkhaanaa|| dhAraNAt dharmaH dhAryate aso dharmaH Adi aneka sUtra saMta vANI meM upalabdha haiM, jinakA eka hI abhiprAya hai ki dharma mAtra carcA paraka nahIM, prAyogika hai| koI vyakti mAtra zabdoM ko sIkhakara unakI carcA karatA hai aura yadvA-tadvA pravRtti karatA hai to yaha kalyANakArI nahIM hai / kahA bhI hai nAvirato duzcaritAnAzAnto naasmaahitH|| nAzAnta mAnaso vApi prajJAnenaina mApnuyAt // arthAt jisa vyakti ne apanI burI AdateM nahIM chor3I, jo zAMta citta ekAgra nahIM jisakA mana cAroM ora bhaTakatA rahatA hai, vaha mAtra jJAna se isa AtmA ko prApta nahIM kara sakatA / 99 inhIM siddhAMtoM ke AdhAra para bhArata kI garimA saMpUrNa vizva meM banI. sArI duniyAM ne bhArata ko dharma guru mAnA, jaisA ki kahA gayA hai bAJchanti devA api yatra janma, yasyAjire brahmananata kRSNa / yo vai guruH sarve mahItalasya,taM bhArata dezamahaM namAmi // Aja bhI pAzcAtya saMskRti ke loga pUrI zraddhA ke sAtha bhAratIya saMskRti ke zuddha adhyAtma ko jAnane ke icchuka haiN| Atma jJAna se hI jIvana kI zobhA hai, binA Atma jJAna ke kucha bhI kAryakArI nahIM hai, nItikAra bhI yahI kahate haiM paThaMtu caturo vedAna, sarva zAstra vishaardaaH| AtmajJAnaM na jAnaMti, dIMpAka rasaM yathA // cAroM vedoM ko par3ha lo, sarvazAstra par3hakara zAstrI aura vizArada ho jAo kintu Atma jJAna ko nahIM jAnate to samUcA jJAna (caTuvA) cammaca kI taraha svAda rahita hotA hai| jaise-cammaca, sabhI khAdya padArthoM meM jAtI hai kintu use svAda kisI bhI vastu kA nahIM AtA, isI prakAra ajJAnI jIva saba kucha jAnate hue bhI jJAna kA kucha bhI svAda nahIM le paataa| kisI ajJAta vicAraka ne isI prakAra kA eka mahatvapUrNa sUtra likhA hai- 100 A spoon can not perceive the taste of soup but the tongue can perceive the taste of soup. similarly if a fool is associated with a wise man even all his life, he can not perceive the truth but an intelligent man can perceive the truth. isa sUtra meM bhI ajJAta kavi vicAraka yahI kahanA cAhatA hai ki jaise cammaca rasa kA svAda nahIM le sakatI kintu jihvA svAda le sakatI hai| isI prakAra koI ajJAnI apane jIvana bhara bhI kisI jJAnI ke sAtha rahe to bhI vaha satya ko nahIM pahicAna sakatA hai| abhiprAya yaha hai ki mAtra UparI jJAna se AtmA kI anubhUti kA svAda 94. mImAMsA darzana-1/1/2 95. vaidika darzana 1/1/2 96. brahmasUtra, vedAMta darzana-3/2/11 97. aSTapAhuDa-bodhapAhuDa,gAthA 25 98. zrI adhyAtmavANI upadeza zuddhasAra, pRSTha 70, saMpAdita prati 2043 99. kaThopaniSad-1/2/24 100. muni kAmakumAranaMdI jI se prApta,san 1998, deharAdUna. 80 81
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ lenA saMbhava nahIM hai isaliye AcArya tAraNa svAmI ne kahA hai ki akSara, svara, vyaMjana Adi ke dvArA apane ajara-amara svarUpa kA ciMtana-manana anubhava karo / aSyara sura vijana, padArtha suddha nyAna nimmalaye / appA paramappAnaM, nanta catusTaya sarUva nimmalaye // artha - akSara, svara, vyaMjana, pada aura unakA artha ekamAtra zuddha jJAnamayI nirmala AtmA hI paramAtmA hai| isa ananta catuSTayamayI nirmala svarUpa ko jAnanA hI akSara, svara, vyaMjana Adi kA sAra hai| 101 isakI prApti kA mArga kaise bane isakA upAya zrI tAraNa svAmI ne vaijJAnika vidhi se spaSTa karate hue zuddha upabhoga karane kI preraNA dI hai| Agama meM caraNAnuyoga ke graMthoM meM vratoM ke aMtargata bhogopabhoga parimANa vrata kA ullekha AtA hai| zikSAvrata ke isa bheda ko batAte hue AcAryoM ne likhA hai ki jo vastu eka bAra bhogane meM Ave use bhoga kahate haiM, jaise- bhojana Adi / jo vastu bAra-bAra bhogane meM Ave use upabhoga kahate haiN| jaise- strI, gahanA, Adi / 102 zrI jina tAraNa svAmI ne vyavahArika AcaraNa ke isa siddhAMta ko bakhUvI nizcaya meM siddha kiyaa| unhoMne upabhoga ke do bheda kiye-azuddha upabhoga aura zuddha upbhog| inameM azuddha upabhoga saMsAra kA kAraNa hai aura zuddha upabhoga mukti kA kAraNa hai| 103 upabhoga ke svarUpa ko spaSTa karate hue unhoMne kahA hai ki mana se viSaya-kaSAya aura pApoM kA bAra-bAra vicAra karanA azuddha upabhoga hai / isa prakAra mana se azuddha upabhoga hotA hai| zuddha upabhoga ke saMbaMdha meM AcArya kahate haiM suddhaM upabhogayaM jena, mati suti nyAna ciMtanaM / avadhi mana parjayaM suddhaM kevalaM bhAva saMjutaM // " artha-mati zrutajJAna se ciMtana-manana pUrvaka jo jIva zuddha upabhoga karatA 101. zrI adhyAtmavANI, jJAna samuccayasAra, saMpAdita prati, gAthA - 96 pR. 63 102. jJAnAnaMda zrAvakAcAra, bra. rAyamalla jI rAyapura, di. jaina mumukSu maMDala bhopAla prakAzana, dvi. saM- san 2000, pR. 34 103. zrI adhyAtmavANI, jJAna samuccayasAra, AcArya tAraNa svAmI, gAthA 101, pRSTha 31 82 hai usI ko avadhi jJAna, manaH paryaya jJAna aura kevalajJAna pragaTa hotA hai / 104 yahAM kahane kA abhiprAya yaha hai ki zuddha upabhoga buddhi se hotA hai| jisa prakAra kisI vastu kA bAra-bAra upayoga karake jIva upabhoga karatA hai isI prakAra buddhi pUrvaka bAra-bAra hameM apane svarUpa kA ciMtana manana karanA caahie| yahI zuddha upabhoga jJAna upabhoga kahalAtA hai jo mukti kA kAraNa hai| yaha jJAna upabhoga kisa prakAra hotA hai, usakA upAya batAte hue sadguru kahate haiM - apyara svara vijana jena, pada zruta ciMtanaM sadA / avakAsa nyAna mayaM suddhaM, upabhogaM nyAna ucyate // artha- jinavANI ke akSara, svara, vyaMjana, pada aura vAkyoM kA ciMtavana karanA tathA samaya nikAla kara AkAza ke samAna zuddha apane jJAnamayI zuddhAtmA kA bAraMbAra ciMtavana karanA isI ko jJAna kA upabhoga kahA jAtA hai| 105 AtmajJAna kA va jinavANI kA svAda lenA hI jJAna kA upabhoga hai, jo apanA hita karanA cAhe usako sadA hI jinavANI ke akSara, zabdoM kA paThana pAThana, ciMtana-manana karanA caahie| buddhipUrvaka apanA nirNaya bAra-bAra karanA cAhie yahI jJAna kA upabhoga hai| anyatra bhI yahI kahA gayA hai - dharmAmRtaM sadA peyaM, duHkhAtaMka vinAzanam / yasmin pIte paraM saukhyaM jIvAnAM jAyate sadA // artha- AtmArthI jIvoM ko ucita hai ki duHkha rUpI roga kA nAza karane ke lie dharma rUpI amRta kA sadaiva pAna karate rahanA caahie| jisake pAna karane se jIvoM ko parama sukha hotA hai| dhyAna dvArA AtmajJAna kA bhoga karanA sarvottama hai yadi citta na lage to zAstra dvArA AtmA kA vicAra karate rahanA cAhie; kyoMki indriya viSayoM kA upabhoga azuddha upabhoga hai aura jJAna kA upabhoga zuddha upabhoga hai / isI ciMtana-manana pUrvaka jo jIva mokSamArga meM pravartatA hai, AcArya kundakunda deva ne usako bhavya kahA hai| suttammijaM sudiTTha, Airiya paraMpUreNa maggeNa / NAUNa duviha suttaM vaTTadi sivamagga jo bhavvo / artha- sarvajJa bhASita sUtra meM jo bhale prakAra kahA gayA hai, usako AcArya paraMparA rUpa mArga se do prakAra ke sUtra ko zabdamaya aura arthamaya jAnakara mokSamArga 104. vahI, gAthA 102 105. vahI, gAthA 103 83
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM jo pravartatA hai vaha bhavya jIva hai. mokSa pAne ke yogya hai| 106 yahAM koI kahe ki arihaMta dvArA bhASita aura gaNadhara devoM se gUMthA huA sUtra to dvAdazAMga rUpa hai, vaha to isa kAla meM dikhatA nahIM hai taba paramArtha rUpa mokSamArga kaise sadhe? isake samAdhAna ke lie hI uparokta gAthA sUtra hai ki arihaMta bhASita gaNadhara racita sUtra meM jo upadeza hai usako AcAryoM kI paraMparA se jo jAnate haiM tathA usako zabda aura artha ke dvArA jAnakara mokSamArga ko sAdhate haiM, vaha bhavya haiM tathA mokSa ko prApta karane yogya haiN| Age kahate haiM ki jinendra bhASita sUtra do prakAra ke bheda vAlA hai usako jAnakara yogIjana sukhI rahate haiM - jaM sutta jiNa uttaM vavahAre taha ya jANa paramattho / taMjANiUNa joI lahai suhaM khavai mala puMjaM // artha- jo jina bhASita sUtra hai vaha vyavahAra rUpa tathA paramArtha rUpa hai, usako yogIzvara jAnakara sukha pAte haiM aura malapuMja arthAt dravyakarma,bhAvakarma, no karma kA kSepaNa karate haiM / 107 jina sUtra ko vyavahAra aura paramArtha rUpa yathArthatayA jAnakara muni yogIjana karmoM kA nAza karake avinAzI sukha rUpa mokSa ko prApta karate haiN| paramArtha arthAt nizcaya aura vyavahAra, inakA saMkSepa meM svarupa isa prakAra hai-"jina Agama kI vyAkhyA cAra anuyoga rUpa zAstroM meM do prakAra se siddha hai- eka Agama rUpa, dUsarI adhyAtma ruup| vahAM sAmAnya vizeSa rUpa se padArthoM kA nirUpaNa kiyA gyaa| hai vaha Agama rUpa hai paraMtu jahAM eka AtmA hI ke Azraya nirUpaNa kiyA gayA hai| vaha adhyAtma rUpa hai| jinavANI kA dvAdazAMga rUpa jo vistAra hai usa sabakA uddezya eka hI hai- apane Atma svarUpa ko jAnanA, sva-para kA yathArtha nirNaya krnaa| AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne ise isa prakAra spaSTa kiyA hai - pUrva pUrva uktaM ca,bAdazAMga smuccy| mamAtmA aMga sArdha ca,AtmanaM paramAtmanaM // artha-jo dvAdazAMga vANI kA aura pUrvo kA varNana kiyA hai, unameM pratyeka pUrva aura saMpUrNa jinavANI kA sAra yahI hai ki yadyapi merI AtmA zarIra sahita hai tathApi nizcaya se yaha AtmA hI paramAtmA hai yahI jAnanA yogya hai| 108 isI bAta ko anyatra bhI kahA gayA hai jIvo'nyaH pudgalazcAnyaH ityaso tatva saMgrahaH / yadanyaducyate kiMcit so'stu tasyaiva vistrH|| artha-jIva bhinna hai aura pudgala bhinna hai, tattva kA sAra to itanA hI hai, isake alAvA aura jo kucha kahA jAtA hai, vivecana kiyA jAtA hai vaha saba isakA hI vistAra hai| 109 isI bAta ko isa rUpa meM smaraNa kiyA jAtA hai - jIva judA pudgala judA, yahI tatva kA saar| aura kachu vyAkhyAna so, isakA hI vistAra // 'AtmAnuzAsana' nAmaka graMtha meM apane arthAt svayaM ke Upara zAsana karane kA uttama upAya batAyA hai / vaha upAya hai- AtmalInatA / yaha graMtha zuddha rUpa se AdhyAtmika graMtha hai phira bhI usameM akSara samAmnAya kI mArmika carcA kI gaI hai| zrIguNabhadrAcArya usa graMtha ke racayitA haiM, unhoMne likhA hai ki akSara samAmnAya kA carama prayojana arthAt aMtima lakSya paramAtma svarUpa ko prApta karanA hai| 150 dravyazruta kA AdhAra lekara bhAvazruta ko pragaTA lenA yahI jinavANI kA prayojana hai| jinavANI ke isa dravya aura bhAvazruta rUpa ko kalyANamaMdira stotra meM zrI siddhasena divAkara ne paramAtmA kI stuti karate hue bahuta kuzalatA se spaSTa kiyA hai, Iza kI vaMdanA karate hue unhoMne likhA hai- "ki vAkSara prkRtirpylipistvmiish|"arthaat akSara prakRti vAle hote hue bhI he Iza! tuma alipi bhI ho aura lipi bhI ho| yahAM spaSTa rUpa se bhAvazruta aura dravyazruta kI ora saMketa hai| akSara prakRti kA artha hai- dravyazruta; aura alipi kA artha hai-bhAvazruta / akSaroM se likhe gae zruta sAhitya se paramAtmA prApta hotA hai| 111 kisI jIva ko binA koI akSara par3he paramAtmA mila jAtA hai kintu yaha tabhI saMbhava hai jaba mana nitAMta zuddha ho aura pUrva saMskAra prabala hoM, isI saMdarbha meM zrI samantabhadrAcArya kA kathana ullekhanIya hai - ajJAnAnmAhino bandho, nA'jJAnadvIta moht:| jJAnastokAcca mokSa: syAdamohAnmohino'nyathA // artha-ajJAna se baMdha hotA hai yadi vaha moha sahita hai kintu usa ajJAna se baMdha nahIM hotA jo moharahita hai, isI bhAMti usa alpajJAna se bhI mokSa ho sakatA 109. iSTopadeza, AcArya pUjyapAda, zloka-50 110.AtmAnuzAsana, guNabhadrAcArya, solApura prakAzana gA. 122-124 111. kalyANa maMdira stotra, zloka-30 106. aSTapAhuDa, sUtra pAhuDa, gAthA-2, pRSTha 40 107. aSTapAhur3a, kundakundAcArya, sUtrapAhuDa-gAthA-6 108.zrI adhyAtmavANI, jJAna samuccayasAra, gAthA 76 pR.-30 84
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai jo moharahita hai kintu moha sahita alpajJAna karma baMdha kA hI kAraNa hai| 112 moharahita alpajJAna bhI siddhi mukti kA kAraNa hai isa saMdarbha meM zivabhUti muni kA udAharaNa sarvavidita hai, vaha isa prakAra hai - tusamAsa ghosaMto, bhAva visuddho mahANubhAvo y| NAmeNa ya sivabhUI kevalaNANI phuDa jAo // artha-zivabhUti muni ne zAstra nahIM par3he the, parantu tuSamASa aise zabda ko raTate hue bhAvoM kI vizuddhatA se mahAnubhAva hokara kevalajJAna pAyA yaha pragaTa hai| 113 yahA~ yaha samajhanA hai ki koI jAne ki zAstra paDhane se hI siddhi hai to isa prakAra bhI nahIM hai / zivabhUti muni ne tuSamASa aisA zabdamAtra raTane se hI bhAvoM kI vizuddhatA se kevalajJAna paayaa| unakA prasaMga isa prakAra hai-eka zivabhUti nAmaka muni thA, usane guru ke pAsa zAstra par3he kintu dhAraNA nahIM huI taba guru ne yaha zabda par3hAyA ki 'mA ruSa mA tuSa' vaha isa zabda ke bAre meM vicAra karane lgaa| isakA artha hai 'roSa mata kara', 'toSa mata kara' arthAt rAga-dveSa mata kr| zivabhUti ko yaha pATha bhI yAda nahIM raha skaa| isameM se bhI sakAra aura tukAra bhUla gae aura 'tuSamASa' isa prakAra yAda raha gayA / vaha usI ke vicAra meM saMlagna ho gaye / kisI dina eka strI ko ur3ada kI dAla dhote dekhakara kisI ne usase pUchA-tU kyA kara rahI hai ? strI ne kahA-tuSa aura mASa bhinna kara rahI hU~, yaha sunakara muni ne 'tuSamASa' zabda kA bhAvArtha yaha jAnA ki yaha zarIra tuSa ke samAna hai aura AtmA mASa arthAt dAla ke dAne ke samAna hai, yaha donoM chilake aura dAla kI taraha bhinna-bhinna haiN| isa prakAra bhAva jAnakara AtmA kA anubhava karane lgaa| cinmAtra zuddhAtmA ko jAnakara usameM lIna huA aura ghAtiyA karmoM ko kSaya karake kevalajJAna prApta kara liyaa| isa prakAra bhAvoM kI vizuddhatA se siddhi huI, yaha jAnakara bhAva zuddha karanA, yaha abhiprAya hai| aisI sthiti usa jIva kI hotI hai jisake pUrva saMskAra prabala hoM aura niyati nikaTa ho / mukhya rUpa se jAnanA to AtmA ko hI hai yahI sampUrNa jJAna kA sAra / siddhAMtoM kI bhI AdhyAtmika rUpa meM sAdhanA aura siddhi kI thii| akSara, svara, vyaMjana, pada aura artha kA jo AdhyAtmika svarUpa sadgurU tAraNa svAmI ne spaSTa kiyA hai vaha advitIya hai aura anyatra durlabha hai| akSara ke sambaMdha meM ve likhate haiM - anyara aSaya lavaM, apaya parva apaya sabasabhA / aSayaM ca mamala lava, mamala sahAvena nivvue jaMti // artha- AtmA kA akSaya svarUpa hI akSara hai| vahI akSaya pada, akSaya zuddha svabhAva hai| apanA mamala svarUpa hI trikAla zAzvata akSaya svarUpa hai| isI mamala svabhAva ke Azraya se yogIjana nirvANa ko prApta karate haiN| 114 nyAnaM abhyara suraya, nyAnaM saMsAra sarani mukkss| anyAna miccha sahiya, nyAnaM Avarana naraya vAsammi // artha-jJAna svabhAva jo akSara svarUpa hai, isakI surata rakho, smaraNa dhyAna rakho yaha jJAna hI saMsAra ke bhramaNa se chur3Ane vAlA hai; parantu yadi ajJAna mithyAtva sahita isa jJAna svabhAva para AvaraNa DAlate ho to naraka meM vAsa karanA pdd'egaa| 115 jisakA kabhI nAza nahIM hotA vaha akSara apanA hI jJAna svabhAva hai, zrI kamala battIsI graMtha meM paMcama jJAna kevalajJAna ko akSara kahA hai jinaM ca parama jinayaM, nyAnaM paMcAmi adhiraM joyaM / nyAnena nyAna vidha, mamala subhAvena siddhi saMpattaM // artha-paMcama jJAna hI akSara svabhAva hai isI ko saMjoo, yahI jina aura parama jina svarUpa hai isI ko jIto arthAt prApta karo kyoMki jJAna svabhAva kI sAdhanA se jJAna se jJAna bar3hatA hai, mamala svabhAva meM rahane se siddhi kI saMpatti prApta hotI hai| 116 SaTkhaMDAgama meM bhI kevalajJAna ko akSara kahA gayA hai yathA "kSaraNabhAvA akkhara kevalaNANaM" kSaraNa arthAt vinAza kA abhAva hone se kevalajJAna akSara kahalAtA hai|150 yogAnuzAsana meM likhA hai- akSara puruSa vahI hai jo AtmA ke amRta svarUpa meM pratiSThita huA ho / akSara vahI hai jo Atma brahma se anahadanAda kI taraha gUMje arthAt divyavANI bana sake kyoMki tIrthaMkaroM kI vANI ko divyavANI 114. zrI adhyAtmavANI, saMpAdita prati, upadeza zuddha sAra gAthA-326,pR.-83 115.vahI, gAthA-327, pR.-83 116. kamalabattIsI gAthA-12 pR.-4 117. SaTkhaMDAgama, khaNDa-1, jIvasthAna pR.-11 zrI jina tAraNa svAmI AtmajJAnI vItarAgI sAdhu the| unhoMne Agama ke 112. AptamImAMsA samaMtabhadrAcArya kRta,vIra sevAmaMdira TrasTa dillI prakAzana, jUna 1997,10/97, pRSTha-101 113. aSTapAhuDa-bhAvapAhuDa,gAthA-53 86
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI kahA jAtA hai| 118 isa prakAra akSara apanA akSaya svabhAva hI hai| AcArya zrI jina tAraNa svAmI svara ke saMbaMdha meM zrI upadeza zuddha sAra graMtha meM likhate haiM suraMba surya salava, suraM ca sukha samaya sNjutt| je janaraMjana sahiya, nyAnaM Avarana thAvara pattaM // 328 // suraMca surya sulaya,alaba laSiyaM ca suraM sasahAvaM / jai kalaraMjana viSayaM, nyAnaM Avarana nasya vIyammi // 329 // suraMca sukha uvAna, suraMpa pipiyo hi surya kammAna / manaraMjana gArava sahiyaM, nyAnaM Avarana thAvaraM vIyaM // 330 // artha- sUrya ke samAna pUrNa prakAzamAna vItarAga svabhAva svayaM kA hI Atma svarUpa hai| isI sUrya sama pUrNa zuddha svasamaya zuddhAtmA meM lIna raho / yadi isameM lIna nahIM rahate aura janaraMjana rAga sahita hote ho to jJAna svabhAva para karmoM kA AvaraNa DAlakara sthAvara gati ke pAtra bnoge| usa svAbhAvika sUrya sama jJAna kA svayaM hI prakAza hotA hai| yahI apanA alaSa arthAt iMdriyoM se jAnane meM nahIM Ane vAlA svabhAva hai, sUrya ke samAna apanA svabhAva hai isI ko lakho arthAt isI meM rho| yadi apane isa svabhAva meM nahIM rahate aura zarIrAzrita hokara viSayoM meM raMjAyamAna hote ho, kalaraMjana meM ulajhate ho to apane jJAna svabhAva para karmoM kA AvaraNa DAlakara naraka meM jAne kA bIja bote ho| sUrya ke samAna jaba nirmala jJAna pragaTa hotA hai, taba usa jJAna sUrya ke pUrNa prakAza hote hI karma svayaM hI nirjarita kSaya ho jAte haiM arthAt kevalajJAna ke pragaTa hote hI cAroM ghAtiyA karmakSaya ho jAte haiN| yadi sAdhaka manaraMjana gArava sahita hotA hai arthAt mana prasanna rahe aise kriyAkalApa karatA hai to jJAna svabhAva para karmoM kA AvaraNa DAlakara sthAvara paryAya meM jAne kA bIja botA hai arthAt apane svabhAva ko bhUlakara sthAvara paryAya me jAne rUpa karmoM kA baMdha karatA hai / 119 isa prakAra svara arthAt sUrya ke samAna pUrNa jJAna svabhAva hai| svara ke pazcAt / vyaMjana ke lie kahate haiM vijana sahAva vinyAnaM, vinyAnaM jAnaMti alaSa laSyaM ca / nyAnahIna pajAvaM, nyAnaM Avarana duggae pattaM // vijana vinyAna janayaM,lokaM avaloka lokanaM suddhaM / jai pajjAva saMjuttaM, nyAnaM Avarana duggae pattaM // artha-vijJAna svabhAva ko vyaMjana kahate haiM kyoMki yaha apane meM pUrNapane vyakta hai| yaha vijJAna hI alaSa svabhAva kI anubhUti ko jAnatA hai| jo jIva jJAnahIna hokara paryAya meM rata rahate haiM, ve jJAnAvaraNa karma kA baMdha karake durgati ko prApta ho jAte haiN| yaha pUrNapane pragaTa svarUpa vyaMjana svabhAva nija kAraNa paramAtmA hI pUrNa jJAna vijJAna kA janaka hai arthAt isI ke Azraya se pUrNa jJAna paryAya meM pragaTa hotA hai, kArya paramAtmA ho jAtA hai aura zuddha rUpa se samasta lokAloka ko jAnatA hai, dekhatA hai paraMtu jo jIva paryAya meM saMyukta hotA hai, apane svabhAva kA vismaraNa karatA hai, vaha jJAna para AvaraNa DAlakara durgati kA pAtra ho jAtA hai / 120 isa viSaya kA upasaMhAra karate hue sAra rUpa meM sUtra kahate haiMabhyara sura viMjanayaM, padaM ca parama tatta prmisttii| pada lopana pajjAvaM,nyAnaM Avarana naraya gai sahiyaM // artha- akSara svarUpa avinAzI svabhAva, svara arthAt sUrya samAna pUrNa prakAzamAna jJAna svarUpa, vyaMjana arthAt anAdi anaMta eka rUpa rahane vAlA zreSTha pragaTa paramAtma svarUpa, pada arthAt siddha zuddha pada apanA paramatattva parameSThI svarUpa hai, yahI AzrayabhUta zaraNa lene yogya upAdeya hai| jo jIva apane akSara, svara, vyaMjana, pada svarUpa parama tattva ko bhUlakara, apane pada kA lopana kara paryAya meM rata rahatA hai vaha jIva jJAna svabhAva para karma kA AvaraNa DAlakara naraka gati meM jAne rUpa karmoM kA baMdha kara letA hai| 121 'mamala pAhuDa' graMtha 3200 gAthAoM meM nibaddha hai isake racayitA AcArya zrI jina tAraNa svAmI haiN| isa graMtha meM Atma sAdhanA kI anekoM anubhUtiyoM ko zrI guru ne phUlanAoM ke mAdhyama se vyakta kiyA hai| isI graMtha ke 65 veM OM lakhano phUlanA meM akSara Adi ke AdhyAtmika svarUpa ko spaSTa kiyA hai vaha isa prakAra avyara ramanaha aSaya pauttu, sura ramanaha hai siddhi saMjuttu / vinyAna ramana taM mamala pu|| vijana sahiyau vinaya sa uttu, paya utpanna ju zabda sNjuttu| zabda sahAve mamala pu|| 120. vahI, gAthA-333,334,pR.-84 121.vahI,gAthA-335, pRSTha-84 118. yogAnuzIlana, kailAzacaMdra vADadAra, mahAvIrajI prakAzana, pR.388-89 119. zrI adhyAtmavANI, saMpAdita prati, upadeza zuddha sAra, gAthA 328-330 pR.-83-84 88
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- apane akSaya pada meM ramaNa kara akSara (avinAzI) svarUpa ko prApta kro| svara arthAt sUrya samAna svabhAva meM ramaNa karanA hI siddhi se saMyukta honA hai| vijJAna svarUpa meM ramaNa karanA hI mamala pada hai| vyaMjana arthAt apane pragaTa svarUpa sahita raho yahI akSara, svara, vyaMjana jina vacanoM kI saccI vinaya kahI gaI hai| jaise akSaroM se milakara pada banatA hai usI taraha jina vacanoM se saMyukta hone para hI zuddha siddha pada utpanna hogaa| ina zabdoM ke sahAre apane mamala pada nija svabhAva meM lIna rho| 122 akSara, svara, vyaMjana, pada yaha saba zabda koSa ke anusAra jJAna ke vAcaka haiN| zabda to pudgala haiM, ve puruSa ke nimitta se varNa, pada,vAkya rUpa se pariNamita hote haiM isalie unameM vastu svarUpa kA kathana karane kI zakti svayameva hai kyoMki zabda aura artha kA vAcya vAcaka saMbaMdha hai| yahAM AcArya zrI tAraNa svAmI yaha kahanA cAhate haiM ki akSara, svara, vyaMjana jisa amUrtIka AtmA jJAna svarUpa ke vAcaka haiM, hameM usa tattva kI pahicAna anubhUti karanA hai tabhI akSara Adi kI sArthakatA hai| yadi mUla Atma svabhAva kA lakSya bhUlakara mAtra zabdAvalI meM hI aTakakara raha jAyeMge to vastu tattva kI prApti nahIM hogii| sAdhana, sAdhya kI siddhi ke lie hotA hai, jo vyakti sAdhana ko hI sAdhya mAna le vaha lakSya cyuta hone se sAdhya kI siddhi nahIM kara sktaa| isalie atyaMta sAvadhAnIpUrvaka apane avinAzI svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA kara mukti kA mArga banAnA hai| sadguru tAraNa svAmI ne isI kAraNa OMnama: siddham se prAraMbha hone vAlI zabdAvalI kA AdhyAtmika svarUpa spaSTa karake yaha siddha kara diyA hai ki zikSA kA uddezya mAtra laukika stara para hI pUrNa nahIM ho jAtA balki pUrNa adhyAtma ko prApta karanA hI zikSA kA uddezya hai| yaha vAstavikatA hai ki zikSA vahI kAryakArI aura kalyANakArI hai jo apane AMtarika lakSya kI prApti meM sahayogI sAdhana ho| OM nama: siddham kI apabhraSTatA kA kAraNa evaM aitihAsika smaraNa prAcInakAla se madhyakAla taka kA itihAsa hai ki baccoM ko bArahakhar3I kA jJAna karAte samaya sabase pahale 'OM namaH siddham' kahanA hotA thaa| aisI paraMparA thI ki sabhI dharma, paMtha, mata aura saMpradAya ke bacce 'OM namaH siddham' kahakara vidyAraMbha kiyA karate the| Age calakara isa maMgalamaya namaskAra sUtra ko jaina aura bauddhoM se jor3akara dekhA jAne lgaa| phalata: anya bAlaka 'OM gaNezAya namaH' kahane lge| yahAM taka hI nahIM, OM nama: siddham kA uccAraNa vikRta ho gyaa| pahale 'o nA mA sI dham' huA phira 'o nA mA sI dham bApa par3he na hama' ho gyaa| kAtaMtra vyAkaraNa vimarza kI bhUmikA meM DA. bhAgIratha prasAda tripAThI ne isa saMdarbha meM vizeSa likhA hai vaha dRSTavya hai "tato rAjasthAna pradezeSu bhUri pracArasyAsya sUtrANAM pATho jAto apabhraSTaH / sa ca tatra pATI ityAkhyayAkhyAyate / gaveSakeNeha gaveSya prabandhe tatropalabdhasya pATI kramasya yathAsthAnaM vihitaH samullekhaH / rAjasthAna saMsakte buMdelakhaMDe bAlakAnAmakSarArambha samaye"'o nA mA sIdham' iti kAtaMtra vyAkaraNa paraMparA pracalitasya 'OM namaH siddham' ityasyApabhaSTa namaskArAtmakaM maMgalamuccAryate / paratazcApabhraSTa pAThasyAnupayogitA vibhAvya lokato bhraSTaH vyAkaraNasyAsya paraMparA buMdelakhaMDe cApabhraSTaM namaskArAtmakamaMgalamupahAsatayA smrtumaarbdhN'| jisa 'OM namaH siddham' kA atyadhika pracAra thA usakA pATha rAjasthAna pradeza meM apabhraSTa ho gayA, vahA~ vaha pATI nAma se khyAta huaa| kAtaMtra vyAkaraNa vimarza meM isakA ullekha kiyA gayA hai| rAjasthAna se milA huA bundelakhaNDa hai, vahA~ bAlakoM ko akSarArambha ke samaya maMgala vAkya 'OM namaH siddham' o nA mA sI dham ke rUpa meM apabhraSTa ho gayA aura kAtaMtra vyAkaraNa kI pracalita paramparA naSTa ho gaI, isa kAraNa logoM ne isakI anupayogitA mAna lI aura Age calakara to yaha upahAsatA ko prApta ho gyaa|123 yaha aisA kyoM huA? isakA kAraNa batAte hue vidvAna lekhaka DaoN. premasAgara jaina ne likhA hai-"merI dRSTi meM OM nama: siddham kA o nA mA sIdha ma mukha saukarya ke kAraNa huaa| uccAraNoM kI AsAnI ne hI samAsa pradhAna bhASAoM ko vyAsa pradhAna bnaayaa| ise vijJAna kA chAtra bhalIbhAMti jAnatA hai| jahAM taka upahAsatA *** 122. vahI, mamala pAhuDa jI, phUlanA 65, gAthA 9-pRSTha 227 90 123. kAtaMtra vyAkaraNa vimarza, bhUmikA pR.-I.