Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA2tI bhAgyavi. yavidhAtA navabhArata, saradAra vallabhabhAI paTela saradAra vallabhabhAI paTelanA jIvana kArya para AdhArita reDiyo rUpakono saMgraha lekhakaH caMdravadana mahetA, saMpAdakaH kumArapALa desAI prakAzaka: saradAra vallabhabhAI paTelanI 125mI janma jyati ujavaNI samiti gAMdhInagara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA saradAra vallabhabhAI paTela | saradAra vallabhabhAI paTelanA jIvana ane kArya para AdhArita reDiyo-rUpakono saMgraha) : lekhaka : candravadana mahetA : saMpAdaka : kumArapALa desAI : prakAzaka : saradAra vallabhabhAI paTela 125mI janmajayaMtI ujavaNI samiti, gAMdhInagara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Navbharat Na Bhagya Vidhata : Sardar Vallabhbhai Patel Written by Chandravadan C. Mehta Edited by Kumarpal Desai (c) zrI candravadana mahetA smAraka samiti prathama AvRtti : 15 Disembara, 1975 dvitIya AvRtti : 15 Disembara, 2000 kiMmata : AvaraNacitra : prakAzaka : saradAra vallabhabhAI paTela 125mI janmajayaMtI ujavaNI samiti, gAMdhInagara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA oNla inDiyA reDiyoe gAMdhI zatAbdI, anya kAryakramo uparAMta cauda reDiyo-rUpako rajU karI UjavI hatI, ema saradAra vallabhabhAI paTela sAhebanI zatAbdI, bIjA kAryakramo uparAMta A bAra rUpako rajU karI UjavI. saradAra sAhebanA jIvanamAM ghaNI ghaNI ghaTanAo banI, emAMthI keTalIka bahu nahIM jANItI evI ane e dharmaparAyaNa, sukomaLa hRdayanI vyakti hatI, e emanA jIvananuM pAsuM paNa moTe bhAge ajANa, te sAkAra thAya e hetuthI bAkInI ghaTanAo bAra rUpakomAM vaNI che. e lokhaMDI puruSa ane bismArka jevA hatA, e ayogya ane aNachAjatAM vizeSaNone nakAryAM che, ane chatAM emanI saLaMga jIvanakathAne kaDIbaddha AvarI levAmAM AvI che. mArA e be saMjogomAM hAkema eka bAraDolI satyAgraha samaye bAraDolImAM, pachI muMbaImAM kaoNMgresa patrikAnA saMcAlanamAM amArI nAnakaDI, mIThI bherubaMdha ToLInA rAhabara, ane pachI oNla inDiyA reDiyomAM huM nokarI karato hato, tyAre braoNDakAsTiMga khAtAnA e amArA minisTara-ema vIsa bAvIsa varSamAM emanI nikaTamAM AvavAno paricaya; emAM ame kyAMya emane krUra, kaDaka ke lokhaMDI hRdayanI vyakti tarIke joyA-jANyA nathI. vAtsalya ja pramANyuM che. emano dharmagraMthomAM bhaktibhAva ane emanI IzvaramAM athAga zraddhA, emanA patromAM temaja jela daramiyAnanI noMdhomAMthI jANavA maLe che. AvI eka vyaktine A rIte aMjali ApavAnI mane taka maLI e mATe huM mArI jAtane dhanya mAnuM chuM. evI taka ApavA mATe AkAzavANInA adhikArIono huM AbhAra mAnuM chuM. A pragaTa karavA mATe saradAra vallabhabhAI paTela janma zatAbdI samitino paNa huM atyaMta AbhArI chuM. zALAomAM AmAMthI moTA bhAganAM rUpako bhajavI zakAya evAM che. jemane e bhajavavAM hoya emane mArI rajA levAnI jarUra nathI, eTale bhajavaze to saradAra sAhebane kaMIka nyAya maLaze. Disembara, 1975 - candravadana mahetA rASTraniSTha ane karmaniSTha saradAra navabhAratanA bhAgyavidhAtA evA saradAra vallabhabhAI paTelanI sarvatobhadra pratibhAne darzAvatAM A bAra rUpako emanA jIvananAM aneka pAsAMone pragaTa kare che. saradAra vallabhabhAI paTelane gaLathUthImAM kevA saMskAro maLyA hatA te 'zetaraMjano dAva' e prathama rUpakamAM darzAvyuM che. emAM vallabhabhAInA pitA jhaverabhAInuM svataMtratA mATe jhajhumanArA vicakSaNa mAnavI tarIkenuM pAsuM pragaTa thayuM che. saradAra paTelanA jIvanane bAvIsa varSa sudhI najIka rahIne jonArA samartha nATyapuruSa candravadana mahetA dvArA A rUpako AlekhAyAM che. I. sa. 1928mAM bAraDolI satyAgrahamAM zrI candravadana mahetAe kArya karyuM. e pachI emaNe AjhAdInI caLavaLa samaye bhUgarbha pravRttiomAM sakriya rasa laIne kaoNMgresa buleTinonuM prakAzana karyuM hatuM. A caLavaLanuM netRtva saradAra vallabhabhAI paTela saMbhALatA hatA. e pachI oNla inDiyA reDiyomAM zrI candravadana mahetA kAma karatA hatA tyAre bhArata sarakAranA prasAraNa maMtrI tarIke zrI vallabhabhAI paTela hatA. Ama candravadana mahetAne vallabhabhAInI pratibhAno nikaTano anubhava hato ane emaNe saradAra vallabhabhAI paTelamAM rahelI AMtarasUjha, rAjakAraNane paNa dharmakArya mAnavAnI emanI vRtti tathA emanI AtmasamRddhi pratyakSa nihALI. saradAra vallabhabhAInA vyaktitvanAM zrI candravadana mahetAe anubhavelAM pAsAMo AmAM AlekhyAM che. IzvaramAM agAdha zraddhA, pIDito mATenI saMvedanA, emanuM vAtsalyapUrNa hRdaya, dezane mATe karelo tyAga A badhI bAbatone sacoTa saMvAdayukta rUpako dvArA darzAvI che. - saradAra vallabhabhAInA pitA jhaverabhAI bhaktiparAyaNa, niSThAvAna ane bIjAne madada karavA tatpara vyakti hatA. emaNe 1857nA svAtaMtryasaMgrAmamAM paNa bhAga lIdho hato ane holkara rAjyanA e kedI banyA hatA. holDaranA rAjavI zataraMjamAM khoTI cAla cAlatA hatA tyAre kharI cAla jhaverabhAIe sUcavI hatI ane tethI emane kedamAMthI mukti maLI hatI. A prasaMgane prathama rUpakamAM vaNI levAmAM Avyo che. vALAnA jIvaDA kADhatAM ke 5
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ page phollo thatAM enA para nastara mukAvatI vakhate vallabhabhAImAM rahelI sahanazIlatA ane dhyAna kendrita karavAnI adbhuta dRDhatAno paricaya maLe che. kheDAnI mahesUla laData, borasadanI laData ane pachI bAraDolInI laData - ema traNe laDatamAM vallabhabhAIe prajAnA vIratvano paricaya karAvyo. A rUpakamAM vacce vacce vallabhabhAInAM udgAro mUkIne emanA khamIravaMtA vyaktitvane pragaTa karyuM che. A bAraDolI bhAratakI tharmopolI" nAmanA rUpakamAM nATyakAra candravadana mahetA vallabhabhAInI vizeSatA darzAvatA Alekhe che : khuzAlabhAI : mULa vAte saradAranuM hADehADa kheDUtanuM. gAMdhIjIe 1917mAM eka ja zabdamAM saradArane hindustAnamAM kheDUtanuM sthAna samajAvI dIdhuM. saradAra zAnamAM samajI gayA. eTale kheDUtanI sevA karavAnI taka pahelI kheDAnI mahesUlI laDatamAM sAdhI, pachI borasadamAM, ane trIjI bAraDolImAM. pUrva avasara UjavI, kheDUto ane khetInA rahasyane upaniSada racyuM. e te kevA moTA AcArya ! mArakaMDa : A emanuM eTale ke vallabha upaniSadanuM eka sUtramaMDaLa : "AkhuM jagata kheDUta upara ja nabhe che. ane sauthI vadhAre julama kheDUta sahana kare che. sarakArane nAme game te eka dhagaDu AvIne ene dhamakAvI jAya; gALo bhAMDI jAya , veTha karAvI jAya; sarakAra dhAre eTalA karano bojo kheDUta upara nAkhe, varasonI mahenata pachI jhADa uchere, e upara vero, kUvo khodI pANI le e upara vero, kheDUta pAse vIdhuM jamIna hoya, pAchaLa baLada rAkhato hoya, bheMsa pALato hoya, khAtara-paMjo karato hoya, varasAdamAM ghUMTaNabhara pANImAM vIMchInI sAthe ramata karI hAtha nAMkhI, bhAta vAvato hoya, devuM karI bI vAve, bairAM-chokarAM sAthe je Uge te vINe, gAllI rAkhe, emAM nAMkhI e vecI Ave, Dhora sAthe Dhora jevA thaIne rahe. emAMthI pAMca-pacIsa maLe, eTalA upara sarakArano lAgo ! kheDUta DarIne du:kha veThe, uparathI jAlimanI lAto khAya, evA kheDUtone rAMkaDA maTADI UbhA karuM, UMce moDhe pharatA karuM, eTaluM karuM to mAruM jIvyuM saphaLa mAnuM." rUpakamAM prasaMgone upasAvavA mATe pRcchaka ane zAstrIjI , ziSya ane zikSaka, kavi ane mAyA jevAM pAtro racyAM che. e dvArA prasaMgonuM Alekhana karavAnI sAthe saradAranI pratibhA paNa darzAvI che. saradAranA kaTAkSane darzAvato A saMvAda emanI pratibhAne pragaTa kare che : pRcchaka : saradAra sAhebanA kaTAkSane to koI nahIM pahoMce. zAstrIjI : kaTAkSamAM kaDavAza paNa hoya, paNa kaDavAza vinAnA hAsyanI paNa kaMI ochI noMdhaNI nathI. te paNa ApaNe joIzuM, paraMtu satya kathanamAM emane koI na pahoMce. mahArASTramAMthI tAmilanADumAM gayA, tyAM gujarAtI hindImAM bolyA. tyAMthI bihAranA kheDUtonI pariSadamAM gayA. rAjendraprasAda pathArIvaza hatA. tyAM sabhAmAM viSayavilAsamAM paisA barabAda karanArA jamInadAro mATe, kisAnanI pAmaratA mATe, ane strIono parado, te puruSa ane strIo vacce nahIM paNa strI ane strI vacce, e traNa vAto upara TIkA hRdaya soMsarI bhASAmAM kahI. pRcchaka : emAMthI thoDI vANI to saMbhaLAvo. zAstrIjI : saradAra kahe che - strIone paradAmAM rAkhI tame ardhagavAyuthI pIDAo cho. vaLI kahe, e paradAmAMthI bahAra Ave to tame kevA gulAma cho, e e joI jAya ethI tame Daro cho. mAruM cAle to e bahenone kahuM ke tame AvA vhIkaNa bAyalAonI strIo banavA karatAM, tamArA dhaNIne cheDA phADI Apo to sAruM. saradAra vallabhabhAInA jIvanakArya vize keTalIka khoTI sarakhAmaNIo paNa thaI che. emAMthI sauthI vadhu pracalita sarakhAmaNI jarmanInA bismArka sAthe karavAmAM AvI che, paraMtu A sarakhAmaNI keTalI khoTI che te paNa candravadana mahetAe darzAvI che. bismArka potAnI lazkaranI baMdUkanI aNIe rAjyone tAbe karyA hatAM. je gAma enA lakarane khAvA na Ape tevAM gAmone bALyAM hatAM. enA rUMverUMve sattAno cakacUra nazo hato. ene phrenca prajA pratye dhRNA hatI ane saradAre je rIte rAjavIonuM rAja lIdhuM ane chatAM emano prema saMpAdana karyo evuM zatru pratyenuM prema-audArya bismArkane
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahotuM. jo bismArkane AvuM thayuM hota to eNe keTalAyane phAMsIe caDAvyA hota ke topathI uDADyA hota. A bAra rUpakomAM saradAra paTelanI daDhatA, namratA, mAnavatA ane rASTra mATenI tyAgavRtti jovA maLe che. AmAM saradAra paTela pAtrarUpe AvatA nathI tema chatAM judAM judAM pAtro dvArA saradAra jIvaMta bane che. Ane mATe judA judA varganA ane judI judI bhASA bolatAM pAtro emaNe sajya che. A pAtro taravarATabharyA, mArmika saMvAdo bolatAM ane kathAvikAsa sAdhatA jaNAya che. A bAra rUpakomAM samartha nATyapuruSa candravadana saradAra paTelanI rASTraniSTha ane karmaniSTha pratibhAne upasAvI zakyA che. A rUpako paccIsa varSa bAda saradAra vallabhabhAI paTela 125mI janmajayaMtI ujavaNI samiti dvArA prakAzita thAya che tyAre AnaMda anubhavuM chuM. Ano udArabhAve kaoNpIrAiTa ApavA mATe zrI aruNa zrophano ane A prakAzana mATe satata utsAha dAkhavanAra yuvAsevA ane sAMskRtika pravRttionA utsAhapreraka kamizanara zrI aniza mAMkaDa ane zrI jitendra ThAkarano AbhArI chuM. nizALa ane kaoNlejamAM bhajavI zakAya tevAM A rUpako saradAra vallabhabhAI paTelanA virATa vyaktitvano kiMcita sparza karAvaze, tema mAnuM chuM. 5 Disembara, 2OOO - kumArapALa desAI arpaNa mArA eka samayanA vidyArthI zrI bipIna DAhyAbhAI vallabhabhAI paTelane candravadana mahetA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. zetaraMjano dAva 2. vidyAbhyAsa ane vakIlAta 3. sahanazakti 4. maniSApilITI anukrama 5. satyAgraha : kheDA ane nAgapura 6. borasadanA saradAra ane haiDiyA vero A bAraDolI - bhAratakI tharmopolI 7. 8. bhaktajana vallabhabhAI mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 10. 11. haidrAbAda ane... 12. saravaiyuM ane vidAya thoDA vilinIkaraNanA kissAo 10 - " x 4 7 4 5 127 146 164 182 199 217 11
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zetaraMjano dAva ; pAtro : copadAra, mahArAjA, karnala, jhaverabhAI (mahArAjA. holDaranuM dIvAnakhAnuM) copadAra : jI, sarakAra ! aMgreja aphasarasAba milaneka A rahA hai... mahArAjA : achA-pahelAM ahIM zataraMja kA Tebala bijhAvo, aura kasuMbA pInakA intajhAma karo. (karnala praveze che.) karnala : naoNTa nesesarI yaoNra hAinesa amerA hindI gujarAtI acchA nahIM, magara maya thorA thorA bola sakatA huM. mahArAjA : DajhanTa maeNTara, AIe, Aie karnala sAba, guDa ivaniMga. karnala : Apa takalIpha maTa lo, dekho ye baoNTala, Apaku prejhaMTa. mahArAjA : theMksa. hAM e kyA cIjha hai ? karnala : ye skaoNca he skaoNca skaoNca viskI Apa rakhiye aura inakA TesTa karIe. ApakA kasuMbA mane bahuta pIyA he. mahArAjA : hAM, ye to sahI bAta hai. karnala : nahIM, mane jodhapura meM bhI pIyA, jayapurameM bhI tharo thoro cAkhyo che, ahamadAbAdamAM bhI kucha na kucha pIdho che, ane indoramAM..