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA saMbaMdha hai arthAt 'o nA mA sI dham' bApa baDhe nA hama 'vaha aisA hI sAmpradAyika unheM laga rahA thA jaise unake pAMva svayameva kisI vilakSaNa sattA kI ora baDhe jA vidveSa yA jisake kAraNa buddha kA buddhU ,bhadra kA bhaddA banA / yaha sAmpradAyika vidveSa rahe haiM; aura isa taraha magasira vadI dasamI ko tIsa varSa kI Ayu meM "om namaH hI thA jisase priyadarzI kA mUrkha ho gayA aura saMskRta prasiddha nATaka mRcchakaTika siddham" kI anugUMja ke sAtha unakI AdhyAtmika yAtrA prAraMbha ho gii| 127 ke anusAra bimbasAra kI patni celanA jo kaTTara jaina dharmAvalaMbI thI, usako AryikA zrI jJAnamatI jI ne 'jaina bhAratI' nAmaka graMtha ke prathamAnuyoga 'chalanA' nAma se pukArA jAne lgaa| bhASA vijJAna ke ina badalate pahaluoM kA vibhAga meM bhagavAna mahAvIra svAmI ke jIvana paricaya ke aMtargata likhA haiadhyayana eka ora rucikara hai to dUsarI ora tatkAlIna havA pAnI ke samajhane meM "isa prakAra se tIsa varSa kA kumArakAla vyatIta ho jAne ke bAda eka dina bhI sahAyaka hai| OM nama: siddham bhI isa badalatI jalavAyu kA zikAra banA / 124 svayaM hI bhagavAna ko jAti smaraNa ho jAne se vairAgya ho gyaa| usI samaya stuti isI bAta kI puSTi mahAtmA bhagavAna dIna dvArA likhita lekha- "zikSA kA par3hate hue laukAMtika devoM ne Akara pUjA kii| devoM dvArA lAI gaI candraprabhA pAlakI svarUpa' se bhI hotI hai| isa saMbaMdha meM unane likhA hai- kAtaMtra vyAkaraNa kA prathama para bhagavAna ko virAjamAna karake usa pAlakI ko pahale bhUmigocarI rAjAoM ne sUtra "svayaM siddhavarNa samAmnAya :" bhI Age calakara apabhraSTa ho gayA aura bAlaka, phira vidyAdhara rAjAoM ne aura phira iMdroM ne uThAyA aura ve SaNDa' nAmaka vana meM le varNamAlA sIkhate samaya pahale 'saradA varanA savA manAyA' kahane lge| svayaM siddham gae, vahAM ratnamayI bar3I zilA para uttara kI ora muMha karake belA kA niyama lekara varNa ko 'saradA varanA' aura samAmnAya: ko 'savA manAyA' kahane lge| mukha saukarya virAjamAna ho gae aura AbharaNoM kA tyAga kara paMcamuSTi loMca karake 'OM namaH kI yaha prakiyA sadaiva calatI rahI hai| ata: svayaM siddham varNa samAmnAya: kA srdaa| siddham' kahate hue jainezvarI dIkSA le lii| 128 varanA savA manAyA paramparAnukUla hI hai, artha usakA vahI hai / 125 prathamAnuyoga ke graMthoM meM zrIpAla-mainAsuMdarI kI kathA bahupracalita hai| zrI aisA hI eka samaya thA jaba saikar3oM varSa kI maMgala paramparA 'OM nama: siddham / koTibhaTa zrIpAla nAmaka purANa meM kathana hai ki zrIpAla ne sahasrakUTa caityAlaya ke ko vikRta banA diyA gyaa| phira bhI aise anekoM uddharaNa haiM jinase 'OM namaH / vajasama kapATa 'OM namaH siddham' kahate hue khola diye the, saMkSipta prasaMga isa siddham' kI prAcInatA pramANita hotI hai| isa saMbaMdha meM AdinAtha prabhu ne brAhmI / prakAra haisuMdarI ko lipi aura aMka vidyA kI zikSA dI vaha isa maMtra ke sAtha prAraMbha kI gaI "haMsadvIpa ke rAjA kanakaketu evaM unakI patnI kaMcanamAlA AnaMda pUrvaka thI 'siddham nama: iti vyakta maMgalAM siddha mAtRkAm"126 jIvana vyatIta kara rahe the| unake do putra aura eka putrI thii| jaba putrI ke vivAha kI isa prakAra anekoM tathyAtmaka pramANoM kA ullekha OM nama: siddham ke saMbaMdha rAjA ko ciMtA huI taba usane kinhIM avadhijJAnI munirAja se isa saMbaMdha meM puuchaa| meM kiyA jA cukA hai| mahAvIra bhagavAna ne bhI dIkSA ke samaya isa maMtra kA uccAraNa munirAja ne kahA ki jo puruSa sahasrakUTa caityAlaya ke vaz2a samAna pracaNDa dvAra ko kiyA thA, vaha prasaMga isa prakAra hai kholane meM samartha hogA vaha tumhArI kanyA rayanamaMjUSA kA yogya pati hogaa| rAjA "ahiMsA ke agradUta varddhamAna mahAvIra ne unatIsaveM varSa meM praveza kiyA, prasanna huA, aura ghara Akara sahasrakUTa caityAlaya ke dvAra para paharedAra biThAye tathA yaha varSa unake jIvana kA sabase adhika krAMtikArI varSa thaa| isameM unakI AsthA dvAra kholane vAle kA satkAra karane evaM rAjA ko sUcanA dene kI AjJA dii| aura saMkalpa zakti pakI tathA sAdhanA ne prakhara rUpa dhAraNa kiyA, unakA citta saMyogavaza dhavala seTha haMsadvIpa ke taTa ke samIpa pahu~cA / usane vahAM hAjI bhavasAgara ke taTa para carama satya kI khoja kara rahA thaa| uttarottara unakA mana mokSa ber3e ko rokA, dvIpa ko dekhane kI icchA thI ki saMbhavata: koI vyApArika kendra kI durddhara sAdhanA ke lie taiyAra ho gayA thaa| isa sAdhanA ke sammukha sAMsArika / ho / dhavala seTha ke sAtha zrI pAla bhI samudra yAtrA para the ve bhI dvIpa para utare / sukha unheM akiMcana lagate the unakA aMta:karaNa eka apUrva AnaMda se jhaMkRta thaa| svarNamaya caityAlaya dekhA, vahA~ pahu~ce aura paharedAroM se kivAr3a banda hone kA kAraNa sAre vyavadhAna amaMgala, kolAhala, moha aura baMdhana zithila tathA zAMta ho gae the, puuchaa| paharedAroM ne nivedana kiyA ki he deva ! isa maMdira ke dvAra vaja ke bane hue haiM, 124. o nA mA sIdhama, DA. premasAgara jaina, dillI prakAzana, pR.64-65 127. navabhArata, nirvANotsava dIpAvalI vizeSAMka, sunIla jaina, nAgapura 125. zikSA kA svarUpa, mahAtmA bhagavAnadIna, vIra zikSA vizeSAMka, san 1961pR.12 prakAzana,1993 126. mahApurANa,sarga 16/105 128. jaina bhAratI,AryikA jJAnamatI, hastinApura prakAzana 1982,pR.69 92
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ inakA nirmANa zakti parIkSaNa ke liye karAyA gayA hai| kitane hI yoddhA zUravIra nama: siddham' ke mahatva ko hI pratipAdita karatA hai| 131 Ae paraMtu inheM koI bhI nahIM khola skaa| inheM kholane ke lie atulanIya bala zrI paNDita jayacaMda jI chAvar3A kRta dravyasaMgraha kI dezavacanikA padyAnuvAda vikrama kI parama AvazyakatA hai| kitane hI vIroM ne zakti kI parIkSA ke lie sahita DhUMDhArI bhASA meM kI gaI hai / TIkA ke prAraMbha meM paNDita jI ne 'OM namaH apanA bala lagAyA paraMtu aMta meM nirAza hokara ve vApisa cale ge| dvArapAloM kI siddham' maMtra likhA hai| yaha TIkA graMtha lagabhaga 165 varSa prAcIna hai va isakA bAtoM ko sunakara zrIpAla mana hI mana muskraae| unhoMne kArya siddhi ke lie mana sampAdana sva. paMDita darabArIlAla jI koThiyA dvArA kiyA gayA hI mana siddha prabhu kA ArAdhana kiyA, tadanaMtara kivAr3oM ko kholane ke lie jyoM hI apanA hAtha lagAyA, tyoM hI pracaMDa dhvani ke sAtha vaja kapATa khula ge| jo vahAM AcArya yogIndudeva kRta yogasAra graMtha kA ulthA svAnubhava darpaNa ke nAma paharedAra niyukta the unake Azcarya kI sImA nahIM rhii| kucha paharedAra zrIpAla kA se prakAzita ho gayA hai, isakI vi.saMvat 1673 kI hasta likhita prati phuTerA sammAna karane vahIM ruke rahe aura kucha anya ne rAjA ko isa bAta kI sUcanA dii| jilA damoha se prApta huI hai, isa prati kA prAraMbha 'OM namaH siddham' maMtra se huA unhoMne rAjA se nivedana kiyA 'he mahArAja ! eka atyaMta rUpavAna, guNavAna evaM aneka uttamottama zubha lakSaNoM se yukta mahApuruSa sahasrakUTa caityAlaya ke dvAra para vartamAna meM bhI zrI digambara jaina ToDaramala siddhAnta mahAvidyAlaya ke prAcArya AyA hai| usa samaya hama loga vahAM paharA dene ke lie niyukta the| pahale to usane paMDita ratanacaMda bhArilla dvArA 'saMskAra' nAmaka pustaka likhI gaI hai, usake mukha hama logoM se kivAr3a baMda rahane kA kAraNa pUchA phira hamAre uttara se prasanna hokara pRSTha para zrI bhArilla jI ne zikSaNa kakSA meM baiThe hue baccoM ko zikSaka dvArA blaika "OM namaH siddham" kahate hue dvAra para hAtha lagAyA evaM apane hAtha ke sparza mAtra borDa para OMnamaH siddham likhate aura baccoM ko par3hAte hue batAyA hai| isase bhI se vaz2a kapATa ko khola diyaa| 129 prAcIna samaya meM 'OM nama: siddham' kI zikSaNa vyavasthA kA mahatva prakAzita inake atirikta kucha aitihAsika smaraNa haiM jo 'OM namaH siddham' ke mahatva hotA hai|134 ko pratipAdita karate haiM, jaise tAraNa taraNa jaina samAja meM jhaMjhAbhakti ke lie gAye jAne vAle purAne 125 mahArASTra prAMta meM varNamAlA tathA aMkalipi kA prakAzana ho rahA hai una sabhI bhajanoM kA prakAzana siMgor3I nivAsI paMDita zrI munnAlAla jI goyalIya ne 'samaya aMkoM meM sarvaprathama 'OM nama: siddham' maMtra kA ullekha kiyA gayA hai| isa pavitra / vibhAga jaina tAra bhajanAvalI' ke nAma se karAyA thaa| isa kRti ke prAraMbha meM bhI 'OM maMtra ke smaraNa ke sAtha hI varNamAlA aura aMkalipi ko prAraMbha karane kI preraNA dii| nama: siddham' maMtra ko virAjita kiyA gayA hai| yaha prakAzana vi.saM.1980 meM huA gaI hai| 130 thaa| jainAcArya zrI vasunaMdi mahArAja dvArA sRjita tattva vicAra sAra nAmaka graMtha ke madhya eziyA kI khudAI meM mile sAhitya meM eka 'siddhi rastu' graMtha bhI hai| Adya vaktavya kA prAraMbha muni mArdava sAgara jI ne OM nama: siddham se hI kiyA hai| yaha vahA~ ke bauddha maThoM aura jaina AzramoM meM binA kisI dharma aura sampradAya ke yaha graMtha digaMbara jaina samAja chiMdavAr3A dvArA prakAzita kiyA gayA hai| bAbU vIrasiMha bhedabhAva ke par3hAyA jAtA thaa| isa graMtha kA nAma 'siddhirastu 'siddha prakaraNa' tathA / jainI digambara jaina pustakAlaya iTAvA se vIra samvat 2433 meM prakAzita rakSAbaMdhana 'siddha piTaka' kevala isaliye par3A ki isakA zubhAraMbha ' OM nama: siddham' se kathA ke maMgalAcaraNa-vandoM vIra jineza pada .... ke pUrva-'oM nama: siddham' maMtra hotA thaa| yahA~ taka ki varNamAlA ko bhI siddha varNamAlA kahA jAne lgaa| Age likhA gayA hai| OM nama: siddham' maMtra ke pazcAt kathA kA prAraMbha huA hai| 135 calakara vizva bhara meM lokapriya kAtaMtra vyAkaraNa kA pahalA sUtra hI siddho varNa samAmnAya: hai isakI prasiddhi huii| varNa samAmnAya ke sAtha jur3A siddha zabda 'OM 131. kAtaMtra vyAkaraNa kA videzoM meM pracAra, jaina hitaiSI, zrIpaM. nAthUrAma premI saMpAdita, pRSTha 68-70 132. gaNezaprasAda varNI graMthamAlA vArANasI-16vAM puSpa, san 1966 129. koTibhaTa zrIpAla, lekhaka sva. paMDita parimallajI, jaina pustaka bhavana 133. svAnubhava darpaNa, vi. saMvat 1673 161/1 mahAtmA gAMdhI roDa, kalakattA prakAzana, pR.74 134. saMskAra, paM. ratanacaMda bhArilla,jayapura 130. navanIta varNamAlA pahAr3A evaM aMkalipi, mahArASTra prkaashn| 135. rakSAbaMdhana kathA, di. jaina pustakAlaya iTAvA, vIra saMvat 2433 95
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI ke nikaTastha gAjiyAbAda meM bAla bra. zrI kauzala jI ke nirdezana meM zrI RSabhAMcala yoga dhyAna kendra saMcAlita ho rahA hai, vahA~ zrI prakAza jaina dvArA racita AdIza arcanA meM "nama: siddham, nama: siddham, nama: siddham" tIna bAra ullekha kiyA gayA hai|136 AcArya zrI jina tAraNa svAmI kRta jJAna samuccaya sAra graMtha kI bra. zrI zItala prasAda jI dvArA kI gaI TIkA kA prakAzana sAgara se huA hai, isa graMtha meM graMtha ke zubhAraMbha ke prathama pRSTha para 'OM nama: siddham maMtra diyA gayA hai| isa maMgalamaya maMtra kI mahimA graMtha zubhAraMbha ke pUrva huI hai| graMtha meM pRSTha 332-334 para to 'OM namaH siddham' kI vistRta vyAkhyA kI gaI hai| 137 prAcInakAla meM paTTI ho yA zilApaTTa ho ina para OM nama: siddham yA OM namaH siddhebhya: kahanA aura likhanA maMgalakAraka mAnA jAtA thaa| "bhAratIyoM kA lipijJAna" nAmaka lekha sAhityAcArya maga dvArA likhA gayA hai, unane yahA~ taka kahA hai ki brAhmI lipi meM jo bhI zilAlekha likhA gayA, prAya: usakA prAraMbha 'OM nama: siddham' se hI kiyA gyaa| 138 artha- jinhoMne apane Atma doSoM ko, apane samAdhi teja se kaThoratA pUrvaka bhasma kara diyaa| tattva abhilASI jIvoM ko tattva jJAna kA upadeza diyA aura amRtezvara hokara brahma pada para ArUr3ha ho gye| 139 kaise ve siddha paramAtmA ? jinhoMne apane Atma svarUpa me lIna hokara ghAtiyA aura aghAtiyA samasta karma mala ko dho diyA hai| jaise solahavAna kA zuddha svarNa aMtima bAra kI A~ca para pakAyA huA niSpanna hotA hai, isI prakAra apanI svacchatva zakti se jinakA svarUpa pUrNa daidIpyamAna pragaTa huA hai| isI prakAra Atma dhyAna rUpI agni meM jinhoMne samasta karma Adi azuddhi kA nAza karake AtmA kI pUrNa zuddhatA ko pragaTa kara liyA hai ve siddha paramAtmA haiN| eka-eka siddha kI avagAhanA meM anaMta siddha alaga-alaga apanI sattA sahita sthita haiM, koI bhI siddha paramAtmA eka dUsare meM milate nahIM haiN| ve parama pavitra haiM tathA svayaM siddha haiM aura apane AtmIka svabhAva meM lIna haiN| ve prabhu atIndriya anupama, bAdhA rahita nirAkulita svarasa ko akhaMDa rUpa se pIte haiM, usameM aMtara nahIM pdd'taa| asaMkhyAta pradezI caitanya dhAtumaya vijJAna ghana svarUpa ko ve paramAtmA dhAraNa karate haiN| apane jJAyaka svabhAva ko jinhoMne pragaTa kiyA hai tathA samaya-samaya SaT prakAra hAni vRddhi rUpa anaMta agurulaghu rUpa pariNamana karate haiN| anaMtAnaMta AtmIka sukha ko Acarate haiM tathA aMtara meM nirvikalpa AnaMda rasa kA AsvAdana karate hue atyaMta tRpta hote haiN| aba inheM kucha bhI icchA nahIM rahI kyoMki mohanIya karma kA unhoMne sarvathA abhAva kara diyA hai| jo kArya karanA thA use kara cuke haiM, isa prakAra ve kRta-kRtya haiN| jJAnAmRta se jinakA svabhAva jharatA arthAt dravita hotA hai aura svasaMvedana se jisameM parama AnaMda kI dhArAyeM uchalatI rahatI haiM tathA apane svabhAva meM lIna hotI haiM athavA yaha kaheM ki jaise zakara kI DalI jala meM gala jAtI hai, usI prakAra siddha paramAtmA kA upayoga apane svabhAva meM pUrNatayA tanmaya abheda ho gayA hai| unakI nija pariNati svabhAva meM ramaNa kara rahI hai| unhoMne para pariNati se bhinna apane jJAna svabhAva meM praveza kiyA hai, vartamAna meM ve nitya jJAna pariNati svarUpa haiN| jJAna meM aura pariNati meM koI bheda nahIM hai aisA adbhuta abhedapanA siddha paramAtmA ko vartatA hai| jayatu jaya zuddha siddha bhagavAna "OM nama: siddham"maMtra meM jisa siddha ko namaskAra kiyA gayA hai anekAneka jaina graMthoM meM usakA varNana milatA hai| apanI bhASA meM siddha ke bAre meM kahA jAe to siddha vaha hai jo samasta karmoM se mukta ho gayA hai arthAt jisameM rAga-dveSa tila tuSa mAtra bhI nahIM bacA hai| rAga-dveSa hI bhava bIjAMkura hai aura yahI nAnA prakAra ke karmoM ko upArjita karane meM mUla kAraNa hai usake pUrNatayA samApta ho jAne para jIva AtmA siddha ho jAtA hai| AcArya samaMtabhadra mahArAja ne likhA hai sva doSa mUlaM sva samAdhi-tejasA, ninAya yo nirdaya bhasmasAkriyAm / jagAda tatvaM jagate'rthinenjasA, vabhUva ca brhm-pdaamRteshvrH|| 136. AdIza arcanA, prakAza jaina, RSabhAMcala dhyAna kendra gAjiyAbAda prakAzana 137. nyAna samuccaya sAra AcArya tAraNa svAmI, bra.zItala prasAda jI kRta TIkA zrI tAraNa taraNa caityAlaya TrasTa kameTI sAgara prakAzana 1996 tR. saM. 138. gaMgApurAtatvAMka, mahApaNDita rAhula sAMskRtyAyana saMpAdita, 1633, pR.165 139. svayaMbhU stotra, AcArya samantabhadra, 1/4 97
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinakA svabhAva atyaMta gaMbhIra, udAra evaM utkRSTa hai| nirAkulita, anupama, bAdhA rahita, svarUpa se paripUrNa hai tathA jJAna aura AnaMda mayI svabhAva meM AlhAdita haiM, sukha svabhAva meM magna haiM, ajara, amara, akhaMDa avinAzI haiM, nirmala haiM tathA parama utkRSTa cetanA svarUpa zuddha jJAna kI mUrti haiM / jJAyaka haiM, vItarAga haiM, sarvajJa haiN| dravya guNa paryAya sahita trikAla saMbaMdhI sarvacarAcara padArthoM ko eka samaya meM yugapat jAnate haiM tathA sahajAnaMda svarUpa sarva kalyANa ke puMja haiM ve paramAtmA tInoM loka meM pUjya haiM / 140 siddha paramAtmA pUrNa zuddha AtmA hote haiN| tInoM prakAra ke karmoM kA abhAva ho jAne se unheM AtmA kI pUrNa zaktiyA~ prakAzamAna ho gaI haiN| no karma ke abhAva hone se ve azarIrI haiN| bhAva karma ke abhAva hone se ve moha rAga dveSAdi se rahita apane pUrNa zuddha svabhAva meM lIna haiM tathA dravya karma kA abhAva hone se anaMta guNa zuddhapane pragaTa ho gaye haiN| jaisA ki kahA gayA hai NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhA / loyaggaThidA NiccA uppAdavayehiM saMjuttA // artha- siddha bhagavAna karmoM se rahita haiM, aMtima zarIra se kucha nyUna (kama) AkAra vAle haiM, loka ke agra bhAga meM sthita haiM, nitya haiM aura utpAda-vyaya se yukta haiM / 141 ATha karmoM kA abhAva hone para siddha bhagavAna ko ATha guNa pragaTa ho jAte haiM ve isa prakAra haiM 1. mohanIya karma kA nAza hone se zuddha samyakdarzana, zuddhopayoga, svarUpAcaraNa, yathAkhyAta cAritra pragaTa ho jAtA hai| 2. jJAnAvaraNIya karma kA nAza hone se anaMta jJAna, kevalajJAna sUrya pragaTa ho jAtA hai| 3. darzanAvaraNIya karma kA nAza hone se anaMtadarzana kevaladarzana pragaTa ho jAtA hai / 4. aMtarAya karma kA nAza hone se anaMtavIrya (bala) pragaTa ho jAtA hai| 5. nAma karma kA nAza hone se sUkSmatva guNa pragaTa ho jAtA hai, zarIra Adi saMyoga nahIM rahate haiN| 6. gotra karma kA nAza hone se agurulaghutva guNa pragaTa ho jAtA hai| samadarzI, sAmyabhAva, bhedarahita abheda dazA hotI hai| 140. jJAnAnaMda zrAvakAcAra, bhopAla prakAzana, sana 2000 dvi.saM. 141. bRhad dravya saMgraha, zrI nemicaMdrAcArya, gAthA 14 98 7. Ayu karma kA nAza hone se avagAhanatva guNa pragaTa ho jAtA hai| 8. vedanIya karma kA nAza hone se avyAbAdhatva guNa pragaTa ho jAtA hai| isa prakAra siddha paramAtmA sarvaguNoM se saMyukta pUrNa zuddha paramAnaMdamayI paramAtmA hote haiN| siddha paramAtmA meM karma janita koI bhI vikAra nahIM hotA isalie sarvakarmoM se rahita AtmA ko hI siddha paramAtmA kahate haiN| unake samyakdarzana Adi anaMta guNa pUrNarUpeNa pragaTa ho jAte haiM, ve niraMtara apane AtmAnaMda meM lIna rahate haiM / inako hI Izvara, bhagavAna, paramezvara, parabrahma, niraMjana, brahma, paramAtmA, cidAnaMda, prabhu Adi nAmoM se bhavya jIva dhyAte haiN| siddha bhagavAna kI mahimA aura vizeSatA batAte hue zrI nAgasena muni ne kahA hai na muhyati na saMzete na svArthAnadhyavasyati / na rajyate na ca dveSTi kiMtu svasthaH pratikSaNaM // trikAla viSayaM jJeyamAtmAnaM ca yathAsthitaM / jAnan pazyaMzca niHzeSamudAste sa tadA prabhuH // anaMtajJAna dRgvIrya vaiSNyamayamavyayaM / sukhaM cAnu bhavatyeSa tatrAtIMdriyamacyutaH // artha- siddha paramAtmA na moha karate haiM, na saMzaya karate haiM, na sva-para padArthoM meM koI vimoha rUpa adhyavasAya karate haiM, kiMtu sadA hI apane svabhAva meM tiSThate haiN| ve prabhu tIna kAla saMbaMdhI sarva padArthoM ko va apane ko jaise kA taisA jAnate dekhate hue pUrNapane vItarAgI rahate haiN| ve vahAM usa sukha kA svAda lete haiM, jo anaMta jJAna, darzana, sukha, vIryamayI hai, tRSNA se rahita hai, avinAzI hai, iMdriyoM se rahita aura anaMta hai| 142 | abheda dRSTi se siddha bhagavAna eka akhaMDa svabhAva ke dhArI haiM tathA paramAnaMdamayI zuddha bhAva meM tallIna haiM, unakA svarUpa atIndriya jJAnagamya hai ve zarIra rahita amUrtIka haiN| siddha meM satya jina svabhAva utpanna ho gayA hai, unhoMne apane jJAnAnaMdamayI svarUpa ko pragaTa kara liyA hai, vahAM jJAna svabhAva kA nirvikalpa anubhava hai, svAtmaramaNa cAritra sahita una siddha paramAtmA ne karmoM ko kSaya kara siddhi mukti ko prApta kara liyA hai| ATha guNoM sahita ATha karma rahita siddha paramAtmA kA AThavIM pRthvI ke Upara sadAkAla nivAsa rahatA hai| " 142. tatvAnuzAsana, zrI nAgasena, zloka 237-239 99
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI devasenAcArya mahArAja ne kahA hai gamaNAgamaNa vihINo phaMdaNacalaNehi virahio siddho| agyAbAha suhattho paramadvaguNehi sNjutto| loyAloyaM sarva jANai pecchaDa karaNakamarahiye / muttAmutte dadhye aNaMtapazAya gunnklie| dhammAbhAve parado gamaNaM Nasthitti tassa sikhss| atthA aNaMtakAla loyagaNivAsiGa houN|| asarIrA jIvaghaNA caramasarIrA havaMti kiNcuunnaa| jammaNamaraNavimuLA NamAmi sabvepuNo siddhaa|| artha-siddha bhagavAna gamana-Agamana rahita haiM, halana-calana rahita haiM, bAdhA rahita sukha meM lIna haiM, paramazuddha ATha guNa sahita haiN| binA iMdriya aura mana kI sahAyatA ke kAmarahita sarva lokAloka ko vamUrtIka-amUrtIka dravyoM ko anaMta guNa paryAya sahita dekhate jAnate haiN| dharma dravya loka ke bAhara nahIM hai isalie siddha bhagavAna kA gamana loka ke bAhara nahIM hotA, ve loka ke agra bhAga meM anaMta kAla taka nivAsa karate haiN| samasta siddha paramAtmA azarIrI haiM tathA ve jIva ke svarUpamaya ghanAkAra haiM, aMtima zarIra se kiMcit nyUna AkAra meM haiM, janma-maraNa se rahita haiM, aise siddha bhagavaMtoM ko maiM bAraMbAra namaskAra karatA huuN| 143 isa prakAra jinane AThoM karmoM ko kSaya karake mukta dazA ko prApta kara liyA aise siddha paramAtmA kI anekoM vizeSatAyeM haiM, unakI mahimA anubhavagamya hai| AcArya nemicaMdra mahArAja ne likhA hai aTThavihakammaviyalA, sIvI bhUvA NiraMjaNA nniccaa| avaguNA kidakiccA, loyamgaNivAsiNo siddhaa|| artha-jo jJAnAvaraNAdi ATha karmoM se rahita haiM, anaMta sukha rUpI amRta ke anubhava karane vAle zAMtimaya haiM, navIna karmabaMdha kI kAraNabhUta mithyAdarzana Adi prakRtiyA~ aura bhAvakarmarUpI aMjana se rahita haiN| samyaktva, jJAna, darzana, vIrya, avyAbAdha,avagAhana,sUkSmatva, agurulaghutva yaha ATha guNa jinake pragaTa ho cuke haiM, jo kRtakRtya haiM arthAt jinako koI kArya karanA bAkI nahIM rahA hai, loka ke agrabhAga meM nivAsa karane vAle haiM, unako siddha kahate haiN| 144 143. tatvasAra, zrI devasenAcArya, gAthA 68,69,70,72 144. gommaTasAra jIvakANDa, nemicaMdrAcArya, gAthA 68 100 siddha bhagavAna ko namaskAra karane kA prayojana siddha paramAtmA ne anaMta guNoM ko pragaTa kara liyA hai ve devAdhideva haiN| yaha deva saMjJA siddha bhagavAna meM hI zobhatI hai, cAra parameSThiyoM kI guru saMjJA hai| siddha parameSThI jo sarvatattva ko prakAzita karate hue bhI jJeya rUpa nahIM pariNamate haiM, apane svabhAva rUpa hI rahate haiM, jJeya ko jAnate mAtra haiN| vaha jAnanA bhI kisa prakAra hai? jo yaha samasta jJeya padArtha mAno zuddha jJAna meM DUba gae haiM yA pratibiMbita hue haiN| isa prakAra siddha paramAtmA asaMkhyAta pradezamaya zAMtarasa se paripUrNa haiM tathA jJAnarasa se AlhAdita haiN| zuddha amRta aise parama rasa ko jJAnAMjali se niraMtara pAna karate rahate haiN| jisa prakAra caMdramA ke vimAna se amRta jharatA hai vaha dUsaroM ko AlhAdita karatA hai, AnaMda upajAtA hai, isI prakAra siddha bhagavAna Apa svayaM to jJAnAmRta pIte haiM tathA usI meM Acarate haiM jisase jagata ke jIvoM ko AlhAda aura AnaMda upajatA hai| kahA bhI hai guNa anaMtamaya parama pada, zrI jinavara bhgvaan| zeya lakSya hai zAna meM, acala mahA zivathAna / / 145 una bhagavAna kA nAma smaraNa, stuti aura dhyAna karane se bhavya jIvoM ke AtApa vilA jAte haiM, pariNAma zAMta ho jAte haiM, sva-para kI zuddhatA hotI hai| jo bhavya jIva jJAnAmRta kA pAna karate haiM unheM nija svarUpa kI pratIti ho jAtI hai| aise zuddha siddha bhagavAna jayavaMta pravarto / unheM OM namaH siddhebhya: maMtra ke dvArA bAra-bAra namaskAra ho| unheM namaskAra karane kA prayojana hai una jaise gaNoM kI prApti karanA, svayaM saMsAra sAgara se mukta honaa| jisa prakAra AcArya umAsvAmI ne kahA haimokSamArgasya netAraM, bhettAraM karma bhUbhRtAm / jJAtAraM vizva tatvAnAm , vande tadguNa labdhaye // artha- mokSamArga ke netA, karmarUpI parvatoM ko bhedana karane vAle tathA vizva ke samasta tatvoM ko jAnane vAle paramAtmA kI unake guNoM kI prApti ke lie vaMdanA karatA huuN| 146 arihaMta bhagavAna aura siddha bhagavAna devatva kI zreNI meM Ate haiM ve hamAre Adarza haiM, unake guNoM kI prApti karane ke prayojana se unheM namaskAra kiyA jAtA hai| bhagavAna ke svarUpa kA ArAdhana karake apane AtmA kA siddha svarUpa hI 145.maMdira vidhi, tAraNataraNa bhAva pUjA 146.tatvArtha sUtra, AcArya umAsvAmI, maMgalAcaraNa 101
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhane yogya hai| samyakadRSTi zrAvaka, sAdhu, arihaMta bhI apane siddha svarUpa kA niraMtara dhyAna karate haiN| sabhI bhavya jIvoM ko paramAtmA ke svarUpa kA ciMtana manana karake apane AtmA ko siddha ke samAna dhyAnA caahie| jayatu jaya OM namaH siddham OM namaH siddhebhyaH isa pavitra maMtra meM anaMta siddha bhagavaMtoM ko namaskAra kiyA gayA hai| jaina darzana meM paramAtmA ko do rUpoM meM batAyA hai- kArya paramAtmA aura kAraNa paramAtmA / jo jIva paramAtma pada prApta kara cuke haiM arthAt jinhoMne paryAya meM paramAtma pada kI prApti rUpa kArya siddha kara liyA hai ve kArya paramAtmA kahalAte haiM tathA ratnatrayamayI abheda paramazuddha pAriNAmika bhAvamayI zuddhAtmA dhruva svabhAva ko kAraNa paramAtmA kahA gayA hai| kAraNa paramAtmA ke Azraya hI dharma kI pragaTatA hotI hai yahI dharma jIva ko kArya paramAtmA banA detA hai| apane AtmA ke zuddha siddha svabhAva kA anubhavana karanA OM namaH siddham maMtra kA abhiprAya hai| isa AtmAnubhUti se hI Atma kalyANa kA mArga banatA hai isalie kalyANa ke lie hameM pratikSaNa apane siddha svarUpa kA ArAdhana aura anubhava karanA cAhie ki maiM siddha svarUpI zuddhAtmA jJAna svabhAva mAtra hUM, caitanya sattA mAtra huuN| yadi apane isa svabhAva se vimukha hokara paryAya dRSTi se dekheMge to paramArtha svarUpa kA anubhavana nahIM hogA isalie samasta paryAya dRSTi aura saMyoga se pare hokara maiM svabhAva se paripUrNa zuddha anaMta guNa svarUpa siddha ke samAna zuddhAtmA hUM, jJAnamAtra hUM aisA anubhava kreN| AcArya yogIndudeva ne kahA hai jehau nimmalu NANamaU, siddhihiM Nivasai deu / tehaU Nivasai baMbhu paru dehahaM maM kari bheu / artha- jaisA kevalajJAnAdi pragaTa svarUpa kArya samayasAra, trikarmopAdhi rahita, kevalajJAnAdi anaMta guNa rUpa siddha parameSThI devAdhideva parama ArAdhya paramAtmA mukti meM nivAsa karatA hai, vaisA hI saba lakSaNoM sahita parabrahma zuddha buddha svabhAva paramAtmA zarIra meM tiSThatA hai isalie he prabhAkara bhaTTa ! tU siddha bhagavAna meM aura apane meM bheda mata kr| 147 AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne apane siddha svabhAva kA ArAdhana aura anubhavana kiyaa| unhoMne kevalamata ke khAtikA vizeSa nAmaka graMtha meM jahAM eka ora saMsAra ke svarUpa kA varNana kiyA hai vahIM saMsAra se chUTane mukta hone ke lie 147. paramAtma prakAza, yogIndudeva, adhyAya 1/26 102 apane svarUpa kA Azraya lene kI preraNA dete hue kahA haisiddha dhruva svabhAva | artha- AtmA kA dhruva svabhAva hI siddha svabhAva hai, dhruva tattva hai, kAraNa aura kArya paramAtmA hai, vahI tattva hai, parama dhruva, parama satya hai / 148 apanA iSTa aura ArAdhya eka mAtra yahI siddha svabhAva hai| zrI jina tAraNa svAmI 'OM namaH siddham' maMtra meM jo abhiprAya hai, use spaSTa karate hue kahate haiMOM namaH uvana siddha namo namaH // oMkAra nija nirAkAra nirvikAra nitya niraMjana nija nijAnaMda nirbhara niHzeSa dravya bhAva no karmAdi rahita zuddha svabhAva bhAvasya ciccaitanyAtmanaH oMkAra svabhAvasyaiva paryAyavAcI OM iti / tasmai oMkArAya zuddha svarUpAya namo namaskAraM karomi / zuddha svabhAvaM svabhAve pratiSThApyatameva tasminneva vA svarUpAcaraNaM karaNIyamiti nizcaya maMgalaM bhAva namaskAramiti siddham / svarUpe svAtmanisvarUpasyodayaM prAptaH iti uvana nAma sa evanAdi zuddha siddhAtmAnizcayena taM uvana siddhaM tasmai uvana siddhAya namaH / nijAtmane parama svarUpAya namaH / AcArya tAraNa svAmI dvArA racita zrI chadmasthavANI graMtha kI TIkA samAjaratna sva. pUjya zrI bra. jayasAgara jI mahArAja dvArA kI gaI hai| uparyukta saMskRta bhASA nibaddha aMza isI TIkA kA hai, unhoMne TIkA kA kAvya artha, vizeSArtha padyAnuvAda Adi aneka biMduoM ke sAtha yaha TIkA kI hai, jisakA sAra saMkSipta isa prakAra hai oMkArAya ca siddhAya uvanAya namo namaH / svAnubhUtyAM prasiddhAya svasiddhAya namo namaH // artha - oMkAra zuddhAtmA ko namaskAra ho, mere uvana siddha zuddha svabhAva ko namaskAra ho / oMkAra svarUpa nija nirAkAra nirvikAra nitya niraMjana nija nijAnaMda nirbhara sarva dravya karma, bhAva karma, no karma se rahita zaddha svabhAva cit caitanya AtmA ke oMkAra svabhAva ke hI paryAyavAcI OM isa prakAra usa oMkAra zuddha svarUpa ko namaskAra karatA huuN| zuddha svabhAva ko apane svarUpa meM pratiSThita karake usako hI usameM hI apane svarUpa kA AcaraNa karaNIya hai, yahI nizcaya maMgala bhAva namaskAra hai| apane AtmA meM apane svarUpa kA udaya prApta ho use hI uvana nAma se kahate haiM / vahI anAdi zuddha siddhAtmA nizcaya se hai| usa uvana ko uvana siddha ko namaskAra ho, nijAtmA ke parama svarUpa ko namaskAra ho / 148. zrI adhyAtma vANI, khAtikA vizeSa, sUtra 31, pRSTha 391 103
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya artha karate hue kahA hai ki oMkAra siddha ko namaskAra ho, uvana siddha ko namaskAra ho, apanI anubhUti meM prasiddha apane siddha ko namaskAra ho| 149 vastuta: siddha paramAtmA ke samAna apane siddha svarUpa kA anubhavana karanA hI 'OM nama: siddham' kA abhiprAya hai / AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne zrI chadmasthavANI graMtha ke dvitIya adhikAra, tRtIya adhikAra evaM caturtha adhikAra kA prAraMbha OM nama: siddham maMtra se hI kiyA hai| pUjya jayasAgara jI mahArAja isa graMtha kI TIkA ke aMtargata likhate haiM - OM namaH siddhm| OM zuddhAtmane siddham siddhasvarUpAya namaH namo'stu namaskAra karomi / zuddha svarUpaM siddha svabhAvaM svIkaromi / artha- oMkAra zuddhAtma svarUpa siddha svabhAva ko namaskAra ho / oMkAra zuddhAtmA ko siddha svarUpa ko namaskAra ho| zuddha svarUpa aura siddha svabhAva ko maiM apane svarUpa meM svIkAra karatA huuN| OM namaH siddhebhya: maMtra smarAmi manasi sdaa| namaH zuddhAtmane siddham so'haM siddho'smi nishcyH|| OM zuddhAtmA ke svarUpa ko tathA siddha bhagavAna ko isa sUtra meM namaskAra kiyA gayA hai, apane AtmA ko mAnane vAlA siddhoM ko namaskAra karatA hai| yahAM prazna hotA hai ki yahAM paradRSTi huI yA nahIM? uttara hai- paradRSTi nahIM huI kyoMki namaskAra karane ke pUrva apane siddha svabhAva kI zraddhA AI, jaisA apanA siddha svabhAva hai, hamArA nizcaya meM jo svarUpa hai vaisA paripUrNa svarUpa jinakA pragaTa ho gayA, dravya guNa paryAya jinake tInoM eka ho gae, aisA jAnakara una siddhoM ke prati ullAsa bhAva pUrvaka bahumAna kA bhAva AtA hai| unako namaskAra aura apanI anubhUti donoM sAtha haiN| jitanA bhakti kA bhAva siddhoM ke prati pragaTa ho rahA hai utanI hI anubhUti apanI tathA siddhoM ke svabhAva se apane zuddha svabhAva kI tulanA ho rahI hai aura isase apane samyaktva bhAva kI anaMta dRr3hatA ho rahI hai| isa tulanAtmaka svAnubhUti se apanI anubhUti meM bhI yahI siddha hotA hai ki samyakdRSTi AtmadarzI nigraMthoM kI namaskAra bhI asAdhAraNa artha ko rakhatI hai| siddha svarUpa ke jJAtA siddhoM ko namaskAra kareM to vaha namaskAra bhI kaisA hogA? ataeva namaskAra karane vAle ko apanA namaskAra ho| 149. zrI chadmasthavANI, TIkA-samAja ratna pUjya zrI jayasAgara jI mahArAja, 2/1,sAgara prakAzana san 1991 104 AtmA meM sthApanA kara zuddha siddha svabhAva kii| gurudeva karate haiM namana yaha vaMdanA nija bhAva kii||150 yaha bhAva vaMdana apane Atma svarupa ke Azraya aura anubhava se hotA hai| zuddha nizcayanaya se AtmA svayaM hI paramAtma svarUpa hai| zrI kundakundAcArya deva ne niyamasAra graMtha meM likhA hai - jArisiyA siddhapyA bhavamalliya jIva tArisA hoti / jaramaraNajammamuhA aha guNAla kiyA jeNa // artha- jaise siddha paramAtmA haiM vaise hI bhavalIna saMsArI jIva haiN| siddha paramAtmA ke samAna svabhAva se ve saMsArI jIva siddhoM kI bhAMti janma jarA maraNa se rahita aura ATha guNoM se alaMkRta haiN| asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visddhppaa| jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI NeyA // artha-jisa prakAra lokAgra meM siddha paramAtmA azarIrI avinAzI atIndriya nirmala aura vizuddhAtmA haiM usI prakAra saMsAra meM jIvoM ko jAnanA caahie| 151 AtmA nizcayanaya se svayaM hI paramAtmA ke samAna hai| jIva kI saMsArI dazAyeM karma ke kAraNa banatI haiN| karma ke udaya nimitta se jIva kA saMsArI pariNamana calatA hai kiMtu AcArya nemicaMdra jI ke anusAra-"savve suddhA hu suddhaNayA" arthAt zuddhanaya kI apekSA se athavA zuddha nizcayanaya kI apekSA se saba saMsArI jIva zuddha haiM arthAt sahaja zuddha eka jJAyaka svabhAva vAle haiN| 152 paripUrNa trikAlI dhruva tattva zuddhAtmA svayaM hI hai, usake sanmukha hone para vaha tatkAla nija rasa se hI pragaTa hotA hai / vaha Adi madhya aMta rahita, anAdi anaMta siddha svarUpa samayasAra zuddhAtmA anubhUti se hI jAnA jAtA hai| yaha zuddha vastu caitanya tattva trikAla hai| paryAya meM prasiddhi huI hai yahI anubhUti kI dazA hai| yaha tattva jJAnAnaMda svarUpa hai| jaba yaha AnaMda kA nAtha svayaM se svayaM meM sthita hotA hai taba samasta vikalpoM kI AkulatA ko chor3akara nirAkula AnaMda rUpa paryAya meM pragaTa hotA hai| anAkula kevala eka samasta vizva se vilakSaNa jJAnI aisA apane AtmA ko anubhavatA hai| kevala eka kA hI abheda anubhava karatA hai, vahAM yaha dravya hai, yaha paryAya hai aisA bheda nahIM hotA, kevala eka siddha svarUpI zuddhAtma tattva hI anubhava meM rahatA hai| aisA anubhavana hI bhagavAna kI vANI kA sAra hai| 150. vahI,3/1, pRSTha 126 151. niyamasAra, kundakundAcArya, gAthA 47,48 152. vRhad dravya saMgraha, nemicaMdrAcArya, pR.36 105
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya yogIndudeva kahate haiM - jo paramappA so ji haU~,jo haU~ so paramappu / iu jANeviNu joiyA, aNNu ma karahu viyappu // artha-jo paramAtmA hai. vahI maiM hUM, jo maiM hUM vahI paramAtmA hai, yaha samajhakara he yogin ! anya kucha bhI vikalpa mata kr| jo jiNa sohaU~ so jihaU~ ehau bhAu NibhaMtu / mokkhaha kAraNa joDyA aNNu NataMtuNa maMtu // artha- jo jinadeva haiM, vaha maiM hUM, vahI maiM hUM, isakI bhrAMti rahita hokara bhAvanA kara / he yogin ! mokSa kA kAraNa koI anya taMtra maMtra nahIM hai / 153 caitanya prabhu paramAtmA anaMta guNoM kA piNDa svayaM siddha hai arthAt ise kisI ne banAyA nahIM hai| aisA anAdi anaMta sattA kA dhanI siddha svarUpI zuddhAtmA hai| dharmI puruSoM ne isI ko apanI dRSTi kA viSaya banAyA hai isIlie rAga kI aura bheda vikalpoM kI apekSA kie binA, apane svAbhAvika jJAnasvarUpa ko akhaMDa dhArA se niraMtara anubhavate haiN| kisI samaya rAga kA anubhava aura kisI samaya jJAna kA anubhava kareM aisA nahIM hai balki akhaMDa dhArA se svAnubhava hI vartatA hai| __'OM nama: siddham' kI sAdhanA vizuddha AdhyAtmika sAdhanA hai, kyoMki isa maMtra ke ArAdhana meM apane siddhatva kA apane meM hI anubhava karanA hotA hai| isa sAdhanA meM paradravyoM se apanatva aura kartRtva rUpa mAnyatA miTAkara apane svabhAva kI dRSTi karane para mAtra jJAtA dRSTA svabhAva sAdhaka ke anubhava meM AtA hai ata: vahAM rAgAdi bhAvoM kA astitva hI dikhAI nahIM detA isalie jJAnI mAtra jJAyakapane ke alAvA anya kisI bhI rAga athavA saMyoga ko mahatva nahIM detA, kyoMki parAzrita hone para hI rAgAdi bhAva hote haiM aura apane svabhAva se cyuta hone para paryAya meM hone vAle rAgAdi anubhava meM Ate haiN| samyakadRSTi jJAnI unakI utpatti meM bhI mAtra apanI vartamAna puruSArtha kI nirbalatA ko hI kAraNa mAnatA hai, koI paradravya, kSetra, kAla, saMyoga athavA karmAdi ko nahIM, phira bhI jJAyaka svabhAva kA jora hone se rAgAdi kI upekSA hone para ve TUTate hI jAte haiM aura svabhAva kA bala bar3hatA jAtA hai| sAdhaka kI sAdhanA meM puruSArtha ke isI saMgharSa meM rAgAdi ko upacAra se krmkRt| kahA jAtA hai, svacchaMdI hone ke lie nahIM kahA jaataa| rAgAdi kI utpatti paradravya ke Azraya karane se hI hotI hai| isa prakAra ke nirNaya se hI sarva vizva se paronmakhI dRSTi ho jAne se zraddhAna meM atyaMta nirAkulatA pragaTa ho jAtI hai| yahI paramasukha, 153. yogasAra, yogIndudeva, gAthA 22,75 106 svAbhAvika sukha, AtmIya sukha hai| isI jJAyaka svabhAva kI dRr3hatA evaM ramaNatA se cAritra meM parama nirAkula zAMti anubhava hone lagatI hai aura jaba akrama upayoga se mAtra jJAyakapanA hI raha gayA aura kabhI eka samaya ke lie bhI svabhAva cyuti nahIM hai aisI avasthA vizeSa kA nAma hI mokSa hai, vahI avinAzI parama utkRSTa nirAkulatA janita sukha hai| 'OM namaH siddham' meM nihita anta: tattva parama pAriNAmika bhAva svarUpa dhruva tattva zuddhAtmA kA Azraya lene para jisa 'siddha' ko namaskAra kiyA jA rahA hai vaha 'siddha' paryAya meM bhI pragaTa ho jAtA hai| caturtha guNasthAnavI avirata samyakadaSTi apane svabhAva kI dRSTi karane para AMzika anubhava karatA hai, ata: svabhAva dRSTi vaha samyakpaSTa hai aura paryAyadRSTi athavA nimittAdhIna dRSTi vaha mithyAdRSTi hai| svabhAva dRSTi se mokSa aura paryAya dRSTi se saMsAra bhramaNa hotA hai| sarvajJa paramAtmA kI vANI meM vastu svarUpa kI aisI paripUrNatA upadiSTa huI hai ki pratyeka AtmA apane svabhAva se pUrNa paramezvara paramAtmA hai, use kisI anya kI apekSA nahIM hai| usI prakAra pratyeka jar3a paramANu bhI apane svabhAva se paripUrNa hai, isa prakAra cetana va jar3a pratyeka padArtha svataMtra aura svata: hI paripUrNa hai| kisI bhI tattva ko kisI anya tattva ke Azraya kI AvazyakatA nahIM hai, aisA samajhakara jo apane paripUrNa AtmA kI zraddhA aura Azraya karatA hai, para kA Azraya chor3atA hai vahI samyakdRSTi jJAnI sAdhaka dharmAtmA hai| saMsArI avasthAyeM jIva ke pUrvopArjita karma ke udaya ke nimitta se banatI haiM kiMtu yaha saba hone para bhI AtmA svabhAva se paripUrNa paramAtmA hai, jaba apanA anubhava svayaM karatA hai usa samaya AcAryoM ne ise paramadeva kahA hai| AcArya yogIndudeva ne prabhAkara bhaTTa ko samajhAte hue kahA haiehuju appA so paramapyA, kamma vizejAyau jpyaa| jAmai jANai apya appA, tAmai so ji deu paramappA // artha-yaha svasaMvedana jJAnakara pratyakSa AtmA, vahI anaMta catuSTaya kA dhArI nirdoSa paramAtmA hai, vaha vyavahAra naya kari anAdi karma baMdha ke vizeSa se parAdhIna huA dUsare kA jApa karatA hai, paraMtu jisa samaya vItarAga nirvikalpa svasaMvedana jJAnakara apane ko jAnatA hai usa samaya yaha AtmA hI paramAtma deva hai| aura bhI kahA hai jo paramappA NANamau, so haU~ deu aNaMtu / jo haU~ so paramappu paru, ehau bhAvi NibhaMtu // 107
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-jo paramAtmA jJAna svarUpa hai, vaha maiM hI hUM, jo ki avinAzI deva meM AtA hai, jisameM samasta saMkalpa-vikalpa ke samUha vilIna ho gae haiM, zuddhanaya svarUpa hUM, jo maiM hUM vahI utkRSTa paramAtmA hai isa prakAra nirdhAnta hokara bhAvanA aisA pragaTa karatA hai| kahA haikr| 154 Atma svabhAva parabhAva bhinnamApUrNamAdyaMta vimuktmekm| solahavIM zatAbdI meM hue zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne vilIna saMkalpa vikalpa jAlaM prakAzayan zukhanayobhyudeti // 116 apane siddha svabhAva kI sAdhanA kI aura apane graMthoM meM bhI isI siddha svabhAva kI AtmA kA siddhatva apane ApameM paripUrNa hai aura parabhAvoM se zUnya hai| mahimA batalAI hai| kevalamata ke siddha svabhAva nAmaka graMtha meM AcAryadeva ne siddha AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne zUnya svabhAva kI sAdhanA ke aMtargata siddhi kA svabhAva kI anubhUtiyAM spaSTa kI haiN| isa graMtha kI TIkA karate hue pUjya bra. jayasAgara ullekha karate hue kahA hai kijI mahArAja ne likhA hai - siddhi saMpAta viseSa sunna subhAva / aiso siddhasvabhAva utpanna prvesh||5|| artha- AtmA ke zUnya svabhAva kI apanI vizeSatA hai, isI meM ramaNa artha- isa prakAra yaha siddha svabhAva apane asaMkhyAta pradezI svakSetra meM karanA, lIna rahanA yahI siddhi kI saMpatti hai| 157 utpanna hokara apane anaMta jJAnAdi svacatuSTaya meM praveza kara rahA hai| OM namaH siddham maMtra meM AtmA ke siddha svabhAva ko namaskAra kiyA gayA siddhoM kA nivAsa to siddha zilA batAyA gayA hai, yahAM apane svabhAva meM hai| yaha siddha svabhAva apane siddhatva se apane meM paripUrNa aura rAgAdi vikAroM kA praveza nivAsa karanA kahA gayA hai| yaha kaise ? vAstava meM mukti kSetra to apanA abhAva hone se para se zUnya hai| isa zUnyatA ke anubhava ko "sattA eka zUnya jJAna svabhAva hai| anaMta isa samaya siddha paramAtmA haiM, ve apane jJAna svabhAva meM binda" ke rUpa meM zrI jina tAraNa svAmI ne anubhava meM liyA thaa| svabhAva meM jahAM haiN| ajJAnI kI mukti parAzrita hai| jJAnI kA saba kucha apane Azrita hai, apane koI parabhAva nahIM hai, vahI zUnya svabhAva hai| zUnya svabhAva meM apane astitva kI pAsa hai| siddhoM kA svabhAva isa zarIra ke Azrita nahIM hai| jisakA jo svabhAva hai, pUrNatA kA bodha hai, yahAM parabhAvoM kA abhAva hotA hai, apane svabhAva kA abhAva vaha usake Azrita hai| AtmA kA svabhAva AtmA ke Azrita aura zarIra kA nahIM hotA, yadi svabhAva kA abhAva ho jAe to vastu hI nahIM rahegI ata: siddhatva svabhAva zarIra ke Azrita hai, yahI aMtima nirNaya hai isalie-aiso siddha svabhAva ke isa zUnya svabhAva meM apane eka mAtra svabhAva kA anubhava hotA hai usI ko zUnya utpanna praveza kA abhiprAya hai ki mukti zrI apane hI jJAna svabhAva meM hai| 155 svabhAva kahate haiN| mukti zrI kA abhilASI jJAnI sAdhaka apane svarUpa ke Azraya se aMtara meM sat cit AnaMda svarUpa jo AtmA hai, isakA trikAlI caitanya bhAva vaha hI mukti kA anubhava karatA hai, vaha samasta vyavahAra vikalpa Adi ko gauNa karake svabhAva isake sammukha hokara vartamAna meM yaha caitanya mAtra bhAva maiM hUM aisA nirvikalpa zuddha naya ke dvArA apane Atma vaibhava kA darzana karatA hai, vahAM zuddhanaya Atma hokara anubhavana karanA yahI AtmA ko grahaNa karanA hai| svabhAva ko pragaTa karatA huA udaya rUpa hotA hai| vaha Atma svabhAva ko para dravya, sat yaha dravya svabhAva jo traikAlika eka rUpa rahatA hai, cetanA yaha guNa para dravya ke bhAva tathA para dravya ke nimitta se hone vAle parabhAvoM se bhinna pragaTa svabhAva jo dravya ke jaisA hI sadaiva zAzvata rahatA hai aura AnaMda rUpa anubhavana karatA hai aura vaha Atma svabhAva saMpUrNa rUpa se pUrNa hai, samasta lokAloka kA karanA yaha paryAya svabhAva, isa prakAra yahAM dravya guNa paryAya tInoM A gae paraMtu jJAtA hai aisA pragaTa karatA hai, kyoMki jJAna meM bheda karma saMyoga se hai, zuddhanaya meM saccidAnaMda ke anubhava meM tInoM abheda rahate haiN| sadguru preraNA dete hue kahate haiM karma gauNa haiN| zuddhanaya Atma svabhAva ko Adi aMta se rahita pragaTa karatA hai| ki jise dharma karanA hai arthAt sukhI honA hai use nimitta, rAga aura bheda kI dRSTi arthAt kisI Adi se lekara jo kisI se utpanna nahIM kiyA gayA aura kabhI bhI dUra karake ina sabase vimukha hokara abheda eka caitanya mAtra AtmA meM hI dRSTi ekAgra kisI se jisakA vinAza nahIM hotA aise pAriNAmika bhAva ko pragaTa karatA hai| karanA caahie| vahAM Atma svabhAva eka, sarva bhedabhAva arthAt dvaita bhAva se rahita ekAkAra anubhava 154. paramAtma prakAza, AcArya yogIndudeva,2/174, 175 156. samayasAra, AcArya kuMdakuMda,AtmakhyAti TIkA, kalaza 10, pR.-35 155. graMtha ratnatraya, siddha svabhAva, sUtra 5, sAgara prakAzana, 1991 157. zrI adhyAtmavANI, sunna subhAva, sUtra 1, pRSTha 395 108 109
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTi kA viSaya dhruva tattva zuddhAtmA hai, usameM to azaddhatA kI bAta hI nahIM hai, paraMtu paryAya meM jo azuddhi hai usakA jJAna jJAnI ko rahatA hai, usI ko zuddha karane ke lie jJAnI sAdhaka niraMtara jJAnopayoga karatA hai aura apane siddha svarUpa zuddhAtmA kA Azraya aura anubhava karatA hai| jinhoMne AThoMkoM kA nAza karake apane pUrNa siddhatva ko pragaTa kara liyA, jJAnI sAdhaka unake samAna hI apane svarUpa kA anubhava karatA hai vahI vAstava meM paramAtmA kA svarUpa hai| AcArya pUjyapAda svAmI ne kahA hai sarvendriyANi saMyamya stimitenaantraatmnaa| satkSaNaM pazyato bhAti tattatvaM paramAtmanaH // saMpUrNa pAMcoM iMdriyoM ko vaza meM karake sthira aMta:karaNa ke dvArA apane ko dekhate hue jo svarUpa pratibhAsita hotA hai vahI paramAtmA kA svarUpa hai| 158 jisa jIva ko aisI yathArtha divya dRSTi pragaTa hotI hai arthAt zuddha dRSTi ho jAtI hai, use dRSTi meM akelA jJAyaka caitanya hI bhAsatA hai, zarIra Adi kucha bhAsita nahIM hotA, bhedajJAna kI pariNati aisI dRDha ho jAtI hai ki svapna meM bhI AtmA zarIra se bhinna bhAsatA hai| jAgrata dazA meM to jJAyaka nirAlA hI rahatA hai| usako bhUmikA anusAra bAhya vartana hotA hai, paraMtu cAhe jisa saMyoga meM usakI jJAna vairAgya zakti anupama adbhuta rahatI hai| maiM to jJAyaka hI hUM aisA anubhava karatA hai| aMtara meM yaha nirNaya hai ki vibhAva aura maiM kabhI eka nahIM hue, jJAyaka pRthak hI hai aisA dRr3ha aTala acala nirNaya rahatA hai, svarUpa anubhava meM atyaMta ni:zaMkatA vartatI hai| OM nama: siddham maMtra ke ArAdhana ke pragaTa siddha svarUpa ke anubhava kI yaha mahimA hai| jJAnI jJAyaka svabhAva kA avalaMbana lekara vizeSa vizeSa samAdhi kA sukha pragaTa karane ko utsuka hai arthAt apane paramAtma svarUpa meM lIna hokara usI meM DUbe rahanA cAhatA hai| usakI aMtaraMga bhAvanA hotI hai ki svarUpa meM kaba nitya / sthiratA hogI, kaba zreNI mAr3akara paramAnaMdamayI paramAtmapada kevalajJAna pragaTa hogA, kaba aisA paramadhyAna hogA ki AtmA zAzvata rUpa se apane dhruva dhAma meM jama jAegA, caitanya kA pUrNa vilAsa pragaTa hogA, vaha avasara kaba prApta hogA, isa prakAra jJAnI sAdhaka aisI bhAvanA niraMtara bhAte haiN| jJAnI jAnate haiM ki parama sukha svarUpa, parama AnaMda svarUpa to siddha pada hI hai, jina AtmAoM ne usa pada ko prApta kiyA hai ve parama AnaMda meM lIna pUrNatva ko upalabdha siddha paramAtmA haiN| jaisA ki zrI zubhacaMdrAcArya jI ne kahA hai158. samAdhizataka, pUjyapAda svAmI,zloka 30 110 nirlepo niSkala: zuddho niSpanno'tyaMta nirvRtH| nirvikalpazca siddhAtmA paramAtmeti varNita: // artha-jo karma rUpa lepa se rahita haiM,zarIra rahita, zuddha, kRta kRtya, sabase atyanta udAsIna, nirvikalpa aise siddha parameSThI ko paramAtmA kahate haiN|59 sAdhane yogya nija zuddhAtma svarUpa ko darzAne ke prayojana ko siddha karane liye ke arihaMta, siddha parameSThI darpaNa ke samAna haiN| apanA to "cidAnaMda jJAyaka siddha svarUpa hai "vahI sAdhane yogya hai, isake liye arihaMta siddha paramAtmA pramANa haiM, Adarza haiN| arihaMta paramAtmA ke svarUpa kA nirNaya kareM to pratIta ho ki "AtmA bhI cidAnaMda prabhu hai|" puNya-pApa Adi karma paryAya meM haiM, unakA nAza hone para svayaM sarvajJa paramAtmA ho sakatA huuN| nija svabhAva rUpI sAdhana ke dvArA hI paramAtmA huA jAtA hai| gRhastha Azrama meM paramAtma dazA prApta nahIM hotI, yahAM tattva nirNaya dvArA vastu svarUpa ko jAnakara nija zuddhAtmAnubhUti karanA hI iSTa aura prayojanIya hai| yahI satya dharma kI upalabdhi hai aura isI kI sAdhanA ke dvArA apanA divya svarUpa pragaTa hotA hai| arihaMta Adi kA svarUpa vItarAga vijJAnamaya hotA hai| isI kAraNa se arihaMta Adi paramAtmA stuti ke yogya mahAna hue haiN| aMtaraMga zuddhatA honA aura usakA jJAna honA yahI parama iSTa hai kyoMki jIva tattva kI apekSA se to jagata ke sarva jIva samAna haiN| zakti se sabhI AtmAeM zaddha haiN| siba paramAtmA ke samAna apane Atma svarUpa kA anubhava hI dharma hai| AnaMda maya prabhu kI nirvikAra zAMti ko dharma kahate haiM / sadguru tAraNa svAmI ne kahA hai AnaMda sahajAnaMda dhamma sa sahAva mukti gamanaM c| AnaMda sahajAnaMdamayI sva svabhAva meM rahanA hI dharma hai yahI dharma mukti kI prApti karAtA hai| 160 zuddha pAriNAmika bhAva rUpa trikAlI sahajAnaMda prabhu kA avalambana lene vAlI vaha zuddha bhAvanA hai| trikAlI nijAnaMda prabhu to bhAva hai aura usake lakSya se, usake avalaMbana se jo nizcaya mokSamArga pragaTa hotA hai vaha zuddha bhAvanA hai| aisI upazama, kSayopazama, kSAyikabhAva rUpa bhAvanA samasta rAgAdi se rahita hotI hai| jJAnI samyakdRSTi aisI bhAvanA meM sthita rahatA hai| apane siddha svarUpI dhruva tattva zuddhAtmA ko jAnane vAlA dhyAtA puruSa dharmI jIva jisako svasaMvedana AnaMda 159. jJAnArNava, zrI zubhacaMdrAcArya, zuddhopayogAdhikAra-8 160. zrI adhyAtmavANI, upadezazuddha sAra,gAthAMza-27, pR.-70 111
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhUti sahita kA eka aMza jJAna pragaTa huA hai, vaha sakala nirAvaraNa akhaMDa eka zuddha pAriNAmika bhAva lakSaNa nija paramAtma svarUpa kA dhyAna karatA hai kyoMki vaha jAnatA hai ki nija rasa se bharapUra zuddhAtmA vahI eka sArabhUta hai isake alAvA anya kucha bhI nahIM hai| anaMta-anaMta zakti ke vistAra se paripUrNa apanA siddha svarUpI caitanya bhagavAna svayaM hI siddhatva kA dhanI hai, isI kI ora dRSTi karake aMtara nimagna hone para siddha svarUpI caitanya ke pAtAla meM se atIndriya AnaMda kI jhira phUTatI hai, yahI svAnubhava dazA hai| isI svAnubhava kA AnaMda lete hue sadguru zrI jina tAraNa svAmI ne kahA hai so, so, soha,tUMso tUM so tUM so|| ho so, ho so tUM so, so tUM sohaM sohaM hNso|| sohaM, haMso, sohaM so tUM sohaM // hujai,tUMjai, tuM huMjai, tUMjai subhAi subhAi subhAi mukti vilsaai|| artha-vaha, vaha, vahI maiM hUM,jo tU hai vaha, jo tU hai vaha, jo tU hai vh| maiM vahI hUM, jo maiM hUM vahI tU hai, jo tU hai vahI maiM haM.vahI maiM hUM. maiM vahI hUM vaha maiM haM . maiM vaha hUM, vaha maiM hUM, jo tU hai vaha maiM huuN| maiM jaya arthAt nija zuddhAtma svarUpa kI jaya, tU jaya, tU jaya, maiM jaya, tU jaya, svabhAva svabhAva meM hI mukti vilasa rahI hai| 161 isa maMgalamaya sUtra ke eka-eka zabda meM Atma sAkSAtkAra ho rahA hai| paramAtmA ke samAna apane Atma svarUpa kA bahumAna A rahA hai| paramAtmA kI jaya-jayakAra maca rahI hai| sadguru tAraNa svAmI zuddhAtma svarUpa ke sAdhaka the, yaha sUtra unakI aMtara AtmA se pragaTa huA hai| zrI guru kA saMpUrNa jIvana apane Atma svarUpa ke sAkSAtkAra meM Atma sAdhanA evaM Atma samAdhi meM vyatIta huaa| isa maMtra ke pratyeka zabda meM apane paramAtma svarUpa kI mahimA pratyakSa ho rahI hai| apane svabhAva meM hI mukti vilasa rahI hai, adhyAtma kI sAdhanA kA yaha apUrva anubhava hai| isa graMtha kI TIkA meM kahA gayA hai vahI maiM hUM,vahI tU hai, vahI vaha so'haM aham / / saba ke svabhAvoM meM par3I hai mukti nidhi dekho svayaM // 16 // dRSTi kA viSaya nityAnaMda svarUpa apanA siddha svarUpI AtmA hai| atIndriya / AnaMda kA bhoga bhale hI paryAya meM ho paraMtu vaha paryAya dRSTi kA viSaya nahIM hai| dRSTi kA viSaya to avikArI AnaMdakaMda saccidAnaMda prabhu zuddhAtmA hI hai aura usake 161. zrI adhyAtmavANI, chadmasthavANI 7/1-4 162. chadmasthavANI TIkA, bra.jayasAgara jI, sAgara prakAzana, 1991 112 sarvasva ko bhogane vAlA samyakdRSTi jJAnI hai kyoMki caitanya vastu aMtara meM paripUrNa hai| samyakdRSTi mokSamArgI jJAnI dharmAtmA sAdhaka zarIra ko aura rAga ko nahIM bhogatA aura alpajJatA ko bhI nahIM bhogtaa| usakI dRSTi to pUrNa para hai, vaha usI pUrNa svabhAva ke AnaMda rasa kA AsvAdana karatA hai| pUrNatA kA yaha AnaMda hI mokSamArga meM jJAnI sAdhaka ko Age bar3hAtA hai| janma-maraNa se rahita hone kA aisA patha adbhuta hI hai| zrI guru tAraNa svAmI isI prakAra adhyAtma mArga ke sAdhaka vItarAgI saMta the| paramAtmA ke sadRzya apane Atma svarUpa kA darzana anubhavana unakI sahaja caryA bana gaI thii| zrI chadmasthavANI graMtha ke AThaveM adhyAya kA prAraMbha bhI apane Atma svarUpa ke anubhava paraka sUtra se kiyA hai| pUjya zrI bra. jayasAgara jI mahArAja ne isa graMtha kI TIkA meM likhA hai ayaM ayaM ayaM / jaya jayaM jayaM / ayaM jayaM / ayaM jyN| svayaM svayaM svayaM / so'haM so'haM so'haM / jayaM ahaM tuhN| tuhaM ayaM jayaM / ahaM tuhaM / tuhaM ahN| artha- yaha yaha yaha / jaya jaya jaya / yaha jaya / yaha jaya / svayaM svayaM svayaM / vaha maiM vaha maiM vaha maiM / jaya maiM tuu| tU yaha jaya / maiM tU / tU maiN| TIkA isa prakAra haishuddhcidruupo'ymsti| ayamasmi shuddhaatmaa| ayaM jJAyate jJAtA dRzyate dRTA ca mayA / trikAla jayavaMta:zukha svbhaavo'ym| ahaM jayatu / ayaM jayatu jayavaMtaH / svayamevAsti zAzvata svruupH| svayamevAratyanAdinidhano'yaM / parAzrayarahito'yaM kevala: svayaM / sa evaaii| sa evAha / sa evAhaM jayo'haM tvaM / tvamapi ayamasi / jayo'si tvaM / ahaM tvamasmi / tvaMca ahmsi| ityAtma svayaM saakssaatkaarH| artha- yaha hai shuddhcidruup| yaha hUM shuddhaatmaa| yaha jJAtA jAnA jAtA hai, dRSTA dekhA jA rahA hai| maiM hI vaha huuN| trikAla jayavaMta zuddha svabhAva yahI hai| yaha jayavaMta ho| yaha jayavaMta ho / svayaM hI zAzvata svarUpa hai| yaha svayaM hI anAdi nidhana hai| yaha parAzraya rahita svayaM hI kevala hai| vahI maiM huuN| vahI maiM huuN| vahI maiM huuN| jayavaMta maiM tuu| tU bhI yaha hai jayavaMta hai| maiM tU huuN| tU maiM hai| isa prakAra yaha svayaM AtmA kA sAkSAtkAra hai| isa TIkA kA kalaza rUpa kAvya isa prakAra hai ayamasmyahaM jayamaya: so'haM svarUpa, stvaM mAdRzo'si tava zuddha svarUpamasti / jJAtAhamasmi svayamAtmasvarUpa dRSTA, paradravyabhAvarahito'hamahaM svayaM svaH // 113