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zetaraMja no dAva navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : are vAha karnala TaoNmasana sAheba, Apa to judI judI jabAna paNa bolI zako cho, emAM gujarAtI, mAravADI paNa bolo cho. karnala : mahArAjA holkara sAheba, bepAra karavo hoya to deza dezanI jabAna jANavI ja joIe. huM ahamadAbAdanI kaeNmpamAM hato tyAM thoDuM thoDuM gujarAtI hue sIkhI lIdho. mahArAjA : huM sIkhI gayo. yA to meM sIkhI lIdhuM, ema kaho. karnala : theMksa ! theMksa, Apa mArA bhASAnA guru eTale Apane ApavAnI A baoNTala da da dakisanA... bheTa-inAma (hIhI) mahArAjA : parajhanTa, (hI hI) dakSiNA ! karnala : yasa, yasa, prejhanTa. mahArAjA : udhara rakho. hAM-to ye skaoNca he. karnala : Aja ye cakko, hamArA mulakameM skoTalenDa nAme eka riyAsata che. tIdhara A skaoNca-viskI banatA he, Aja enI lijjata cAkho. hamAro khyAla evo che ke Apa ApanA kedakhAnAmAM pahereja rAkho. ora bhAre dekharekha rAkho. cAlAka che. kabhI bhaga na jAya, ApanI hadamAMthI pakaDyo che. mahArAjA : nahIM nahIM, ema to bane ja nahIM. are kauna che. jAo nIce, ora sAbakA yadI ku laI Ao. hAM - amAre tyAM bhoMyarA che. ene bhoMyarAmAM dATI daIzuM. khAvAnuM ApyA karIzuM, na sUraja, na koI saMbaMdha, phakta havA, havA ja. karnala : phekaTa thorI thorI havA. hI hI hI, basa, thorA vakhatamAM to eno jora bhAMgI jAze. ane ane e aradho nabalo pana thaI jAze. (kedIne lAvavAmAM Ave che. eTenzAnanA avAja , salAma ane sainikanAM pagalAM) ThIka che. Tuma paheragIra ! aba jarA dUra khaDe raho. mahArAjA : nahIM nahIM. kadIku ahIM rahene do. ora tuma nIce khaDe raho. hamArA mulkamAMthI yA rAjamahAlathI koI nAsI jaI zakatuM ja nathI. zuM nAma tAruM ? are kauna he. copadAra : jI. mahArAjA : are zetaraMjanuM Tebala goThavyuM paNa zetaraMjanA mahorAM kyAM che ? jaldI lAvo, ora karnala sAhaba ! e ApakA kAca kayasA pIvAnA hotA hai, ye batAvo. karnala : Apa kayadI sAthe jarA vAta karo, eTale enI taiyArI karuM chuM. mahArAjA : kadI ? kema javAba nathI ApatA ? kedI : Ape mane javAba ApavAno moko ja kyAM Apyo hato ! mAruM nAma jhaverabhAI. mahArAjA : jhaverabhAI ! kyAMnA cho ? navajuvAna ! A baLavAmAM bhAga lo cho ? mahArAjA : acchA, acchA, paNa Aja Apa ekadama gujarAtI bhASAmAM kema bolavA mAMDyA cho ? karnala : rahasya. sikreTa-bheda. nIce huM eka prisnara lAvyo chuM, mahArAjA holkara ! mahArAjA : prisanara-kayadI ! karnala : kayadI. e gujarATI che, jAlima che, bAkI che, Denjarasa che, cAlAka che, hoziyAra che. mahArAjA : ho, hA, kahAM pakaDA ? karnala : yora hAinesa, jarA joI lo-ene ja pUcho. e bevaphA che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA kedI kedI : ame gujarAtanA, karamasadanA. karnala ! eTale ja to meM yaoNra hAinesa ! ApanI sAme gujarAtImAM vAta karI. vaoNTa ijha dhisa karamaseDa ? kedI : karamasada ijha e TAuna. karnala : o - to tane aMgrejI paNa AvaDe che ! : tamane gujarAtI AvaDe to amane aMgrejI na AvaDe ? mahArAjA : baDA teja svabhAva che juvAna ! : mahArAjA , juvAna hoya eno svabhAva to teja hoya ne ? karnala : eTale to yora hAinesa ! huM ene ApanI sAme lAvyo chuM. lyo hAinesa A tamAro glAsa , Drika. sipa iTa. mahArAjA : skaoNca pIvAnA A hamArA prathama ja paricaya che. u- jarA jalada to hayakarnala : evA traNa jalada pIzo pachI jozo nazA khumAranI lijjata. mahArAjA : to have ApaNe ramata bImata zarU karIe ke ? karnala : hA, hA. te pahelAM A kayadInA kAgaja vigerA Apa joI lo. mahArAjA : bolo, jhaverabhAI ! tamane kyA gunA kiyA haya. karnala : yaoNra hAinesa, A jhaverabaoNya nimakaharAma haya-e dezadrohI haya. kedI sAheba ! jhaverabaoNya nahIM, jhaverabhAI-baoNya eTale chokaro, bhAI eTale bradhara. karnala : DonTa TrAi hubI Tu phlevaramAi baoNya ! trIsanI nIce to to tuM chokaro nahIM to zuM buDho ! yu TreiTara. yora hAinesa ! A TheTha karamaseDathI jhAMsI zaheranA pAdara zetaraMjano dAva para pahoMcyo hato. A myuTinI calA emAM eNe jhAMsInI rAnIne madada karI. tyAMnI phojane madada karato hato. mahArAjA : e ekalo ? karnala : nahIM, koI kUca evA ja sAthIdAro hatA. e badhAne eNe nasADI mUkyA. e pakaDAI gayo. tapAsamAM enI AkhI cAla jANavAmAM AvI. kaMpanI sarakAranuM rAjya uthalAvI pADavAno eno irAdo hato. mahArAjA : te gujarAtathI TheTha jhAMsI sudhI javAno zo muddo ? jhaverabhAI ! kedI : amAre gujarAta zuM ke jhAMsI zuM amAre mana to eka hindustAna, eka deza. karnala : dekho, to tuM guno kabUla kare che ? kedI : gujarAtathI jhAMsInA pAdara upara javuM e kaMI guno kahevAya? amArA gujarAtamAM suratamAM zarAphI peDhI che, AtmArAma bhUkhaNavAlA. emanI zAkha AkhkhA hindustAnamAM, paisAnI dhIradhAra, game tevI hUMDI svIkAre, vaTAvI Ape. mahArAjA : bhukhaNavAlAnI to bahu zAna, bahu AbarUkedI : AkhA hindustAnamAM enA ADatiyA, munImo phare, eTale e guno kahevAya ? bahu lAMbI vAto nA kara. yora hAinesa ! A phAilamAM enI sAmenA purAvA, briTiza kupanI sarakAra sAmenI enI cAlabAjI, plAna, vagerenA ghaNA kAgajo che. Apa jojo. Apa to kuMpanI sarakAranA vaphAdAra mitra cho. eTale enI pUrI tapAsa karI ene sakhata sajA karajo . myuTinI eTale ke sipAIonA baLavAmAM eno sAtha sAbita thAya to ene jiMdagI sudhI ApanA kedakhAnAnA bhoMyarAmAM pUrajo. karnala
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zetaraMjano dAva navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : paNa karnala TaoNmasana ! tame ja e kissAno nikAla kema nathI karatA ? kalakattAnA gavarnara sAhebane soMpI done. karnala : yora hAinesa ! e nAsato-chupAto pharato, eTale enI giraphatArI ApanI sarahadamAM karavAmAM AvI. eTale nyAyane khAtara ame ene ApanI sAme lAvavAnuM TharAvyuM, ane Apa to kaMpanI sarakAranA mitra cho. mahArAjA : ThI...ThIka, joIzuM. cAlo Aje have karnala, tame pahelI cAlu cAlo, ane zarUAta karo. karnala : Tu yaoNra heltha ! yaoNra hAinesa - sipa iTa. mahArAjA : hA hA, amane lAge che ke A pINuM amane mAphaka to che ja. karnala : jema jema pIzo tema tema Apane gamaze ja, lyo, A mAro muva. A ramata to eka greTa ramata che. mahArAjA : yasa, yasa. karnala : ame ene cesa kahIe chIe. yuropamAM e zodhAI na hota to ame ahIM amAra vakhata kema gujArata ? kedI : beadabI mApha. paNa mahAzaya ! A zataraMjanI ramata hindu stAnamAM zodhAI hatI. mahArAjA : A mAro muva, karnala , ThIka, to jhavera - tuM vaLI zataraMjanI ramata viSe paNa jANe che ? karnala : Du yu no yaMga gAI ! hijha hAinesa malhArarAva holkara AkhA mulkamAM sauthI sArA A ramatanA jANakAra che. kedI : kabUla, meM to A ramatanA itihAsa vize vAta karI. 'caturaMga' nAme amArA bhAratamAM A ghaNAM kALathI jANItI ramata hatI, ane che. mahArAjA : saoNrI ! karnala ! paNa A bAbatamAM kadI kahe che te vAta sAcI che. bAdazAha akabara to jIvatAjAgatAM pyAdAo sAthe ramata ramatA. karnala : A mAro muva, mahArAjA ! paNa ATalA Tebala upara jIvatA mANasone pyAdA tarIke kaI rIte ramI zakAya ? mahArAjA : A mAro muva. karnala ! tame phatepurasikI jAo to jojo. darabAranI beThaka sAme sundara vizALa cogAnamAM bAdazAhanA bAMdI banTIjano cokaThAmAM UbhA rahetA - bAdazAha ane begama uparanI beThakamAM besI ramato ramatA. A hisTarI che. karnala : saoNrI, e meM nathI vAMcI - lyo A mAro muva. mahArAjA : o ema, to ame A ghoDI - kedI : mahArAjA sAheba ! beadabI mApha, paNa Apa ghoDI na calAvaze. hAthIne khaseDo. A aMgrejoe jiMdagImAM hAthI ahIM ja hindustAnamAM joyA, eTale enI cAlamAM emane samajaNa nahIM paDe. karnala : vaoNTa ! mahArAjA : barAbara che. kadI ! tuM zataraMjano itihAsa to jANe che, paNa zataraMjanI ramata paNa jANe che. kedI : Apa nAmadAra to mulkabharamAM zataraMjanI ramata ramavAmAM prakhyAta cho. huM to ApanI AgaLa kaMI visAtamAM nathI. karnala : vela, vela, A mAro muva. kedI : to mahArAja ! karnala sAhebanI ghoDI UMcakI lyo eTale ramata patI gaI. mahArAjA : barAbara ! zAhabAza, zAhabAza. Aje to jhavera, te mane jitADI Apyo.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA T karnala : dha gAi ijha mAiTI klevara, cAlo, eka bIjo Driksa, kema kevo lAgyo ? mahArAjA : pINuM to sAruM che. cAlo, eka pharI ramata mAMDIe. karnala : mApha karajo, yaoNra hAinesa. Aje mAre ghaNAM kAma patAvavAnAM che, eTale bIjI koI vakhata ramIzuM. have huM jaIza. paNa A kedIno nikAla karajo. nIcethI huM amArA gArDa pAcho leto jaIza. kaho to rAkhato jAuM. mahArAjA : nA, e nAsI nahIM jAya enI huM khAtarI ApuM chuM. karnala : hajI baLavAnA bhaDakA pUrA zAMta thayA nathI, tyAM sudhI AvA cAlAka ane jokhamakAraka kedIne jAptAmAM rAkhavA sArA, ane vaLI A kAgaLiyAMomAM ene sajA karavA mATe pUratI sAbitIo che e Apa ja jozo. mahArAjA : ThIka, ThIka. karnala : e zetaraMja ramI jANe che, eTale cAlabAjI karI nAsI nahIM jAya te Apa jozo. kedI : karnala sAheba ! aMgrejo ThIka pramANamAM sporTsamena kahevAya che. to Apa mArI sAme eka ramata ramo. : tame kadI cho. huM tArI sAthe nahIM ramuM. kedI : are karnala sAheba ! A to ogaNIsamI sadI cAle che - 1858, paNa lagabhaga savAso-doDhaso varSa pahelAM ApanA bApadAdA hindustAnamAM krikeTa ramatA te kedIo sAthe ramyA zetaraMjano dAva karnala : vaoNTa nonasensa ! kedI : suratamAM 1721mAM - aMgreja cAMciyAo joDe teo jelamAM hatA tyAre. mahArAjA : A to kaMI tuM ajaba vAta kare che. krikeTa ? e kevI ramata ! mayadAnI ramata che ? kedI : jI, eka jamAnAmAM Apane tyAM paNa sArI rIte ramAze, jojo. : pAko topacI che. bhArenI pheMka mAre che A. kedI : karnala sAheba, mi. je. esa. koTana sAhebano eka kAgaLa che, emAM A hakIkata che. karnala : nonasensa, nonasensa. cAlo yora hAinesa, guDa bAi eNnDa hepI DrImsa, A cAlAka kedI upara pAkI najara rAkhazo. mahArAjA : hA, hA, tame ciMtA na karo. kedI lAge che to hoziyAra paNa enI huM barAbara khabara rAkhIza, guDa bAi. karnala : enA cabarAkiyA svabhAvane laI, have Apano samaya to jaze. jelamAM rAkhajoane nahIM game tyAre ene bahAra bolAvI vAto karajo. paNa saMbhALajo. ghaNo jokhamakAraka mANasa che. mosTa Denjarasa, bAi bAi. mahArAjA : A tamArI bATalI, karnala sAheba ! karnala : nA nA, e to Apane bheTa ApavA ja huM lAvyo hato. Apane gamI hoya to jaNAvazo. huM bIjI mokalAvIza. guDa nAiTa ! (jAya che.) mahArAjA : vaeNksa e laoNTa, guDa nAiTa. karnala TaoNmasana ! are koNa che ? copadAra : (jarA rahI praveze che) jI mahArAja ! hato,* * hisTarI oNpha inDiyana vaoNrsa : bAi klemanTa DAuniMga, prakAzaka : hamparI silaphorDa, oNksapharDa yunivarsiTI presa, muMbaI, madrAsa, laMDana, 1924. pAnuM 189. krikeTa ramata 172 1. surata, Agra pAireTa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : dekho. karnala sAba gaye, ora inakI sAtha AnevAlA gArsa saba gaye ? jaldI jAo-dekho. copadAra : mahArAjA ! karnala sAhaba khudakA ghoDA para gaye. sAthameM do ghoDesavAra thA, vo bhI gaye. tIsarA thoDA thA, inaku bhI le cale. mahArAjA : acchA, jAo to jhaverabhAI. tamane ghoDA para lAvyA hatA, kedI : jI mahArAja ! mahArAjA : te tamane ghoDesavArI paNa AvaDe che ? kedI : mahArAja, nahIM to lAMbI musApharI zI rIte thaI zake ? hA jI, ghoDesavArI paNa jANuM chuM. mahArAjA : jhaverabhAI ! Ama Avo. beso. ahIM mArI sAme beso. beThiyenAM karnala to gayA - A phAilamAM to kisama kisamanI vAto haze ! tame aMgrejonAM khUna karyA che, emanI dolata lUMTI che, jhAMsInI rANIne e dolata suparata karI che, ghaNuM ghaNuM lakhANa haze ! nirAMte vAMcIzuM, paNa mane kaho - tame zuM karo cho. sAcI hakIkata ja kahejo. kedI mahArAja ! huM to kheDUtano dIkaro chuM. ame paTela, asala kahe che paMjAbathI gujarAtamAM roTalo kamAvA AvI caDhelA. thoDI jamIna che temAM khetI karI jANIe chIe. AmAM to ghaNuM juThANuM lakheluM che. mahArAjA : adako pramANika dhaMdha. kheDUta to jUThuM bole ja nahIM. ane corI lUMTaphATanA dhaMdhA kare ja nahIM. kedI : e ApanI mAnyatA taddana sAcI che. mahArAjA : pahelAM e kaho ke zataraMja kyAM zIkhyA, ane A badhI mAhitI tame kyAMthI jANI ? jhaverabhAI ! zetaraMjano dAva kedI : mahArAja ! kheDUtanI pothI te kudarata. upara AkAza ane nIce dharatI, AkAza paNa jAta jAtanuM zikhavADe, roja ne roja navuM navuM zikhavADe. ane dharatI paNa ema ja. cAre mosamamAM bhAtabhAtanuM zikhavADe. emAM AMkha kAma lAge. ane bIjI indriya te kAna. cAre kora kAna saravA rAkhIe to jAta jAtanuM sAMbhaLavA maLe. mahArAjA : saravA eTale ? kedI : jAgrata, mahArAjA holkara ! jAgrata. sAMbhaLavuM ghaNuM. pachI emAM sAcuM keTaluM ane sAruM keTaluM, e tapAsavA buddhibaLa kAme lagADavuM. to ApoApa ghaNI vAtonI jANa thAya, ane samajaNa paNa paDI jAya. mahArAjA : vAha vAha jhaverabhAI ! tamArI takedArI, hoziyArI joI huM bahu khuza thayo chuM. tame mane ramatamAM paNa jitADI dIdho. kedI : ApanI maherabAnI mahArAja zetaraMja to ame bahu ramIe. paNa amane nAnakaDA pATiyA upara zetaraMja ramavI na game - moTAM khetaro joIe, khetaro eTale kSetra - mahArAjA : samajuM chuM. asala tame paMjAbanA, pAMca nadIonA jaLapravAhanA vatanI, eTale khetImAM rasa, jamInamAM prema, kedI : jamIna, amArI mA. dharatI mA. mahArAjA : to tame jhaverabhAI, A baLavAne paMthe kAM caDyA ? kedI : mahArAja, baLavo to aMgrejoe kahyo. emanA dezamAM rAjasattA sAme baLavo nathI thayo ? Apa emanA vaphAdAra mitra rahyA eTale mArAthI vadhAre kazuM bolAya nahIM. mahArAjA : jhaverabhAI ! tame svataMtra cho. mArA mitra cho. tamane amAruM abhayavacana che. tame je kaMI gunA karyA hoya te mApha che. bolo.