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha yaha hUM maiM jayavaMta svarUpa so'haM / tuma mere sadRza ho| tumhArA zuddha svarUpa hai / maiM jJAtA huuN| svayaM AtmasvarUpa kA dRSTA huuN| paradravya se, parabhAva se rahita huuN| maiM svayaM sva hUM / artha yaha so'haM samaya jayavaMta svayaM svabhAva the / maiM tU tathA tU maiM abhinna svarUpa so'haM bhAva ye // 163 adhyAtma meM sadaiva nizcayanaya hI mukhya hai| vyavahAranaya ke Azraya se kabhI aMza mAtra bhI dharma nahIM hotA apitu usake Azraya se rAga-dveSa hI uThate haiM, to jisane zuddha nizcayanaya se apane sat svarUpa ko jAna liyA ki maiM arihaMta sarvajJa paramAtmA aura siddha paramAtmA ke samAna pUrNa hUM, svayaM paramAtmA hUM, taba vaha vartamAna paryAya meM jo azuddhi hai, pUrva meM ajJAna dazA meM jo karmoM kA bandha ho gayA hai, unako kSaya karane ke lie apane parama pAriNAmika bhAva mamalaha mamala svabhAva siddha svarUpa dhruva tattva zuddhAtmA kA Azraya letA hai, apane svarUpa kA anubhava karatA hai, nizcayanaya kI dRSTi se isa anubhava meM kartA, karma aura kriyA kA bheda nahIM hotA balki SaTkAraka zuddha nizcaya se apane meM hI ghaTita hote haiN| vyavahAra meM kartA karma kriyA kA bheda hotA hai| jaise- kuMbhakAra ne ghaTa banAyA, yahAM kuMbhakAra ghaTa banAne vAlA kartA huA, ghaTa banA rahA hai vaha usakA karma huA aura ghaTa banAne kI jo vidhi hai, pariNati hai vaha usakI kriyA huii| yahAM kartA karma kriyA tInoM bhinna-bhinna haiN| nizcayanaya se anubhava ke samaya meM kartA karma kriyA kA bheda nahIM hotA, tInoM abhinna hote haiN| isI abhiprAya ko zrI amRtacandrAcArya mahArAja ne amRta kalaza meM spaSTa kiyA hai - yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettutatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // artha- jo pariNamita hotA hai vaha kartA hai, pariNamita hone vAle kA jo pariNAma hai vaha karma hai aura jo pariNati hai vaha kriyA hai, yaha tInoM vastu rUpa se bhinna nahIM haiM / 154 dravya dRSTi se pariNAma aura pariNAmI meM bheda nahIM hai, donoM abheda haiM aura paryAya dRSTi se bheda hai| bheda dRSTi se to kartA, karma aura kriyA yaha tIna kahe gae haiM kiMtu abheda dRSTi se paramArthataH yaha kahA gayA hai ki kartA karma kriyA tInoM eka hI dravya kI abhinna avasthAeM haiM, pradeza bheda rUpa bhinna vastueM nahIM haiN| ise aura spaSTa karate hue AcArya kahate haiM - 163. vahI, aSTama adhyAya, pRSTha 273, 277 164. samayasAra AtmakhyAti TIkA, zloka - 51 114 eka: pariNamati sadA pariNAmo jAyate sadaikasya / ekasya pariNatiH syAdane kamapyekameva yataH // artha- vastu eka hI sadA pariNamita hotI hai, eka ke hI sadA pariNAma hote haiM arthAt eka avasthA se anya avasthA eka kI hI hotI hai aura eka kI hI pariNati kriyA hotI hai kyoMki aneka rUpa hone para bhI vastu eka hI hai bheda nahIM hai / 165 eka vastu kI aneka paryAya hotI haiM, unheM pariNAma bhI kahA jAtA hai| aura avasthA bhI kahA jAtA hai| ve saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana Adi se bhinna-bhinna pratibhAsita hotI haiM tathApi vastu eka hI hai, bhinna nahIM hai| vastu svarUpa kI yathArthatA ko AcAryoM ne isI prakAra spaSTa kiyA hai| jahAM abheda anubhava kI bAta hai vahAM to kisI prakAra kA bheda hotA hI nahIM hai kyoMki pratyeka dravya kA pariNamana svAzraya pUrvaka hI hotA hai| AcArya ise aura bhI spaSTa karate haiM nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / ubhayorna pariNatiH syAdyadane kamanekameva sadA // artha- do dravya eka hokara pariNamita nahIM hote, do dravyoM kA eka pariNAma nahIM hotA aura do dravyoM kI eka pariNati arthAt kriyA nahIM hotI kyoMki jo aneka dravya haiM ve sadA aneka hI haiM ve kabhI badalakara eka nahIM hote / 166 jo do vastueM haiM ve sarvathA bhinna hI haiM, pradeza bheda vAlI hI haiN| donoM eka hokara pariNamita nahIM hotI, eka pariNAma ko utpanna nahIM karatI aura unakI eka kriyA nahIM hotI aisA niyama hai| yadi do dravya eka hokara pariNamita hoM to sarva dravyoM kA lopa ho jAegA, ataH eka dravya ke do kartA nahIM hote, aura eka dravya ke do karma nahIM hote tathA eka dravya kI do kriyAeM nahIM hotI kyoMki eka dravya aneka dravya rUpa nahIM hotaa| eka hI dravya meM kartA karma aura kriyA kI abhinnatA ke AdhAra para hI AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne OM namaH siddham maMtra meM siddham pada jo dvitIyA ekavacana hai ise vizeSa rUpa se liyA hai| isa maMgalamaya maMtra kI prAcInatA to svata: siddha hai paraMtu isake AdhyAtmika rahasya ko koI virale jJAnI sAdhaka hI jAnate haiN| yahAM siddham pada dvitIyA vibhakti kA ekavacana hai, yaha saMkhyA meM eka ko sUcita karatA hai kyoMki bahuvacana na hone se yahAM aneka kA artha nahIM liyA jA 165. vahI, zloka 52 166. vahI, zloka 53 115
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA / eka hone se yaha siddham pada svabhAva ko sUcita karatA hai| svabhAva meM siddha paramAtmA kA svabhAva aura nija AtmA kA svabhAva garbhita hai| OM nama: siddham yaha maMgalamaya maMtra pUrvokta vivecana ke anusAra apane siddha svabhAva kI anubhUti ko prasiddha karatA hai| yahAM siddha paramAtmA ke samAna hI apane svarUpa ke anubhava kI pramukhatA hai isalie AtmA aura paramAtmA meM abhedapanA hai| isa apUrva sthiti meM AtmA hI AtmA ke dvArA upAsya hai| AcArya pUjyapAda ne abheda sthiti meM hone vAle isa anubhava kA ullekha karate hue kahA hai - yaH parAtmA sa evA'haM yo'haMsa prmsttH| ahamevamayo pAsyo nAnyaH kshciditisthitiH|| artha-jo paramAtmA haiM vaha hI maiM hU~ aura jo maiM hU~ vaha paramAtmA hai isaliye maiM hI mere dvArA upAsya hU~, anya kucha bhI upAsya nahIM hai| aura na mujhase bhinna anya ke dvArA maiM upAsanIya huuN| 167 isa prakAra yaha aMtaraMga anubhUti jina vacanoM kA sAra hai vastuta: yahI paramAtmA kI upalabdhi hai| aisI sthiti meM pUjya-pUjaka kA bheda bhI samApta ho jAtA hai, paramArthata: yahI paramAtmA kI saccI pUjA hai jo svayaM ko AtmA se paramAtmA banAne vAlI hai| AcArya yogIndudeva ne isI prakAra kA eka AdhyAtmika maMtra diyA hai - maNu miliyau paramesaraha, paramesara vimnnss| bIhi vi samarasihUvAha, puja caDAvarDa kassa // artha- vikalpa rUpa mana, bhagavAna AtmArAma se mila gayA aura paramezvara bhI mana se mila gyaa| donoM ke hI samarasa hone para maiM aba kisakI pUjA karUM / 168 isa prakAra saMpUrNa dvaita bhAva kA miTa jAnA, advaita bhAva kA pragaTa ho jAnA, AtmA aura paramAtmA meM kisI prakAra kA bheda na rahanA, parama samarasI bhAva se sampanna apanA mamalaha mamala svabhAva dhruva svarUpa zuddhAtma tattva jo naMda, AnaMda, cidAnaMda, svabhAvamayI parama tattva viMda pada svarUpa hai isakA anubhavana hI siddha svabhAva ko namaskAra hai| aise advitIya anupama parama AnaMdadAyaka AdhyAtmika anubhava ko apane meM samAhita kie hue hai yaha maMgalamaya maMtra- OM nama: siddham / jayatu jaya OM nama: siddham OM namaH siddhama saMbaMdhI AdhyAtmika bhAva paraka AcArya praNIta -gAthA satraAcArya zrI jina tAraNa svAmI zrAvakAcAra graMtha meM kahate haiM uvaM hiyaM zriyaM cinte, sukha sadbhAva pUritaM / saMpUna surya rUpa, rUpAtIta viMda saMjutaM // 2 // artha- uvaMkAra hriyaMkAra zriyaMkAra arthAt OM hrIM zrIM se paripUrNa apane zuddha svabhAva kA ciMtana karatA hUM jo svayaM kA hI paripUrNa paramAtma svarUpa hai tathA samasta rUpoM se atIta vinda arthAt nirvikalpa svarUpamaya hai| devaM ca nyAna rUpena, paramisTI ca saMjutaM / so ahaM deha madhyeSu,yo jAnAti sa pNdditaa||42|| artha-deva jo mAtra jJAna svarUpa hai, jo parameSThImayI hai aisA devoM kA deva arihaMta paramAtmA nizcaya se maiM isa deha meM sthita AtmA hUM, aisA jo jAnatA hai vaha paMDita arthAt samyakdRSTi jJAnI hai| karma asTa vinirmuktaM, mukti sthAneSu tisttite| so ahaM deha madhyeSu, yo jAnAti sa paMDitA // 43 // artha- AThoM karmoM se rahita siddha paramAtmA jo mukti sthAna siddha kSetra meM virAjate haiM vahI maiM siddha paramAtmA isa deha meM virAjamAna hUM, jo tattvajJAnI aisA jAnatA hai vaha paMDita arthAt samyakdRSTi jJAnI hai| paramAnaMda sA visTA, mukti sthAneSu tisttite| so ahaM deha madhyeSa, sarvanyaM sAsvataM pUrva // 44 // artha- paramAnaMda kA anubhava karane vAle arthAt hamezA parama AnaMda meM lIna rahane vAle siddha paramAtmA haiM jo mukti sthAna meM virAjamAna haiM, vaise hI siddha ke samAna maiM isa deha meM virAjamAna hUM jo sarvajJa zAzvata dhruva svabhAva hai| darsana nyAna saMjuktaM,caranaM vIrja anantayaM / maya mUrti nyAna saMsuddha,deha devali tisTite // 45 // artha- anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha, anaMta vIrya se saMyukta arthAt anaMta catuSTayamayI parama zuddha jJAnamayI caitanya mUrti deha devAlaya meM virAjamAna 167. samAdhi taMtra, AcArya pUjyapAda svAmI, zloka-31 168. paramAtma prakAza, AcArya yogIndudeva, 1/123 116 AtmA paramAtma tulyaM ca, vikalpa citta na kriiyte| suddha bhAva sthirI bhUtaM, AtmanaM paramAtmanaM // 48 // 117
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- AtmA paramAtmA ke samAna hai, jaba apane citta meM koI vikalpa na karatA ho, zuddha bhAva meM sthira huA AtmA hI paramAtmA hai| devo paramisTI maiyo, lokAloka lokitaM jen| paramappAzAnaM maiyo, appA deha majhami // 324 // artha-deva jo parameSThImayI parama pada meM sthita haiM, jo lokAloka ke svarUpa ko dekhate jAnate haiM,jo jJAnamayI paramAtmA haiM vaisA hI AtmA isa deha meM virAjamAna hai arthAt AtmA hI paramAtma svarUpa hai| AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne jJAna samuccaya sAra graMtha meM kahA hai - mamAtmA paramaM suddha, maya mUrti mamalaM dhuvaM / vida sthAnena tisTaMti, namAmiha siddha dhuvaM // 4 // artha- merA AtmA parama zuddha hai, mamala dhruva svarUpamaya cidAnaMda mUrti hai, nizcaya se viMda sthAna meM virAjamAna hai, aise zAzvata siddha svabhAva ko maiM namaskAra karatA huuN| mamAtmA mamalaM suddhaM,mamAtmA suddhAtmanaM / dehasthopi adehI ca,mamAtmA paramAtma dhuvaM // 44 // artha- merA AtmA mamala, zuddha hai, merA AtmA hI zuddhAtmA hai| deha meM sthita hote hue bhI merA AtmA dhruva svarUpa paramAtmA hai| tri abhyaraMca ekatvaM,OMnamApi sNjtN| nama namAmi utpanna, namAmihaM viMda saMjataM // 45 // artha-OM nama: kA abhiprAya hai, oMkAra svarUpa ko namaskAra jo anubhUti svarUpa hai, apane oMkAra svarUpa ke anubhava se saMyukta hAnA hI OM nama: arthAt tIna akSara kI ekatA hai| isa anubhava se jisa svarUpa ko namaskAra kiyA jAtA hai vaha utpanna ho jAtA hai, isa nirvikalpa viMda svarUpa ko maiM namaskAra karatA huuN| appA paramapya tulyaM ca, paramAnaMda naMditaM / paramAtmA paramaM suddha, mamalaM nirmalaM dhurva // 79 // artha- AtmA paramAtmA ke samAna hai aura paramAnaMda se AnaMdita hai| yaha paramAtma svarUpa parama zuddha mamala nirmala aura dhruva hai| AcArya zrI jina tAraNa svAmI upadeza sAra graMtha meM kahate haiM - AdyaM anAdi suddha, uvaiTuM jinavarehi sesAnaM / saMsAra sarani virayaM, kamma paya mukti kAranaM suddhaM // 2 // artha- jinavareMdra tIrthaMkara bhagavantoM ne ziSyoM ko upadeza diyA hai ki yaha AtmA anAdikAla se zuddha hai| svabhAva se yaha saMsAra ke paribhramaNa se virakta hai| 118 karmoM ko kSaya karane meM aura mukti ko prApta karane meM yahI zuddha kAraNa hai| AcArya tAraNa svAmI ne mamala pAhuDa graMtha meM kahA hai svAmI dehAle suisikhAle bheu na rhe| jaM jAke anmoya sanyAnI mukti lahai // 2 // artha- he svAmI (Atman)! jo paramAtmA siddhAlaya meM virAjamAna hai, vaisA hI paramAtmA isa dehAlaya meM virAjamAna hai, isameM koI bheda nahIM hai| jo jJAnI isakI anumodanA karate haiM, ve mukti ko prApta karate haiN| (nyAna anmoya pacIsI phUlanA,39/2) zrImad sakalakIrtI gaNI ne samAdhi maraNotsAha dIpaka meM likhA hai siddho'haM siddha rUpo'haM, guNaH siddha samo mhaan| trilokAna nivAsI,cArUpo'saMkhya pradezavAna / / 150 // zuddho'haM vizuddho'haM, ni:karmA'haM bhvaatig:| manovAkAya dUro'haM, cAtyakSo'haM gataH kriyaH // 151 // amUrto jJAna rUpo'haM, ananta guNa tanmaya : / ananta darzano'nanta, vIyo'naMta sukhAtmakaH // 152 // ananta jJAna netro'hamananta mhimaa''shry:| sarva vitsarvadarzI cAhamananta catuSTayaH // 153 // paramAtmA prasiddho'haM yuddho'haM svcidaatmk:| paramAnanda bhoktAhaM vigtaa'khilbndhn:|| 154 // eko'haM nirmmtvo'hmudaasiino'muurjit:| nirvikalpo'hamAtmajJo'haM dRkkevala locn:|| 155 // upayogamayo'haM ca kalpanAtIta vaibhavaH / svasaMvedana saMjJAna gamyo'haM yoga gossr:||156|| sarvajJaH sarvavettA'haM sarvadarzI snaatnH| janma mRtyu jarAtIto'haM siddhAra gunnaatmkH||15|| tyaktATa karma kAyo'haM jgjjyessttho'hmnyjsaa| jino'haM paramArthena dhyeyo vaMdyo mahAtmavAna // 158 // artha- maiM siddha hUM, siddha rUpa hUM ,maiM guNoM se siddha ke samAna hUM , mahAna hUM, triloka ke agrabhAga para nivAsa karane vAlA hUM ,arUpI hUM ,asaMkhyAta pradezI huuN| maiM zuddha hUM, maiM niSkarmA hUM , maiM bhavAtIta hUM, saMsAra ko pAra kara cukA hUM, maiM mana, vacana, kAya se dUra hUM ,maiM atIndriya hUM, indriyoM se pare hUM, maiM kriyA rahita niSkriya huuN| maiM amUrta hUM, jJAna rUpa ananta guNAtmaka hUM, maiM ananta darzana, ananta 119
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrya aura ananta sukha kA dhAraka hUM / maiM anaMta jJAnarUpa netra kA dhAraka hUM, maiM anaMta mahimA kA Azraya hUM, AdhAra hUM, maiM sarvavit hUM, sarvadarzI hUM, anaMta catuSTaya kA dhAraka huuN| maiM paramAtmA hUM, maiM prasiddha hUM, maiM buddha hUM , maiM svacaitanyAtmaka hUM, maiM paramAnaMda hUM, maiM sarva prakAra ke karmabaMdhanoM se rahita hUM | maiM eka hUM, akhaMDa hUM, nirmamatvarUpa hUM, maiM udAsIna hUM, maiM UrjasvI hUM, maiM nirvikalpa hUM, AtmajJa hUM, kevaladarzana aura kevalajJAna rUpa do netroM kA dhAraka huuN| maiM jJAna darzana rUpa upayogamaya hUM, maiM kalpanAtIta vaibhava kA dhAraka hUM, maiM svasaMvedanagamya hUM, maiM samyakjJAna gamya hUM, maiM yoga gocara hUM, maiM sarvajJa hUM, sarvavettA hUM, sarvadarzI hUM, sanAtana hUM, maiM janma jarA aura mRtyu se rahita hUM, maiM siddhoM ke aSTa guNoM kA dhAraka huuN| maiM aSTa karmarUpa kAya se, kArmANa zarIra se aura sarvakarmoM se rahita hUM, maiM nizcayata: jagajjyeSTha hUM, maiM jina hUM, paramArtha se maiM hI svayaM dhyAna karane yogya hUM, vaMdanA karane yogya hUM aura atizaya mAhAtmya kA dhAraka huuN| AcArya yogIndudeva yogasAra graMtha meM kahate haiM - suddhappA aru jiNavaraha, bheu ma kiM pi viyaanni| mokkhahaM kAraNa joiyA, Nicchai eu vijANi // 20 // artha- zuddhAtmA aura jina bhagavAna meM kucha bhI bheda na samajho, mokSa kA kAraNa eka mAtra yahI hai, aisA nizcaya se jaano| arihantu vi so siddha phaDa, so Ayariu viyANi / so ubajhAyau so ji muNi, NicchA appA jANi // 104 // so siu saMkaru vi. so,sorudavi soddhA so jiNa Isaka baMbhu so, so aNaMtu so siddha // 105 // eva hilakkhaNa lakkhiyau,jo paruNikAla deu| deha mAhi so vasai, tAsa Na vijAibheu // 106 // artha- nizcaya naya se AtmA hI arhanta hai, vahI nizcaya se siddha hai aura vahI AcArya hai aura use hI upAdhyAya tathA muni samajhanA caahie| vahI ziva hai, vahI zaMkara hai, vahI viSNu hai, vahI rudra hai, vahI buddha hai, vahI jina hai, vahI Izvara hai, vahI brahmA hai, vahI anaMta hai aura siddha bhI use hI kahanA caahie| ina lakSaNoM se yukta parama niSkala deva jo deha meM nivAsa karatA hai, usameM aura inameM koI bheda nahIM hai| jo paramappA NANamau so hau deu annNtu| jo hara so paramappu paru ehau bhAvi NibhaMtu // 175 // artha- jo paramAtmA jJAna svarUpa hai, vaha maiM hI hUM, jo ki avinAzI deva 120 svarUpa huuN| vahI utkRSTa paramAtmA hai, isa prakAra nissaMdeha bhAvanA kr| AcArya devasena tattvasAra meM kahate haiMmala rahio NANamao, Nivasa sidie jAriso sikhaa| tArisao dehastho, paramo baMbho muNeyadhvo // 26 // artha- jaisA karma mala se rahita jJAnamaya siddhAtmA siddhaloka meM nivAsa karatA hai, vaisA hI parama brahma svarUpa paramAtmA deha meM sthita jAnanA caahie| No kamma kammarahio, kevalaNANAi guNa samiddho jo| soI siddho suddho, Nicco eko NirAlaMbo // 27 // artha- jo siddha jIva zarIrAdi no karma, jJAnAvaraNAdi dravya karma tathA rAga-dveSAdi bhAva karma se rahita hai, kevalajJAnAdi anaMta guNoM se samRddha hai. vahI maiM siddha hUM, zuddha hUM ,nitya hUM, eka svarUpa hUM aura nirAlaMba huuN| siddhohaM suddhohaM, aNaMtaNANAi samiddhohaM / deha pamANo Nicco, asaMkhadeso amutto ya // 28 // artha- maiM siddha hUM, zuddha hUM, anaMta jJAnAdi se samRddha hUM, deha pramANa hUM, maiM nitya hUM, asaMkhya pradezI aura amUrta huuN| kuMdakuMdAcArya niyamasAra meM kahate haiMNiiMDo NibaMdo Nimmamo Nikalo nniraalNbo| NIrAgo Nihoso jimmUDho Ninmayo appA // 43 // artha- AtmA nirdaDa, nivada, nirmama, niHzarIra, nirAlaMba, nIrAga, nirdoSa, nirmUDha aura nirbhaya hai| NiggaMtho NIrAgo Nissalo sayala vosa nnimmulo| NilAmo Nijoho NimmANo Nimmado apyA // 44 // artha- AtmA nirgrantha,nIrAga,ni:zalya, sarvadoSa vimukta, niSkAma, ni:krodha, nirmAna aura nirmada hai| jArisiyA siddhapyA bhava maliya jIva tArisA hoti| jaramaraNa jamma mukkA advaguNA laMkiyA jeNa // 47 // artha- jaise siddhAtmA haiM, vaise hI bhavalIna saMsArI jIva haiM, jisase ve saMsArI jIva siddha AtmAoM kI bhAMti janma, jarA, maraNa se rahita aura ATha guNoM se alaMkRta haiN| asarIrA aviNAsA aNiMdiyA NimmalA visuddhppaa| jaha loyagge siddhA taha jIvA saMsidI NeyA // 48 // artha-jisa prakAra lokAgra meM siddha bhagavAna azarIrI avinAzI atIndriya 121
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirmala aura vizuddhAtmA haiM, usI prakAra saMsAra meM sarva jIva jaannaa| zrI amRtacaMdrAcArya mahArAja ne samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM likhA hai - bhUtaM bhAtamabhUtameva rabhasAnirbhidhabaMdha sudhIryacaMta: kila ko'pyaho kalayati vyAhatya moha haThAt / AtmAtmAnu bhavaikagamya mahimA vyakto'yamAste pUrva nityaM karmakalaMkapaMka vikalo devaH svayaM zAzvataH // 12 // artha- yadi koI subuddhi arthAt samyakdRSTi jIva bhUta,vartamAna aura bhaviSya tInoM kAla meM karmoM ke baMdha ko apane AtmA se tatkAla zIghra bhinna karake tathA usa karmodaya ke nimitta se hone vAle mithyAtva arthAt ajJAna ko apane bala se arthAt puruSArtha se rokakara athavA nAza karake aMtaraMga meM abhyAsa kare dekhe to yaha AtmA apane anubhava se hI jAnane yogya jisakI pragaTa mahimA hai aisA vyakta (anubhavagocara) nizcala, zAzvata, nityakarmakalaMka karmamala se rahita svayaM aisA stuti karane yogya deva virAjamAna hai| sakalamapi vihAyAlAya cicchaktirikta sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtram / imamupari caraMtaM cAru vizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanaMtam // 35 // artha- citzakti se rahita anya samasta bhAvoM ko mUla se chor3akara aura pragaTa rUpa se apane cit zaktimAtra bhAva kA avagAhana karake samasta padArtha samUha rUpa loka ke Upara suMdara rIti se pravartamAna aise yaha eka mAtra avinAzI AtmA kA apane AtmA meM hI abhyAsa karo, sAkSAt anubhava kro| cicchakticyApta sarvasvasAro jIva jhyaanym| ato'tiriktAH sarve'pi bhAvA: paudgalikA amii||36|| artha-caitanya zakti se vyApta jisakA sarvasva sAra hai aisA yaha jIva itanA mAtra hI hai, isa citzakti se zUnya jo yaha bhAva haiM, ve sabhI pudgala janya haiM, pudgala ke hI haiN| eka jJAyaka bhAva nirbhara mahAsvAda samAsAdayan svAdaM dvandvamayaM vidhAtumasaha: svAM vastuvRtti vidn| AtmAtmAnubhAva vivazo bhrazyadvizeSodayaM sAmAnyaM kalayana kilaiSa sakalaM jJAnaM nayatyekatAm // 140 // artha- eka jJAyaka bhAva se bhare hue mahAsvAda ko letA huA arthAt jJAna meM 122 hI ekAgra hone para jahAM dUsarA svAda nahIM AtA isalie dvaMdamaya (varNAdika,rAgAdika tathA kSAyopazamika jJAna ke bhedoM kA) svAda lene meM asamartha, AtmAnubhava ke svAda ke prabhAva ke AdhIna hone se nija vastu vRtti ko arthAt AtmA kI zuddha pariNati ko AsvAda letA huA, AtmA ke advitIya svAda ke anubhavana meM se bAhara na AtA huA yaha AtmA jJAna ke vizeSoM ke udaya ko gauNa karatA huA sakalajJAna ko ekatva meM lAtA hai, eka rUpa meM prApta karatA hai| isa prakAra eka svarUpa jJAna ke atIndriya rasIle svAda ke Age anya rasa phIke haiM aura jJAna svarUpa kA anubhava karate hue sarvabheda bhAva miTa jAte haiN| zrI muni rAmasiMha jI ne pAhuDa dohA meM kahA hai maNa miliyau paramesaraho paramesaru jimnnss| biNNi vi samarasi hui rahiya puja caDAvauM kassa // 49 // artha- mana to paramezvara meM mila gayA aura paramezvara mana se mila gayA, donoM eka rasa-samarasa ho rahe haiM, taba maiM pUjana sAmagrI kisako car3hAUM? ArAhijai deuM paramesaru kahiM gyu| vIsArijai kAI tAsu jo siu savvaMgau // 50 // artha-re jIva! tU deva kA ArAdhana karatA hai paraMtu terA paramezvara kahAM calA gayA? jo ziva-kalyANa rUpa paramezvara sarvAMga meM virAja rahA hai,usako tU kaise bhUla gayA ? dehAdevali jo vasai satihiM sahiyau deu| ko tahiM joiya sattisiu sindhu gavesahi bheu // 53 // artha- deharUpI devAlaya meM jo zakti sahita deva vAsa karatA hai, he yogI! vaha zaktimAna ziva kauna hai ? isa bheda ko tU zIghra ddhuuNddh'| jarahaNa marahaNa saMbhavai jo parikovi annNtu| tiravaNa sAmiu NANamau so sivadeu NibhaMtu // 54 // artha-jo na jIrNa hotA hai, na maratA hai, na upajatA hai , jo sabase pare, koI anaMta hai, tribhuvana kA svAmI hai aura jJAnamaya hai, vaha zivadeva hai, aisA tuma nirdhAnta jaano| Niccu NirAmau NANamau paramANaMda shaau| appA bujjhiu jeNa paru tAsuNa aNNu hi bhaau|| 57 // artha- nitya, nirAmaya ,jJAnamaya, paramAnaMda svabhAva rUpa utkRSTa AtmA jisane jAna liyA, usako anya koI bhAva nahIM rahatA arthAt jJAna se anya samasta bhAvoM ko vaha dUsare kA samajhatA hai| 123
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kammu purAiu jo khavai ahiNava pesuNa dei| parama NiraMjaNu jo Navai so paramappau hoi|| 77 // artha-jo jIva purAne karmoM ko khipAtA hai, nae karmoM kA praveza nahIM hone detA tathA jo parama niraMjana tattva ko namaskAra karatA hai, vaha svayaM paramAtmA bana jAtA hai| aNNu NiraMjaNu deu para appA dasaNaNANu / appA saccau mokkhapau ehau mUr3ha viyANu // 79 // artha- AtmA hI utkRSTa niraMjana deva hai, AtmA hI darzana jJAna hai, AtmA hI saccA mokSapatha hai, aisA he mUDha ! tU jaan| isI bAta ko zrI mahAnaMdi deva jI ne ANaMdA meM kahA haicidANaMdu sANaMdu jiNu, sayala sarIrahaM soii| mahANaMdi so pUjiyai,gagaNi maMDala thiru hoI-ANaMdA re // 1 // artha- are AnaMda ko prApta karane vAle yogI! saMpUrNa saMkalpa-vikalpa ko| rokakara atIndriya AnaMda svarUpa cidAnaMda caitanya bhagavAna kI pUjA kI jAtI hai, jo zuddhAtmA bhagavAna saMpUrNa zarIra meM vyApta hai| jo Naru siddhaMha jhAiyau, ari khipaMta jhaayehiN| mokkhu mahApuruNIyaDau,bhava duhu pANi Na dehiN-aannNdaare||17|| artha-jo manuSya siddha paramAtmA kA dhyAna karate haiM, ve dhyAna ke bala se aSTa karmoM ko kSaya kara dete haiN| unake lie mokSanagara nikaTa hotA hai, phira karma unako saMsAra kA du:kha nahIM dete haiN| are AnaMda ko prApta karane vAle ! phira karma unako saMsAra kA du:kha nahIM detaa| baMdha bihaNau deu siu,Nimmala malaha vihiinn| kamali Nivala jalabiMdu jim,nnvitspaapunnpunnnnu-aannNdaare||18|| artha- jo sabhI prakAra ke baMdhanoM se vihIna hai, sabhI maloM se rahita hai, nirmala hai, vaha deva ziva hai| jisa prakAra kamalinI ke patte para sthita pAnI kI bUMda usase sarvathA bhinna rahatI hai, usI prakAra ziva pApa-puNya se sarvathA bhinna hai, vaha inase achUtA rahatA hai| are Ananda ko prApta karane vAle ! usI prakAra ziva pApa-puNya se sarvathA bhinna hai| deu saceyaNu jhAiyai,taM jiya paru vivhaaru| eka samau jhANe rahahi, dhaga dhaga kammu payAlu-ANaMdA re // 20 // artha- jo caitanya mUrti zuddhAtmA (traikAlika dhruva eka jJAyaka bhAva) kA dhyAna karatA hai, vaha nizcaya se paramAtmA hai anya sabhI vyavahAra hai| jo eka samaya 124 ke lie bhI apane zuddhAtmA ke dhyAna meM sthira rahatA hai, usake karmarUpI payAla dhaga-dhaga karake jala jAtA hai| are AnaMda ko prApta karane vAle ! usake karmarUpI payAla dhaga-dhaga karake jala jAtA hai| so apyA muNi jIva tara ahaMkAri prihaaruu| sahaja samAdhihi jANiyai,je jiNa sAsaNa sAta-ANaMdA re // 22 // artha- he jIva ! ahaMkAra ( maiM aura merApanA) arthAt para meM Atma buddhi chor3akara tU apane ApakA anubhava kara / nirvikalpa sahaja samAdhi meM AtmA kA anubhava hotA hai jo jinazAsana kA sAra hai| are AnaMda ko prApta karane vAle ! yahI jina zAsana kA sAra hai| zrI padmasiMha muni jJAna sAra meM kahate haiM maNavayaNakAyamaccharamamattataNudhaNakaNAi sunnnno'hN| iya suNNajhANajutto No lippai puNNapAveNa // 44 // artha- mere na mana hai, na vacana hai, na zarIra hai / maiM IrSyA, dveSa, mamatva, zarIra, dhana ke leza Adi se bhI zUnya huuN| isa prakAra zUnya dhyAna meM lIna yogI puNya-pApa se lipta nahIM hotA hai| suddhappA taNumANo NANI cedaNaguNohameko'haM / iya jhAyaMto joI pAvai paramappayaM ThANaM // 45 // artha-zuddha AtmA zarIra pramANa hai, jJAnI hai, caitanya guNa kA bhaMDAra hai, aisA maiM ekAkI huuN| aisA dhyAna karane vAlA yogI paramAtma pada rUpa sthAna ko prApta karatA hai| bhamide maNubAvAre bhamaMti bhUyAi tesu raayaadi| tANa virAme viramadi suciraM appA saruvammi // 46 // artha- mana ke vyApAra meM bhramaNa karane para arthAt mana ke viSayoM meM caMcala hone para prANI bhramita hote haiN| unameM iSTa-aniSTa viSayoM ke prati rAga-dveSa utpanna hotA hai| unake rukane para AtmA apane svarUpa meM cirakAla ke lie virAma le letA hai arthAt mokSapada prApta kara letA hai| ambhatarA ya kiccA bahirattha suhAi kuNaha sunnnntnnuN| NicciMto taha haMso puMso puNa kevalI hoii||47|| artha-bAhya padArthoM se hone vAle sukha jJAna Adi ko abhyantara karake arthAt atIndriya jJAna aura sukha se sampanna hokara zarIra se zUnya ho jAo arthAt zArIrika sukhAdi kI ora se ekadama apanI dRSTi ko haTA lo, aisA hone para ciMtA rahita zreSTha puruSa kevalajJAnI ho jAtA hai| 125
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ "OM namaH siddham" evaM varNamAlA 5. dhyAna dhIraja jJAna nirmala, nAma tatta gahaMta / kahe kabIra suno bhAi sAdho, Adi aMta paryaMta........paDho........ kA AdhyAtmika svarUpa saMta kabIradAsa jI ke isa pada se yaha spaSTa hotA hai ki unake samaya meM jaisA ki pUrva meM ullekha kara cuke haiM ki adhyAtma ziromaNI dasama pratimA OMnamaH siddham o nA mA sI dha ma ke rUpa meM par3hA jAtA rahA, isaliye kabIradAsa dhArI pUjya zrI jJAnAnaMda jI mahArAja ne batAyA thA ki OM nama: siddham maMtra atyanta jI ne par3ho mana o nA mA sI dhaMga yaha kahakara apanI AdhyAtmika sthiti ko prAcIna maMtra hai| prAcIna kAla meM yaha maMtra vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA bhI rahA hai| sudRr3ha kiyA hai| saMta kabIradAsa jI bhI AdhyAtmika saMta the ata: unhoMne bhI OM isI prakAra ke vicAra svargIya AcArya dezabhUSaNa jI mahArAja, nyAyatIrtha pUjya / namaH siddham ke svarUpa ko bhale hI A nA mA sIdhama ke rUpa meM pAyA kintu usakA jhullaka manohara jI varNI sahajAnaMda mahArAja ne bhI apane pravacana carcAoM ke / pUrA-pUrA sAdhanA paraka AdhyAtmika ciMtana prastuta kiyA hai| maMtra meM siddham pada daurAna vyakta kiye the| unake anusAra " o nA mA sI dham" OM nama: siddham kA / prApta hotA hai isake vikRta rUpa meM bhI OM namaH siddham ke sthAna para o nA mA sI vikRta rUpa hai| Aja se kucha dazAbdiyoM pUrva taka isakA zuddha pATha pracalita thaa| dhama kahA jAne lgaa| kabIradAsa jI ke o nA mA sI dhaMga isa vAkya se pratIta zanaiH zanaiH alpazruta adhyApakoM kI paramparA se uparyukta vikAra A gayA tathApi hotA hai ki bhajana meM tukAnta layAtmakatA lAne ke liye saMbhavata: unhoMne dhama ke itanA to asaMdigdha hai ki vidyArambha maMgala vAcana ke rUpa meM isakA pracalana ati sthAna para dhaMga kA prayoga kiyA hai| prAcIna hai| AcArya zrI jina tAraNa svAmI aitihAsika nagarI puSpAvatI vartamAna solahavIM zatAbdI bhAratIya saMskRti meM AdhyAtmika krAMti kA samaya mAnA bilaharI, jilA kaTanI ma.pra. meM pitA zrI gar3hAzAha jI, mAtA vIra zrI devI se jAtA hai| usa samaya bhArata ke aneka prAMtoM meM AdhyAtmika saMtoM kA janma huA utpanna hue| bacapana se AdhyAtmika cetanA sampanna hone ke kAraNa unakA jIvana thaa| jinhoMne dharma ke nAma para phaila rahe ADambara pAkhaMDavAda ke viparIta zuddha Age calakara AdhyAtmika krAMti meM badala gyaa| unakA samaya vikrama saMvat 1505 adhyAtma kI alakha jgaaii| saMta kabIradAsa jI jo AdhyAtmika saMtoM meM apanI se 1572 taka rahA (san 1448 se 1515 ii.)| isa avadhi meM zrI guru tAraNa vizeSatA rakhate haiN| vaidika saMskRti ke anusAra unakA samaya vikrama saMvat 1456 svAmI ne Atma sAdhanA kI zreSTha anubhUtiyoM ko prApta karane kA puruSArtha kiyA, ve se 1575 taka mAnA gayA hai| unhoMne anekoM racanAeM likhIM jinameM AdhyAtmika pUrva saMskArI jIva the| tAraNa svAmI ke bhava meM unhoMne pUrva saMskAroM ke puNyodaya anubhava aura sAdhanA saMbaMdhI mArga kA bhI ullekha kiyA hai| unake dvArA likhita svarUpa vartamAna puruSArtha se apanA svayaM kA mukti mArga to banAyA hI, caudaha graMthoM bhajana deza ke kone-kone meM gAye jAte haiN| unake dvArA likhita eka bhajana yahA~ kI racanA bhI kI tathA jaina kula meM janma lene ke bAvajUda jAti-pAMti ke baMdhanoM prastuta hai| jisameM unhoMne o nA mA sI dham par3hane kI preraNA dete hue usakA ko tor3akara mAnava mAtra ko adhyAtma kA mArga batAyA aura jana-jana ke tAraNahAra AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai| jo isa prakAra hai bne| apane caudaha graMthoM meM unhoMne vItarAga vANI ke anurUpa apane anubhava aura par3ho mana onA mA sIdhaMga // sAdhanA ke AdhAra para Agama aura adhyAtma ke siddhAMtoM ko nirUpita kiyaa| 1. oMkAra sabai koI sirajai, sabada sarUpI aMga / unhoMne paMDita pUjA graMtha kI gAthA 3 meM OM nama: siddham maMtra diyA / isa gAthA meM niraMkAra nirguNa avinAzI, kara vAhI ko saMga ......paDho...... siddham ko svabhAva ke rUpa meM siddha kiyA hai tathA kahA hai ki siddha svabhAva kA nAma niraMjana nainana maddhe, nAnA rUpa dharaMta / anubhava karane se jIva siddha pada prApta kara letA hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki niraMkAra nirguNa avinAzI, nirakhai ekai raMga .........par3ho.. siddha svabhAva kA Azraya lene para paryAya meM bhI siddhatva pragaTa ho jAtA hai| isa 3. mAyA moha magana hoi nAce, upajai aMga trNg| rahasya ko jo jAnatA hai arthAt ise apane anubhava se pramANita kara svIkAra kara mATI ke tana thira na rahatu hai, moha mamata ke saMga......paDho... letA hai vaha paMDita arthAt samyakjJAnI kahalAtA hai aura vahI paramAtmA kI yathArtha 4. zIla saMtoSa hadai bica dAyA, sabada sarUpI aNg| pUjA vidhi ko jAnatA hai ki siddha paramAtmA ke samAna nizcaya se merA Atma sAdha ke vacana satta karimAnoM, sirjana hAro saMga .....paDho..... svabhAva bhI zuddha hai, apane isI nija zuddhAtma svarUpa meM apane upayoga ko lagAnA 126 127
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva pUjA kI saccI vidhi hai| gAthA isa prakAra hai uvaM nama: viMdate jogI, siddhaM bhavati saasvtN| paMDito sopi jAnate, deva pUjA vidhIyate // paMDita puujaa-3|| zrI guru tAraNa svAmI ne isa gAthA ke atirikta khAtikA vizeSa graMtha meM maMgalAcaraNa ke rUpa meM OM nama: siddham maMtra likhA hai tathA sampAdita zrI tAraNa taraNa adhyAtmavANI ke pRSTha 397,399 para zrI chadmasthavANI jI graMtha ke adhyAya 2,3 aura 4 kA prAraMbha OM nama: siddham maMtra se kiyA hai, isI graMtha ke adhyAya 7 aura 8 ke prathama sUtra meM OM nama: siddham ke abhiprAya paraka AtmA paramAtmA ke abheda anubhava ko pragaTa karane vAle sUtra likhe haiN| zrI jJAna samuccaya sAra graMtha AcArya tAraNa svAmI kRta vastu svarUpa kA yathArtha nirNaya karAne vAlA graMtha hai, isameM 908 gAthAyeM haiN| jinavANI meM pratipAdita Agama aura adhyAtma ke aneka viSayoM kA nirUpaNa karane ke sAtha-sAtha zrI guru tAraNa svAmI ne OM nama: siddham maMtra kI jisa prakAra siddhi kI hai aura varNamAlA kA jo kramaza: AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai vaha apane Apa meM advitIya hai| Agama ke siddhAtoM kA AdhyAtmika anubhava karake use apanI bhASA meM nibaddha / karane vAle AcArya zrI jina tAraNa svAmI anUThe vyaktitva se sampanna the| unhoMne dvAdazAMga vANI ke AdhAra para jo saiddhAMtika vivecanA kI hai usameM yaha spaSTa kiyA hai ki yaha vastu svarUpa jinendra bhagavAna dvArA kathita hai, tIrthaMkara bhagavaMtoM ke dvArA kahA gayA hai| isake liye zrI tAraNa svAmI ne jina uttaM, jina uktam, kathitaM jinendraiH, uvailaiM jiNavarehi ityAdi zabdoM kA bhakti bhAva sahita prayoga kiyA hai, isase jinendra paramAtmA ke divya saMdeza para unakA kitanA aTala vizvAsa thA yaha siddha hotA hai| zrI jJAna samuccaya sAra graMtha meM OM nama: siddham maMtra kI siddhi ke pUrva gAthA 658 se 704 taka caudaha guNasthAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| aMtima gAthAoM meM guNasthAnAtIta siddha paramAtmA kA svarUpa batAte hue kahA hai siddhaM siddha sarUvaM,siddhaM siddhi sauSya saMpattaM / naMdo paramAnaMdo, siddho suddho muneavvA // ||jnyaan samuccaya sAra 703 // artha-siddha paramAtmA apane siddha svarUpa ko siddha kara cuke haiN| unhoMne apane svarUpa meM lIna hokara siddhi sukha kI sampatti ko prApta kara liyA hai| jo AnaMda paramAnaMda meM lIna haiM unheM zuddha siddha paramAtmA jaano| isa prakAra siddha paramAtmA ke svarUpa kA ArAdhana karate hue unheM apanA 128 Adarza svIkArate hue OM nama: siddham maMtra ke hArda ko vyakta karane kA zubhAraMbha kiyA hai| gAthA 705 se 711 taka OM nama: siddham maMtra kI siddhi kI hai, tatpazcAt gAthA 712 se 728 taka caudaha svaroM kA tathA gAthA 729 se 764 taka 33 vyaMjanoM kA AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai| isa krama ko prAraMbha karate hue sarva prathama oMkAra svarUpa paramAtmA kI aura OM maMtra kI vizeSatA, mahimA batAte hue sadguru kahate haiM - urvakAraM ca UUrtha sahAvena paramisTI sNjutto| appA paramapyAnaM, viMda sthira jAna paramapyA // 705 // artha-OM maMtra zreSTha pada hai, isa maMtra meM zreSTha svabhAva ke dhArI siddha parameSThI garbhita haiM, vahI AtmA paramAtmA haiM, jo viMda arthAt nirvikalpa, zuddha svabhAva meM sthira ho gae haiM, unheM paramAtmA jaano| OM maMtra ko jaina aura vaidika saMskRti meM vizeSatA pUrvaka mAnA gayA hai| vaise vizva ke sabhI dharmoM ne OM maMtra ko apanA ArAdhya mAnA hai| yaha maMtra tIna akSaroM se milakara banA hai- a+u+m, isakA sAmAnyatayA artha isa prakAra liyA jAtA hai- a(amRta)+u(uttama)+ma(maMgala) arthAt jo amRta hai, uttama hai aura maMgala hai| jo manuSya ko amRtamaya banA de, uttamatA taka le jAe,maMgalamaya banA de, usa maMgalamaya maMtra kA nAma hai 'AUM'| jaina darzana meM OM maMtra kI mahattA isase hI mAlUma par3atI hai ki yaha kahA jAtA hai ki 'OM' maMtra meM mahAmaMtra NamokAra ke anusAra paMca parameSThI aMtarnihita hai yathA arahaMtA asarIrA AyariyA taha uvajhAyA munninno| par3hamakkhararappiNNo oMkAro hodi paMca parameTThI // isa gAthA sUtra meM jaina darzana ke anusAra 'OM' maMtra meM paMca parameSThI kisa prakAra garbhita haiM yaha batAyA gayA hai| arihaMta kA 'a, siddha parameSThI azarIrI kA 'a', AcArya kA 'A', upAdhyAya kA 'u' aura muni kA m' isa prakAra pAMcoM parameSThiyoM ke prathama-prathama akSaroM kA saMyoga karane para a+a+A+u+m-om isa prakAra 'OM' maMtra paMca parameSThI kA vAcaka maMtra hai| sikkha paraMparA meM paramAtmA ko 'OMkAra satnAma' maMtra dvArA smaraNa kiyA jAtA hai, isake lie eka OMkAra satnAma sUtra bhI milatA hai| tibbatiyoM meM 'OM maNi padme hUM', isa prakAra smaraNa kiyA jAtA hai| islAma dharmAvalaMbiyoM meM 'AmIna' pracalita hai, yaha 'OM' se hI banA hai| IsAiyoM meM bhI 'OM' se bane nimna zabda mAne 129
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAte haiM- 1. OMNIFIE (sarvotpAdaka) 2. OMNIFORM (sarvarUpa vAlA) nama: siddham', isa maMtra meM prathama zabda 'OM' hai, isameM biMdu siddha paramAtmA kA 3.OMNIPOTENT (sarvazaktimAna) 4. OMNIPRESENT (sarvavyApaka) pratIka hai| siddha paramAtmA kI vizeSatA batAte hue sadguru zrI jina tAraNa svAmI 5.OMNISCIENCE (anaMtajJAna) 6.OMNISCIENT (sarvajJa) ne kahA haivaidika saMskRti meM bhI 'OM' maMtra kA vizeSa mahatva hai, upaniSad Adi graMthoM nyAnaM saba sahAvaM,nyAna mayaM paramapya sNsuddh| meM isakI vizad vivecanA pAI jAtI hai| nyAnaM nyAna saruva, appA paramappa sukhamappAnaM // 706 // muNDaka upaniSad meM kahA gayA hai artha-siddha paramAtmA jJAnamayI zuddha svabhAva meM lIna haiN| ve parama zuddha praNavo dhanuH zaro hi AtmA brahma tllkymucyte| paramAtmA mAtra jJAnamaya haiM aura jJAna hI jJAna hai svarUpa unakA arthAt ve pratipala apramattena beddhavyaM zarabattanmayo bhavet // apane jJAna svarUpa kA anubhava karate haiM, ve paramAtmA Atma svarUpa meM sthita (2-2-4) zuddhAtmA haiN| artha-praNava (OM) dhanuSa hai, AtmA bANa hai, brahma usakA lakSya batAyA paM. zrI daulatarAma jI ne paramAtmA ke sakala aura nikala do bhedoM kI carcA gayA hai, sAvadhAnI se use vedhanA cAhie aura bANa kI taraha usameM tanmaya ho jAnA karate hae siddha paramAtmA kA svarUpa isa prakAra batAyA hai - caahie| jJAna zarIrI trividha karma mala varjita siddha mhNtaa| yoga sAdhanA kI apekSA 'OM' maMtra ko nAda kA prathama bIjAkSara kahA hai| isa te haiM nikala amala paramAtama bhogeM zarma anNtaa|| prakAra sabhI paramparAoM ke mUlamaMtroM kA AraMbha 'OM' se hotA hai kyoMki 'OM' se ||tiisrii dAla,chaMda6 pUrvArddha // maMtra kI zakti kaI gunA bar3ha jAtI hai| 'OM' praNava hai kyoMki isake dvArA manuSya 'OM nama: siddham' maMtra kI siddhi kA prAraMbha karate hue zrI guru tAraNa svAmI aMtara kI Atma zakti ko AtmasAt kara sakatA hai| vizva kI samasta dhvaniyAM, ne maMtra ke prAraMbha meM sthita 'OM' ke vAcya svarUpa OMkAramayI siddha paramAtmA kA visphoTa ke svara tathA arihaMta tIrthaMkara paramAtmA kI divyadhvani OMkAra rUpa meM svarUpa btaayaa| Age una siddha paramAtmA ke samAna hI svabhAva se maiM AtmA arthAt nirakSarI hotI hai| paramAtmA hUM, yaha kahate haiM - jainadarzana ke anusAra 'OM' maMtra vyavahAra se paMca parameSThI kA vAcaka tathA mamAtmA mamala surva sukhasahAvena tiartha sNjutt| nizcaya se nija zuddhAtma svarUpa kA vAcaka maMtra hai| zuddhAtma svarUpa ke sAdhaka saMsAra sarani vigataM apyA paramapya nimmala sarva // 707 // 'OM' maMtra ke mAdhyama se apane viMda svarUpa siddha svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA artha-siddha paramAtmA ke samAna hI nizcayanaya se merA AtmA karma mala karate haiN| rahita mamala aura zuddha hai, zuddha svabhAva meM tanmaya ratnatraya svarUpa hai, saMsAra ke 'OM' maMtra meM jo mUla tIna akSara haiM a, u aura m inake anya prakAra se bhii| paribhramaNa se rahita hai, vAstava meM yaha AtmA hI nirmala zuddha paramAtmA hai| artha hote haiM aura yaha maMtra tIna loka, siddha zilA aura siddha paramAtmA Adi ko ina tInoM gAthAoM meM OMkAra svarUpa siddha paramAtmA aura OMkAra svarUpa vyakta karatA hai| jaise a arthAt adholoka, u arthAt Urdhvaloka aura m arthAt nija zuddhAtmA kA svabhAva se nirNaya kara svIkAra kiyA hai ki jaise siddha paramAtmA madhyaloka, isa prakAra yaha tIna akSara tIna loka ke pratIka haiN| maMtra ke Upara jo haiM nizcaya se unake samAna hI maiM AtmA huuN| Age kahate haiM ki aisA anubhavana ardha caMdra hai vaha siddha zilA kA pratIka hai tathA ardhacaMdra ke Upara kI biMdI vida karanA yahI OM nama: kA abhiprAya haisvarUpa meM lIna siddha paramAtmA kA pratIka hai, isa prakAra 'OM' maMtra AdhyAtmika uvaM namaH ekatvaM pada artha namaskAra utpannaM / arthoM meM apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| uvaMkAraM ca viMdaM viMdasthaM namAmi taM suddhaM // 708 // tIna loka ke Upara siddha paramAtmA apane svarUpa meM lIna haiM, nirvikalpa haiM artha- siddha paramAtmA ke samAna nija zuddhAtma svabhAva se ekatva honA isalie sadguru tAraNa svAmI ne kahA hai- "viMda sthiraM jAna paramappA"arthAt arthAt nija paramAtma svarUpa kA anubhavana karanA hI OM nama: ekatva hai, isa jo viMda (nirvikalpa) svarUpa meM sthita haiM, lIna haiM, unheM paramAtmA jaano| 'OM anubhava kA lAbha yaha hai ki jisa prayojanIya siddha zuddhAtma pada ko namaskAra 130 131
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jA rahA hai vaha utpanna ho jAtA hai, jahAM OMkAra svarUpa kA nirvikalpa anubhava mAtra rahatA hai| viMda svabhAva meM sthita aise siddha zuddha ko namaskAra karatA huuN| yahAM bhAva namaskAra kI pradhAnatA hai| siddha ke samAna apanI AtmA ko zuddha rUpamaya anubhavana karanA yahI siddhoM kI bhAva vaMdanA hai| OM meM jo pAMca parameSThI garbhita haiM unake bhItara jo nizcayanaya se zuddhAtmapanA hai vahI zuddhAtmapanA mere meM hai, aisA anubhava karanA yahI 'OM nama:' kA artha hai| OM nama: kA abhiprAya spaSTa karane ke pazcAt 'siddham' pada kA artha abhiprAya kahate haiM siddha siddhi savartha, siddha sarvaca nimmalaM vimlN| darsana mohaMdha vimukkaM, siddhaM suddhaM samAyarahi // 709 // artha- sat (astitva) mAtra hI prayojanIya hai, aisI siddhi kI prApti hI siddha pada hai, siddha paramAtmA mokSa puruSArtha ko siddha kara cuke haiM, yaha siddha pada zuddha nirmala vimala hai, parama AnaMda svarUpa hai, darzana mohanIya rUpa mithyAtva ajJAna ke timira se sarvathA rahita hai, aise zuddha siddha pada meM AcaraNa kro| siddha karane yogya eka mAtra mokSa puruSArtha hai, jisakI siddhi hone para yaha jIva kRta-kRtya aura pUrNa ho jAtA hai| jisa bhavya jIva ne mokSa puruSArtha ko siddha kara liyA hai, unheM siddha parameSThI kahate haiM, ve parama zuddha vItarAgI, zuddhAtmA, siddhAtmA haiN| unake samAna apane AtmA ko jAnanA, anubhava karanA yahI dharma hai, jo zuddha svabhAva ke Azraya se hotA hai| dhammaca ceyanatvaM cetana labhyanehi saMjataM / aceta asatya vimukka,dhamma saMsAra mukti siva paMtha // 710 // artha- AtmA kA cetanatva guNa hI dharma hai arthAt AtmA ko AtmA rUpa anubhava karanA, caitanya lakSaNa se saMyukta honA yahI dharma hai, jahAM na to ajJAna hai, na koI mithyA bhAva hai| zarIrAdi acetana aura rAgAdi asat pariNAmoM se rahita nija Atma svabhAva dharma hai, jo saMsAra se chur3Ane vAlA hai tathA yahI mokSa kA mArga hai| vastu ke svabhAva ko dharma kahate haiN| AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne paMDita pUjA graMtha kI gAthA meM kahA hai- cetanA lakSaNo dharmo AtmA kA cetanA lakSaNa svabhAva hI dharma hai| jaba AtmA karma cetanA tathA karmaphala cetanA se rahita hokara jJAna cetanA kA anubhava karatA hai, vahI dharma hai| aise AtmAnubhava rUpa dharma se hI siddhi,mukti kA mArga banatA hai aura paramAtma pada kI prApti hotI hai| AtmA svabhAva se siddha paramAtmA ke samAna hai, aisA anubhava karanA hI 'OM nama: siddham' kA sAra hai| OMkAra svarUpa siddha svabhAva ko namaskAra ho, isa bhAva namaskAra rUpa anubhava se sAdhaka kA mokSamArga prazasta hotA hai, isa abhiprAya ko vyakta karate hue AcArya zrI jina tAraNa svAmI kahate haiM paMca abhyara utpanna, paMcamanyAnena samaya saMjuttA rAgAdi moha mukta, saMsAre taraMti suddhasabhAvaM // 11 // artha-pAMca akSara 'OM nama: siddham' maMtra ke vAcya parama zuddha siddhAtmA ke anubhava se utpanna sAmyabhAva sahita yaha bhavya jIva rAga-dveSAdi bhAvoM se chUTakara paMcama kevalajJAna ko prApta karatA hai tathA apane zuddhAtma svabhAva meM lIna rahatA huA saMsAra se pAra utara jAtA hai| 'OM nama: siddham' maMtra ke jApa aura dhyAna karane se, siddha bhagavAna ko bhAva namaskAra karane se aura unake samAna siddha svarUpI nija zuddhAtmA kA anubhava karane se dharma dhyAna hotA hai, pazcAt sAdhu dazA meM zukla dhyAna hotA hai, jisase jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya ho jAtA hai aura pUrNa kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| samasta rAga-dveSa moha Adi vikAroM kA abhAva hone se parama AnaMda svarUpa meM lInatA rahatI hai| zeSa cAra aghAtiyA karmoM kA bhI kSaya hone para AtmA saMsAra se pAra ho jAtA hai arthAt mokSa prApta kara letA hai| ___ 'o nA mA sI dhama' jisakA vikRta rUpa banA, aise 'OM nama: siddham' maMtra kA zrI jina tAraNa svAmI ne AdhyAtmika svarUpa btlaayaa| isa gAthA meM sadguru yaha kahanA cAhate haiM ki AtmArthI jijJAsu mokSAbhilASI jIva ko isa pAMca akSarI maMtra ke dvArA siddha paramAtmA ke svarUpa kA vicAra kara apane AtmA ko siddha svarUpamaya dhyAna karanA caahie| 'OM nama: siddham' kA artha abhiprAya spaSTa karane ke pazcAt AcArya zrI jina tAraNa svAmI a, A, i, I, u,U Adi caudaha svaroM kA AdhyAtmika artha aura abhiprAya spaSTa karate haiM - a apya sahAvaM suddha, appA sukhappa sahai suddh| saMsAra bhAva mukka, appA paramappayaM ca saMsuddha // 712 // artha- apanA Atma svabhAva zuddha hai, nizcaya se jo jIva apane AtmA ko zuddhAtmA rUpa zraddhAna meM letA hai, vaha AtmA rAgAdi rUpa saMsAra bhAvoM se chUTakara 133 132
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama zuddha paramAtma pada ko prApta kara letA hai| yahAM prathama 'a' akSara svara kA abhiprAya spaSTa kiyA hai ki 'a' akSara se apane zuddhAtma svarUpa kA sat zraddhAna kreN| A Adi anAdi suddhaM, suddha saceyana appa sabhAvaM / mithyAta rAga vimukkaM, AkAre vimala nimmalaM suddhaM // 713 // artha- AtmA anAdikAla se zuddha hai, yaha caitanyamayI AtmA kA zuddha svabhAva mithyAtva rAgAdi se vimukta hai tathA AkAra meM arthAt AtmA ke samasta pradeza vimala, nirmala aura zuddha haiN| yahAM 'A' akSara kA abhiprAya hai ki AkAra meM arthAt pradeza apekSA nirmala AtmA ke svabhAva kA Azraya rakho, yahI hitakArI hai| i isTa saMjoyaM suddhaM, iya daMsana nyAna carana suddhAnaM / mithyA salyavimukkaM, appA paramappayaM ca jAnehi // 714 // artha- iSTa zuddha svabhAva ko saMjoo yaha zuddha svabhAva samyakdarzana, jJAna cAritra mayI zuddha hai, mithyAtva zalya Adi se vimukta hai, isI zuddha svabhAvI AtmA ko paramAtmA jAno / yahAM 'i' akSara ke mAdhyama se apane ratnatrayamayI iSTa prayojanIya zuddha svabhAvI AtmA ko paramAtma svarUpa jAnane kI preraNA dI gaI hai| rDa saMjutta nyAna sampannaM / paMtha su nimmalaM suddhaM // 715 // artha- IryA patha arthAt sarala mokSamArga kA anubhava karo, yaha mokSamArga ratnatraya se yukta jJAna se saMpanna hai| yahAM kujJAna aura moha nahIM rhtaa| svarUpa ke Azraya se hone vAlA yahI nirmala zuddha sarala mukti ko prApta karane kA mArga hai| yahAM 'I' akSara kA abhiprAya batAyA hai ki mukti ko prApta karane kA sarala mArga ratnatraya se paripUrNa jJAnamaya hai| IrjA paMtha nivedaM, tiartha kunyAna moha vizyaM, IrjA 134 u utpanna nyAna suddha, nyAna maI nisca tatta sasaruvaM / tattu atattu nivedaM mala muktaM ca daMsanaM mamalaM / / 716 / / artha- jo jIva tattva aura atattva ko yathArtha rUpa se jAnatA hai aura nizcaya se jJAnamayI tattva sva svarUpa kA anubhava karatA hai, usako zuddha jJAna utpanna ho jAtA hai, vahI jIva rAgAdi maloM se rahita apane mamala svabhAva kA darzana karatA hai| yahAM 'u' akSara ke mAdhyama se tattva, atattva kA yathArtha nirNaya kara zuddha jJAna ko utpanna karake mamala svabhAva kA darzana karane kI preraNA dI gaI hai| U U Urdha sabhAvaM, Urdha saMjuttu viTThI daMsanaM mamalaM / " viSaya kaSAya vimukkaM Urdha saMmatta suddha saMvaranaM / / 717 / / artha- AtmA kA Urdha gamana svabhAva zreSTha hai, isI UrdhvagAmI, mamala svabhAva meM dRSTi kA saMyukta honA hI Atma darzana hai, isI ko samyakdarzana kahate haiN| viSaya kaSAyoM se vimukta hokara jo jIva aise zreSTha samyaktva ko dhAraNa karatA hai, vahI zuddha saMvara ko prApta hotA hai| yahAM 'U' akSara kA sAra batAte hue AcArya kahate haiM ki AtmA ke UrdhvagAmI svabhAva kA anubhavana karanA, apanI dRSTi mamala svabhAva meM lagAnA, yahI nizcaya samyakdarzana hai, jo saMvara rUpa hai arthAt karmoM ke Asrava ko rokane vAlA hai| Rju vipulaM ca sahAvaM, suddha jhAnena nyAna saMjutaM / saMsAra sarani vizyaM, appA paramappa suddha sabhAvaM / / 718 / / artha- zuddha dhyAna meM lIna hokara sAdhu Rjumati aura vipulamati jJAna ko prApta kara lete haiN| ve vItarAgI yogI apane zuddha svabhAva meM lIna hokara saMsAra ke janma maraNa se chUTakara AtmA se paramAtmA ho jAte haiN| isa gAthA meM 'R' akSara ke sAra svarUpa sAdhu zuddha dhyAna meM lIna hokara manaH paryaya jJAna ko pragaTa karate hue kevalajJAna ko prApta kara lete haiM yaha kahA gayA hai| 135