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zetaraMja no dAva 13 navabhAratanA bhAgyavidhAtA kedI : meM nAmadAra mahArAjA ! kazA ja gunA karyA nathI. hA, jhAMsInI rANIne dolatanI madada karI che. sarasAmAnanI madada karI che. amArA pradeza sAthe emanA rAjyano jUno saMbaMdha che. ane uparAMta - mahArAjA : uparAMta - bolo. kedI : e rAjya aMgrejI kaMpanI sarakAra sAme mAthuM UMcakyuM, ethI ame enI madade doDyA. mahArAja , kSamA karo to be vAta mahArAjA : jhaverabhAI, kSamA. tame mArA mitra cho, kaMI paNa kahI zako cho. kedI : mahArAjA sAheba ! rAjya rAjA kare, rAjya prajA kare, te samajAya; phrAnsa dezamAM rAjAoe rAjya karyA, prajAe cUMTelAoe rAjya karyA. evuM ja kaMI khuda iMglenDamAM paNa thayuM. Apa to duniyAno itihAsa jANatA ja hazo. ahIM rAjAonuM rAjya, rAjavaMzanuM rAjya, paNa iMglenDathI eka vepAra karavA AvelI kaMpanInuM rAjya ! e sarakAra banI bese, e ApaNA rAjA-rANIone gAdI uparathI phojanI kumaka laI uThADI de - enuM rAjya te kema sAMkhI levAya ? mahArAjA : jhaverabhAI ! tamAro A muddo mAre gaLe Utaryo. hA, A eka kaMpanI, Tomasana ANI kaMpanInuM rAja hI hI hI. kedI : enI sAme ja amane vAMdho ane te kaMpanImAM paNa eka paNa hindI nahIM. paradezI kaMpanI. vepAra paNa kare, sAthe rAjya paNa kare. ene ApaNI jamIna, ApaNA kheDUto, ApaNA vepArIo, ApaNA prajAjanonuM hita kyAMthI sUjhe ? mahArAjA : lAkha TakAnI vAta kabula karuM chuM paNa zuM thAya ? ApaNAmAM kusaMpa. kedI : mahArAjA ! A deza mATe e ja sanAtana satya che. kyAMka kyAre deza eka hato. jamAnA pahelAM, pachI mogalo AvyA, tyAre paNa deza eka thayo hato. paNa mogalo, e bahAranA. te ahIM potAno deza mAnIne rahyA. A to juThThA, cora, lebhAgu vepArIo, Daca, pharaMgA, phirAMsI prajAonA duzmana. emane vyApAramAMthI kADhayA, ApaNo vyApAra paNa jhUMTavI lIdho ane have phojo vadhArI Akho deza tAbe karaze, ane ApaNa saune bhUkhe mAraze. mahArAjA : tamArI vAtanI sAme mArI pAse koI dalIla nathI. kedI : mahArAja, chellAM so varSano itihAsa juo. Apane tyAM to noMdhapatro haze. hindustAnanAM keTalAM rAjyo A kaMpanI sarakAre ohiyA karI lIdhAM. dilhInI gAdI, AudhanI gAdI, gaNyA gaNAya nahIM evaDAM rAjyo kabaje karyA. mahArAjA : ane aDhaLaka daulata. kedI : ane aDhaLaka daulata. khoTAM tahomatanAmAM eno tAjo dAkhalo A khoTA sahIsikkAvALA dastAvejo . meM khUna karyA ! meM aMgrejonAM khUna karyo ! are khUna karavAno hota to A karnala TaoNmasanane ja nahIM mArata - paNa nA, eka aMgrejanuM khUna karavA thakI kaMI kaMpanI sarakAranuM rAjya nAbUda thavAnuM nathI. emanI dhIkatI kamANI upara kApa mUkavo joIe. mahArAjA : tamArA badhA ja goSThI sAcA che. agadI kharA ja che. paNa have saMjoga evA badalAvA mAMDyA che. kedI eTale ame thoDA juvAniyAo jAgyA. jhAMsInI madade gayA. paNa dezamAM pAko saMpa nahi eTale dAva avaLA paDyA. Aje koI rANA pratApa ke chatrapati zivAjI hota to emane mArI jhUDI kADhata. zivAjInI zakti auraMgajheba sAme vaparAI gaI. pachI A paidhyA, ane emano pAko sAmano karavAvALA koI rahyA nahIM.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zetaraMjano dAva 15 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : tamArA zabdezabda sAcA che. vAMka amArA rAjAono che. sau sau potAnI nAnI nAnI riyAsato sAcavavA besI gayA kedI : mahArAja, kSamA karazo. mahArAjA : jhaverabhAI, meM agadI kahyuM ne ke tame amArA mitra cho. game te chUTathI bolI zako cho. ahIM ApaNe be ja, ekalA chIe. bolo. kedI : A bATalI pheMkAvI do. mahArAjA : skaoNca ! kedI : jI, A skaoNca. A skaoNca eTale viskI, ane skoca eTale emanA eka paragaNA skoTalenDanuM lazkara. skaoNcalenDanI phoja to ahIM bahu nathI AvI. rakhene e pradeza paNa hindustAnano bhAga mAMge eTale moTe bhAge ApaNe ja paise A kaMpanI sarakAre bhADUtI phojo rAkhI kukarmo karyA. rAjyo jhUMTavI lIdhAM. emAM A skaoNcanI bATalIo, Apane tyAM to hajI eka ja AvI che paNa te kALe ApanA rAjyamAM hajAro bATalIo Avaze - mahArAjA : ema ? hajAro ? mahArAjA : tamArI vAta taddana kharI che, meM zarUAtamAM pIdho pachI mane thoDI vAra zataraMja ramavAmAM jarA gAphelapaNuM lAgyuM. kedI : nahIM to mahArAjA ! Apa khoTI cAla cAlo zenA ? Apa to ramatanA eTalA badhA jANakAra - mahArAjA : tyAre tame mAre mATe paNa jANatA hatA ? kedI : hA, mahArAjA ! rAjaramata paNa eka moTA pAyA uparanI zetaraMja che. sirAjudaullA, udha, dilhInA takhta vizenI kaMIka vAto ameya sAMbhaLI hatI. mahArAjA : tamane enI kyAMthI khabara paDe ? kedI : mahArAjA ! A dezamAM vAtane prasaratAM vAta lAgatI nathI. ApaNA dezamAM sAdhusaMtono toTo nathI. e loko hararoja lAMbA pravAso kheDe. jAtrAo karyA kare, sAthamAM dorI loTo, laMgoTI ke lUMgI, kaMI gumAvavAnuM nahIM ane dANAdUNInI to hajI A dezamAM taMgI paDI nathI. paNa have paDaze. mahArAjA : ema - tame ema mAno cho ? kedI : khetIne nahIM luMTe, paNa khetI karanArAo upara bhAre karabojo nAMkhaze. A aMgreja prajA eTale zuM - ane emAM A kaMpanI sarakAra eTale to vepAra ja - vepAra ja kare. mahArAjA : tamane eka vAta karuM ? kedI : jevI ApanI AjJA. mahArAjA : mane AmatemathI evuM jANavA maLyuM che ke kaMpanI sarakAranuM rAjya have nahIM rahe. kedI : hindustAna choDI cAlyA jaze ? mahArAjA : nA re nA, e divasa to have kyAre paNa nahIM Ave. A kaMpanI sarakAra che. emanA bhAIbhAMDunI banAvaTanI lAkho bATalIo hindustAnamAM khapAvavA mAMDI che. rAjyamAMthI koI nAnA vepArIne sAruM kamizana Apaze. pahelAM sastA bhAve bATalIonA keso padharAvaze. pachI eka vAra Adata paDI gaI ke emAMthI chuTAze nahIM. ane skaoNca pIvAnuM baMdhAraNa baMdhAyuM ke juo emane ghI-keLAM, ApaNI prajAnI kamabakhtI, taMdurastInI pAyamAlI.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA kedI : Avaze. mArA ApanA jIvatAM kadAca na Ave, paNa AvyA vinA raheze nahIM. paNa Apa kaMI ora ja kahetA hatA. mahArAjA : hA, mane lAge che ke kaMpanInI sarakAra nahIM rahe. iMglenDamAM rANI vikToriyAnuM rAjya che. to have kadAca rANInuM rAjya thAya - kedI : eTale nAnI kaMpanI TaLIne AkhI briTiza prajAnuM rAjya thaze. e paNa Aphata, moTI Aphata, kaMpanIne to bhAMgI pADI zakAya. paNa AvaDI A AkhI briTiza saltanata - bApa re - emanuM naukAdaLa, emanuM lazkara, emanuM moTuM sAmrAjya - kyAM kyAM emanAM thANAM - ene bhagADatAM bhAre mahenata paDaze. mahArAjA : e ja to takalIpha che. paNa kaMpanIno vepAra jaze. : rAjya karanArAo moTA pramANamAM vepAra karaze. potAnAM kArakhAnAM nAMkhaze. potAnA saMcAkAma lAvaze. majUro ApaNA, ane zeThAI e loko karaze. mahArAjA : tamArA kahevAmAM ghaNuM satya che. kedI : pachI maDamaDIo lAvaze. mahArAjA : atyArathI ja ANavA mAMDI che. kaMIkane paraNavA maMDI che. vaLI enI olAda pedA thaze, e aMgloinDiyana kahevAze. kedI ? ane te prajA potAne rAjA jevI mAnavA lAgaze. mane to kaMpanI sarakAra rahe ke briTiza sarakAre rahe baMne na khape. mahArAjA sAheba ! jojo, mahArAjAonI paNa e vale karaze. emanuM jora kADhI nAMkhaze. emanI saltanatanA khaMDiyA rAjA banAvI deze. mahArAjA : bhAI, tamArI dIrghadRSTine dhanyavAda ApIe chIe. kharekhara, kusaMpanAM phaLa have amane barAbara samajAya che. zetaraMjano dAva kedI : mahArAjA sAheba, viskI to Avyo, Apa kaho cho tema maDamaDIo paNa AvI. have pAdarIo Avaze. mahArAjA : e paNa dAkhala thavA mAMDyAM che, alabatta, zarUAtamAM sevAbhAvanAno dekhAva karaze. kedI : pachI jojo, emanuM bhaNatara paNa dAkhala karaze. ApaNAM mAbApo ApanI ane mArI mAtRbhASA marAThI ane gujarAtInI mA samAna saMskRta bolatAM hatAM. te gaI pachI arabI, phArasI, urdU AvI, ane have aMgrejI dAkhala thaze. mahArAjA : kharekhara tamArI dIrdhadaSTi bahu vizALa che. kedI : ane pachI paheraveza - A pheMTA pAghoTI paNa jaze. mAthe aMgleisiyA TopI Avaze. mahArAjA : arere ! jamAno kyAM jaIne aTakaze ? kedI : mahArAja ! jamAno to kyAMya aTakato nathI. cAlyo ja jAya che. ApaNe enA pravAhamAM bhaLI jaIe chIe. pachI taNAI jaIe chIe. pachI cheka chevaTe baLApA karIe chIe. mahArAjA : jhaverabhAI ! amArI eka vAta zravaNe dharo. dharazo ? kedI : Apa to mahArAjA cho. pharamAvo. mahArAjA : tame amArA rAjyamAM kaMI kAme lAga. tame mAMgo te kAma, nokarI, sevA amane salAha ApI amArA rAjyane briTiza siMhanA mukhamAM jatA bacAvo. kedI : mahArAja , jarUra e kAma karuM, paNa ApanuM to eka rAjya, eka riyAsata, AkhA hindustAnane enI pakaDamAMthI bacAvavAnuM bhagIratha kAma karavAnuM che. ethI to ame jhAMsInI rANInI kumake doDyA. paNa na phAvyA.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1e 18 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : to zuM karazo ? kedI : pharIthI sogaThAbAjIno dAva. pharIthI zetaraMjanI ramata - mahArAjA : to te tame amArA rAjyamAM rahI zarU karo. kedI mahArAja , ApanI kRpA che, Apane huM dhanyavAda ApuM chuM. paNa ame kheDUta mANasa, nokarI-dhaMdhA na AvaDe, eka ghAe be TukaDA karavAvALA ane mArA jevAne ahIM rAkho, to aMgrejonI ApanI upara khaphAdRSTi jarUra thavAnI, ane emane ahIMthI kADhavA jatAM, ApanuM AkhuM rAjya e loko hajama karI jaze. hajI Apa e prajAne pUrI oLakhatA nathI. copadAra : mahArAjAne ghaNI khammA, nIce karnala TaoNmasana sAhebanA copadAra Avela che. enI A ciThThI che. mahArAjA : lAva, vaLI zuM che ? oha ! ene moDhethI kaho ke karnala sAheba bhale Ave. amAro e javAba che. ane copadAra ! ene kahIne ahIM tarata pAchA Avo ane copadAra ahIM bIjo glAsa mUko, pelI viskInI bATalI ahIM Tebala para mUko. ane karnala sAheba ke enA koI sAthIdAra nIce tamane kaMI paNa savAla pUche to tenA tamAre koIe agadI kazA ja uttara ApavAnA nathI. sAMga, amAlA kazAya mAhita nAhI nahitara, mana bhaje, samajulA, jAo. (jAya che.) jhaverabhAI, tame A paradA pAchaLa saMtAI jAva, mane kAMI tarkaTa lAge che, athavA bAjunA khaMDamAM jAva. jaladI ame karnalane pahoMcI vaLIzuM. kedI : mahArAja ! mAre laIne Apane upAdhi !. mahArAjA : are rAjA hoya ke raMka, ene saMsAramAM Adhi, vyAdhi ane upAdhi to vaLagelAM ja che. sAMbhaLo, ghoDAnA dAbaDA saMbhaLAtA zetaraMja no dAva lAge che, tame barAbara saMtAI jAo. jaldI. (mahArAjA potAnI priya khurazI para bese che. pAse viskIno glAsa bharI rAkhe che. ane bAju upara zetaraMjanA pyAdA goThavatAM vicAramagna bane che, tyAM karnala dAkhala thAya che. mahArAja jarA nazAmAM lAge che.) karnala : guDa ivaniMga, yaoNra hAinesa. mahArAjA : guDa guDa ivaniMgakarnala sAheba - beso - helpa yaoNra selpha. dhisa viskI ijha verI guDa. verI verI guDa. karnala : o theMkyu. te Apa pItA ja rahyA cho. hAva guDa - mahArAjA : kaho, ATalA moDI rAtanA ApanA ekadama AvavAnA zA pra...prayojana-zA sababa ? karnala : sababa, sababa. mahArAjA : zA sababa thayA ? karnala : saoNrI, yaoNra hAinesa, paNa meM mArA hAkemane vAta karI. emanuM kahevuM ema che ke pelA kedIne jo tame amArI riyAsatamAM badalIno hukama Apo, to Apane enI dekhabhAlano savAla ja na rahe, koI takalIpha na paDe. mahArAjA : karnala sAheba ! karnala sAheba ! vAMcI gayo. badhA ja khata dastAveja vAMcI gayo. khUnI mAnuSa - evA khUnI, dezadrohI AdamIne jIvatA rakhAya ja nahIM, e gayA. karnala : kyAM ? mahArAjA : amArA jAlimamAM jAlima bhoMyarAmAM eka vAra e bhoMyarAmAM - A khAsa bhoMyarAmAM dAkhala thaI gayA, pachI koI deva - hI hI hI. deva - gaoNDanI paNa tAkAta nathI ke emAM bIjo koI dAkhala thaI zake, ene jIvatA bahAra kADhI lAve, tame
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 karnala mahArAjA karnala mahArAjA karnala mahArAjA copadAra mahArAjA : karnala mahArAjA kedI mahArAjA Ara yu sTora, e liTala mora. karnala : hAM, hAM - no mora. e liTala viskI. : no mora, sara, no mora - mAre to jaldI jaIne A vAtano ripaoNrTa karavAno che. theMkyu yaoNra hAinesa. : no mora ? e liTala mora, : guDa nAiTa sara. Apane tasdI ApavA badala mAphI mAMguM chuM. : : navabhAratanA bhAgyavidhAtA hajI amArA e bhoMyarAnI vyavasthA joI nathI. joI nathI, jANI nathI. agadI bhayaMkara - bhayaMkara. gADha aMdhArAM, gUDha gADha aMdhArAM, kyAMka kyAMka sarpa haze, vRzcika... vRzcika - vaoNTa - skorapiyana haze. khAvA.. pIvAnA ThaMTheTha ThaThA -- zuM ThaMDaMTha ThaThThA. - :no, no sara. guDa nAiTa. sau hI ijha no mora. : no mora--karnala. no mo... hA, hA. are koNa che ? (karnala jAya che.) koNa che ? : jI mahArAja ! A Tebala khaseDI do. ane bahAra barAbara cokIpahero goThavI do. ane amArA khAsa adhikArI yazavaMtarAva pavArane bolAvo. : ThaMDaMThe - ThaThA - guDa phreijha. o Ai sI. eTale hI vuDa bI no mora ina dha enDa ! : : jI mahArAja. kedI; jhaverabhAI ! mahArAja, Apa zetaraMja ramavAmAM mulka mazahUra cho enI mane khAtarI thaI gaI. zetaraMjano dAva 21 mahArAjA : ane thoDA ghaNA abhinaya karatA AvaDe che, enI paNa tamane khAtarI thaI gaI haze. eNe jo baoNTala ane glAsamAM bharelo viskI sarakhAvI joyo hota to emAMthI eka TIpuM paNa viskI vadhAre nathI pivAyo, enI khAtarI thaI gaI hota. kedI mahArAjA kedI mahArAjA kedI mahArAjA kedI tyAM naja2 ja nahotI paDI. e to ApanI pIdhela avasthA jovAmAM ja rAjI hato. to tame amane jotA hatA ? : barAbara--sAmethI. Ape sarasa abhinaya karyo. Ape hada karI. : nA, hada to have thaze. sAMbhaLo. tamArI vAta sAcI. emane tamArA sUkAM hADakAM joIe che. te emane maLaze. tame ahIM traNa-cAra divasa upara ja rahezo. daramiyAna huM hamaNAM ja eka jelamAMnA kedIne bhoMyarAmAM mokalavAno dekhAva karIza. traNa divasa pachI tamane amArA khAsa adhikArI yazavaMtarAva be ghoDesavAro sAthe amArI sarahadanI bahAra dhoLe divase, dohada sudhI mUkI Avaze. eka tamArI sAthe karamasada sudhI Avaze. : : : mahArAjA, Apano AbhAra kadI nahIM bhUluM. : sAMbhaLo jhaverabhAI ! badhI ja vyavasthA pAkI karIzuM. ahIMthI karamasada jatAM tamAro vALa vAMko nahIM thAya. tame mArA mitra cho. tamArA jevI dezadAjha ane muktinI bhAvanA amArAmAM hota to aMgrejo ahIM peMdhyA na hota. : mahArAja ! emanA sAmrAjyanA pAyA ukheDavA ame amArAthI banatuM karIzuM. A mAro niradhAra che. jojo, briTiza sAmrAjya DagamagI jaze. mArAthI e kArya pAra nahIM paDe to mArAM saMtAna e kAma pAra pADaze. paNa pAra pADaze ja.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA mahArAjA : vahAlA mitra, tamArA moMmAM zarkarA - zuM kahetA hatA tame - TaoNmasananI kaMpanI - TaoNmasana ANI kaMpanI sarakAra, chI chI, enI viskI nahIM, enI maDama nahIM, eno paheraveza nahIM. kedI : ane enuM bhaNatara nahIM. bhaNavuM to e bhaNatara enA pAyA hacamacAvavAmAM ja vAparavuM. mahArAjA jhaverabhAI ! cAlo, have rAta vadhI gaI che. ArAma karIe. tamArA jevA juvAno dezamAM vadhAre pAke evI prArthanA karIe. kAle ora zetaraMja ramIzuM. hA, hA. tamArAM saMtAna e kAma pAra pADaze, e tamArI bhAvanA phaLo. guDa nAiTa ! vidyAbhyAsa ane vakIlAta : pAtro : zAvakarA., gokula, avAja zAvakazA : are paNa bAbA ! mane ahIM kAM lAvIne besAriyoca ? gokula : za za ? jarA zAMta raho bAvAjI. tame ekalA natha. A A bIjA tamArA sAthIdAra paNa AvyA. juo. zAvakazA : are dIkarA gokula ! tuM kyAMthI ? gokula : ApaNo jamAno gayo. have to A duniyAnA loka bhaluM bhaluM kare, varaho pahelAM gujarI gayelAne, koI mAdhyama mAraphata avAja hAMbharavA bolAve. zAvakazA : mAdhyama-te zuM varI navI balA ! gokula : kaheze ke koI lAkaDAnuM pATiyuM lAve, ane upara garA pherave, Ine gayA jamAnAnA mANahanuM nAma de eTale ImanI haMgAthe vAto thaI hake. Ino Atmo Ave, Atmo. zAvakazA : samajyo, plAnceTa, mArA vAlA potAnI vila pAvarathI bolAve. Aya eka navo dhaMdho zarU thayo ja nahIM re, huM to cAliyo. avAja : zAvakazA beso, gokulabhAI beso. ame tamane khAsa kAraNasara tasdI ApI che.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zAvakA avAja zAvakazA avAja zAvakazA avAja zAvakA avAja kya avAja zAvakA avAja avAja : paNa tame amane tasdI ApavAvArA koNa ame saradAranA bhakta. : saradAranA bhakta kriyA saradAra varI ? : : vallabhabhAI jhaverabhAI paTela. o to ema bhasI maronI saradAra keo te zuM samaja pare. : juo zAvakazA ! maherabAnI karI A hAhAThIThIno khela nathI. tamArI sAthe nizALamAM bhaNatA vallabhabhAI moTI uMmare saradAra tarIke kIrtivaMta thayA. tame ane gokula baMne, enA naDiyAdamAM bhaNavAmAM sAthIdAra - amAre jarA emanI e avasthAnI vAto tamAre moDhe sAMbhaLavI che. : navabhAratanA bhAgyavidhAtA : paralokamAM ame keTalI AsAnIthI amArAM sArAM kAmone laI ArAma bhogavatA hatA, tyAMthI tame amane ahIM ghasarI lAyA. saradAra vallabhabhAIne khAtara. : ho, te hamaNAM cyoMthI ekAeka jAgyA ? emanA janmane so varSa thiyAM. 31mI oNkTobara, 1974nA roja emanI janmatithi gaI. : : : : are akhArA karo, bhai. vallabhabhAInI janama tArIkhanI to emane potAne paNa khabara nahotI. e to emanA magajamAM je AvI te TapakAvI dIdhelI. : e game tema : ame to emaNe lakhI te sAcI mAnIne cAlyA. zAvakazA, saradAra vallabhabhAInA janmane so varSa thayAM, e nimitte, ame emanA jIvana viSe kaMIka jANavA mAMgIe vidyAbhyAsa ane vakIlAta gokula zAvakA gokula zAvakazA gokula zAvakA gokula gokula : have tame amane ahIM lAvI noMkhyA se, ne kaMI puso to kahIzuM. paNa zAvakazA kese tema jhapATAbhera pUcho. tame amane amanA pasaMda karyA. : e to bhAI, mahAdeva bhegA poThiyA paNa pujAya, eTale ApaNo vAro Ayo. e bI ThIka. moTTA mANasanI dostI rAkhavAnA, A emanI sAthe bhanavAnAM A phala - : 5 chIe. emAM tame be emanA bhaNavAmAM sAthIdAro, amane kaMI madada nahIM karo ? : : bAkI sAccuM pUcho to vallabhabhAI sAheba, naDiyAdamAM mArI sAthe bhanelA, pana karamasada vaDodarAmAM pana bhanelA. ane nesAramAM to allayo bhaNelo. i je bhaNyA te to duniyAnI pothImAMthI bhaNelA. Ine to ImanA bApAjI jhaverabhAIe chetaramAM chetIno pATha bhaNAvelo. bhalabhalAne e bhanAve, ene koNa bhanAvI zake-nizAlamAM to mastI tophAna karelAM--bhalabhalA mahetAjInI sAna ThekANe lAvelA--tamune yAda che gokulabhAI, pelA AparA mahetAjI zuM kahetA te - hA, hA. I kaheto ke bhalA thaine mAMhomAMhe bhaNo. badhA mAMhomAMho bhaNo. : hA, pana tiyAre huM eno mAyano samajelo ja nahIM ane Aje paNa samajato nathI. : to huM samajAvuM. evoe mahetAjI jAte UThAM hudhInuM jANe tI sokarAone ke' ke tame tamAre aMdara aMdara hamajI jAo. Ima, badhAM zAstara cAle.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra7 navabhAratanA bhAgyavidhAtA zAvakazA : badhAM zAstara eTale ? gokula : zAvakazA, tame to mAthe paDelA maphatalAla jevA so- badhAM zAstara eTale bhUgora, gaNita, vijJAna, iMgliza. zAvakazA : hA, aMgrejI bhaNavA mATe to temaNe AkAza-pAtALa eka karelAM. amane vallabhabhAI sAheba kahetA, peTalAdamAM aMgrejInI khAnagI nizAla cAlatI, emAM bhaNelA ane sAthe sAthe hAthe rAMdhavAnuM paNa zIkhelA. gokula : e badhuM tame game tema ko, paNa jhaverabhAI, badhA bhAIone chetaramAM laI jAya to jAtajAtanuM bhaNAve. eka viThThalabhAI ImAM apavAda. tAM kane jhaverabhAI eTale ke moTA kahetA rahetA - "alyA, A aMgrejI zIkhavAvALA-TopIvALAne ahIMthI tageDI melajo nahIM to kane AkhA dehane hatyAnAza vALavAnA." to potAnI 1857nA baLavAmAM jhAMsInI rANInI kumake gayelA, te vAto kahetA. I to bhaNatara, pase gujarAtI copaDA Ine karamasadamAM pUrA karelA ane bApAjInA manamAM Ima ke Ine koI nehAramAM mahetAjI banAvI daIzuM eTale gaMgA nhAyA. zAvakazA : A gaMgA jAyA eTale zuM, gokulabhAI ? gokula : eTale pUruM thayuM, AkharI jAtrA, jANe tame udavADA sukhaDa caDhAI Ao Ima. tyAre zuM, tame paNa. zAvakazA : ThIka, ThIka, tame tapI na jAo. peTalAdanI vAta tame jANoca ATha divasanA khAvAnAno sarasAmAna e pAMca bhaNanArA letA Ave, eka oraDI bhADe rAkhI emAM badhA rahe, vArApharatI rAMdhe, ane ema bhaNe. vidyAbhyAsa ane vakIlAta gokula : bhAI tamAre paho hato ja kAM-kuTuMba garIba ane I garIbImAMthI be bhAIoe hindustAnanuM rAja lIdhuM. zAvakazA : be bhAIoe ? gokula : amanuM se, te zAvakazA-vallabhabhAI to DIpoTI vaDApradhAna hudhI poMkyA ane viThThalabhAI to te pahelAM aMgrejI rAjyanI lokasattAmAM paramiTeDa thayA. zAvakazA : hA, hA, bhAre karI baMne bhAIoe togokula : pAkI garIbImAMthI rAhato kAtaryo. paga heMDatA jAya. naDiyAdathI karamasada ThaMDatA jAya-dAdImA khAvAnAnI pAyalI Ave, ane tiyAre karamasada relapATo nahIM te hiMDatA jAya ! zAvakazA : pana meTrika naDiyAdamAM thayA. gokula : 1817mAM tiyAre ImanI ummara bAvIsanI. te pahelAM thoDo kALa vaDodarAmAM paNa bhaNI AvelA. avAja : paNa gokulabhAI, emanA soLame varSe lagna levAyAM, te kahevAnuM to bhUlI gayA. gokula : jo bhAI, tame je ho - te - Ima tame amane eka paraNe hAMko te na cAle. ama, zAvakazA ? zAvakazA : hA bhAI, tamArA manamAM ema ke A be jaNAne pelA tamArA plAjoTa ke mAdyamamAM pakarI lAyAca, eTale tame ema na mAnatA ke tame amane dhAroca tema nacAvI zakazo. avAja : nA re nA, zAvakazA - tame be to nasIbadAra vidyArthIo, vallabhabhAI sAheba sAthe bhaNataramAM. te tame emanI bAlapaNanI, kizorAvasthAnI vAto jANo, te amane jANavAnI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAbhyAsa ane vakIlAta zAvakazA gokula navabhAratanA bhAgyavidhAtA hoMsa. bAkI tamane parANe hAMkanAra ame koNa ? nizALamAMthI emaNe netAgIrI zarU karelI, te vAta kahone. zAvakazA : naDiyAda hAiskUlamAM to e senApati ja tiyAre, naDiyAdamAM eka ghanA ja kaDaka mijAjanA mAstara. te varI pArasI, ema mAne ke soTI vAge camacama to bhaNatara Ave bhamabhama. gokula : bhama bhama nahIM, dhama dhama. zAvarkazA : hA, te vallabhabhAI sAhebe enuM camacama ne dhamadhama pAdharuM bahAra kADhI mUkyuM. AkhI nizAlanA chokarAone ekaThA karI, badhAne Astekadama gAmanI dharamazAlAmAM laI giyA. tAM pIvAnA pANIno baMdobasta kIdho. pote evA hoziyAra te hAthamAM kaMI coparuM laI banAvavA pana beThA. vallabhabhAI sAhebano evo dhAka ke nizAlamAM koI beTTo jAyaca nahIM. gokula : ane Akhare heDamAstara dharamazAlAmAM hamajAvavA AyA. zAvakazA : hA. tiyAre zaratomAM soTIne rUkhasada. gokula : ane pelA bIjA banAvanAra bhaNAvavA vinA bIjA dhaMdhA kare. evo e kAgaja vece, zizApana vece, kApIbuka vece. zAvakazA : ane uparathI damadATI, ke badho sAmAna badhA chokarAoe enI pAse ja kharIdavo. bajAra karatAM moMgho. gokula : paNa ImAM enI dalAlI kharIne - zAvakazA : te amArA vallabhabhAI sAhebe, enI dalAlI to khaMkherI noMkhI ane uparathI eno dhaMdho paNa khoravI nAMkhyo. chokarAo pAse pelA mAstarano evo to boyakoTa pokArAvyo - gokula : bahiSkAra ! zAvakazA gokula zAvakazA : have bahiSkArane pelA sAthe koI vAta na kare, enA klAsamAM koI jAya nahIM, enA gharamAM koI dAkhala na thAya ane Akhare ene evo to pAnI pAnI karI nAMkhiyo ke vepAra karavAnI kho bhUlI giyo. : have, mane eka bIjI vAta paNa yAda Ave se. emAM to bhAre thaItI. AkhAye naDiyAda gomamAM hAka vajADI dIdhI tI. kisso to iskolano ja ane cUMTaNI manasapAliTInI. mahAnaMda nAme iskolanA mahetAjIne varI dhaNI manasipAliTInI cUMTaNI laDhavAno po saDhayo. ane amArA vallabhabhAI tyAre vadhArathI. hAmevALA dehAI, bahu jANItuM kuTuMba. te hAmevALA kahe ke "jo huM A mahAnaMda paMtujI thakI hAruM to mArI mUso boDAI dauM.' : hA, hA. have mane e yAda Aveca jo . : hAsto, tame paNa hatAsto. jANosone je thaI se te. : vallabhabhAIe mahAnaMdano hAtha pakaDayo-badhA chokarAone kAma para carAvI dIdhA. : te badhAe goma pharI varyA ane hAmevArA vaTamAMthI UMsA na Ave to AkhI nehAranuM sokaruM, suMTaNI jAmI ane mAstarajI mahAnaMda suMTAyA te kevA-pAkA suMTAyA. bahunI bahumatIpase to hI, hI, pase to, amArA vallabhabhAI sittera eMzI sokarAonuM ToruM laIne tyAM UpaDyA. haMgAthe bajAramAMthI nAIne lIdho. : bAla kATavA vAlo- hA, hA, mane nAma paNa yAda che. : te badho varaghoDo jAya pelA hAmevArAne boraNe ane pasI, gokula zAvakazA gokula
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAbhyAsa ane vakIlAta Ave. Ama vAta vadhI, te mAstara sAhebe sajA phaTakArI ke, kAle ekathI dasanA pADA lakhI lAvajo. basa vAta vadhI. : pADA. zAvakazA zAvarkazA gokula gokula zAvakazA gokula navabhAratanA bhAgyavidhAtA pasI to pelA bhAIne bahAra bAraNe behADI kAyadA mujabanI muso utarAvI hayUDa. : are mUMcha to utarAvI pana te kAgajanA parIkAmAM baMdhAvI, naDiyAdanA eka talAvamAM nahIM, ukaraDe naMkhAvI. : je thaI se te - : vaDodarAmAM pana kaMIka karatUko karelAM. anyAya to emanAthI sahana ja na thAya. : meTrikanuM bhaNavA thoDA mahinA vaDodarAmAM UpaDelA vallabha bhAIne mana bomaNIA bhASA bhaNavAne badale gujarAtI bhaNavA tarapha valaNa. : te kaI bhASA, gokulabhAI ? : saMskRta, baryuM. mArAthI na bolAya, te tamArAthI to kema ja bolAya. te bIjI bhASA zIkhavA gujarAtI lIdhI, to to bI jAmI. : tAM zuM ceTaka thayA ? : vallabhabhAIe saMskRta choDI gujarAtI lIdhuM. te toMnA zikSakane no gamyuM. teNe Takora lalakArI ke saMskRta choDI gujarAtImAM AyA. eTale vallabhabhAIe rokaDuM parakhAvyuM ke sAheba ! ame gujarAtI nA laIe to tamArA vargamAM Avaze koNa ? : barAbara javAba ApI. : pana mAstara sAhebanA manamAM daMza peTho eNe saMskRta bhaNavAnA jAtajAtanA lAbha gaNAvyA. paNa AmanA magajamAM vAta UtarI ja nahIM, pase to jIbhAjoDI eno koI cheDo thoDo zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA gokula : pADA - A tame paNa zAvakazA ThIka choto AMka bhaNelA ke nahIM ? eka eka eka, eka du beya, ema be du cAra evA daza hudhI, dazekuM deza, daza du vIhA. : hA ho, ame koThA kahIe. dasa koThA. : koThA yA pADA - AMkanA pADA. : te A bhAI to nahIM ja lakhI lAyA hose. : e lakhe ! : pachI ? : bIje divahe paNa e ja rAmAyaNa - eTale mAstara sAheba vadhAre kaDaka bamaNA lakhajo. jIma jIma dADA caDhe Ima sajA bevaDAtI jAya. te pADA lakhavAno AMka cheka baso para poMcyo. mAstara jema garama tema ApaNA bhAInA peTanuM poNI nA hAle. : Akhare aMjAma ? : vallabhabhAInI Agara koI jItyuM se-bahono AMkaDo poMkyo tyAre mAstare jarA Doro kakaDAvI kahyuM - mahAzaya-varI mAstarajI vallabhabhAIne karaDAkImAM mAzaya kahetA. te mAzaye javAba AlI dIdho. pADA to baso laIne Ayo to paNa daravAjA AgaLa eka mArakaNo pADo naikaryo, te basoe baso bhAgI nAThI, te e ke nA Ubho rahyo. zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA gokula