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ R mahimA hai ki jisakA Azraya lene para samasta para dravyoM kA sarvathA tyAga ho jAtA hai aura Atma svarUpa meM lIna hone para AtmA nirmala jJAnamayI paramAtma pada ko prApta kara letA hai| rIna kamma kalaMka,rInaM caugaI saMsAra sarani mohNdh| rupiyaMti mamalamAna, dhamma sakkaca mamala appAnaM // 716 // artha- jina jIvoM ko mamala svarUpa ke dhyAna kI ruci jAgI, unhoMne mamala Atma svarUpa ko dharma dhyAna aura zukla dhyAna meM dhyAte hue karma ke kalaMka ko dho diyA hai tathA saMsAra kI cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karAnevAle moha rUpI aMdhakAra ko bhI kSaya kara diyA hai| yahAM 'R' akSara ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki jo bhavya jIva apane Atma svarUpa kI ruci jAgrata karate haiM, Atma kalyANa kI bhAvanA bhAte haiM tathA dharma, zukla dhyAna meM apane mamala svarUpa zuddhAtmA kA dhyAna karate haiM, ve samasta karma kalaMka ko kSaya karake paramAtmA ho jAte haiN| evaM suddha sahAvaM, eyaM saMsAra sarani vigatoyaM / eyaM ca suddha bhAvaM, suddhappA nyAna daMsanaM suddhaM // 722 // artha- AtmA kA zuddha svabhAva eka akhaNDa avinAzI hai yahI eka svabhAva saMsAra ke paribhramaNa se rahita hai| yahI eka svabhAva AtmA kA zuddha svabhAva hai, jo zuddha jJAna darzanamayI zaddhAtmA hai| yahAM 'e' akSara kA abhiprAya yaha hai ki Atma svabhAva eka hai| yaha saMsAra ke paribhramaNa se rahita hai yahI akhaMDa avinAzI svabhAva zuddha jJAna darzanamayI zuddhAtmA hai| lU liMga va jinavarida, chinnaM parabhAva kumaya anyAnaM / appA appa saMjutta, paramapyA parama bhAvena / / 720 // artha-jo jinendra bhagavAna ke samAna bhAva aura dravyaliMga ke dhArI haiM, ve vItarAgI sAdhu parabhAva arthAt rAgAdi bhAva kumati aura ajJAna ko kSaya karane vAle haiM, ve apanI AtmA se apanI AtmA meM lIna hokara utkRSTa zuddha bhAva ke dvArA dhyAna ke pratApa se paramAtmA ho jAte haiN| yahAM 'lu' akSara ke dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki vItarAgI sAdhu samasta rAgAdi / vikAroM ko kSaya kara apane Atma svarUpa meM lIna hokara apane paramAtma pada ko prApta kara lete haiN| aiyaM iya appAnaM, appA paramappa bhAvanA suddh| rAga viSaya vimukkaM,suddha sahAvena suddha sammattaM // 723 // artha-jahAM eka mAtra apane Atma svarUpa kA Azraya hotA hai, vahAM AtmA paramAtmA kI zuddha bhAvanA hotI hai| zuddha svabhAva ke anubhava se hI zuddha samyaktva hotA hai, isI ke bala se jIva pAMca indriyoM ke viSaya aura rAgAdi se chUTa jAtA hai| yahAM 'ai' akSara kA sAra yaha hai ki apane eka mAtra Atma svabhAva ke Azraya aura lInatA se zuddha samyaktva pUrvaka jIva rAgAdi vikAroM se chUTa jAtA hai| lIlA appa sahAva, para davaMcavaI savvahA ske| appA paramapyAna, lIlA paramappa nimmalaM nyAnaM // 21 // artha-apane Atma svabhAva kI lIlA arthAt mahimA bar3I apUrva hai, jisakA Azraya lene para samasta para dravyoM kA sarvathA tyAga ho jAtA hai aura yaha AtmA paramAtmA ho jAtA hai| Atma svabhAva kI aisI lIlA arthAt mahimA hai ki svarUpa meM ramaNatArUpa krIr3A karane para AtmA nirmala paramAtma pada ko prApta kara letA hai| yahAM 'M' akSara kA sAra batAyA hai ki Atma svabhAva kI aisI lIlA arthAt 136 o uvaM Urtha sahAvaM, apyA paramappa vimala nyAnasya / mithyA kunyAna virayaM, saca mamala kevala nyAnaM / / 724 // artha- OMkAramayI zuddhAtmA kA zreSTha svabhAva hai, jaba AtmA apane isI vimalajJAnamayI paramAtma svarUpa meM rata hotA hai, taba mithyAtva kujJAna kA pUrNatayA abhAva ho jAtA hai aura OMkAramayI zreSTha zuddha svabhAva meM lIna hone para mamala kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| yahAM 'o' akSara kA abhiprAya batAte hue batAyA gayA hai ki OMkAra svarUpa 137
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAtmA zreSTha svabhAva kA dhArI hai, isI meM lIna hone para kevalajJAna kI prApti hotI hai| hai ki aho ! yaha AtmA hI paramAtmA hai| nizcayanaya kI apekSA svabhAva se pratyeka jIva paramAtmA hai, yaha AtmA kA kAraNa samayasAra svarUpa hai| jaba AtmA apane sat svarUpa kA zraddhAna jJAna karatA hai aura svarUpa meM lIna hotA hai, taba ratnatraya kI ekatA rUpa mokSamArga meM calakara AtmA paryAya meM bhI paramAtma pada pragaTa kara letA hai, yaha AtmA kA kArya samayasAra svarUpa hai| au aukAsa uvaesa, aukAsaM vimala mAna appAnaM / saMsAra vigata ruvaM, aukAsaM lahanti nivvAnaM // 725 // artha- jinendra bhagavAna ne saMsAra se virakta hokara apane Atma svabhAva meM rahane kA upadeza diyA hai| apane Atma svarUpa kA vimala nirmala dhyAna dhAraNa karanA hI apane svarUpa meM rahane rUpa avakAsa hai, yahI saccA puruSArtha hai| isI se jIva saMsAra ke vibhAvoM se chUTatA hai aura apane svarUpa meM ramaNatA rUpa avakAsa mayI puruSArtha se nirvANa ko prApta kara letA hai| yahAM 'au' akSara se avakAsa arthAt svarUpa meM ramaNatA rUpa puruSArtha se nirvANa prApta karane kI preraNA dI gaI hai,isI puruSArtha se nirvANa kI prApti hotI hai| aM appA paramappAna, ghAya cavakkaya vimukka sNsaare| rAgAdi dosa virayaM, appA paramappa nimmalaM suddhaM // 726 // artha- AtmA svabhAva se paramAtmA hai, yaha AtmA rAgAdi doSoM se virakta hokara apane svabhAva meM lIna hotA hai, jisase saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle cAra / ghAtiyA karmoM se chUTakara AtmA svayaM hI nirmala zuddha paramAtmA ho jAtA hai| yahAM 'aM' akSara kA sAra batAyA hai ki AtmA apane svabhAva meM lIna hokara rAgAdi doSa aura cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karake paramAtma pada ko prApta kara letA hai| caudaha svaroM kA sAra-zuddhAtma svarUpa kA anubhava sura cauvasa saMsuddha, naMta catusTaya vimala suddhc| suddha nyAna saruva, suraviMda mamala nyAna sasahAvaM // 728 // artha-caudaha svaroM ke dvArA parama zuddha, anaMta catuSTayamayI nizcaya se karma malarahita nirdoSa AtmA ke zuddha jJAna svarUpa kA dhyAna kro| ina caudaha svaroM ke dvArA mamala jJAna svabhAvI zuddhAtma svarUpa kA anubhava kro| isa prakAra yahA~ caudaha svaroM ko lekara Atma tattva kA vicAra kiyA hai| a, A, i, I, u, U Adi caudaha svaroM kI apekSA se apane AtmA ke paramAtma svarUpa kA ciMtana-manana kiyA gayA hai arthAt ina caudaha svaroM ke mAdhyama se AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne AtmA ke zuddha svabhAva kA svayaM rasAsvAdana kiyA tathA AtmArthI jijJAsu bhavyAtmAoM ke liye bhI caudaha svaroM ke mAdhyama se apane akSara svarUpa arthAt akSaya,avinAzI zuddhAtma tattva kA ciMtana-manana aura anubhava karane kI preraNA dI hai| yahA~ prazna yaha hai ki Apane 14 svaroM kA ullekha kiyA hai aura 16 svaroM kA varNana kiyA hai phira svara 14 mAne jAveM athavA 16 svara mAne jAveM? usakA samAdhAna yaha hai ki vyAkaraNa meM aM aura a: ko svara nahIM mAnA gayA hai, kiMtu anusvAra aura visarga ko pradarzita karane ke liye kisI svara kA Azraya lenA par3atA hai kyoMki binA svara kI sahAyatA ke anusvAra aura visarga kA uccAraNa saMbhava nahIM hai isaliye a svara kA sahArA lekara anusvAra aura visarga ko darzAyA gayA hai isaliye svara 16 na hokara 14 hI mAne jaaveNge| vyAkaraNa ke isa niyama ke anusAra AcArya zrI mad jina tAraNa svAmI ne yahAM 14 svaroM kA hI prayoga kiyA hai| aH aha appA paramapyA, nyAna saMjutta sudaMsanaM suddh| saMsAra sarani vimukkaM, paramappA lahai nivvAnaM // 727 // artha- ahA ! yaha AtmA hI paramAtmA hai, zuddha samyakdarzana, jJAna se saMyukta hokara saMsAra ke paribhramaNa se chUTakara apane Atma svarUpa ko dhyAtA huA AtmA paramAtmA hokara nirvANa ko prApta kara letA hai| yahAM 'a:' akSara svara ke dvArA apane zuddhAtma svarUpa kA bahumAna jagAyA 138 139
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ taiMtIsa vyaMjana nirUpaNa caudaha svaroM ke pazcAt vyaMjanoM kA AdhyAtmika svarUpa varNana prAraMbha krte| haiN| prAraMbhika krama meM vyaMjanoM kI vAstavikatA aura unake dvArA jisa sAdhya kI siddhi karanA hai, usakA ullekha karate hue kahate haiM - viMjana sa ena suddhaM,suddhappAnyAna daMsanaM paramaM / paramaM paramAnaMda,nyAna sahAvena vijanaM vimalaM // 729 // artha- vahI vyaMjana zuddha haiM,jinake dvArA utkRSTa darzana,jJAnamayI zuddhAtmA kA bodha ho, zreSTha paramAnaMda kI prApti ho| jJAna svabhAva ke Azraya se vimala, nirmala svabhAva kA anubhava ho, vahI vyaMjana, vyaMjana haiN| caudaha svaroM ke mAdhyama se apane Atma svarUpa kA ArAdhana karane ke pazcAt aba vyaMjanoM ke dvArA apane Atma svarUpa kI ArAdhanA kA prAraMbha karate hue yahA~ kahate haiM ki vahI zuddha vyaMjana haiM jinake dvArA jJAna darzanamayI caitanya svabhAva kA bodha ho,zreSTha AnaMda paramAnaMda kI prApti ho, yahI vyaMjanoM kI sArthakatA hai| ko svIkAra karane se mithyAtva kujJAna kSaya ho jAtA hai, karma bhI khipa jAte haiM arthAt nirjarita ho jAte haiN| kSapaka zreNI ArohaNa karane se saMsAra bhI kSaya ho jAtA hai arthAt chUTa jAtA hai| yahAM 'Sa' arthAt 'kha' akSara kA sAra batAte hue kahA hai ki apane svabhAva ko svIkAra karane para mithyAtva kujJAna karma aura kSapaka zreNI para car3hane se saMsAra kA bhI kSaya ho jAtA hai / jaina darzana meM karaNAnuyoga ke aMtargata caudaha guNasthAna kA vivecana kiyA gayA hai, vahAM zreNI ke do bheda kie haiM-upazama zreNI aura kSapaka shrennii| jo sAdhu cAritra mohanIya karma kI ikkIsa prakatiyoM kA upazama karate haiM ve upazama zreNI para car3hate haiM, isake cAra guNasthAna haiM- AThavAM, navAM, dasavAM aura gyArahavAM / upazama zreNI car3hane vAlA sAdhu gyArahaveM guNasthAna se nIce gira jAtA hai| jo sAdhu ikkIsa prakRtiyoM kA kSaya karate haiM ve kSapaka zreNI para car3hate haiM, isake bhI cAra guNasthAna haiM- AThavAM, navAM, dasavAM aura bArahavAM / kSapaka zreNI caDhane vAle sAdhu niyamata: mohanIya karma kA kSaya karake zeSa ghAtiyA karmoM ko naSTa kara kevalajJAnI paramAtmA ho jAte haiN| yahAM prazna hai ki 'Sa' ko 'kha' ke rUpa meM uccAraNa kyoM kiyA jA rahA hai? usakA samAdhAna yaha hai ki prAcIna kAla meM'o nA mA sI dhama' ke uccAraNa pUrvaka pATI kI zikSA dI jAtI thI, una pATiyoM meM 'hi' ko 'i' 'hI' ko 'I' tathA 'Sa' ko 'kha' par3hA jAtA thaa| jina bujurgoM ne purAne samaya kI pATI kI par3hAI par3hI hai, ve isa bAta ko acchI taraha jAnate hoMge, usI AdhAra para yahAM 'Sa' ko 'kha' ke rUpa meM uccAraNa kiyA jA rahA hai| ka kakA kamma vipanaM,kakA vara jhAna kevalaMnyAnaM / kakA kamala suvanna,kammaM vipati suddha jhAnatthaM // 730 // artha-'ka' akSara kahatA hai ki karmoM kA kSaya kro| 'ka' akSara kA abhiprAya hai ki zreSTha dhyAna dhAraNa kara kevalajJAna ko pragaTa kro| 'ka' akSara kahatA hai ki kevalajJAna hone para svarNamayI kamaloM kI racanA hogI arthAt 'ka' akSara una svarNamayI kamaloM kI smRti karAtA hai, jinako tIrthaMkara bhagavAna ke arihaMta avasthA ke samaya vihAra karate samaya devatA racanA karate haiN| 'ka' akSara kA sAra yahI hai ki AtmA ke zuddha dhyAna meM sthita hokara karmoM ko kSaya kro| 'ka' kahatA hai ki karmoM ko kSaya kara kevalajJAna pragaTa kro| 'ka' akSara kA abhiprAya yaha hai ki zuddha dhyAna meM sthita hokara saMpUrNa karmoM ko kSaya karane se siddhi mukti kI prApti hotI hai| kha SaSA vipati sukamma, vipaka se ni Savai saMsAraM / mithyA kunyAna vipanaM, appa saruvaM ca nyAna sahakAraM // 731 // artha- 'kha' (Sa) akSara kA sAra yaha hai ki apane Atma svarUpa jJAna svabhAva / 140 gagA gamana sahAvaM,nyAnaM jhAnaM ca appayaM vimalaM / tiktaMti sayala moha,vikta ruvena bhAvanA niscaM // 732 // artha- 'ga' akSara kA abhiprAya hai ki apane gamana svabhAvI arthAt pariNamana aura jJAna svabhAvI AtmA ko phicaano| apane svarUpa se pragaTa zuddhAtma svarUpa kI nizcaya bhAvanA bhAne se saMpUrNa moha chUTa jAtA hai isalie vimala nirmala apane Atma svarUpa kA hI jJAna karo aura usI kA dhyAna kro| jIva nAmaka padArtha ekatva pUrvaka eka hI samaya meM pariNamana bhI karatA hai aura jAnatA bhI hai| yaha jIva sadA hI pariNAma svarUpa svabhAva meM rahatA huA hone 141
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ se utpAda vyaya dhauvya kI ekatA rUpa anubhUti lakSaNa yukta sattA sahita hai aura caitanya svarUpamaya hone se nitya udyota rUpa nirmala spaSTa darzana, jJAna jyoti svarUpa hai kyoMki caitanya kA pariNamana darzana, jJAna svarUpa hai| eka hI samaya meM pariNamana karanA aura jAnanA AtmA kA svabhAva hai, isI ko yahAM gamana svabhAva kahA gayA hai, isI ko jAnanA pahicAnanA iSTa aura prayojanIya hai, yahI 'ga' akSara kA sAra hai| gha gha ghAya kamma mukkaM, dhana asamUha kamma nihalanaM / ghana nyAna jhAna suddhaM,suddha saruvaM ca suddhamappAnaM // 733 // artha- 'gha' akSara kahatA hai ki AtmA ke sAtha anAdikAla se pravAha rUpa baMdhe cale Aye hue jJAnAvaraNa Adi ghAtiyA karma kA nAza karo, isase mukta ho / jAo, atyaMta pragAr3ha rUpa se bAMdhe hue anaMta karmoM ke samUha ko kSaya karo, isake lie jJAna ghana svarUpa zuddhAtmA kA dhyAna dhAraNa karo isI se apanA zuddha svarUpI zuddhAtmA pragaTa prakAzamAna hogaa| yahAM 'gha'akSara ke dvArA apane jJAna ghana svarUpa zuddhAtmA kA dhyAna dhAraNa kara karmoM ko kSaya karane kI preraNA dI gaI hai| ca ceyana guna saMjutta, cittaM ciMtayanti tiyaloyaM / gaya saMkappa viyapa,ceyana saMjutta appa sasaruvaM // 735 // artha-caitanya guNa se saMyukta honA hI prayojanIya hai, yahI sAdhaka kA mukhya lakSya hai| dharma dhyAna kI sAdhanA ke aMtargata citta tIna loka ke svarUpa kA ciMtana, vicAra karatA hai paraMtu jaba citta saMkalpa-vikalpa se rahita hotA hai taba caitanya guNamayI apanA nija svarUpa anubhava meM AtA hai| yahAM 'ca' akSara kA abhiprAya batAte hue kahA hai ki jJAna kI sUkSma paryAya kA nAma citta hai, jo karmAdi saMyoga ke kAraNa azuddha ho rahA hai| sAdhaka dharma dhyAna kI sAdhanA ke aMtargata citta ko dharma kI sAdhanA, ArAdhanA meM lagAte haiM aura saMsthAna vicaya dharmadhyAna ke aMtargata tIna loka ke svarUpa kA ciMtana karate haiM, taba taka savikalpa dazA rahatI hai paraMtu svabhAva ke lakSya se AtmonmukhI hokara citta ko apane svabhAva meM ekAgra karate haiM taba samasta saMkalpa-vikalpa kA abhAva ho jAtA hai aura caitanya guNamayI nija svarUpa hI anubhava meM AtA hai| Da nAnA prakAra suddha,nyAnaM jhAnaM ca suddha sasaruvaM / nidalaMti kamma malayaM,naMtAnaMta catusTayaM mamalaM // 734 // artha- AtmA aneka prakAra se zuddha hai arthAt saMzaya, vibhrama, vimoha Adi / doSoM se rahita hai, nizcaya se dravya karma, bhAva karma, no karma bhI AtmA ke svabhAva meM nahIM haiM, isI zuddha jJAnamayI sva svarUpa kA dhyAna dhAraNa kro| samyakjJAna / sahita apane zuddha svarUpa kA dhyAna karmarUpI mala ko nAza kara DAlatA hai tathA anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha aura anaMta vIrya kA prakAza kara detA hai| yahAM 'Ga' akSara para vicAra kiyA hai, jisako 'na' ke rUpa meM dhyAna meM lekara nAnA prakAra se zuddha apane jJAnamayI svarUpa ke dhyAna kI mahimA batAI hai ki apane zuddhAtma svarUpa ke dhyAna se hI karma mala kA abhAva hotA hai aura anaMta catuSTaya kA prakAza ho jAtA hai| cha chai kAya kriyA juttaM, kriyA sasahAva suddha parinAma / saMsAra viSaya virayaM, mala mukkaM daMsanaM mamalaM // 736 // artha-jo sAdhaka chaha kAya ke prANiyoM ke prati dayA bhAva rakhatA hai, apane sva svabhAva ke Azraya se zuddha pariNAma pUrvaka kriyA arthAt vyavahAra AcaraNa kA pAlana karatA hai, vaha saMsAra ke viSaya vistAra se virata rahatA huA rAgAdi maloM se rahita apane mamala svabhAva kA darzana karatA hai| yahAM 'cha' akSara kA sAra yaha hai ki chaha kAya ke prANiyoM para dayA bhAva rakho / zuddha bhAva pUrvaka ahiMsAmayI vyavahAra AcaraNa kA pAlana kro| jo sAdhu athavA sAdhaka isa prakAra cAritra kA pAlana karate haiM ve sAMsArika prapaMcoM se virakta rahate hue apane mamala svabhAva kA darzana karate haiN| ja jaivataM jinavayana, jayavaMtaM vimala appa sahAvaM / kamma mala payaDi mukka, appa sahAvena nyAna sasahAvaM / / 737 // artha-jina vacana arthAt jinavANI jayavaMta ho| usa vANI ke dvArA pragaTa 143 142
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA kA vimala svabhAva jayavaMta ho| AtmA kA sva svabhAva jJAnamayI hai, isI / 'ca' varga kA pAMcavAM akSara 'Ja' hai| yahAM usake sthAna para 'na' ke rUpa meM Atma svabhAva meM rahane se AtmA samasta karma maloM kI prakRtiyoM se mukta ho jAtA vicAra kiyA gayA hai| AtmA anaMta jJAnAdi guNoM kA bhaMDAra hai, jo koI bhavya jIva parama zraddhA sahita apane Atma svarUpa kA anubhava karate haiM, unakA saMsAra meM yahAM 'ja' akSara ke dvArA jina vacanoM kI aura Atma svabhAva kI mahimA janma-maraNa paribhramaNa karanA chUTa jAtA hai| zuddha svabhAva meM rahane se karma mala bhI batAI gaI hai aura yaha spaSTa kiyA hai ki isI mahimAmayI svabhAva meM rahane para karmoM kSaya ho jAte haiN| yahI 'Ja' akSara kA sAra hai| kI nirjarA aura mukti kI prApti hotI hai| apane Atma svabhAva kA bahumAna aura AlhAda rUpa sukhAnubhava karate hue AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne zrI bhaya Sipanika mamalapAhuDa graMtha ke phUlanA kramAMka 153 meM kahA hai TaMkotkIna mamalaM, mala saMsAra sarani vilayaM c| "jaya jayanA le,jaya jayo jinendra jayanA le||" appa sahAva sudihU~, niddiTuM saMjado ruvaM // 740 // artha- jaya ho, jaya ho jinendra svabhAva kI jaya ho, he Atman ! apane artha- AtmA kA mamala svabhAva TAMkI se ukere hue cinhoM ke samAna suspaSTa jinendra svabhAva ko jIta le| pratyakSa anubhava gamya hai, jisameM saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlA koI bhI karmamala aura rAgAdi vikAra nahIM hai| aise parama zuddha Atma svabhAva ko jo bhale prakAra jha dekhate arthAt anubhava karate haiM, yahI saMyamI sAdhu kA svarUpa kahA gayA hai| mAna sahAvaM suddha, dhamma sukka mAna nimmalaya / 'Ta' akSara kA abhiprAya spaSTa karate hue yahAM kahA gayA hai ki AtmA kamma kalaMka vimukka,nyAnamaimAnArur3ha saMjutto // 738 // TaMkotkIrNa mamala svabhAvI hai, jo trikAla zuddha hai aura apane svarUpa se pratyakSa artha-zuddha svabhAva kA dhyAna dhAraNa kro| dharma dhyAna aura zukla dhyAna / pragaTa AnaMdamayI hai| aise satsvarUpa kI sAdhanA, ArAdhanA meM niraMtara tallIna hI nirmala dhyAna hai, jo samyakdRSTi jJAnI bhavya jIva jJAnamayI Atma svabhAva ke rahate haiM, unako hI saMyamI kahA jAtA hai| dhyAna meM ArUr3ha hote haiM, apane svabhAva meM lIna hote haiM, ve karmoM ke kalaMka se chUTa jAte haiN| samyakadarzana jJAnapUrvaka hone vAlA dhyAna saccA dhyAna hai| isako hI dharma ThAnaM jhAnaM jhAyadi, jhAyadi suddhaM ca mamala nyAnasya / dhyAna aura zukla dhyAna kahate haiN| yahAM 'jha' akSara dvArA zuddha svabhAva kA dhyAna jhAyaMti suba bhAvaM,kamma mala tikta asuha saMsAre // 741 // dhAraNa karane kI preraNA dete hue kahA hai ki zuddhAtma svarUpa ke dhyAna ke bala se karma artha- samyakdRSTi jJAnI vItarAgI sAdhu hara sthAna meM athavA chaTaveM Adi kSaya ho jAte haiM aura paramAtma pada kI pragaTatA hotI hai| hara guNasthAna meM Atma dhyAna ko dhyAte haiM, mamala jJAnamayI zuddha svabhAva kA dhyAna dhAraNa karate haiN| niraMtara zuddha bhAva ke dhyAna meM hI lIna rahate haiN| jisase Ja puNya-pApa Adi karma maloM se pRthak ho jAte haiN| naMtAnaMta suviha, nata saMsAra sarani vilayanti / yahAM 'Tha' akSara kA sAra batAte hue kahA hai ki sAdhu hara guNasthAna meM athavA vilayaMti kamma malayaM,nyAna sahAvena subbhaavNc|| 739 // sAdhuoM ke guNasthAna chaha se bAraha taka hote haiM, ina guNasthAnoM meM ve apane Atma artha- anaMtAnaMta jJAnAdi guNoMmayI apane Atma svabhAva ko dekho, isI svarUpa kA dhyAna karate hue dharma,zukladhyAna kodhyAte hue zuddhopayoga kI nirmalatA kA anubhava karo, isase anaMta saMsAra meM hone vAlA janma-maraNa paribhramaNa vilA ke bala se cAra ghAtiyA karma kA nAza karake kevalajJAnI paramAtmA ho jAte haiM, phira jAtA hai| jJAna svabhAva ke Azraya se zuddha bhAva meM rahane para samasta karma mala vilA / tIsare, cauthe zukla dhyAna ke bala se cAra aghAtiyA karmoM ko kSaya karake siddha jAte haiM arthAt nirjarita kSaya ho jAte haiN| paramAtmA ho jAte haiM aura isa janma-maraNa rUpa saMsAra cakra se hamezA ke lie chUTa jAte haiN| 144 145 Tha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Da DaMDa kapATaM dinaM dinaM vimala daMsanaM suddhaM / nidhyAta rAga vilayaM, saMsAre tajaMti mohaMdhaM // 742 // artha- kevalI samudghAta meM DaMDa kapATa pratara lokapUrNa karane vAle arihaMta paramAtmA ko jisane jAnA hai, usane hI doSa rahita zuddha samyakdarzana ko anubhava kiyA hai arthAt apane Atma svarUpa ko jAnA hai, usa jIva kA mithyAtva, rAga vilA jAtA hai, saMsAra meM kAraNabhUta moharUpI aMdhakAra ko ve taja dete haiM arthAt nizcaya hI unakA moha TUTa jAtA hai| yahAM 'Da' akSara kA abhiprAya spaSTa karate hue AcArya zrI jina tAraNa svAmI kahate haiM ki jo jIva arihaMta bhagavAna ko yathArtha rUpa se jAnatA hai, vaha apane Atma svarUpa ko jAnatA hai, usakA mithyAtva rAga, mohAMdha chUTa jAtA hai| AcArya kuMdakuMdadeva ne bhI isI abhiprAya ko vyakta karate hue pravacanasAra meM kahA hai. jo jANadi arahaMtaM, davvatta guNatta pajayattehiM / - so jANadi appANaM, moho khalu jAdi tassa layaM // 80 // artha- arihaMta bhagavAna ko jo dravya, guNa aura paryAya se jAnatA hai, vaha apane AtmA ko jAnatA hai, nizcaya hI usakA moha kSaya ko prApta hotA hai| Ta Tha paramappA jhAnaM nyAna saruvaM ca appa sabhAvaM / vikahA kaSAya viSaya, appA paramappa bhAvanA suddhaM // 743 // artha- apanA Atma svabhAva jJAna svarUpamaya hai, yahI paramAtmA hai, isakA dhyAna karo, 'Dha' akSara kA sAra yahI hai| maiM AtmA paramAtmA hUM aisI zuddha bhAvanA bhAne se vikathA aura kaSAya Adi vikAra chUTa jAte haiN| jaise varNamAlA meM baccoM ko 'Dha' kA Dhakkana par3hAyA jAtA hai, adhyAtma meM usakA bhAva yaha hai ki maiM AtmA paramAtmA hUM, aisI zuddha bhAvanA sahita aMtara meM paramAtma svarUpa ke dhyAna kA Dhakkana lagA do, jisase vikathA, kaSAya Adi ke vikAra aMdara praveza na kreN| Na nAnA prakAra diI, nyAnaM jJAnena suddha paramisTi / nyAnena nyAna suddhaM, nyAna sahAvena suddha sasahAvaM // 744 // artha- nAnA prakAra se dekho taba bhI eka hI bAta pragaTa hotI hai ki parameSThI 146 svarUpa zuddhAtmA ke dhyAna se hI jJAna prakAzita hotA hai| jJAna se hI jJAna kI zuddhi hotI hai, jJAna svabhAva ke Azraya se apanA zuddha sva svabhAva anubhava meM jhalaka jAtA hai| yahAM 'Na' akSara ko 'na' ke rUpa meM ciMtana karate hue usakA sAra batAyA hai ki nAnA prakAra se dekhane para bhI eka mAtra zuddha svabhAva meM upayoga lagAnA hI prayojanIya hai, yahI parameSThI svabhAva hai, isI ke dhyAna se jJAna pragaTa hotA hai| sAdhanA ke mArga kI vizeSatA batAte hue yahAM sadguru kahate haiM ki jJAna se hI jJAna kI zuddhi hotI hai| jJAna svabhAva ke Azraya se hI svAnubhava prasiddha hotA hai| ta taraMti suddha bhAvaM tiktaM tiya bhAva sayala micchattaM / . appA paru picchaMto, taraMti saMsAra sAyare ghore / / 745 // artha- zuddha bhAva hI jIva ko saMsAra se tArane vAlA hai, jina samyakadRSTi, jJAnI, AtmArthI, bhavya AtmAoM ke jIvana meM tInoM prakAra ke samasta mithyAtva bhAva chUTa gae haiM, ve AtmA aura para ko yathArtha rUpa se pahicAnate hue ghora saMsAra sAgara se tira jAte haiM arthAt saMsAra rUpI samudra se pAra ho jAte haiN| paryAya buddhi mithyAtva hai, svabhAva dRSTi samyaktva hai| zubha-azubha bhAva, puNya-pApa karma baMdha ke kAraNa haiM, zuddha bhAva jIva ko saMsAra se pAra lagAne vAlA hai| jina AtmArthI, jJAnI satpuruSoM ne tInoM prakAra ke mithyAtva bhAva kA tyAga kara diyA hai ve bhedajJAnapUrvaka sva-para ko yathArtha jAnate aura anubhava karate haiM, unako hI zuddha bhAva pragaTa hotA hai, isI zuddha bhAva se jJAnIjana ghora saMsAra rUpI samudra se pAra hokara tira jAte haiN| isa prakAra yahAM 'ta' akSara kA abhiprAya spaSTa kiyA gayA hai / tha thAnaM ca suddha jJAnaM, tiartha paMcadIti thAna suddhaM ca / mithyA kunyAna tiktaM nyAna sahAvena thAna suddhaM ca / / 746 // . artha- zuddha AtmA kA dhyAna hI sva sthAna hai, isI zuddha sthAna arthAt nirvikalpa dhyAna meM tiartha (ratnatraya) aura paMca parameSThI padoM kA prakAza hotA hai, yahAM mithyAtva aura kujJAna nahIM rhte| jJAna svabhAva meM lIna hone se parama zuddha sthAna jo mokSa hai, vaha prApta ho jAtA hai| yahAM 'tha' akSara kA abhiprAya batAyA hai ki Atma dhyAna hI sva sthAna 147
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| svasthAna meM rahane se hI paMcaparameSThI pada kevalajJAna aura zuddha siddha pada kI prApti hotI hai| darsana suddhi nimitta, bhAvaM sucapa nimmalaM pitta / nyAnena nyAna ruvaM, jina uttaM nyAna nimmalaM suddhaM // 747 // artha-bhAva kI zuddhatA aura citta kI nirmalatA samyakdarzana kI zuddhi meM nimitta hai| samyakadarzana kI zuddhi pUrvaka jaba sAdhaka jJAna se jJAna svarUpa ko| jAnatA hai, anubhava karatA hai, jinendra bhagavAna kahate haiM ki taba jJAna bhI nirmala aura zuddha ho jAtA hai| yahAM 'da' akSara kA abhiprAya spaSTa karate hue kahA hai ki samyakdarzana kI zuddhi karo arthAt samasta cala vicalatA chor3akara 'maiM AtmA hI hUM, zarIra nahIM aisI dRDha zraddhA jagAo / bhAva kI zuddhatA aura citta kI nirmalatA samyakdarzana kI zuddhi meM nimitta hai, samyakdarzana pUrvaka jJAna se apane jJAna svarUpa ko jAnanA, anubhava karanA, jinendra bhagavAna ne usako hI zuddha jJAna kahA hai isake dvArA hI pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna kA prakAza hotA hai| na nyAna mayaM appAnaM, chidaMti dudha kamma micchattaM / chinnaM kaSAya viSaya, appa saruvaM ca nimmalaM bhAvaM // 749 // artha- jJAnamayI AtmA kA dhyAna karane se mithyAtva aura duSTa AThoM hI karma naSTa ho jAte haiN| krodhAdi kaSAya tathA pAMcoM iMdriyoM ke viSaya bhAva dUra ho jAte haiM aura apanA Atma svarUpa nirmala svabhAva pragaTa ho jAtA hai| AtmA jJAnamayI hai, jitanA jJAna hai utanA hI AtmA hai aura jitanA AtmA hai, utanA hI jJAna hai isalie AtmAnubhUti hI jJAnAnubhUti hai, AtmA aura jJAna meM bheda nahIM hai, aise jJAnamayI AtmA kA dhyAna karane se mithyAtva, jJAnAvaraNAdi ATha karma, viSaya-kaSAya Adi vikAroM kA abhAva hotA hai, jisase AtmA kA nirmala svabhAva pragaTa ho jAtA hai, yahI 'na' akSara kA sAra hai| paramappaya bitavana, apyA paramapya nimmalaM suddhaM / kunyAna salya viraya, tikta saMsAra sarani moha // 750 // artha- apane paramAtma svarUpa, paramAtma pada kA ciMtana karo, maiM AtmA svabhAva se nirmala paramAtmA hUM aisA anubhavana karo, isase kujJAna aura tInoM zalya chUTa jAtI haiM tathA saMsAra ke paribhramaNa meM kAraNabhUta moharUpI aMdhakAra bhI naSTa ho jAtA hai| yahAM 'pa' akSara kA abhiprAya batAte hue kahA gayA hai ki paramAtmA ke samAna svabhAva se maiM AtmA nirmala zuddha paramAtma svarUpa hUM aisA citavana karo, anubhavana karo, yahI samasta vikAroM se mukta hone kA upAya hai| dha dharayaMti dhamma saMjuttaM, mana pasaranta nyAna saha dharanaM / jhAyaM suddha sahAvaM,nyAna sahAvena nimmalaM cittaM // 748 // artha- jisako dhAraNa kiyA jAye vaha dharma hai| vastu svabhAva kA zraddhAna karanA hI dharma hai / vaha dharma AtmajJAna hai, para padArthoM meM pasarane, phailane vAle mana ko isI AtmajJAna se vaza meM kiyA jAtA hai isalie citta kI nirmalatA pUrvaka jJAna svabhAva ke Azraya se zuddha svabhAva kA dhyAna kro| jo jIva ko saMsAra ke du:khoM se chur3Akara uttama sukha meM sthita kara de vaha dharma hai| jo uddhAra kare, patana hone se bacAye, saMsAra sAgara se pAra kare, mokSa ko prApta karAye, vaha dharma hai / yaha dharma AtmajJAna rUpa hai, mana kI caMcala vRtti ko AtmajJAna ke dvArA hI vaza meM kiyA jAtA hai| yahAM AcArya 'dha' akSara ke dvArA dharma ko dhAraNa karane kI preraNA dete hue| kahate haiM ki citta kI nirmalatA pUrvaka apane jJAna svabhAvI zuddhAtmA kA dhyAna dhAraNa kro| phaTika saruvaM appA, ceyana guna suddha nimmalaM bhAva / kamma mala payaDi viraya, virayaM saMsAra sarani mohaMdha // 751 // artha- yaha AtmA, svarUpa se sphaTika maNi ke samAna zuddha caitanya guNa kA dhArI nirmala,vItarAga bhAva rUpa hai, yaha samasta karmamaloM kI prakRtiyoM se vibhAva pariNati se rahita hai tathA saMsAra meM bhramaNa karAne vAle mohAMdhakAra se bhI virata hai| AtmA kA svabhAva sphaTika maNi ke samAna nirmala aura zuddha hai| 149 148
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise-sphaTika maNi lAla,pIle, hare, Adi raMga kI upAdhi se usI rUpa dikhAI dene lagatA hai paraMtu svabhAva se una raMgoM jaisA nahIM hotA, vaise hI AtmA svabhAva se sphaTika maNi ke samAna zuddha hai, karma ke udaya kI DAka lagane se vibhAva rUpa pariNamana dekhA jAtA hai phira bhI svabhAva se zuddha hI rahatA hai aisA zuddha svabhAva hI iSTa,ArAdhya, prayojanIya hai, yahI 'pha' akSara kA sAra hai| ma mama AtmA suddhAnaM, sukhapyA nyAna desana samaggaM / rAgAdi dosa rahiya, nyAna sahAvena sukha sabhAvaM // 754 // artha- merA AtmA nizcaya se zuddha hai yahI zuddhAtmA jJAna darzana guNoM se samagra arthAt paripUrNa hai, rAga dveSa Adi vikAroM se rahita hai| jJAna svabhAvamaya hone se yahI apanA zuddha svabhAva hai| yahAM 'ma' akSara kA abhiprAya hai ki merA AtmA zuddhAtmA jJAna, darzana se paripUrNa hai, rAgAdi vikArI bhAvoM se rahita parama zuddha hai / yahI zaraNabhUta iSTa upAdeya hai| ba vara suddha jhAna niscaM,baMbhaM caranaM abaMbha tiktaM c| tiktaM asukha bhAvaM, sukha sahAvaM ca bhAvanA suddhaM // 752 // artha- nizcaya zuddha Atma svarUpa ke dhyAna kA jisane varaNa kara liyA arthAt Atma dhyAna ko svIkAra kara liyA, vaha brahma svarUpa meM AcaraNa karatA hai, usakA abrahma bhAva chUTa jAtA hai, zuddha svabhAva kI zuddha bhAvanA bhAne se azuddha bhAvoM kA bhI tyAga ho jAtA hai arthAt chUTa jAtA hai| varaNa kara liyA hai jisane zuddhAtma svarUpa ke dhyAna ko, vaha jIva mokSamArgI ho jAtA hai| 'ba' akSara ke dvArA preraNA dete hue AcArya zrI tAraNa svAmI kahate haiM ki zuddha svabhAva kI niraMtara bhAvanA bhAo, azuddha bhAva ko chor3akara apane brahma svarUpa meM AcaraNa karo, yahI 'ba' akSara kA abhiprAya hai| ya jayakAra jayavaMta, jayavaMto sukha nimmala bhAvaM / micchatta rAga mukta,nyAna sahAvena nimmala vittaM // 755 // artha- jaya ho, jaya ho zuddha nirmala svabhAva kI jaya ho / yaha apUrva mahimAmaya zuddhAtma svabhAva mithyAtva se va rAga se mukta hai| isI jJAna svabhAva meM rahane se citta nirmala hotA hai arthAt paryAya meM zuddhatA AtI hai| yahAM 'ya' ke rUpa meM 'ja' akSara ke mAdhyama se sadguru ne apane nirmala svabhAva aura mahimA kA aMtara meM anubhava kiyA hai| unake aMtara meM aisI nirmala pariNati kA udaya huA hai ki zuddha svabhAva kI aMtara meM jaya jayakAra ho rahI hai| jo svabhAva mithyAtva aura rAgAdi se mukta hai isI zuddha dravya svabhAva ke Azraya se paryAya meM zuddhatA pragaTa hotI hai| bhadraM manonya suddha, bhadraM jAtI va nimmalaM suddh| saMsAra vigata ruvaM, appa sahAvaMca nimmalaMghAnaM // 753 // artha- AtmA bhadra arthAt maMgala rUpa, manojJa arthAt suMdara aura zuddha hai| nizcaya se svabhAva se nirmala aura siddha paramAtmA ke samAna bhadra jAti vAlA hai, saMsAra ke bhramaNa svabhAva se rahita hai, aise nirmala Atma svabhAva kA dhyAna kro| 'bha' akSara ke dvArA yahAM apane Atma svarUpa ko bhadra jAti vAlA kahA hai| jaise-siddha paramAtmA parama zuddha, zreSTha, utkRSTa haiM, saMsAra meM AvAgamana se rahita haiM, unake samAna hI nija zuddhAtmA saMsAra ke paribhramaNa se rahita hai, aise nirmala Atma svabhAva kA dhyAna hI kalyANakArI hai| rayanattaya saMjutta, appA paramappa nimmalaM suddh| maya mAna miccha virayaM, saMsAre taranti nimmalaM bhAvaM // 756 // artha- jo bhavya jIva jJAnI sAdhaka ratnatraya arthAt samyak darzana, samyakjJAna, samyakcAritra se saMyukta haiM tathA apanI AtmA nirmala zuddha paramAtma svarUpa hai aisA anubhava karate haiN| ve mAna,mAyA, mithyAtva Adi doSoM se chUTakara nirmala bhAva ke dvArA saMsAra se pAra utara jAte haiN| yahAM 'ra'akSara ke dvArA kahA gayA hai ki ratnatraya hI prayojanIya hai| jo sAdhaka jJAnI AtmArthI bhavya jIva vyavahAra ratnatraya ke AlaMbana pUrvaka nizcaya 151 150
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnatraya meM sthira hokara apane AtmA kA paramAtma svarUpa dhyAna karate haiM, ve samasta vikAroM se rahita hokara zuddhopayoga ke bala se saMsAra se pAra hokara mokSa prApta kara lete haiN| la laMkita nyAna sahAvaM, kunyAnaM tijati sayala micchAtaM / paramAnaMda saruvaM, nyAna mayaM parama bhAva suddhIe // 757 // artha-tattvajJAnI mahAtmA jJAna svabhAva se alaMkRta arthAt vibhUSita hokr| samasta mithyA zraddhAna aura kujJAna ko tyAga dete haiM tathA paramAnaMda svarUpa jJAnamaya paramabhAva kI zuddhi ko prApta hote haiN| mokSamArgI, AtmArthI jJAnI jJAna svabhAva se alaMkRta hote haiM, mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra ko tyAgakara AtmA ke svabhAva meM hI ramaNa karate haiN| isI se ve paramAnaMdamayI jJAna svarUpI uttama bhAva kI siddhi ko prApta kara lete haiN| yahI 'la' akSara kA abhiprAya hai| hI sahakArI hai, nizcaya zrutajJAna sahita jJAna svabhAva kI zuddha bhAvanA bhAne se saMsAra kA janma-maraNa paribhramaNa chUTa jAtA hai| yahAM 'sa' akSara kA sAra batAte hue yaha kahA hai ki bhAva zrutajJAna AtmAnubhava rUpa hai, yahI vastuta: siddhi mukti kA sAdhaka hai, jo bhavya jIva jinendra bhagavAna ke vacanoM ko svIkAra kara bhAva zrutajJAna ko prApta kara lete haiM, ve jJAna svabhAva kI zuddha bhAvanA bhAte hue nija svabhAva meM lIna hokara saMsAra ke paribhramaNa se chaTa jAte haiN| thA vipanika bhAva nimittaM, vipiyo saMsAra sarani mohaMdha / ghiu uvasama saMjuttaM, appA paramappa nimmalaM suddhaM // 760 // artha- kSAyika bhAva rUpa mokSa kI prApti ke lie jo saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle darzana mohAMdha ko kSaya kara dete haiM tathA cAritra mohanIya kI ikkIsa prakRtiyoM kA upazama athavA kSaya karake upazama zreNI yA kSapaka zreNI para ArohaNa karate haiM ve apane AtmA ko paramAtma rUpa nirmala zuddha anubhava karate haiN| yahAM 'Sa' ke sthAna para 'za' akSara ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki mokSa kI prApti ke lie jo bhavya jIva darzana mohanIya ko kSaya karate haiM tathA cAritra mohanIya kI ikkIsa prakRtiyoM kA upazama karake upazama zreNI athavA kSaya karake kSapaka zreNI para car3hate haiM ve vItarAgI sAdhu zuddhopayoga pUrvaka apane AtmA ko paramAtma rUpa anubhava karate haiN| va vArApAra mahocha, taraMti je nyAna mAna saMjutaM / bhAvaMti suddha bhAvaM,nyAna sahAvena saMjamaM suddhaM // 758 // artha-jo AtmArthI satpuruSa jJAna svabhAva ke Azraya pUrvaka zuddha saMyama kA / pAlana karate haiM, zuddha svabhAva kI bhAvanA bhAte haiM aura apane jJAna svabhAva ke dhyAna meM lIna ho jAte haiM, ve puruSArthI nara apAra saMsAra rUpI mahAsamudra se tara jAte haiN| yaha saMsAra eka mahAsamudra hai, jisameM moha, rAga-dveSa kI taraMgeM uThA karatI haiN| jo tattva jJAnI apane svabhAva ke anubhava pUrvaka zuddha saMyama kA pAlana karate hue zuddhopayoga meM sthita ho jAte haiM, ve satpuruSa puruSArthI jIva nija svabhAva kI naukA meM baiThakara ghora saMsAra sAgara se tira jAte haiN| 'va' akSara kA sAra batAte hue yahAM zuddhAtmAnubhUti pUrvaka saMyama aura jJAna dhyAna meM rata hokara Atma kalyANa ke mArga ko prazasta karane kI preraNA dI gaI hai| sahakAra dhamma dharana, sahajopanIta sahaja naMda AnaMdaM / saMsAra vikta ruvaM, appA paramappa suddhamappAnaM // 761 // artha- mukti ko prApta karAne vAlA dharma hai, isI ko dhAraNa karo, isI kA sahakAra karo, dharma ke Azraya se hI svAbhAvika naMda AnaMda parama samarasI bhAva sahita sahaja hI utpanna hotA hai, isakA rasAsvAdana rUpa anubhava saMsAra ke rUpa se vilakSaNa hai, isI svAnubhava meM AtmA apane ko zuddhAtmA, paramAtmA rUpa anubhava karatA hai| yahAM 'Sa' ke sthAna para 'sa' kA vicAra karate hue kahA hai ki AtmA kA caitanya lakSaNa svabhAva hI dharma hai, isako dhAraNa karane anubhava karane se parama vItarAga svarUpa hai lakSaNa jisakA jo saMsAra ke kSaNika sukha se vilakSaNa rUpa hai 153 sa sahakAre jina uttaM, sutaM saMsAra tArane nisc| saMsAra sarani virayaM, nyAna sahAvena bhAvanA suddhaM // 759 // artha-jinendra bhagavAna dvArA kathita zrutajJAna saMsAra se pAra hone meM sadA 152
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA sahajopanIta naMda AnaMda aMtara meM pragaTatA hai aura saMsAra kI cAra gati, caurAsI lAkha yoniyoM meM paribhramaNa karAne vAle rAgAdi vikArI bhAvoM kA abhAva hone se AtmA apane zuddhAtmA ko paramAtma svarUpa saMvedatA hai| hrIMkAraM arahataM,teraha gunaThAna saMjado suddhaM / cautIsa atisaya jutto, kevala bhAve muneavvo // 762 // artha- hrIM arihaMta paramAtmA kA vAcaka maMtra hai / arihaMta bhagavAna sayoga kevalI nAmaka terahaveMguNasthAnavartI snAtaka saMyamI, vItarAgI haiM, cauMtIsa atizaya se alaMkRta haiM, unheM kevalajJAna ke dhArI paramAtmA jaano| 'ha' akSara kA sAra batAte hue yahA~ kahA gayA hai ki hI maMtra arihaMta paramAtmA kA dyotaka hai| hIM maMtra ke dvArA arihaMta ke svarUpa kA dhyAna karanA caahiye| hI maMtra ko nAsikA ke agra bhAga para bhUmadhya para athavA anya kisI ucca sthAna para virAjamAna karake arihaMta paramAtmA ke svarUpa kA dhyAna Atma hitakArI hai| arihaMta paramAtmA terahaveM guNasthAnavartI parama saMyata, cauMtIsa atizaya, ATha prAtihArya aura cAra anaMta catuSTaya sahita virAjamAna haiM, unheM kevalajJAnI paramAtmA jaano| jJAnamayI arihaMta aura siddha pada kA anubhavana kro| jo bhavya jIva akSara, svara vyaMjana rUpa dravyazruta ke dvArA bhAvazruta ko prApta kara apane jJAnamayI Atma svarUpa ko jJAnamaya hI anubhavate haiM ve nirvANa ko prApta karate haiN| isa prakAra bAvana akSaroM kI AdhyAtmika jApa kA abhiprAya yaha hai ki arihaMta, siddha paramAtmA ke samAna apane zuddhAtma svarUpa kA anubhavana kreN| jo jIva paramAtmA ke zuddha guNoM kA ciMtavana karate hue apanI AtmA ko nizcaya se paramAtma svarUpa jAnatA hai, apane Atma svarUpa ke dhyAna meM lIna ho jAtA hai, vaha samasta karmoM se chUTakara mukti ko prApta kara letA hai| AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne akSara, svara, vyaMjana, pada aura artha inakA vyavahArika svarUpa to batAyA hI hai, AdhyAtmika svarUpa bhI spaSTa kiyA hai, jo apane ApameM adhyAtma sAdhanA kI ora saMketa karatA hai| akSara- "na kSarati iti akSara:" jisakA kabhI kSaraNa nahIM hotA, nAza nahIM hotA, use akSara kahate haiN| varNamAlA meM jo akSara haiM, unakA kabhI kSaraNa nahIM hotA isaliye unheM akSara kahA jAtA hai| nizcaya se AtmA ajara, amara, avinAzI hai, usakI utpatti nahIM hotI, nAza bhI nahIM hotA isaliye apanA akSaya svabhAva hI akSara hai| svara- varNamAlA meM 'a' se 'a:' taka ke varNa svara kahalAte haiN| koI bhI vyaMjana, binA svara kI sahAyatA ke uccAraNa nahIM kiyA jA sktaa| nizcaya se svara kA abhiprAya batAte hue AcArya zrI jina tAraNa svAmI ne kahA hai ki sUrya ke samAna prakAzita AtmA kA kevalajJAna svabhAva svara hai| vyaMjana- 'ka' se 'ha' taka ke varNa vyaMjana kahalAte haiM / vyaMjana kA nizcayanaya se svarUpa isa prakAra hai-"AtmA kA anAdinidhana traikAlika,eka rUpa pratyakSa anubhava gamya svabhAva hI vyaMjana hai| pada- akSaroM se milakara zabda banate haiM, zabdoM ke sArthaka samudAya ko pada kahate haiN| nizcaya se apane AtmA kA rAgAdi vikArI bhAvoM se rahita zuddha svabhAva hI paramArtha pada hai| siddha pada hI apanA vAstavika pada hai| artha-padoM se milakara bane hue vAkya kA koI na koI artha avazya hotA hai, isI prakAra nizcaya se apanI AtmA kA jo jJAna svabhAvamayI zuddha siddha pada hai, isakA anubhava karanA hI siddha pada kA artha arthAt prayojana hai| siddha pada kA anubhava karanA hI sArabhUta prayojanIya hai| varNamAlA-sAra vipataM kamma subhAvaM, vipiyaM saMsAra sarani subhAvaM / appA paramAnaMda, paramappA mukti saMjuttaM // 763 // artha-jinhoMne karmoM kI samasta prakRtiyoM ko kSaya kara diyA hai| saMsAra meM janma-maraNa,paribhramaNa karAne meM kAraNabhUta vibhAva bhAvoM ko naSTa kara diyA hai, vaha AtmA paramAnaMdamayI siddhi mukti meM virAjamAna siddha paramAtmA haiN| yahA~ siddha paramAtmA ke svarUpa ko batAne kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra unhoMne avinAzI pada ko prApta kara liyA hai usI prakAra akSaroM ke mAdhyama se hama bhI apane akSara svarUpa arthAt akSaya jisakA kabhI kSaya nahIM hotA, kSaraNa nahIM hotA aise nija pada ko prApta kreN| abhyara sura vijana ruvaM, pada viMdaM suddha kevalaM nyAnaM / nyAnaM nyAna saruvaM, appAnaM lahaMti nivvAnaM // 764 // artha- pA~ca akSara, caudaha svara tathA taiMtIsa vyaMjanoM ke dvArA zuddha kevala 154 155
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ OMkAra kI mahimA aura bArahakhar3I jaisA ki pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai ki saMsAra meM pracalita sabhI dharma, mata aura graMthoM meM 'OM' maMtra ko kisI na kisI rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| jaina graMthoM meM OMkAra kI mahimA sarvatra svIkAra kI gaI hai| yogAnuzIlana nAmaka graMtha meM yaha ullekha milatA hai ki iMdra, varuNa Adi vaidika devoM aura RSiyoM ko 'OM' ke dvArA hI adhyAtma vidyA kA lAbha huaa| aneka sthala aise haiM, jahAM bArahakhar3I kA prAraMbha 'OM' se kiyA gayA hai| 'OM namaH siddham' maMtra meM sabase pahale 'OM' hai| digambara jaina maMdira vaidavAr3A, dillI meM 300 varSa prAcIna eka hastalikhita prati kA prAraMbha 'OM' se huA hai| OMkAra uccAra kari dhyAvata munigaNa soii| tAmeM garbhita paMcaguru nita pada vaMdoM soii|| artha- OMkAra kA uccAraNa kara munigaNa usI kA dhyAna karate haiM, isa OMkAra meM paMcaguru arthAt arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu garbhita haiM arthAt OMkAra ke uccAraNa se unake padoM kA bodha hotA hai, maiM unake guNoM kI vaMdanA karatA huuN| OMkAra vindusaMyukta, nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM caiva, OMkArAya namo namaH // artha-vindu saMyukta OMkAra kA yogIjana nitya dhyAna karate haiM, kAma arthAt manovAMchita phala aura mokSadAyaka OMkAra ko bAraMbAra namaskAra ho / yahAM nitya zabda se OMkAra kI nityatA kA bodha hotA hai| OMkAra ke prati namana karane kA bhAva isa zloka ke dvArA prAya: sabhI dharmoM ke loga svIkAra karate haiM, jaina dharmAvalaMbiyoM ko to yaha maMtra kaMTha meM sthita rahatA hai| pratyeka maMgalakArI kArya prAraMbha karane se pUrva aura zAstra sabhA ke prAraMbha meM isako par3hA jAtA hai| tAraNa taraNa jaina samAja kI bhAva pUjA (maMdira vidhi) ke aMtargata OMkAra maMtra kA vAcana karate hue bhI yaha zloka bhakti bhAva se par3hA jAtA hai| 'OM' maMtra ke ArAdhana kI preraNA dete hue tathA usakI vizeSatA batAte hue zrI navalazAha ne varddhamAna purANa meM likhA hai praNami maMtra sumaroM phira citta, OMkAra jo parama pavitra / du:kha dAvAnala jo meha, jJAnadIpa pahuMcana ko geh|| parameThI sama iha ko jAna, bIcakabIca tane unamAna / udaya sukaMja karaNIka rahe, svara vyaMjana veSTita lhlhai|| artha- maMtra ko praNAma kara citta meM parama pavitra 'OM' kA smaraNa kro| yaha 156 maMtra du:kha rUpI dAvAnala ke liye meha ke samAna hai, jJAnarUpI dIpaka ko jalAne ke lie ghara ke samAna hai, paMca parameSThI ke samAna isako samajho, isakA hRdaya rUpI kamala para dhyAna karo jisakI pattiyAM svara aura vyaMjana se lahalahA rahI haiN| jasarAja bAvanI kI racanA saMvat 1738 meM paMDita jIvavinaya ke ziSya jasavijaya dvArA likhI gaI ,isake prAraMbha meM hI OMkAra kA mahatva batAyA gayA hai OMkAra apAra jAna AdhAra, savai nara nArI saMsAra japa hai| bAvana akSara mAhI dhurakSara, jyoti pradyotana koTi tapai hai|| siddha niraMjana bhekha alekha, sarUpana rUpa jogendra thapa hai| aiso mahAtama hai OMkAra ko, pApa jasA jAke nAma khapa hai| paMDita dayArAma jI dvArA likhita chahaDhAlA nAmaka graMtha milatA hai, isa graMtha ke prAraMbha meM lekhaka ne likhA hai ki OMkAra kA prAraMbha meM uccAraNa karane se akSara sulabha ho jAtA hai kyoMki OMkAra meM paMca parama pada arthAt paMca parameSThI kA vAsa hai. maiM unakI mana, vacana, kAya se vaMdanA karatA huuN| lekhaka apanI aMtara bhAvanA vyakta karate hue likhate haiM ki mujhe akSara jJAna nahIM hai, chaMda bheda samajhatA nahIM hai. kisI prakAra akSara bAvanI racanA raca rahA huuN| OMkAra maMjhAra, paMca parama pada basata haiN| tIna bhuvana meM sAra,baMdoM mana vaca kAyateM // akSara jJAnana mohi, chaMda bheda samajho nhiiN| paithor3I kima hoya, akSara bhASA baavnii|| OMkAra kI mahimA apUrva hai, isameM koI saMdeha nahIM hai| OMkAra kI mahimA ko sabhI ne yathAvidhi svIkAra kiyA hai| tAraNa taraNa jaina samAja meM sacce deva, guru,dharma kA ArAdhana maMdira vidhi dvArA kiyA jAtA hai| maMdira vidhi ko bhAvapUjA kahate haiN| isa bhAvapUjA ke prAraMbha meM tattva maMgala ke pazcAt paDhe jAne vAle OMkAra maMgala meM sarvaprathama OMkAra kI vaMdanA kI gaI hai| vahAM yaha kahA gayA hai ki OMkAra hI sabakA mUla hai| OMkAra se saba bhaye, DAra patra phala phuul| prathama tAhi ko vaMdiye, yahI sabana ko mUla // OMkAra kI aura bhI mahimA aura vizeSatA batAte hue isI bhAvapUjA meM Age kahA gayA hai ki OMkAra saba akSaroM kA sAra hai| yahI paMca parameSThI svarUpa hai tathA tIrtha rUpa mahA mahimAmaya hai| OMkAra kA tIna loka ke jIva dhyAna karate haiN| tIrthakara paramAtmA kI divya 157
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. akSara battIsikA racayitA- bhaiyA bhagautIdAsa jI dohA U~kAra apAra guNa, pAra na pAve koii| so saba akSara Adi dhuvana meM, tAhi siddhi hoii|| dhvani nirakSarI OMkAramayI khiratI hai jo agama apAra hotI hai| yaha saMpUrNa jinavANI dravya zruta rUpa meM bAvana akSaroMmayI hotI hai| cAroM veda arthAt cAra anuyoga prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga yaha saba divya dhvani se pragaTa hote haiN| OMkAramayI divyadhvani se ni:sRta jinavANI kI mahimA jagata prasiddha hai| OMkAra kA ghaTa-ghaTa meM vAsa hai| brahmA, viSNu, maheza bhI OMkAra ke dhyAna meM rata rahate haiM, aise OMkAra ko sadaiva namaskAra karo aura nirmala hokara parama utkRSTa AtmAnubhUti ke atIndriya amRta rasa kA pAna karo, chaMda isa prakAra hai OMkAra saba akSara sArA, paMca parameSThI tIrtha apaaraa| OMkAra dhyAvaM trailokA, brahmA viSNu mahesura lokaa| OMkAra dhvani agama apArA, bAvana akSara garmita sArA / cAroM veda zakti hai jAkI, tAkI mahimA jagata prkaashii|| OMkAra ghaTa ghaTa paravezA, dhyAvata brahmA viSNu mheshaa| namaskAra tAko nita kIje, nirmala hoya parama rasa pIje // OMkAra vyavahAra se paMca parameSThI kA aura nizcaya se nija zuddhAtmA kA vAcaka maMtra hai| prAcInakAla meM pracalita zikSA paddhati OMkAra se mahimA maNDita rahI hai| yahI kAraNa hai ki purAne vidvAna kaviyoM ne varNamAlA kA AdhyAtmika svarUpa to spaSTa kiyA hI hai paraMtu usake prAraMbha meM OMkAra athavA OMkAra meM garbhita paMcaparameSThI kA ArAdhana avazya kiyA hai| jisa prakAra solahavIM zatAbdI meM hue AcArya zrI mada jina tAraNa svAmI ne 'OM namaH siddham' maMtra kI anubhavaparaka siddhi karate hue akSarAvalI kA AdhyAtmika svarUpa spaSTa kiyA hai| isI paraMparA kA nirvAha bAda meM hue kaviyoM ke dvArA kiyA gayA hai, yaha atIta ke itihAsa se pramANita hotA hai| isa saMdarbha meM bhaiyA bhagautIdAsa kRta bArahakhar3I, paM. daulatarAma jI kAsalIvAla kRta adhyAtma bArahakhar3I vizeSa rUpa se ullekhanIya hai, jo yahAM kramazaH akSaraza: prastuta haiM caupAI kakA kaheM karaNa vaza kIjai, kanaka kAminI diSTi na diije| karike dhyAna niraMjana gahiye,kevala pada ihi vidhi soM lahiye // khakhA kaheM khabara suna jIva, khabaradAra ho rahe sadIva / khoTe phaMda race arijAla, bina iku jina bhUlahu vahi khyAla // gagA kahe jJAna aru dhyAna, gahikeM thira (je bhagavAna / guNa anaMta pragaTati tatkAla, garakeM jAhi mithyAmati jAla / ghaghA kaheM sughara pahicAna, ghane ghosa bhaSTa phirata apAna / ghara apane Avo guNavaMta, ghaNe karama jyoM rahe haiM anta / nanA kaheM nainani soM lakhiye, nai nihacai vyohAra paraSiye / nija ke guNa nija maMhi gahi lIje,niravikalpa Atama rasa piije|| cacA kaheM caraci guNa gahiye,cinmUrati ziva sama ura lahiye / caMcala mana kIje thira Ana, cetana sIkha suguru kI mAna / / chachA kahe chAMDi jaga jAla, chAhoM kAya jIva pratipAla / chAMDi ajJAna bhAva ko saMga, chaki apane guNa lakhi sarvaMga // jajA kahe mithyAmati jIti, jaina dharma kI gaha paratIti / jina soM jIva jage nija kAja, jagati ulaMdhi hoI zivarAja // jhajhA kahe jhUTha para vIra, jhUThe cetana sAhasa dhIra / jhUTho hai yaha karma zarIra, jhUli rahe mRga tRSnA nIra // aJA kaheM niraMjana naina, nizcai zuddha virAje aiMna / nija tajike para meM nahiM jAi, nirAvaraNa vedahu jinarAI / TaTA kahe nijAtama gahiye, Tika ke thira anubhau pada lahiye / Tikana na dIje ari ke bhAva, Tuka-Tuka sukha ko yaha upAva // 158 159