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zAvakazA gokula navabhAratanA bhAgyavidhAtA : samajAya evI vAta che. haM.. pachI ? : paNa mAstarajI aura bigaDyA, te vadhAre sajA phaTakArI. eTale bIje divase vallabhabhAI moTA kAgara para moTA akSare 'baso pADA' ema lakhIne hAjara thaI gayA. e vAMcI mAstarajI to cUpa. tame kocho ema koThA lakhavAnA kahyA hota to chokarAo koThA khAI gayA, ema kaheta. : bolatI ja baMdha karI nAkhI. vAha, cepaTara baMdha. : nA, vAta poMkI heDamAstara sudhI. tAM vallabhabhAIe purI cokhavaTa karI. ame meTrikamAM bhaNIe. to kaMI bhaNataramAM khapa lAge evuM vAMcavA-lakhavA sajA Thoko to ThIka che. A bALapothImAM bhaNavAnI vAto AMkanA pADA lakhAvo ane huM lakhuM to loka mane mUrakho ja kahe tevuM kAma zI rIte thAya ? vidyAbhyAsa ane vakIlAta gokula : ane pAre teno dharama. Ama savArI naDiyAdamAM. tAM 1897mAM meTrika thayA. uMmara tyAre bAvIsanI - have zuM ? zAvakazA : nokarI. gokula : vallabhabhAI nokarI kare ? konI ? sAmAnya bAbata to evI ke, meTrika thAya to siniyara TreinDa TIcaranI nokarI le ane mAmAjI DuMgarabhAI e amadAvAda myunisipAliTImAM. tyAM emanA sagA iMjiniyara, to to koI mukAdamInI jagyA apanAvavAnuM kahyuM. jema kAma hAtha karazo tema AgaLa baDhazoevI vAta-paNa vallabhabhAInA magajamAM A vAta beThI nahIM. tema karamasada ANaMda-naDiyAdanI bahu duniyA joelI nahIM. zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA : laoNjikala vAta che. gokula zAvakazA : te amadAvAda nahIM giyA. : gayA - e ja minisipAliTImAM mukAdama tarIke paNa kevA mukAdama ? bhalabhalA aMgreja mukAdamanAM pANI utArI nAMkhelAM evA mukAdama-paNa e to lAMbI vAta, meTrika pachI have zuM ? emaNe be-pAMca sanadI vakIlo joyelA. DisTrikTa plIDaraane magajamAM moTA moTA baeNrisTaronAM nAma hAMbharelAM - te nokarIno vicAra kare kharA ? : kharekhara - sapUtanA lukhkhaNa pAraNAmAMthI ja jaNAya. : emanI potIkI kephiyata che. 1897mAM meTrika thayA. 1921mAM eTale - : ekavIsa ne traNa covIsa varSa pachI - : svarAjyanI laDatamAM moDAsA gAmamAM eka bhASaNamAM emaNe jAheramAM kaheluM : : te heDamAstara paNa hamajyA, ke vidyArathInI vAta hAcI- te emaNe chevaTe badhuM bhInuM lUchI, hamajAvI vAta patAI dIdhI. : nahIM to bhAre thAta. : bhAre zuM, bhamaraDo thAta ! vallabhabhAI tAMthI pAchA vaDodarathI naDiyAda Avata. te ema ja banyuM. pharI vAra koI bhaNAvanAra sAthe bAjhayA ne ekAeka vaDodarAthI naDiyAda, naDiyAda AvIne emaNe mAmAjI pAse phariyAda noMdhAvI. vaDodarAnI iskolamAM koIne bhaNAvatAM ja AvaDatuM nathI. vAta pUrI thaI. : e to bhAI, evuM che, bhaNe enI vidyA, mAre tenI talavAra. gokula zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAbhyAsa ane vakIlAta 35 avAja zAvarkazA gokula gokula zAvakazA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : bhAI mohanalAle mArI oLakhANa ApatAM kahyuM ke, aMgrejonI Abehuba nakala karato te, satya che. zikSaNa ApavAmAM AvatuM ke, A dezanA loko halakA ane nAlAyaka che, ane ApaNA upara paradezIo sArA, ane ApaNo uddhAra karavAmAM samartha che, AvuM AvuM jhera bALakone pivaDAvavAmAM AvatuM. huM to sAdhAraNa kuTuMbano mANasa, mArI pAse paisA nahIM eTale vakIlAta karI, paisA kamAI, vilAyata jaI, bhaNavA javAno ane bahiSkAra thavAno nizcaya karyo. : emanA manamAM evuM ke, sastuM bhADuM ane siddhapuranI jAtrA. bhaNavAnuM sastuM, ane kamANI sArI, evo dhaMdho elaela.bI. thavAmAM nahIM. : lAMbAM cha varasa kADhavAnAM. : te paisA kyAMthI lAve, eTale DisTrikTa plIDaranuM goThavyuM. A parIkSA gharamAM rahIne-vAMcIne apAya, kaoNleja , nizALa koI nahIM, eTale jaldI vakIla banavAnuM TharAvyuM. : hA, hA. 1900nI sAlamAM ja e vakIla thayA. : tyAre e rahetA, kAzIbhAI zAmaLabhAIne tAM - mAmA DuMgarabhAI kAzIbhAInA pitAnA dosta. ahIM eka vAta banI. enI to ghaNAne khabara nathI. : zI ? kaMI navuM kautuka ? : nA; emanA kUNA hRdayano paraco. : ema ? te zuM ? kAzIbhAIne tyAM rahe, evAmAM DuMgarabhAInAM dharamapatnI cha mahinAnuM bALaka mUkI gujarI gayAM. : oya khudA ! : mAnazo-vallabhabhAIe e bALakanI mAtAnI mAphaka cAkarI karI. ene potAnI pAse suvaDAve, rAtre UThIne betraNa vAra dUdha pivaDAve. TaTTI pizAba kare to kapaDAM badale, navaDAve, A kaThora hRdayanA kahevAtA navajuvAnanI A vAta, keTaluM kuNuM dila ! : are, emanA kumaLA dilano to amane paNa anubhava che. : A kAraNe 32-'33nI sAlamAM yaravaDA jelamAM gAMdhIjIne paNa AvA prakArano anubhava thayo hato. eTale to gAMdhIjIe vallabhabhAIne 'hamArI mAM'nA nAme saMbodhana karyuM che. gAMdhIjInI nahIM, badhA jelanA sAthIonI, cA-nAstA banAvavAnI, rAMdhavAnI, bhalabhalI cAkarI karI che, rasoDAnI vyavasthA paNa emaNe saMbhALI lIdhI hatI. : A bAbatanI mane khabara nahotI. vAha, ame to emanI keTalIka TacAko sAMbhaLelI. emanI komamAM, ane vaLI ghaNI komamAM chokarAnI sagAI thAya tyAre moTo dAyajo mAMgavAmAM Ave. gokula zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA zAvakazA gokula zAvakazA gokula zAvakazA : barAbara. : tiyAre vallabhabhAI kahetA sAMDhanI bajAramAM keTalI kiMmata UpajI-pAMca hajAra ke sAta hajAra ? : are, evA TANATacakAnI yAdIno eka moTo thotho bharAya. : tame TANATacakAnI vAto karo cho. dasa varSanI vakIlAtamAM gokula : kAzIbhAInA pitAjI gujarI jatAM, kAzIbhAInA AkhA kuTuMbano bhAra DuMgarabhAIe samAvI lIdho. vallabhabhAI tyAre gokula zAvakazA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA emane hAthe thayelA-noMdhAyelA kissAo ja ekaThA karo, to keTaluM moTuM sAhitya thaI jAya. tamane to e yAda ja haze. pelA emanA eka dostadAra relave polIsamAM inspekTara hatA. enA uparI amaladArane e inspekTara upara khaphA najara, basa khalAsa. gokula : zuM basa khalAsa. zAvakazA : relavenA sTezana uparathI enjinamAM bALavAno eka lAkaDAno kaTako emaNe coryo, evo enA upara Aropa mUkyo. lAkaDAnA kaTakAnI kiMmata eka rUpiyo. gokula : hoya nahIM. zAvarkazA : bAvA, kaoNraTamAM noMdhAyelo dAkhalo che. dAvo ema dAkhala karIo ke, teNe potAnA nokara pAse e lAkaDAnA kaTakAnI corI karAvI. A amaladAra aMgreja bahu lAgavagavALo, e goro apharasano bhAI muMbAI ilAkAnI sarakAranA homa membara. gokula : mArAvAlA aMgrejo to bahu pramANika evI vAto cAlatI'tI. zAvarkazA : hAM te ja juone, A zAukArano dIkaro - vallabhabhAIe ene kevo sAnasAmAM lIdho te - pelA gorAsAhebe eka khAsa inspekTaranI nimaNuka karI. pachI tapAsa zarU karI, vallabhabhAInA A dostadAre jiMdagImAM keTalI chIMka khAdhI, keTalA oDakAra khAdhA. gokula : hoya nahIM. zAvakazA : ema ja badhuM, nAnI takalAdI vAta ekaThI karavA mAMDI. eTale ApaNA dostadAre, emanA vakIlanI salAha thakI sAme jaIne kahyuM - ema to mane pahelAM keda paNa thayelI. eTale pelA vidyAbhyAsa ane vakIlAta 37 tapAsa karanArA khuza. noMdhaNI karI. kAM jela thayelI, kyAre thayelI badhuM kabUla karAvI, lakhI lIdhuM. trIsa varasa pahelAM jela thayelI : nava mahinAnI sajA ane te ekalA zuM keca ene, ekAMtavAsa, AvI badhI hakIkata ekaThI karI, dAvo maMDAyo. kamanasIbe vallabhabhAI evAmAM bImAra paDI gayA. eTale viThThalabhAI sAhebe kesa calAvyo. viThThalabhAI upara vaLI mejisTreTano ora khopha eTale kesa hAryA. pelA ostadArane sajA - ane mArA vAlA ane jAmIna para chore paNa nahIM. pachI vallabhabhAI medAne pariyA. ane apIlamAM giyA. jo jorazorathI dAvo cAliyaca. sarakArI vakIla to rAtopILokaoNreTano nAhaka vakhata bagAro-paisA bagAroca dhuMApUMA thAya, ane emAM boliyo ke gunegArane A bIjI sajAtrIsa varasa pahelAM paNa nava mahinAnI keda thaI hatI. khUba cAliyuM. pachI vallabhabhAI sAheba UbhA thayA. sAheba ! A tahomatadAra upara keTalo kIno - keTalI adAvata che te to juo - enI ummara trIsa varSanI ane trIsa varasa pahelAM nava mahinAnI keda - ane te ekAMtavAsa. eTale mAnA garbhavAsanI keda thaI. to te sAheba Apane paNa, badhAne e sajA thaI che. koraTamAM hasAhasa. pachI to vallabhabhAIe je tIkhA tamatamatA DAma dIdhAca ! kharaca kone karAvyo ! vakhata koNe bagADyo ! gokula : pariNAma ! zAvakazA : tahomatadAra chUTI giyo - ane vaLI AgalI kaoNraTamAM viThThalabhAI sAheba upara je TIkA, noMdha karAvelI te kArI naMkhAvI. A to bahu mazahUra kisso che. gokula : to mane have, bIjo yAda Ave che. zAvakazA : to bolonI gokulabhAI. varI ema noMtarA te zenA mAMgoca.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 gokula zAvakA traMba zAvakA gresa zAvA gokula zAvakA gokula navabhAratanA bhAgyavidhAtA Aya anajAna mANasoe ApaNane pharI Ama suphiyAMnI dharatI upara bolAviyAca ane vallabhabhAI mATe kaMI kahevA kaheca, to bolo. : A bI eka gorA maeNjisTreTano ja kisso che. evo e amadAvAdamAM moTA moTA vakIlonuM apamAna kare, ane enA ghamaMDano pAra nahIM - evAmAM eka bhAInA khUnano khaTalo Ayo, te vallabhabhAI bacAvanA vakIla tarIke UbhA. basa, to pelAnA bAra vagArI dIdhA hose. : : bAra to zuM, paNa AbarU dANAdANa karI nAkhI. A maeNjisTreTa sAhedonI sAme arIso rAkhe. : : H : : kAMya, koraTane e hera-kaTiMga salUna samajato hato ? ema ja, sAhedIe AyanAmAM joI jubAnI ApavAnI ane vallabhabhAI bagaDyA, kahe A Ayano kaDhAvI nAMkho. paNa pelo mAro vAlo mamatano avatAra, e ekano be thAya nahIM, eTale vallabhabhAI kahe, te Ayano sezana kaoNrTamAM dAkhalA tarIke rajU karavAmAM Avaze. ekjhibiTa naMbara eka. barobara, eTale pelo jarA DhIlo to paDyo, to te saphAImAMthI hAtha nahIM kADhe. bahu TapATapI thaI. eTale vallabhabhAIe jAhera kIdhuM ke, A khaTalo tamArI AgaLa nahIM calAvavA ame moTI kaoNraTamAM arajI karIe chIe ane A huM baMdha liphAphAmAM nAma ApuM chuM te sAkSI tarIke tyAM bolAvavAmAM Avaze. hI. : e baMdha liphAphAmAM AvA e maeNjisTreTanuM nAma ane e khUnanA khaTalAmAM eno hAtha evo Aropa. vidyAbhyAsa ane vakIlAta zAvakA gokula zAvakA gokula zAvakA kya zAvakA gokula zAvakA gokula zAvakA gokula zAvakA : : : jAmI. Akhare khaTalo sezana kaoNrTamAM, pelA maeNjisTreTanI AbarUnA kAMkarAno have savAla. te to pahelA ja divase kADhI nAMkhavAmAM Avyo. ema- H to zuM thAya. uparanA jaje nIcenA jajane beAbarU na thavA devo hoya to kesa kADhI ja nAMkhavo paDene. vallabhabhAI ema jItI gayA. kema zAvakazA ! kaMI samAdhimAM beThA cho ? : cakAcakI ! samAdhi konA gharanI e to mane ekAeka bIjo bahu aTapaTo kisso yAda Ayo. te mane thayuM ke kahuM ke nA kahuM ? : aTapaTo che, eTale to kaho ja. ghano ajaba jevo khela che. Aya saMsAramAM dhana, dolata, gAdIvArasa mATe loka keTakeTalAM TAkoMTA kareca jo. : pelo kisso kahonI - bhASaNa nahIM hAMko. kehuMca bhAI, jarA yAda bI to karuMne, vAta ema che ke, eka vaDodarA sTeTanA nAnA ThAkora te gAdIvArasa dIkaro pedA karyA vinA gujarI gayA, eTale enA bhAIne gAdIno hakka maLavo joIe. barobara-kAyadesara. eTale eNe vaDodarA sTeTamAM sarasUbAne e mATe arajI karI. : 39 - : : : e paNa nyAyasara. have A ThAkoranA ThakurANI--eTale ke vahu--cha mahinA vidhavA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA thayA bAda zuM ? cha mahinA bAda enA bhAInA dilamAM cora peTho. gokula : dilamAM cora peTho ? zAvarkazA : eTale zuM ke lobha-lAlaca pedA thayAM enA manamAM ema ke mArI bahenane have jivAI ochI malaze, karIne cha mahinA bAda, eNe jAhera kIdhuM ke, vidhavA bAIne garama che. gokula : zuM ? zAvakazA : vidhavAbAIne chokaruM AvavAnuM evuM jAhera karI, maranAra ThAkuranA maravAnA nava mahinA pahelAM-gAmare gAmamAMthI koI bacyuM vecAtuM laI AvI, eno potAnI bUnane peTe janama thayo, evA kAgaliyA karI, gAdI mATe dAvo rajU karI dIdho. gokula : eTale vidhavA rANI rAjamAtA thaI gAdI calAve ? zAvarkazA : gAdI zuM, rAjya calAve. gokula : hAM, tenuM eka, AgaLa cAlo. zAvakazA : eTale ThAkuranA bhAI vakIlo zodhatA nIkaLI paDyA. juo, vidhavAbAI enA diyarane tyAM cha mahinA rahI tyAre kaMI garabha kaMI nahIM ane bIjA traNa mahinAmAM paNa nahIM. be mahinAmAM, jIvatuM jodha chokaruM AyuM. gokula : e luccAI to ame samajyA paNa. zAvarkazA : pelA sAcA gAdIvArasane koIe dIvAnI dAvo mAMDavAnI salAha ApI. TUMkamAM pharatI pharatI vAta vallabhabhAI pAse AvI, to eNe tarata phojadArI dAvo mAMDavAnI darakhAsta karI. eTale doDadhAma. vallabhabhAI sAhebe to muMbaIthI vidyAbhyAsa ane vakIlAta taTastha DAkTaro ane lAyaka narsonI phoja UbhI karI devA samansa kaDhAvyA ane bAInA garabanI tapAsa karavA rajA mAMgI. A bAju paNa lAgavaga, bAInA bApa, moTA tahomatadAra, eTale khoTI jubAnI, takalAdI kAgaLiyAM pharatAM thaI gayAM. gokula : bhAre thaI. zAvakazA : mULa gAdIvArasabhAI kahe ke, gAdI na maLe to kaMI nahIM, paNa bhaLatAno ja chokaro gAdI para bese e kema sahevAya ? emAM to vaMza, kuTuMba, lohI, jAtajAtanI vAto cAlavA mAMDI paNa vallabhabhAIe to evI pAkI tapAsa karI, gupacupa kAgaliyAM karI, koraTano hukama tathA DAkTare narsanI TukaDI laI, bAInA bhAIne tyAM pahoMcI gayo. tyAM eno bApa tahasIladAra, te gharamAM dAkhala ja na thavA de. eNe gAmanA adhikArIone lAMca ruzavata ApI phoDelA. te pahelAM to mAne ja nahIM, pachI sarakArI hukama batAviyo ke ThaMDo ane pachI phojadArI dAvAno hukama batAviyo-ke pAnI pAnI. pachI to bhAI pIchehaTha - paNa vallabhabhAI pIchehaTha paNa thavA nahIM de. maeNjisTreTa ghabarAyo, tahomatadAra gabharAyo, ane Akhare bAMdhachoDa para vAta AvI. kaoNreTa ja kahe have patAvo, paNa vallabhabhAI mAne zenA. pariNAme maeNjisTreTa viThThalabhAI sAheba pAse giyo. tyAM cApANIno meLAvaDo, vallabhabhAIne paNa ijana, notaruM, tyAM paNa vallabhabhAI makkama ja, Akhare vallabhabhAIe potAnI zarato mujaba patAvaTe karI. gokula : pelIe dAvo jato karyo ? zAvakazA : vAta ema hatI ke kaoNraTanA mejisTreTo viThThalabhAIne vakAlata
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAbhyAsa ane vakIlAta zAvakazA : te pachI kyAre vilAyata gayA ? gokula : 1910mAM oNgasTa mahinAmAM. 1912mAM bhaNIgaNIne parIkSA pAsa paNa karI pahele naMbare. zAvarkazA : zAhabAza. avAja zAvakazA : vilAyatamAM emanA bhaNatara daramiyAna kaMI jANavA jevuM hoya te Apa kahone. : leo ! A to vIMTI ApI kallI kAravAnI vAta karoca tame, ame bI varI vilAyatanuM pAdara kedADe joyeluM. cAlo, e bAbata koI bIjAne pUchI jo, ame to bhAI cAliyA. amAre pana hajI khodAIjInA darabAramAM ghaNuM banavAnuM bAkI che. jo bAI bAI ! gokula zAvakazA navabhAratanA bhAgyavidhAtA karatAM bahu satAve. itarAja ane adekhAI. te pahelI zarata vallabhabhAInI ema ke viThThalabhAIne have herAna-parezAna karavA nahIM. kabUla. bIjI bAI gAdI uparathI dAvo uThAvI le. kabUla, paNa kesa pAcho kema kheMcAya - to pelA ughADA paDe. vallabhabhAI kahe e tamAruM kAma. Akhare, pelA chokarAne enAM sAcAM mA-bApane havAle karavAmAM Avyo. peluM che mahinAnuM chokaruM thayuM te marI gayuM ema bAIe jAhera karyuM, eTale gAdIvArasa na hovAne kAraNe kesa pAcho kheMcAyo, ane kaoNraTanI AbarU rahI. : vallabhabhAIne mane lAge che te samayathI ja rAjArajavADA sAme khopha. : banavA joga che. cAlo, have amane rUkhasada. bhaNataranI vAtomAM A vakIlAtanI vAto kAM karAvI ? : vallabhabhAI sAheba, hajI to vidyAbhyAsa kare che, vakIlanuM karatAM chatAM emane bArisTaranuM bhaNavA hajI to vilAyatamAM vidyAbhyAsa karavA javAnA che. : hA, te e javAnA hatA, paNa emaNe arajI karelI, enA javAbamAM teDuM AvyuM, temAM banne bhAIonI sahI sarakhI. : sahI sarakhI eTale ? : vi. je. paTela. te moTAbhAI viThThalabhAIe sahI karI, phorama mokalI dIdhuM ane nAnAbhAIne kahyuM ke, te pachI jaje . huM moTo chuM, te mane baeNrisTara thaI AvavA de. : e bI ThIka. : ane viThThalabhAInI gerahAjarI daramiyAna vallabhabhAIe moTAbhAInA kuTuMbanI bhAre dekhabhAla paNa karI. avAja gokula zAvakazA gokula zAvarkazA gokula
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa sahanazakti DaoN. mahetA : tame pahelI vAra jinIvA AvyA. huM to traNacAra vAra ahIM AvI gaI chuM. mane A zahera ghaNuM game che. svitsaralenDamAM pele cheDe jhurikha, A cheDe jinIvA. DaoN. zAha : paNa moMLyAM ahIMthI najIka, nahIM ? ahIM to badhuM ja pAse pAse. DaoN. mahetA : jarUra, ApaNe ekabe divasamAM jaIzuM. Ajano ejanDA zuM che ? sahanazakti : pAtro : misa DaoN. zAha, mi. DaoN. paTela, misa DaoN. mahetA, mi. pramukha DaoN. mahetA : A lokoe kamAla karI che. AvaDI moTI kaoNnpharansa, emAM pratinidhionAM nAmo chApyAM che, te A ApaNA ekalAnI ja phakta aTako. DaoN. zAha ; hoya nahIM, jouM hA, DaoN. mahetA, DaoN. zAha ane laMDanathI AvavAnA tenAM nAmo paNa, DaoN. paTela, DaoN. desAI. DaoN. mahetA : DaoN. zAha, A to hada kahevAya. DaoN. zAha : hadabada kaMI nahIM, koI ApaNane gaNatuM ja nathI. A juo, bIjA badhAnAM nAmo che. iniziyalo paNa che. A to zuM, ApaNe tyAM zAha, mahetA, desAI, paTelanA DhagalAne jANe Teliphona buka pakaDI lakhI dIdhAM lAge che. DaoN. mahetA : ema to kApaDiyA, maracaMTa evI paNa ghaNI sAmAnya aTako hoya che. DaoN. zAha : gaI kAle sabakamiTImAM carcA thaI ke, mANasanI sahanazakti keTalI ? phijhikala ane imozanala - ane emAM betraNa dAkhalAo rajU thayA, tyAre meM vallabhabhAI sAhebanI vAta rajU karI. to e loko mAne ja nahIM. DaoN. mahetA : A loko paNa mAnaze. ApaNe jarA atizayoktivALI vAto karIe chIe, evI emanI mAnyatA che. eTale e badhA DaoNkTaro zaMkAnI najare ja jue. paNa e loko ema nathI samajatA ke, klaoNrophaoNrma to hamaNAM zodhAyuM. te pahelAM kaMIka daradIo vedanA sahana karIne ja mAMdagI vitADatA hatA ne ! DaoN. zAha : ApaNe tyAM hindustAnamAM peTe dhagadhagatA saLiyAnA DAma detA. agnimAM AMgaLAM naMkhAvatA, bhUtapreta vagere kADhavA kaMI tarakIbo thatI. DaoN. mahetA : julama. DaoN. zAha : hA, julama paNa kahevAya. paNa thatA, sahetA, alabatta ! jAdukaLAnI vAta judI. DaoN. mahetA : eTale ? DaoN. zAha : haze. sthaLa sarasa che. havA masta che, jinIvA zahera paNa raLiyAmaNuM che.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 navabhAratanA bhAgyavidhAtA DaoN. zAha : pelA khelo karanArA moMmAMthI AganA bhaDakA kADhatA, dhagadhagatA aMgArAnI pathArI uparathI cAlyA jatA, hAthamAM devatA pakaDatA, to kahe che ke, hAtha upara kaMI copaDatA, ke evI zaMkAo rajU thAya che. meM joyA nathI, paNa evA prayogo vize vAMcyuM che. emAM tarakIba to kharI ja. kadAca yoganI kriyA paNa hoya. DaoN. mahetA : mULa vAta eka, ane ApaNe carcA-sabhAmAM e ja muddA upara bhAra mUkavAno-vila, vila pAvara mANasamAM manobaLa hoya to bhalabhalAM kAma karI zake, bhalabhalI vedanA sahana karI zake. DaoN. zAha : suvAvaDomAM ema ja thAya che ne, DaoN. mahetA ? DaoN. mahetA : kare kTa, strIonI sahanazakti mATe to aneka dAkhalAo maLaze. DaoN. zAha : paNa A to puruSanI. asAmAnya. DaoN. mahetA : asAmAnya puruSanI, asAmAnya vAta. misa. zAha. DaoN. zAha : juo DaoN. mahetA. ApaNe jarA paNa hiMmata hAravAnI nathI. A sabhA nAnA khaMDamAM che. niSNAto tyAM hAjara haze ane laMDana tAra karyo che, eTale DaoN. paTela ane DaoN. desAI jarU2 AvI pahoMcaze yA AvI gayA haze. pachI ApaNA saunA hAtha majabUta thaze. DaoN. paTela bahu jANItA ane jAtaanubhavI che. eTale bhalene e loko cA-nAstAnA meLAvaDAomAMya e prasaMge zaMkA UbhI karyA kare. ApaNe cAre eka mate eka pachI eka, vigato rajU karIzuM, eTale juo gammata. DaoN. mahetA : e lokonI zaMkA to eTalI ja che ne ke, sAdhAraNa yA moTAM parezano klorophorma ApyA vinA na thaI zake. sahanazakti DaoN. zAha : nA DaoN. mahetA, ema janarala carcA yA janarala prastAva nathI. jyAre ame vallabhabhAI paTelanuM nAma daIne vAto karI, tyAre emanAM AMgaLAM mAthA khaMjavALavA maMDyA. ame kahyuM ke, kisso laMDanamAM banyo, eTale to vadhAre macakAyA. DaoN. mahetA : ema ke ? evI gapo hindustAnamAM cAlI zake, emanA ati pavitra satyavAdI laMDana zaheramAM na cAlI zake. DaoN. zAha : ema ja . cAlo, paNe carcA-sabhAmAM ghaMTaDI vAgatI hoya evuM lAge che. cAlo. (pramukha bIjA sabhyo sAthe praveze che.) pramukha : ApaNe ahIM ja sabhA bharavAnI che. ApanI rajAthI huM pramukhasthAne besuM chuM. gaI kAlanI e ja carcA ApaNe zarU karIe. iMglenDanA betraNa DaoNkTara sAheboe eka kissAnI bAbatamAM thoDI zaMkA rajU karI. DaoN. zAha : mApha karajo , pramukha sAheba, thoDI zaMkA nahIM, pUrA zaMkAe sAheba AkhI vAtane banAvaTI ja kahI kADhI nAMkhatA hatA. pramukha : DaoN. misa zAha, mArAmAM vizvAsa rAkho. huM to taTastha DaoNkTara DaoN. zAha pramukha : paNa, Apa paNa aMgreja cho, mApha karajo. : paNa iMglenDa choDI huM haMmezAM jinIvAmAM ja rahuM chuM. eTale aradho svisa paNa chuM. mAno ke, emaNe pUrI zaMkA uThAvI, to Aje ame tamane tamArI kephiyata rajU karavA pUrI taka ApIe chIe. ApanA laMDanathI niSNAta AvavAnA hatA te AvI gayA ? (DaoN. paTela praveze che.) : jI hA. huM DaoN. paTela. huM A kissA sAthe jAta-anubhavathI saMkaLAyela chuM. DaoN. paTela
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 sahanazakti pramukha navabhAratanA bhAgyavidhAtA : theMkyu. to vigato A pramANe che. DaoN. zAhe, kAle laMDanamAM bhaNavA AvelA eka vidyArthIne paganA oparezana vakhate klorophaoNrma levA nA pADI, ane jarA paNa moM upara vedanAnI asara jAhera karyA vinA oNparezana karAvyuM, e vAta karI tyAre keTalAke e vAta mAnI nahIM. ApaNe kAle utAvaLamAM hatA. vaLI sahanazakti paNa judI judI jAtanI hoya che. enA prakAro upara judI judI carcAo goThavAI hatI. Aje phakta phijhikala sahanazakti upara ane A khAsa kissA upara carcA rAkhavAmAM AvI che, to sauthI pahelAM DaoN. misa zAha, A niSNAtonI kaoNnpharansamAMno A vibhAganI beThakamAM vigato rajU kare. : huM pramukha sAhebano upakAra mAnuM chuM. je vidyArthInI emaNe vAta karI enuM nAma vallabhabhAI jhaverabhAI paTela. e enI kizorAvasthAmAM laMDanamAM bArisTaranI parIkSA pAsa karavA AvyA hatA. 1910nI sAlamAM e iMglenDa AvyA, ane 1912, phebruArI mahinAmAM e pahele naMbare pAsa thaI pAchA hindustAna pahoMcyA. : DaoN. zAha, pahele naMbare pAsa thayA evI evI jhINI vigato jatI karo to ? DaoN. zAha e paDI gayA, ane pachI bhAre tAva jaNAyo. pachI DAkTarI tapAsamAM emane pagamAM vALAnuM darada jaNAyuM. laMDananA narsiMgahomamAM emanuM oparezana karavAmAM AvyuM. emAM DaoNkTarane pUrA roganI jANakArI na hovAthI pUro vALo nIkaLI zakyo nahIM. Ama kesa cUMthAI gayo. emanI DaoNkTarI tapAsanAM kAgaLiyAM e narsiMgahomamAM mojUda che. ame enI nakalo ahIM hAjara karavA zaktimAna chIe. DaoNkTare bIjA oNparezananI vAta karI, emAM Akho paga kapAvI nAMkhavAnI sUcanA thaI. daramyAna daradI vallabhabhAI sAhebanA eka oLakhItA DaoNkTare paga na kapAvavAnI salAha ApI. have e saMbaMdhI DaoN. paTela vadhAre prakAza pADaze. DaoN. paTela : huM DaoN. paTela. A kissAmAM je hakIkata rajU thaI che te sAcI che. kAraNa ke, mArI najare joyelI e vAta che. juvAna vallabhabhAIne pahelA oNparezanamAM pUro vALo nIkaLyo nahIM eTale bIjA niSNAta DokTare paNa kahyuM ke, pharIthI oNparezana karI, huM e vALo kADhI ApuM. paNa daradIne klorophaoNrma ApavAmAM jokhama che eTaluM sAMbhaLatAM juvAna vallabhabhAIe badhAnI samakSa tarata jAhera karyuM ke, mAre klorophaoNrmanI jarUra ja nathI, ane klorophaoNrma vinA e parezana karAvavA taiyAra thayA. pramukha : tame tyAre tyAM hAjara hatA ? DaoN. paTela : jI. pramukha : ane oparezana karavAmAM AvyuM ? DaoN. paTela : ema ja, paga upara kApa mUkavAmAM AvyA, vALAnA jIvaDAne bahAra kheMcI kADhavAmAM Avyo. e daramyAna daradIe moM pramukha DaoN. zAha : nA sAheba, jyAre A kissAnA daradInI sahanazakti vize zaMkA uThAvavAmAM AvI che, to A daradI kAyadAnA abhyAsamAM ATalA hoziyAra nIvaDyA, e apramANika ane asatya na kahe, e tAravI zakAya mATe vigatomAM UtaruM chuM. pramukha : kaeNrI oNna plIjha. DaoN. zAha : 1911nA me mahinAmAM jAtI vakhate emane cakkara AvyAM,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahanazakti 50 navabhAratanA bhAgyavidhAtA upara vedanAnI koI jAtanI asaranAM cihna jaNAvA dIdhAM nahotAM. pramukha : DaoN. paTela, Apa kahevA mAMgo cho ke daradIne kazI vedanA thaI ja na hatI. DaoN. paTela : nA jI, kahevAno artha evo che ke, vedanA to thAya ja, paNa daradIe potAnA mana upara eTalo kAbU rAkhI vedanAnAM cihno jaNAvA dIdhAM na hatAM. pramukha : ane DaoN. paTela ! Apa ema mAno cho ke, daradImAM eTalI sahanazakti hoI zake ? DaoN. paTela : cokkasa, pramukha sAheba ! huM eka bIjo kisso ApanI samakSa rajU karuM. A ja daradIe eka vAra page moTo phollo thayo hato. tene kApI nastara mUkavAnA eka prasaMge, A daradIe pahelAM DaoNkTara pAse eka pustaka mAMgyuM hatuM. daradIe pustaka vAMcavA mAMDyuM, ane thoDuM vAMcyA bAda eNe DaoNkTarane pUchyuM ke, badhuM kapAI gayuM ? to DaoNkTara kahe ke, pATo paNa baMdhAI gayo. TUMkamAM zrI vallabhabhAInI sahanazakti to jANItI hatI. paNa emanAmAM dhyAna kendrita karavAnI adbhuta zakti hatI. pramukha : ene koI yaugika zakti sAthe saMbaMdha kharo ? DaoN. paTela : A ApaNe bIjA kSetramAM UtarIe chIe. yogathI evA ekadhyAnI thaI zakAya che. ahIM, A prastuta daradIne yoganA abhyAsa sAthe koI saMbaMdha hovAnuM zakya nathI. paraMtu emanAmAM cittane ekAgra karavAnI zakti hatI. potAnuM dhyAna eka viSayamAM eTaluM badhuM magna karI de ke pachI bIjA viSayanI ene jarA paNa khabara na paDe. AvuM ghaNAM karI zake che. hindustAnamAM eka vAra A ja daradIne bagalamAM bagalAI thaI hatI. pramukha : bagalAI ? DaoN. paTela : bagalamAM phollA jevI moTI, eka yA vadhAre gAMTha nIkaLe che, ene bagalAI kahe che. koI vAra eka pachI eka, ema sAta gAMTho nIkaLyA kare che. pramukha : mAi gaoNDa ! Ane paNa Tropikala roga kahI zakAya kharo ? DaoN. paTela : ghaNI vAra keTalAka rogonI samajaNa nA paDe eTale ene Tropikala roga kahevAnI ThIka prathA paDI che. paNa Tropikano belTa-vistAra bahu moTo - hA, TropikamAM tApa vadhAre paDe eTale garamIthI keTalAka roga thAya che. paNa sAheba, A vaLI bIjo ja savAla che. huM kahevA mAMgato hato te A-ke daradI mi. vallabhabhAIne eka vAra evI bagalAI thaI hatI. gAmamAMthI ene phoDI nAMkhanAra eka kAcA jANakArane bolAvavAmAM Avyo. pramukha : kAco jANakAra, eTale ? DaoN. paTela : sarTiphAiDa DaoNkTara nahIM, te kaMka DaoNkTara kahI zakAya, paNa prekTikala ane A jANakAra pocA dilano paNa kharo, eTale A gAMThane phoDavA mATe lokhaMDanA eka saLiyAne AgamAM lAla lAla dhagadhagato banAve. pramukha : hA. DaoN. paTela : ane e garama lAlacoLa reDa-haoNTa - saLiyAne gAMTha upara DAmI de eTale gAMTha phUTe. pramukha : keTaluM ghAtakI ?