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ThaThA kaheM ATha Thaga pAe, Thagata Thagata aba ke kara aae| Thaga ko tyAga jalAMjuli dIje, ThAkura hai ke taba sukha lIje // DaDA kaheM DaMka viSa jaiso, DaseM moha bhujaMga hai teso / DAryo viSa guru maMtrenA yo, Dara saba tyAga manahi samajhAyo / DhaDhA kahe DhIla nahiM kIje, DhUMDhi DhUMDhi cetana guNa liije| DhiMga tere hai jJAna anaMta, Dhake mithyAta tAhi kara aMta / / bhabhA kahe bharama ke saMga, bhUli rahe cetana saravaMga / bhAva ajJAna vaheM kari dUra, bhedajJAna te para dala cUra // mamA kahe moha kI cAli, meTi sakala yaha para jaMjAla / mAnahu sadA jinesura baina, mIThe manahu sudhA te aeNna / jajA kahe jaina dharma gaho, yo cetana paMcamagati laho / jAnahu sakala Apa para bheda, jihi jAne hai karma niveda // rarA kaheM rAma suni baina, rami apane guNa taji para saina / riddhi siddhi pragaTahi tatkAla, ratana tIni lakhi lehu nihAla | lalA kaheM lakhahu nija rUpa, loka agra sama brahma sarUpa / lIna hohu vaha parama avadhAra, lobha karana paratIti nivAra // dohA nenA akSara je lakheM,taI akSara nen| je akSara dekhe nahIM, teI nena anena // soraThA vavA boleM vaina,suno suno re nipuna nr| kahA karata ho saina, aiMso narabhau paaikai|| caupAI tatA kahe tattva nija kAja, tAke kahe hoI zivarAja / tAko anubho kIje haMsa, tA vedata hai timira vidhvaMsa / / thathA kahe iMdrini ko bhUpa, thaMbhana mana kIje cidrUpa / thakahaiM sakala karama ke saMga, thiratA sukha tahAM hoi abhaMga / / dadA kaheM parama guNavAna, dIneM thiratA laho nidhAna / dayA vahe su dayA jahi hoi, dayA ziromaNi kahiye soii|| dhadhA kahe dharama ko dhyAna, dhara cetana apanoM guNa jJAna / dhavala parama pada prApti hoI, dhruva jyauM aTala Tale nahIM soI // nAnA nava tattvani soM bhinna, nita prati raheM jJAna ke cinha / nizadina tAke guNa avadhAri, nirmala hoi karma agha TAri // papA kahe parama pada iSTa, parakha gaho cetana nija diSTa / pratibhAse saba lokAloka, pUrana hoi sakala sukha thoka / / phaphA kahe ju phiro kita haMsa, phiri phiri mile na narabhau vaMsa / phaMda sakala ari cakacUra, pheri sakati nija AnaMda pUra / / babA kaheM brahma suni vIra, vara vicitra tuma parama gaMbhIra / bodha bIja lahie abhirAma,vidhi soM kIje Atama kAma // dohA zazA zikSA deta hai, suni ho cetana rAma / sakala parigraha tyAga ke, sAro Atama kaam|| SaSA SoTI deha yaha, pinaka mAMhi ghira jaai| SarI su Atama saMpadA, SireM na thira drsaai|| sasA saji apane dalahi, siva patha karahu vicaar| hohi sakala suSa sAsute, satyameva niradhAra // hahA kahe hita sASa yaha, haMsa banyo hai daav| hari le Sina meM karma ko, hoi baiThi sivarAva // kSakSA kSAyaka paMtha caDhi, kSaya kIje saba krm| kSaNa ika meM vasiye tahAM, kSetra siddha suSa dharma // yaha akSara battIsikA, racI bhagautI daas| bAla pyAla kInoM kachu, lahi Atama prkaas|| ||iti akSara bttiisikaa| 161 160
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. upadezI bArahakhar3I racayitA- kavivara sUrata jI yaha bArahakhar3I vikrama saMvat 1930 meM kavivara sUrata jI dvArA likhI gaI hai| rAhatagar3ha jilA sAgara (ma.pra.) se prApta hastalikhita prati ke anusAra upadezI bArahakhar3I isa prakAra hai dohA prathama namUM arahaMta ko, namUM siddha AcAra / upAdhyAya saba sAdhu ko, namUM paMca parakAra // 1 // satguru kahI bakhAna jAna yaha, tU mata hoya ajaanaa| vinAzIka sukha ina iMdrina kA, taiM mIThA kari jAnA / / yaha sukha jAni khAni hai du:kha kI,tU kyA bharama bhulaanaa| sUrata pachitAvaigA jaba hI, hohi naraka meM thAnA // 9 // gagA guru niragraMtha kI, satabAnI mukha bhAkha / aura vikAra sabahiM tajo,yaha thiratA mana rAkha // 10 // bhajana karuM zrI Adi ko, aMta nAma mhaaviir| tIrthaMkara caubIsa ko, namUM dhyAna dhara dhIra // 2 // yaha thiratA mana rAkha, cAkha rasa jo apanA sukha caahai| aura sakala jaMjAla dUra kari, ye bAteM avagAhai // pAMca iMdrI vaza rAkha ApanI, karma mUla ko daahai| sUrata ceta aceta hoya mati, avasara bIto jAhai // 11 // jina dhuni teM vAnI khirI, pragaTa bhai saMsAra / namaskAra tAkU karUM, ikacita ikamana dhAra // 3 // ghaghA ghATa sughATa meM, nAva lagI hai Aya / jo abake cetai nahIM, to gahire gotA khAya // 12 // tA vAnI ke sunata hI, bar3he parama AnaMda / bhaI surati kachu kahana kI,bArahakhar3I ke chaMda // 4 // bArahakhar3I ke chaMda banAUM, yaha mere mana bhaaii| jaina purANa bakhAnI vAnI, so maiMne suna paaii|| guruprasAda bhavijana kI saMgati, so upajI cturaaii| sUrata kahai buddhi hai thorI, zrI jinanAma sahAI // 5 // gahire gotA khAya jAhiM taba, kauna nikAsana haaraa| samaya pAya mAnuSagati pAI, ajahUM nAhiM saMbhArA || bArabAra samajhAUM cetana, mAno kahA hmaaraa| sUrata kahI pukAra guru ne, yoM hove nistArA // 13 // nanA nAte jagata meM, nija svAratha saba koii| Ana gAMThi jisa dina par3e,koI na sAthI hoii||14|| kakA karata sadA phiryo, jAmana marana anek| lakha caurAsI yoni meM, kAja na sudharyo eka // 6 // kAja na sudharyo eka divAne, zubha azubha kmaayaa| terI bhUla tohi dukhadAI, bahuterA samajhAyA // bhaTakata phiryo cahUMgati bhItara,kAla anAdi gmaayaa| sUrata satguru sIkha na mAnI, yAtai jaga bharamAyA // 7 // koI na sAthI hoI na sAthI, jisa dina kAla staavai| saba parivAra Apane sukha kA, tere kAma na Avai / / AThoM mada meM chAki rahyo hai, maiM maiM kara vilalAvai / sUrata samajha hoya matavArA, phira yaha dAMva na pAvai // 15 // cacA caMcala capala mana, tisa mana ko vsiaan| jaba laga mana basa meM nahIM, kAja na hoya nidAna // 16 // khakhA khUbI mata lakho, saMsArI sukha jAna / yaha sukha duHkha ko mUla hai, sataguru kahI bakhAna // 8 // 162 163
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAja na hoya nidAna, jAna yaha vaza nAhIM mana teraa| pAMcoM indrI chaThA cora mana, tUM inakA bhayA cerA // rAga dveSa aru moha samIpI, inahaM Ani mili gheraa| sUrata jisa dina mana thira hoI, tisa dina hoya saberA // 17 // bhavajala bhavijana tireM vicAreM, je isa bhale sNvaare| tIna kAla tina sahI parIkSA , karma cUra kari DAre // Avata jAta jagata se chUTe, lokAloka nihaare| sUrata jo aiso sukha cAhau, ceto vega saMbhArai // 25 // chachA chaha rasa svAda meM rahayo chahoM sata maan| chAki rahyo chAMData nahIM, samajhata nAhiM ajAna // 18 // TaTA TAlA jina kiyA, te bUDe saMsAra / phirahiM bhaTakate jagata meM, tinakA vAra na pAra // 26 // samajhata nAhiM ajAna jAna, yaha indriya svAda meM raacyau| Arata ciMtA lAga rahI hai, jJAna dhyAna meM kAcau // jaise karma nacAvai yAkU, taisI hI vidhi nAcau / sUrata rahyo cahUMgati bhaTakata,suguru milo nahIM sAMco // 19 // tinakA vAra na pAra kahAM hai, phirate phirahiM vicaare| nara tirajaMcahu naraka devagati, cAroM dhAma nihaare|| jAmana marana kiye bahutere, sahe mahA du:kha bhaare| sUrata ketika Ayu kamAyo, kisa pe jAe nihAre // 27 // jajA jAga sujAga nara, yaha jAgana kI baar| jo aba kai jAgai nahIM, phera na hoI saMbhAra // 20 // ThaThA ThaTaki rahyo kahA, vegaha kyoM na sNbhaal| chAMr3i ThATha saMsAra ke, taba chUTeM jaMjAla // 28 // phera na hoI saMbhAra sAra yaha, jo aba kai nahiM jaagai| jo jAge nirbhaya pada pAvai, jarA marana bhaya bhAgai // nAtara phera bhrame bhava sAgara, hAtha kachu nahiM laagai| sUrata bhalA hoya jaba terA, saMsArI sukha tyAgai // 21 // taba chUTe jaMjAla bAvare, bahuri nahIM du:kha paavai| satguru kahI mAna le zikSA, phera na jaga meM aave|| chAMDahu saMga kumati khoTI kI,yaha tumako bhkaavai| sUrata saMga sumati kI lIje, zivapura jAya dikhAvai // 29 // jhajhA jhar3apa chor3i ke, kahUM tohi samujhAya / jAmaiM teM vAso kiyo, so terI nahiM kAya // 22 // DaDA Diga mati jAya tU , aDiga hoya pada saadhi| dRr3hatA kari pariNAma kI, jo sukha lahai samAdhi // 30 // so terI nahiM kAya jAya saMga, tujhe akelA jaanaa| taiMne ghara bahutere kIne, Avata jAta bhulAnA // thAvara paMca trasa pakSI mAnuSa, bhayo deva kahuM daanaa| sUrata bahuta kAla taiM bhaTakA, ApA nahIM pichAnA / / 23 // jo sukha lahai samAdhi vyAdhi taja, ApA khojo bhaaii| siddha rUpa tere ghaTa aMtara, kahAM DhUMDhane jAI / jar3a pudgala ko bhinna jAna tU,miTai karama dukhdaaii| sUrata Apa ApameM sAdhai, yaha sataguru pharamAI // 31 // aJA narapada hai bhalo, aiso aura na kaay| jeI saMbhAle te tireM, bhavajala pAra ju pAya // 24 // DhaDhA DhArI chAMDi de, DhiMga inake mata jAya / kuguru kudeva kujJAna ko, tU mata citta lagAya / / 32 // 164 165
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tU mata citta lagAya bhAva taji, kuguru kudeva kI vaanii| yaha tokU duragati dikhalAvai, so dukha mUla nizAnI // inateM kAja eka nahiM sudharai, karama bharama ke dAnI / sUrata taji viparIta Ina so, sataguru Apa bakhAnI // 33 // jJAnI mAnai nAhiM, daraba ve jo ratanana ko jAne / mATI bhUmi zaila kI, jo dhana jaga meM pragaTa bakhAnai // pudgala jIva dharama aru adharama, kAla AkAza prmaanai| sUrata ina darabana kI caracA, jJAnI ginai bakhAnai / / 41 // NaNA raNa aiso karo, saMvara zastra saMbhAra / karma rUpaye ari bar3o, tAhi tAka kari mAra // 34 // dhadhA dhyAna ju jagata meM, pragaTa kahe haiM cAra / Arta raudra dharma suzukala, jinamata kahai vicAra // 42 // tAhi tAka kari mAra, nivAro karma rUpa ari soii| hai anAdi ke ye dukhadAI,terI jAti vigoii|| nArAyaNa pratihari hara cakrI, yAteM bace na koii| sUrata jJAna subhaTa jaba jAgai,tina inakI jar3a khoii||35|| jinamata kahai vicAra, cAra ye dhyAna jagata ke maahiiN| Arata raudra azubha ke dAtA, inatai zubhagati naahiiN|| dharma dhyAna je nara dhAraka, saba sukha hota sadA hii| sUrata zukla dhyAna ke karatA,te zivapura ko jaahii|| 43 // tatA tana terA nahIM, jAmai rahyo lubhAya / tere nAte tanaka meM, tAhi kahAM patiyAya // 36 // nanA nAzai karama jaba, neha dharai nija maahiN| naTa kI kalA ju jagata meM, neha karai china naahiN||44|| tAhi kahAM patiyAya, pAya sukha hai rahyo jaga ko vaasii| china meM mare chinaka meM upaje, hoya jagata meM hAMsI // yAke saMga bar3he bahu mamatA, parai mahAdukha phaaNsii| sUrata bhinna jAna isa tana ko, yAse raho udAsI // 37 // neha karai china nAhiM jagata meM, ApA nAhiM phNsaavai| jyoM pAnI meM rahe kamala, tau jala kA bheda na paavai|| zubha aru azubha eka se donoM, rIjhai nA pchitaavai| sUrata bhinna lakhai aisI vidha, karana kahA~ Dhiga Avai // 45 // thathA thirapada ko caheM,yoM thirapada nahiM hoya / thiratA kari pariNAma kI, thirapada parasai soya // 38 // papA prabhu apano lakho, para saMgati de chora / para saMgati Asrava baDhe, deya karama jhakajhora // 46 // thirapada parasai soya hoya sukha ,gati cArana soM chuutt| jJAna dhyAna ko karai hathor3A, karma arini ko kuuttai|| yaha jaga jAla anAdi kAla kA,so aisI vidhi ttuuttai| sUrata thirapada ko jo parasai, zivapura ke sukha lUTai // 39 // deya karama jhakajhora, jora kari phira nikasana nahi hoii| Asrava baMdha par3I hai ber3I,lage upAya na koI // yAtai prIti karo saMvara soM, hitakArI dila joii| sUrata saMvara ko Adariye, karma nirjarA hoI // 47 // dadA daraba chahoM kahe, pragaTa jagata ke mAMhi / aura daraba saba khela haiM, jJAnI mAnai nAhiM // 40 // phaphA phUlyo hI phire, phokaTa lakhai na bhuul| phAMsI par3I anAdi kI, kari tor3ana ko suul||48|| 166 167
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kari tor3ana ko sUla, bhUla mati dAva bhalA tai pAyo / bhramate bhramate bhavasAgara soM, mAnuSagati meM Ayo || yAhi gati soM bhaye tIrthaMkara, kevala jJAna upAyo / sUrata jAni dAMva mati cUkai, yaha satguru pharamAyo // 49 // babA visana kuvisana haiM, visana vega tU tyAga / kari pAMcoM iMdriyAM, zubha kAraja ko lAga // 50 // zubha kAraja ko lAga, tyAgakara visana sAta ye bhArI / juA AmiSa surApAna, aru AkheTaka dukhakArI // paradhana corI aru vezyAtana, tyAga karo para nArI / sUrata isa bhava meM sukha pAvai, parabhava sukha adhikArI // 51 // bhabhA bhUlyo hI phirai, bhramyo mahA mithyAta / bheda na pAyo jJAna ko, tAtaiM Avata jAta // 52 // tAteM Avata jAta, bAta suna bhedajJAna nahiM pAyA / krodha mAna lobha aru mAyA, inasoM neha lagAyA // paramAratha kI rIti na jAnI, svAstha dekha bhulAyA / sUrata bhedajJAna jina jAno, tina mithyAta miTAyA // 53 // mamA mati tinakI sahI, tina mala kIno dUra / matavAle mada sUM bhare, tinakoM nAhiM sahUra // 54 // tinakoM nAhiM sahUra dUra haiM kumatI kumati vicArai / tinake kuguru tinheM samajhAveM, pakar3e bhava jala DAre // puNya pApa ko bheda na jAnai, jIva anAhaka mArai / sUrata te nara par3e kusaMgati, kisa vidhi doSa nivArai // 55 // yA ayAna bar3o buro, yAmeM hoya akAja / yaha mamatA meM phaMsa rahyo, yAhi na Ave lAja // 56 // 168 yAhi na Ave lAja, Aja suna kaha tero yahAM ko hai| tAta mAta bAMdhava suta kAmini, tU inake saMga mohai // AThoM yAma magana hai inameM yaha tumako nahiM sohai / . sUrata taji ajJAna syAnapana, taba zivapura sukha sohai // 57 // rarA rAva anAdi ko, raca viSayana soM prIta / rasa cAkhyo nahiM AtamI, lakhI na rasa kI rIta // 58 // lakhI na rasa kI rIta, mIta taiM viSayani saMga sukha mAnA / AtamIka rasa hai sukhadAyaka, so taiM nahIM pichAnA || jina rasa rIti lakhI Atama kI, so zivapura ke raanaa| sUrata ve bhavi mukti gae haiM, jina Atama hita ThAnA // 59 // lalA lipaTyo hI rahai, lagyo jagata ke bheka / lakhyo na Apa sarUpa ko, lahyo na zuddha viveka // 60 // lahyo na zuddha viveka, eka taiM para ApA nahiM buujhaa| vastu parAI lakhI na bhAI, tAteM rahyo arUjhA // vastu vinAsI nahIM prakAzI, tU karmana saMga jUjhA / sUrata ve bhava pAra bhaye haiM, jinako Atama sUjhA // 61 // vavA vaha saMgati burI, jAmeM hoya kubhAva / sAdhana kI saMgati bhalI, jAmeM sahaja subhAva // 62 // jAmeM sahaja subhAva bhAva hai, so zailI mohi pyArI / tattva daraba kI carcA tinakai, tajai kucarcA bhArI | bharama bhAvateM dUra rahata haiM, dharma dhyAna kI tyArI / sUrata yaha bAMchA mana mere, una mitrana soM yArI // 63 // sasA soI sughara hai, sunai suguru kI sIkha / sadA rahai zubha dhyAna meM, sahI jaina kI ThIka // 64 // 169
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahI jaina kI ThIka, tinhoM ko aura kachU nahiM bhAvai / Agama aura adhyAtama vAnI, sunai sunAvai gAvai // vikathA cAra vicAra jagata meM, tinakoM nAhiM suhAvai / sUrata so sajjana mo bhAvai, jo zivapaMtha batAvai // 65 // SaSA SaTaka nivAri kai, SimA bhAva citalAya / khulai kapATa abhyAsa teM, khireM karama dukhadAya // 66 // kharai karama dukhadAya jAya vaha SimA bhAva cita lyAvai / hoya abhyAsa tAsa bhavijana kaoN, jJAnI jJAna jagAvai // sadA magana hai apane mana meM, rIjha Apa sukha pAvai / sUrata soI bhinna sabana taiM, so Atama hita lAvai // 67 // zazA so syAnA sadA, suguru sIkha lakha leha / sadA rahai saMtoSa meM, so sAMcA jaga teha // 68 // so sAMcA jaga teha, geha meM jo saMtoSa vicAre / joga jAti saba hI saMsArI, tinako nahIM nihAre // saMkalpa vikalpa jaga ke jitane, tina duzmana ko TAre / sUrata so sAdhu jaga jIte, zivapura vega sidhAra / / 69 / / hAhA hUhU kari rahyo, hai para vazi dukha pAya / kyoM na Apa vaza hU jiye, hoya parama sukhadAya // 70 // hoya parama sukhadAya, pAya pada cidrUpI avinAzI / kevalajJAna darza jahaM kevala, siddhapurI sukharAzI // AThoM karama khipAvai tinake, AThoM guna parakAsI / sUrata siddha mahA sukha pAvai, kAla anaMtA pAsI // 71 // lalA lekhe paramapada, lakhi lakhi gaye nirvAna | loka zikhara Upara car3he, liyo siddha zivathAna // 72 // 170 liyo siddha zivathAna, Ana lakhi soi siddha kahAye / darzana jJAna carana guna tInoM, tina zivapura pahuMcAye // jo jo darasai so so bhAsai, Apa acala ThaharAye / sUrata siddha kahe aise guru jina purAna meM gAye // 73 // lalA lakSmI jo vareM, guna lakSaNa ko veva / lakhai sulakSana parakhi kai, taje kulakSaNa Teva // 74 // tajai kulakSana Teva, bheda lakhi siddha rUpa ko dhyAvai / arahaMta siddha AcArya upAdhyAya, sAdhuna sIsa navAvai // jina mata dharma deva guru cyAroM, yaha dRr3hatA mana lAvai / sUrata yaha paratIta gharai mana, so samyakpada pAve // 75 // samyakpada ko jo lahai, karai baina guru prIta / deva dharama guru jJAna ko parakha gahai nija rIta // 76 // "" bArahakhar3I hita soM kahI nahiM guniyana kI rIsa / dohA to cAlIsa haiM, chaMda kahe chattIsa // 77 // adhyAtma bArahakhar3I paM. daulatamala jI dvArA viracita paMDita daulatarAma jI kA samaya vikrama saMvat 1749 se 1829 taka rahA, unakI aneka racanAoM meM adhyAtma bArahakhar3I bhI sammilita hai| paMDita daulatarAma jI kAsalIvAla vAsavA jayapura ke nivAsI the, unake dvArA racita adhyAtma bArahakhar3I meM pratyeka akSara ke saMskRta zloka ke sAtha-sAtha hiMdI meM vibhinna chaMdoM ke dvArA AdhyAtmika rahasya spaSTa kiyA hai, isa pUrI kRti ko yahAM denA saMbhava nahIM ho sakA ata: adhyAtma bArahakhar3I ke mAtra saMskRta zloka yahAM diye jA rahe haiN| OMkAraM paramaM devaM jJAnAnaMda mayaM vibhuM / parAtparataraM zuddhaM buddhaM vaMde svarUpiNaM // 171
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNaM zrAddha nistAraM zriyopetaM ca shriidhrN| zrutIzaM zrUyamANaM ca zreyaM pUjaM yazaskaraM // lukArAkSara dhAtAraM dAtAraM sarva saMpadA / netAraM mokSamArgasya vaMde devaM sadodayaM // anAdi nidhanaM vaMde svadhanaM dhana dAyakaM / subhataM lakSaNo petaM, amarAmaramIzvaraM // ekaM vizuddhamatyakSaM paramAnaMda kAraNaM / paraM parAtparaM devaM vaMde svAtma vibhUtidaM // Adi devaM yugAdhAraM, AtmArAma pitAmaham / vaMde sAkAra rUpaM ca nirAkAraM niraMjanam // aikAraM paramaM devaM sarvAkSara nirUpakaM / vaMde devendra vRMdAcaM paramaM puruSottamaM // indra nAgendra cakrINAmIzvaraM jagadIzvaraM / vande sarva vibhUtinAM dAyakaM mukti nAyakaM // okAraM paraM devaM sarvajJaM sarvadarzanaM / tU hi ju brahmA hara harI aura na dUjI rAma / / IkArAkSara kartAraM IzvaraM jagadIzvaraM / dhIzvaraM dhiSaNAdhIza IzaM vaMde munIzvaraM // aukArAkSaraM kartAraM jJAnAnaMdaika lakSaNaM / sarvajJaM sugataM zuddhaM buddhaM vaMde jagatrayaM // ukArAkSaraM mahAdevaM zaMkaraM bhuvana traye / vaMde sadAzivAdhIzaM nityamAnaMda maMdiraM // aMkAraM paramaM devaM zivaM zuddhaM sanAtanaM / yoginaM bhoginaM nAthaM vaMde lokezvaraM vibhuM / a:kArAkSara kartAraM deva devAdhipaM vibhuM / sarvAdhAraM nirAdhAraM vande vaMdyaM surAdhipaiH // U kahie siddhAMta meM pragaTa viSNu ko nAma / sarva vyApako viSNu hai parama jyoti guNa dhAma // (noTa- mUla prati meM saMskRta zloka nahIM hai) kalAnidhiM kalAtItaM kAmadaM kAmaghAtakaM / kiM nAkaghnaM zivAdhAraM kITakuMthvAdirakSakaM // RkArAkSara kartAraM dhAtAraM dharma shuklyoH| jJAtAraM sarva bhAvAnAM vande trAtAramIzvaraM / khalA rAgAdayo sarve yena jnyaanaasinaahtaa| khyAti kAMkSA vinirmuktA yaM bhajanti tapazvinaH / RkArAkSara kartAraM bhettAraM karma bhUbhRtAM / jJAtAraM vizva tatvAnAM vaMde devo sadodayaM // gaNAdhAraM gatAdhAraM gAtrAtItaM sugAtrakaM / girAtItaM ca gIrvANa: sevitaM guNarUpitaM / / lukArAkSara kartAraM deva devAdhipaM paraM / pUrNa purAtanaM zuddha buddha vaMde jagatpriyaM // ghaTasthamaghaTaM devaM ghAti cAghAti varjitaM / sarvamAtrAmayaM dhIraM vIraM vaMde mahodayaM // 173 172
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ GakArAkSara kartAraM bhettAraM karma bhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatatvAnAM vaMde lokAdhipaM vibhuN|| tattvaM tathya praNetAraM tArakaM tApahArakaM / triguNaM tIradaM tuSTaM tUpa hAvalIyutaM // caturvakrazvacAritrI ciccimatkAra cinmayaH / acIvaro nirAbhoM na cyuto janmamRtyu haa|| thakArAkSara kartAraM sarvamAtrA mayaM vibhuM / vaMde devendravRMdAva~ lokAloka prakAzakaM // chala chadma vinirmuktaM sachAstrasthanirupakaM / sachivAsya padadhAtAraM sachIlanAyakaM vibhuM // dayAmayaM sudAtAraM dinAdhIzezvaraM vibhuM / dInabaMdhu jagat baMdhu duSTakarma nivArakaM // jagannAthaM janAdhIzaM jAtarUpA bhamIzvaraM / jinaM jIvAdhipaM dhIraM juTitaM ca na mAyayA // dharmAdhIzaM dharAdhIzaM dhAtAraM dhiSaNAdhipaM / zuddhaM buddhaM sadA zAntaM dhIraM vIraM dhuraMdharaM // jhakhadhvaja ripuM dhIraM sarva prANihitaM paraM / sarvamAtrAmayaM dhIraM vaMde devendra vaMditaM // natvA nAbhibhavaM dhIraM RSabhaM RSipUjitaM / nityaM niraMjanaM zAMtaM nItimArga prakAzakaM // akArAkSaraM kartAraM sarvajJaM sarva kAmadaM / zivaM sanAtanaM zuddhaM buddhaM vaMde jagatriyaM // paramAnaMda saMyuktaM pApApetaM mahezvaraM / priyaM pinAkinA saMsevyaM priityaapriitivivrjitN|| TakArAkSara kartAraM ciccimatkAra lakSaNaM / vaMde devAdhipaM devaM sarvabhUta hitaM paraM // phakArAkSara kartAraM phaladAtAramIzvaraM / sarvamAtrAmayaM dhIraM vaMde devaM sadodayaM // ThakArAkSara kartAraM dAtAraM dharma zuklayoH / netAraM mokSamArgasya vaMde tatpada labdhaye // bardhamAnaM mahAbAhu vizvavidyAkula gRhN| vItarAgaM vinirmohaM buddhaM zuddhaM prabhAdharaM // ukArAkSara kartAraM sarva prANi hitaM krN| vaMde lokAdhipaM devaM sarvamAtrA prakAzakaM // bhavyAMbhoruhamArtaMDaM bhAnukoTijitaprabha / bhinnaM rAgAdibhirbhIti nAzanaM bhukti muktidaM // DhakArAkSara kartAraM jJAnarUpaM jgdguruuN| lokAloka prajJAtAraM devaM devAdhipaM vibhuM // mahAdevaM mahAvIraM mAnamAyAdi dUragaM / mithyAmArga nihaMtAraM mInadhvaja nipAtakaM // NakArAkSara dhAtAraM jJAninaM paramodayaM / sAnaMdaM paramAnaMdaM vaMde sarvezvaraM guruM // 174 yazorAziM mahAbAhuM yAJcA sarvapUrakaM / yiyAsArahitaM nityaM nizcalaM lokavatsalaM // 175
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ rajoharaM ramAnAthaM rAjarAjendra sevitaM / riktatA rahitaM pUrNaM dharmarIti prakAzakaM // mahimAmaya maMtra: OM nama: siddham mahAmaMtra hai yaha, japAkara japAkara, OMnamaH siddham OM namaH siddham / rahe smaraNa meM, maMtra yaha niraMtara, OM namaH siddham OM nama: siddham // lokanAthaM mahAzAMtaM laulpatArahitaM sdaa| laMpaTairna kacit labhyaM liMga rUpAdi varjitaM // vazyedriyaM vRSAdhIzaM vAka vAdini bhAsakAM / vizAlAkSaM ca vizvezaM vItarAgaM gataklamaM / / gurudeva tAraNa ko jahara jaba pilaayaa| amRta huA viSa, kara kucha na pAyA // maMtra kI agama hai mahimA dhyAo zAMta hokara, OM namaH siddhama, OM nama: siddham..... zaktimUlaM ca zaktizaM dharmazAstra prakAzakaM / zivaM bhavaM sadAzIlaM zuddha zuklaM prabhAdharaM // pakArAkSara kartAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / sarvamAtrAmayaM dhIraM vIraM vaMde sadodayaM // gurudeva ko jaba nadI meM ddubaayaa| bane tIna TApU, deva yazogAna gAyA // alaukika kSamA ke sAgara, bolo the guruvara OM namaH siddhama, OM nama: siddham .... sanAtanaM sadAnaMdaM sArAsAra nirUpakaM / siddha zuddhaM sadAbuddha pUjitaM sIrapANinA / / siddha prabhu jaise sadAkAla zuddha haiN| vaise hI merA Atama, sadA zuddha buddha hai| svAnubhUti karate hue bolo sabhI nara, OM namaH siddham, OM namaH siddham ..... hariharaM mahAvIraM hAra nihAra saMnibhaM / hitaM hiraNyagarbha ca hIna dInAdi pAlakaM // kSamAdhAraM ramAnAthaM kSAMti rUpaM mahAbalaM / kSiptarAgAdi saMtAnaM kSINamohaM jgdguruuN|| kahane lage eka dina viraU brhmcaarii| kauna sA maMtra hai kalyANakArI // to bole the jJAnI tAraNa taraNa guruvara, OM namaH siddham, OM nama: siddham ..... * iti cintana OMnamaH siddham maMtra AtmA ke siddha svarUpa kA anubhava karAne vAlA viziSTa maMtra hai| apane Atma svarUpa kA bodha na hone ke kAraNa yaha jIva anAdikAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai| eka samaya kI AtmAnubhUti saMsAra ke baMdhanoM se chUTane kA upAya hai| yaha adbhuta kArya OM namaH siddham maMtra ke ArAdhana se hotA hai| 176 177
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAyaka raha Atama sukha pAo OM namaH siddham dhyAna lagAo, zAna meM dekho siddha svabhAva / zuddhAtama se prIti lagAo, zAyaka raha Atama sukha paao|| cetAvanI umariyA pala pala bItI jAye, bhaja lo OM namaH siddhm|| maiM Atama ha siddha svarUpI, saba karmoM se nyArA / bhAva kriyA paryAya bhinna hai, jJAna svabhAva hamArA ...umariyA... kaba se para meM bhaTaka rahe ho, janma maraNa du:kha bhoga rahe ho| bina kevaTa kI naiyA caDhake, bhava sAgara meM DUba rahe ho // Atama se apanI nehA lagAo, jJAyaka raha Atama sukha paao|| OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham... jar3a cetana donoM hai nyAre, yaha nizcaya se jaanaa| saba svataMtra haiM nija sattA meM, jinavANI meM bakhAnA...umariyA... maiM hU~ cetana siddha svarUpI, bhedajJAna kI bhAvanA bhaao| jaDa zarIra pudgala hai nyArA, mithyA zraddhA dUra bhagAo / / zuddhAtama kI zakti jagAo, jJAyaka bana Atama sukha pAo // OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham... bar3e bhAgya mAnuSa tana pAyA,dharma sAdhanA kara lo| ratnatraya ko dhAraNa karake, mukti zrI ko vara lo ...umariyA... Ayu kA nahIM koI bharosA, kauna samaya kyA hove| mohanIMda se jAga re cetana, mUrchA meM kyoM sove ...umariyA... kriyA bhAva paryAya se nyArA, Atama anaMta catuSTaya vAlA / kevalajJAna kI sattA zakti, tIna loka kA jAnanahArA // Atama guNa ko aba pragaTAva, jJAyaka bana Atama sukha paao| OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham OM nama: siddham... dRDhatA dhara puruSArtha jagAo, apanA sumiraNa kara lo| durlabha saba zubha yoga mile haiM, saMyama tapa ko dhara lo ...umariyA... brahmAnanda meM lIna raho nita, karma kaSAya glaao| sAkSI jJAyaka raho nirantara, dhyAna samAdhi lagAo...umariyA... vIrA rAga dveSa ko chor3o, zuddhAtama se prIti jodd'o| para bhAvoM me bhaTaka rahe kyoM, moha rAga meM aTaka rahe kyoN|| para se prIti bhAva haTAo, jJAyaka bana Atama sukha pAo // OM namaH siddham OM namaH siddham OM nama: siddham OM nama: siddham... cintana zAnti kA sthAI sthAna nirmohI AtmA hai| mAyAvI kuTila hotA hai aura bhadra sarala hotA hai| tyAgI hokara jo saMcaya karate haiM ve mahAna pApI haiN| dAna ke binA gRhastha kA ghara zmazAna tulya batalAyA hai| guNoM meM AcaraNa karanA hI dharma hai dayA jaisA koI dharma nahIM, hiMsA ke samAna koI pApa nahIM. brahmacarya ke samAna koI vrata nahIM, dhyAna ke samAna koI sAdhana nahIM, zAMti ke samAna koI sukha nahIM, RNa ke samAna koI du:kha nahIM, jJAna ke samAna koI pavitra nahIM, zuddhAtma svarUpa ke samAna koI iSTa nahIM, pApI ke samAna koI duSTa nahIM, krodha ke samAna koI zatru nahIM aura kSamA ke samAna dUsarA koI mitra nahIM, isaliye sadguNoM ko dhAraNa kara Atma hita karanA caahiye| samyakdarzana pUrvaka uttama kSamA dharma pragaTa hotA hai| 178 179