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela navabhAratanA bhAgyavidhAtA : jI, paNa A mANasa ghAtakI nahoto. eNe saLiyo to tapAvyo, paNa A daradIne DAmavAnI enAmAM hiMmata nahotI, eTale A mi. vallabhabhAIe e saLiyAne pakaDI pote potAnA hAthe DAmI, saDelI jagyAmAM cAre kora pheravI, daradano nikAla karI dIdho . gAMTha phoDI nAMkhI, potAnA hAthe AsapAsa dabAvI, pasa kADhI nAMkhyuM. hoya nahIM ! enA sAkSIo che. keTaluM ghAtakI ? pote potA upara ghAtakI--zuM kahezo ? jarA paNa nahIM sAheba. eka pUrI miniTa nahIM thAya te pahelAM to darada nAbUda. AmAM ghAtakIpaNA karatAM dRDha makkama manobaLano savAla che ane prastuta daradInA manobaLa mATe koIne be mata che ja nahIM. aMgrejImAM ene Ayarna vilanI vyaktio kahevAmAM Ave che. Apa kaho cho eTale ame mAnIe to chIe. jarA vasavasA sAthe, nahIM ? paNa sAheba ApaNA nAnakaDA kahevAtA sabhya samAjamAM AvA vasavasA pedA thAya che. zuM eziyA, yuropa ke AphrikA - vana jaMgalamAM, gAmaDA gAmamAM kaMIka loka AvA jaldI nikAla karanArA upAyo karI daradIo rAhata meLave che. emAM manobaLano ja prakAra che. Apa ziyALAmAM ThaMDe pANIe nhAvA jaI zako cho ? : : : : : : bAtharUma ke khullAmAM ? H khullAmAM, zUnyanI nIce pAro malakato hoya tyAM. Apa hindustAna Avo, huM tamane himAlayanI godamAM - agiyAra sahanazakti pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela pramukha DaoN. paTela 53 hajAra phUTa UMce jyAM gaMgA nadInAM vaheNa zarU thAya che, te gaMgotrI zikharanI nikaTa gaMgAnuM jaLa, jyAM baraphamAMthI pANI thaI vahevA mAMDe che, tyAM khulle zarIre snAna karatI, dara sAla, eka nahIM paNa aneka vyaktio batAvuM. manobaLa ane zraddhAnuM ja e pariNAma che. hA, e ame sAMbhaLyuM che kharuM. enI philmo, phoTA evI to ghaNI sAbitIo ane sAmagrIo Aje mojUda che. najare jonArA jAta-anubhavIo hAjara che. A mi. vallabhabhAI koI asAdhAraNa vyakti hovA joIe. : hA jI, emanI to evI keTalIya vAto che, paNa Apa jo... : : : : ame, tame kaho cho te vAto mAnIe chIe. Apa to laMDanamAM prekTisa karanArA DaoNkTara cho ethI nahIM, paNa ApanAmAM amane pUro vizvAsa che, ethI kaMI bIjI jANavA jevI vigato hoya to jarU2 kaho. amane sAMbhaLavAnuM game. : sAheba ! e bArisTaranI parIkSA pasAra karavA ahIM AvyA. sthiti sAmAnya. pelA mAletujAra mAbAponA dIkarAnI jema emanI pAse dasapaMdara sUTa ke gADI-moTara nahIM, eTale miDala TempalamAM nAma dAkhala karAvI enI lAyabrerImAM vAMcavA javA mATe roja potAnA nivAsathI bAra mAIla savAre cAlatA jatA, sAMje lAyabrerI baMdha thAya tyAre pAchA bIjA bAra mAIla cAlIne ghera pAchA pharatA. : kulle covIsa mAIla, vaoNTa e veisTa oNpha TAima ! : to zuM thAya cho ? paNa sADAtraNa kalAka jatAM ane AvatAM thAya. - paNa sAheba ene Apa vakhatano bigADa kaho
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa 54 navabhAratanA bhAgyavidhAtA pramukha : eTale cha-sAta kalAka amasthA cAlyA karavAnuM ja ne ? DaoN. paTela : huM nathI mAnato pramukha sAheba ! e jyAre muMbaIthI sTImaramAM laMDana AvavA nIkaLyA tyAre romana laoNnI copaDIo moTAbhAI pAsethI laI lIdhI hatI. laMDana pahoMcyA tyAre to romana lo pAko moDhe . jyAre parIkSA ApI tyAre emAM onarsa sAthe pahele naMbare pAsa. pramukha : e smaraNazaktino prabhAva che. DaoN. paTela : smaraNazaktine kendrita karavAno savAla che. cittane ekAgra karavuM e paNa eka kaparI prakriyA che. emane e sahajasAdhya hatI. pramukha : nA, paNa rojanA cha-sAta kalAka cAlavAmAM vakhatano bagADa to kharo ja ne. DaoN. paTela : nA sAheba ! eka to vahelI savAre cAlavA nIkaLavuM e kasarata, A vyAyAmano eka prakAra che. ane pharI sAMje ThaMDA pahore cAlavuM, e paNa eka kasarata ja che. ane raste cAlatAM, ADuMavaLuM kazAmAM dhyAna na ApatAM, pote je vAMcyuM hoya te, pacAvatA javuM, vAgoLatA javuM, pharI pharI yAda karatA javuM, ethI smaraNazakti vikase, ane vAMcelI hakIkato magajamAM pAkI ThasI jAya, pramukha : khAvAno zo prabaMdha ? DaoN. paTela : lAyabrerI pAse khAvAnAnI sagavaDa hatI, tyAM eka TaMkanuM khAI le. pramukha : paNa evI doDAdoDa karavAnI zI jarUra ? DaoN. paTela : garIbI. potAne deza, potAne tyAM mA vinAnAM be chokarAM, sahanazakti koIne soMpIne AvyA hoya eTale jaladI pAsa thaI vahelA pAchA pharavAnI iMtejArI. bArisTarInI parIkSAmAM keTalAka gaMbhIrapaNe abhyAsa karavA Ave che. e jIvananI jarUriyAta che ema mAnI abhyAsa kare che. keTalAke khAnapInI, mojazokha, majA karavA paNa Ave che. A be vAtamAM ApakamAI ane bApakamAIno phera rahyo che. pramukha : kyu DaoNkTara, have amArA magajamAM keTalIka vAto spaSTa thaI gaI che. mi. vallabhabhAI paTela vize tamArI temaja bIjA DaoNkTaronI kephiyatothI amane saMpUrNa khAtarI thaI gaI che. have A saMbaMdhI kaMI tamAre vadhAre kahevAnuM che ? DaoN. paTela : A be strI DaoNkTaroe kaMI kahevuM hoya to kahe. DaoN. mahetA : Apa rajA Apo to bIjI keTalIka vigato rajU karuM. ethI mi. vallabhabhAI paTelanA kizora samayanA svabhAva upara kaMIka vadhAre prakAza paDaze. pramukha : amane saune have to e sAMbhaLavAmAM vadhAre rasa paDaze. DaoN. mahetA : mAruM nAma DaoN. mahetA. huM hindustAnamAM gujarAtanI vatanI chuM. emAM vaDodarA-godharAnI AsapAsanA mulkane sArI rIte jANuM chuM. eka vAra godharAmAM plegano roga phATI nIkaLyo. pramukha : kyAre ? DaoN. mahetA : A sadInI zarUAtamAM. tyAre prastuta mi. vallabhabhAI paTela godharAmAM vakIlAta karatA hatA. pleganI bumarANathI e jarA paNa gabharAyA nahIM. pramukha : bArisTara thayA te pahelAM. DaoN. mahetA : bArisTara thavA AvyA te pahelAM, kaoNraTanA kAmakAjano vahIvaTa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa7 navabhAratanA bhAgyavidhAtA rAkhanAra nAja ranA dIkarA plegamAM phasAI gayA. pleganI gAMTha nIkaLI. paNa mi. vallabhabhAIe enI bhAre cAkarI karI. paNa pariNAma azubha AvyuM, dIkaro bacyo nahIM. enA smazAnamAM bALI AvyA bAda ghara AvatAM emane potAne du:khAvo zarU thayo, ane DaoNkTarane bolAvyA. DaoNkTare tapAsIne kahyuM ke, A to pleganI gAMTha che. eTale koIne kahyA vinA, potAnI dharmapatnIne paNa zuM kAraNa che te jaNAvyA vinA gADImAM patnIne laI, gAma choDI, godharAthI nikaTanA ANaMda sTezana upara AvyA. tyAM potAnI patnIne samajAvI tyAMthI karamasada ene ghara mokalI AvyA ane pote pleganI gAMTha sAthe ANaMdathI naDiyAda gayA. pramukha : bIje gAma ? pachI ? DaoN. mahetA : naDiyAdamAM pote ja jAte ilAjo karyA, ane sAjA thaI gayA. pramukha : dharmapatnIne sAthe nahIM laI javAnuM kAraNa ? DaoN. mahetA : plegano jIvaleNa e cepI roga, emAM bIjAne saMDovavA karatAM cUpacApa bIjAnuM bhaluM thAya, te vicArI, ekalA ja saMkaTano sAmano zA mATe na karavo, evo svabhAva. bIjA eka prasaMgamAM, kahevA do to bIjA evA be prasaMgo che, te kahuM, to ekamAM jyAre bArisTarInA abhyAsa mATe e potAnA gAmathI muMbaI sTImara pakaDavA gayA, tyAre te divasa sudhI gharamAM ke koIne kazI vAta karelI ja nahIM. te ja divase kaoNraTamAM eka kesa calAvatA. te sAMje pUro karI, emaNe muMbaI tarapha javAnI taiyArI karI, te rAtre ja UpaDI gayA. ane bIjo ... pramukha : bolo, ame sAMbhaLavA taiyAra chIe. sahanazakti DaoN. mahetA : kaoNrTamAM eka khUnano kesa cAlato. e bacAva pakSanA vakIla hatA. thoDA divasa pahelAM emanI dharmapatnInI tabiyata bagaDI hatI. te emane muMbaI DaoNkTarI tapAsa mATe laI gayelA. tyAM DaoNkTaroe kahyuM ke, tabiyata sudhare pachI oparezana karIzuM. Ama paMdara-vIsa divasanI DhIla paDatAM, e pAchA pharyA ane kahetA AvyA che, jyAre oparezana nakkI thAya tyAre jaNAvazo. AvI jaIza. paNa e muMbAIthI nIkaLyA, ane tarata betraNa divasamAM emanI vahunI tabiyata vadhAre bagaDI ane emanuM avasAna thayuM. ahIM je kaoNrTamAM kesa calAvatA hatA, tyAM tAra Avyo. hajI poNo divasa bAkI hato. kesa pUro thayo na hato. eTale tAra gajavAmAM rAkhI mUkI emaNe cUpacApa kesa calAvyo ane kesa pUro thayA pachI divasane cheDe badhAne khabara karI. AvI emanI chAtI hatI. pramukha : kevo svabhAva ! DaoN. mahetA : kevI chAtI, hiMmata; duHkhano DuMgara tUTI paDe toye emanA peTanuM pANI na hAle, sahana karavAnI zakti. DaoN. paTela : mi. merabAna-pramukha sAheba ! huM kaMI kahuM ? pramukha : hA, hA. jarUra DaoN. paTela, DaoN. paTela : amArA hindustAnamAM jAtajAtanI philasuphI. emAM eka gItA nAmanA pustakamAM evuM lakhyuM che ke, zokamAM ke AnaMdamAM bane tyAM sudhI taTastha rahevuM. zoka Ave tyAre gamagIna na thavuM. AnaMdano avasara Ave tyAre eno paNa atireka na karavo. zrI vallabhabhAIne mana sukhadu:kha baMne samAna ja hatAM. emAM mananI keLavaNI, ethI hiMmata, ethI keLavAyelo svabhAva, TevAyelo svabhAva.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha DaoN. paTela pramukha navabhAratanA bhAgyavidhAtA : A huM barAbara samajyo chuM paNa bahu ochI vyaktio A pramANe potAno svabhAva keLavI zake che. : keTalAkane evA prasaMgo paNa na Ave. ane Ave to eno sadupayoga paNa na karI jANe. : barobara che. have A bAbatamAM A kamiTInA sabhyone jo koI zaMkAsaMzaya hoya to pUcho, nahIM to huM sabhA barakhAsta karuM. e sAcI vAta ke, A prakAranA puruSomAM sahanazakti ghaNI vikaselI hoya che. ane A cokkasa vyakti to asAmAnya ja kahI zakAya. je becAra dAkhalAo ApaNI samakSa rajU thayA e uparathI amane saheja paNa saMzaya nathI. ApaNe evI vyaktinA manobaLanAM jeTalAM vakhANa karIe teTalAM ochAM che. sabhA barakhAsta karuM te pahelAM huM DaoN. paTelano khAsa AbhAra mAnuM chuM. ane sabhA pUrI thayA bAda huM to ahIM emanI sAthe thoDI vadhAre vAta karavA besIza. je sabhyone besavuM hoya te besI zake che. theMkyu. sabhA barakhAsta. | * * * * * * sahanazakti pala DaoN. mahetA : ane moTA karmavAdI eTale ja-Astika, karma karavAnI Teva kaho, pharaja kaho, e dharmAcaraNa ja che. dAkhalA tarIke, emanA moTAbhAI viThThalabhAI bArisTara thavA iMglenDa AvyA, tyAre emanA kuTuMbanI dekhabhALa mi. vallabhabhAIe karelI. DaoN. zAha : naDiyAdamAM emanA mAmAne tyAM cha mahinAnA bALakanI dekhabhALa kevI emaNe ekale hAthe karI hatI, ema pharjano, dharmano khyAla keTalo UMco. DaoN. mahetA : evI vyakti dharmamAM yA IzvaramAM na mAne, e kema bane ? DaoN. paTela : paNa huM enA karatAM sArI sAbitI ApuM. mi. vallabhabhAInA e samayanA keTalAka patro amArI jANamAM che. emAM emanA nAnA bhAI narasiMhabhAI uparano patra vAMcavA jevo che. pote godharA che. tyAM pleganA dasa kesa rojanA thAya che. kAmakAja , dhaMdho-rojagAra lagabhaga baMdha, chatAM lakhe che, 'bhAI ! mArI jarA paNa ciMtA na karatA. kharcanI bAbatamAM tame ciMtA na karatA. tamane kaMI jarUra hoya to lakhajo.' A emanI kauTuMbika bhAvanA. bIjA eka kAgaLamAM narasiMhabhAIne pharjano bojo vadhyo ke, tarata ja rUpiyA mokalI ApavA lakhyuM, ane tarata mokalyA. A banne kAgaLamAM - huM pAsa thaI gayo, e mATe Izvarano upakAra mAnavo joIe. Ama ghaNA kAgaLomAM IzvaranI marajI, IzvaranI kRpA-vAkyo AvyA ja kare che eTale emane e je IzvaramAM mAnatA hoya te emAM pAkI zraddhA. emAM koI zaMkA nathI. pramukha : DaoN. paTela, huM mAnuM chuM, mANasa garIbAImAMthI moTA thAya to emanI zraddhA IzvaramAM hoya che ja. jeo paisAdAra kuTuMbamAM janme che, tyAM kadAca zraddhA ochI haze. yA nahIM jevI haze. DaoN. paTela : bhale, ApaNe have thoDA pAse Avo, A khurazIo kheMco, ApaNe ahIM ja nAnuM kuMDALuM karI besIe. pramukha : DaoN. paTela, mi. vallabhabhAIne IzvaramAM zraddhA kharI ? IzvaramAM mAne kharA ? DaoN. paTela : jI. hA. emanA pitAjI dharmaniSTha-chatAM baLavAkhora-aMgrejo sAmenA myuTinImAM potAnI juvAnImAM bhAga lIdhelo, ane moTA Izvarabhakta. ema mi. vallabhabhAIne paNa IzvaramAM zraddhA. hA, Ama amathA dekhAva, maMdire javuM, khoTA rotalaveDA emAM na mAne, paNa moTA karmavAdI.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ so navabhAratanA bhAgyavidhAtA DaoN. mahetA : dareka parIkSA pAsa thatAMnI sAthe emaNe potAnA patromAM Izvarane yAda karyA che, kuTuMbane yAda karyA che. kuTuMbanA jIvananirvAhano vicAra karyo che. DaoN. zAha : vaLI vilAyata jatAM pahelAM emanAM saMtAnone bhaNAvavAno paNa emaNe prabaMdha karyo hato. pramukha : emane keTalAM saMtAna ? DaoN. zAha : eka dIkarI, eka dIkaro. ane muMbAImAM sArAmAM sAruM zikSaNa ApavA emaNe tajavIja temaja vyavasthA karI hatI. emanI vAraMvAra dekhabhALa rAkhatA. AvI vyaktine sakhta | dilanI ke kaThaNa dilanI vyakti kahevI, e anyAyakartA che. DaoN. mahetA : ame to mi. vallabhabhAIne atyaMta komala hRdayanI vyakti tarIke oLakhIe chIe. paraMtu ghaNAM emanI nikaTa nathI AvyA, emane kaThora - sakhta polAdI dilanI vyakti, evuM lakhatA-kahetA sAMbhaLyA che. sahanazakti DaoN. paTela : tyAre emanA pitAjInI umara 86, emanI sAthe nAnA vallabhabhAI paNa dara pUname vaDatAla darzana karavA yA yAtrA karavA jatA. koNa kahe che ke emanAmAM bhagavAna pratye zraddhA nahotI ? pramukha : mULa vAta eka, je ame samajIe chIe te, eka vyaktinAM vividha pAsAM paDatAM hoya paNa beijhamULa saMskArI, zraddhA sahita tyAM pachI badhuM pATA upara ja cAle che. DaoN. paTela : mane lAge che ke Ape asala vAta barAbara pakaDI pADI che. pramukha : DaoN. paTela, jarA eka bIjo savAla pUchuM ? DaoN. paTela : pUchI zako cho, pramukha sAheba. pramukha : mi. vallabhabhAI paTela-emanA pitAne aMgrejo tarapha deza pacAvI pADavA mATe dhRNA - paNa mi. vallabhabhAI eka vAra aMgrejI saMskRtinA cAhaka, temanI aMgrejo pratye dhRNA kharI ? DaoN. paTela : aMgrejI rAjya pratye kharI, paraMtu ghaNA aMgrejo pratye emane mAna hatuM, mitro paNa hatA. paraMtu kizora samayamAM ekabe evA kissAo banyA che, jethI emanA vicAramAM aMgrejo pratye jeTaluM mAna, eTaluM aMgloinDiyano pratye nahIM pedA thayuM hoya. ema banyuM hoya eno huM eka sacoTa dAkhalo TAMkuM. pramukha : Apo. DaoN. paTela : 1912mAM mi. vallabhabhAIe baeNrisTaranI chellI parIkSA to ApI. emAM sauthI pahele naMbare pAsa thayA. have prathA evI ke, jo vidyArthI pahele naMbare pAsa thAya, narsamAM to ene cha mahinA vaheluM sarTiphikeTa maLe. pacAsa pAunDanuM inAma paNa maLe. inAma to maLyuM, paNa pelA cha mahinA vaheluM sarTiphikeTa na maLyuM. DaoN. paTela : vaDIlone mAna ApavAmAM paNa e kadI potAno dharma bhUlyA nathI. jamAno badalAto rahe che. moTA mATe nAnAone have mAna rahyAM nathI. tyAM mi. vallabhabhAIno eka dAkhalo kahuM. borasada gAmamAM eka vAra e potAnA daphataramAM ArAmakhurazI para besI hukko gaDagaDAvatA hatA. tyAM ekAeka emanA pitAjI dAdara upara caDhI AvyA. emanA dekhatAM ja A vakAlata karanAra tejI vakIle hukko bAju upara mUkI, tarata UbhA thaI adabathI, 'pitAjI ! ekAeka, zuM kAma paDavuM" ema pUchavA mAMDyuM. DaoN. mahetA : hA, hA, jyAre emanA mahArAja upara koIe voraMTa kADhavuM tyAre e kisso paNa noMdhAyelo che.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara navabhAratanA bhAgyavidhAtA pramukha : kema ? DaoN. paTela : e mATe kamiTI bese. emAM emanI tabiyata kharAba, havA mAphaka nahotI AvatI, ane cha mahinA potAnI garIbImAM vadhAre kharca - eTale emanI cha mahinA mAphInI darakhAsta kamiTI sAme mukAI, tyAM cAramAMthI be pAkA aMgreja sabhyoe pramukha : nA pADI...... ? DaoN. paTela : jI nahIM, hoMsathI hA pADI, TarmanI mAphI sUcavI. pramukha : o, AI sI, hI...ho...ho. DaoN. paTela : paNa bIjA be aMgloinDiyano hatA. emaNe nA pADI. koI dalIla na maLI to kahe ke, ema cha cha mahinAnI mAphI ApIe to pachI hindustAnamAMthI ahIM baeNrisTarono rAphaDo ja phATaze. ahIM Take zera bhAjI mAphaka UbharAtA jaNAze. pramukha : Take zera bhAjI, eno artha huM na samajyo. DaoN. paTela : sastA jeTalA joIe teTalA maLaze. e amAro bhAratIya prayoga che. joke Aje to Tako paNa rahyo nathI. jANe badhA ja pharsTa klAsa pAsa thavAnA. Ama thavAthI koIne paNa eMgloinDiyana pratye roSa caDhe. pramukha : mi. vallabhabhAIne ethI cha mahinA vadhAre rahevuM paDyuM. DaoN. paTela : emAM ja pelA vALAnuM, moTuM oNparezana karavAmAM AvyuM. pramukha : ane tethI pelA aMgloinDiyane nA pADI eTale emane kudaratI rIte emanA tarapha roSa caDhyo ja haze. DaoN. paTela : emane, ema aMgata ke e jamAta sAme roSa caDhayo hoya to navAI nahIM, paraMtu evo roSa caDhayo hoya evI koI sAbitI nathI. sahanazakti pramukha : to emane vadhAre moTA abhinaMdano ghaTe. DaoN. paTela : bhaviSyamAM to evA dAkhalA noMdhAyA che ke jemanI upara roSa caDyo hoya emanI tarapha e udAratAthI varyA hoya evuM jovAmAM AvyuM che. sAme pakSe eka mi. zeparDano dAkhalo noMdhavA jevo che. pramukha : zo ? DaoN. paTela : mi. zeparDa Ai. sI. esa. oNphisara. amArA uttara gujarAta vibhAgamAM kamizanara tarIke kAma karI gayelA. emaNe gujarAtanI pATIdAra komamAM samAja sudhArAnAM ghaNAM kAmamAM agatyano bhAga bhajavyo hato. laMDananAM chApAMomAM mi. vallabhabhAInI pahele naMbare narsa sAthe baeNrisTaranI parIkSAmAM pAsa thavAnI vAta vAMcI, eTale tarata emane vagara oLakhANe abhinaMdana ApavA pahoMcyA. pramukha : hAu nAisaDaoN. paTela : eTaluM ja nahIM paNa mi. zeparDa mi. vallabhabhAIne potAne tyAM jamavA AvavAnuM nimaMtraNa paNa ApyuM. pramukha : keTaluM sarasa ! tyAre AvA dAkhalAo paNa che, to tame pelA eMgloinDiyanano dAkhalo bhUlI jAo. DaoN. paTela : pramukha sAheba, e to ame kyAranA bhUlI gayA chIe. ane mi. vallabhabhAIne paNa yAda nahIM rahyo hoya, athavA e paNa bhUlI gayA haze. paNa briTiza sarakAra nahIM bhUle. pramukha : ema kema ? DaoN. paTela : briTiza sarakAra potAno daphatarI vahIvaTa tapAsaze to mAlama paDaze ke, ane emane mAlama paDavA paNa mAMDyuM che ke hindamAM aMgrejI saltanatanA pAyA, DhIlA karavAmAM eMgloinDiyanono hAtha paNa hato.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA pramukha : to e loko paNa eTalA dezadAjhavALA hatA, ema ? DaoN. paTela : nA jI ! briTiza sarakArane vahAlA thavA ane emane sAruM lagADavA e loko ane moTe bhAge emanAM chApAM briTiza oNphisarone kharI hakIkatamAMthI ajANa ja rAkhatA. kharI paristhitinI jANa ja nahIM karatA. UMdhA pATA baMdhAvatA. pramukha : huM e samajI zakuM chuM. A UMdhA pATAno prayoga paNa tame ghaNo accho karyo. DaoN. paTela : theMkyupramukha : have Apane, DaoN. misa mahetA ane misa zAhane kaMI vadhAre kahevAnuM che ? DaoN. zAha : nA jI, amane ApanI vAtacItathI bhAre saMtoSa thayo che ane have ame ghaNA haLavA manathI pAchA bhArata jaIzuM. pramukha : ane tame DaoN. paTela ? DaoN. paTela : huM to laMDanamAM ja prekTisa karuM chuM. eTale tyAM jaIza. paNa eka vAta karuM - pelA cha mahinA mi. vallabhabhAIne laMDanamAM vadhAre rahevAnuM thayuM, te eka rIte sAruM thayuM. pramukha : ema ? ......kema ? DaoN. paTela : pelI mAMdagI bAda karatAM, emaNe eTalo samaya to kazuM ja karavAnuM hatuM nahIM, eTale emaNe laMDana enI AsapAsanAM gAma-zahero jovAmAM, aMgrejI prajAno itihAsa vAMcavAmAM, emanA raheNAMka vize jANavAmAM e samayano sadupayoga karyo. e jJAna emane AgaLa jarUra kAma lAgyuM ja haze. DaoN. mahetA : e uparAMta, emaNe laMDanamAM bhAratamAMthI bhaNavA AvatA vidyArthIo viSe paNa sArA pramANamAM jANakArI temaja anubhava meLavyAM. sahanazakti pramukha : sArA yA narasA ? DaoN. mahetA : e...e--ThIka ane kharAba, baMne; e kaMdare kharAba tarapha jarA namatuM, Ama juo to duniyAmAM sArA mANasonuM pramANa ochuM ja haze. DaoN. paTela : jI, eka gaNatarIe. zaheramAM sophesTikeTeDa vargamAM tapAsIe to paNa garIba bhoLA grAmajanonI gaNatarI karIe to e bhalA nirdoSa mANasonuM pramANa vadhAre nIkaLaze. pramukha : hA, e paDakhAno to mane vicAra ja na Avyo. DaoN. mahetA : DaoN. paTela. sophesTikeTeDa kiyA arthamAM kaho cho ? DaoN. paTela : ApaNe badhA jemAM AvI jaIe. pramukha : iklaDiMga mI, dha ceramena. DaoN. paTela : nA jI ! Apa to bahu taTastha vyakti cho. eno bIjo paryAya-bhadraloka yA kahevAtA bhadraloka . emanAmAM ja kaLiyuga vadhAre hoya che. pramukha : A kaLiyuga eTale kiyA arthamAM ? DaoN. paTela : mi. ceramena, kaLiyugano artha ghaTAvavAmAM, vicAravAmAM, nakkI karavA mATe AvI navI pariSada-nahIM to navo ja parisaMvAda yojavo paDaze. eTale Aje ApaNe viramIzuM. badhAja : theMkyu, evarIbaDI. pramukha : eka vAta umeruM. badhAM jAo te pahelAM, jinIvAnI havA barAbara khAtAM ja jo. svisa parvato ane eno barapha jotA jajo ane AvatI kAle Apa traNe mAre tyAM jamavA padhArajo. DaoN. paTela : theMkyu-jarUra AvIzuM.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 DaoN. mahetA pramukha navabhAratanA bhAgyavidhAtA : ane mi. ceramena, Apa jyAre paNa hindustAna Avo, tyAre Apa amArA mahemAna. ame Apane hindustAnanI uttara himAlaya girimALAo batAvIzuM. eka vidvAna lekhake lakhyuM che ke, jo Alpsane koI moTA cIpiyAmAM pakaDI uparathI himAlayamAM sarato nAMkhIe to pachI AlpsanI girimALA zodhatAM pAchI nahIM jaDe. eTalo Alsa emAM khovAI jAya. : theMkyu, jarUra AvIza, ane agiyAra hajAra phUTa UMce gaMgAnAM jaLamAM khullAmAM nahAvA mATe paNa prayatna karIza. : pAtro : zikSaka, ziSya, misisa vADiyA, avAja, mi. zilADI, mi. ghoSAla zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka 4 nipApiNItI : tame bhaviSyanA eka nAgarika cho. zikSaka sAheba ! A vAkya, ame hajAreka vAra sAMbhaLI ane vAraMvAra vAMcI, enA arthane ghasoTI lasoTI nAMkhI, ene kUcArUpa banAvI dIdhuM che. : : ziSyabaMdhu ! tamArAmAM sarjanazakti che. tame je rIte vAkya uccAryuM emAM tamArI pratibhA vartAI Ave che. : masko mAro cho ? sAheba ! : nA. huM pharIthI mAruM paheluM vAkya boluM chuM. tame bhaviSyanA eka nAgarika cho ane e mATe tamAre tamArA zaherI tarIkenA hakka samajI zarUAta karavAnI che. : emAM navuM zuM kahyuM ? paNa evuM karavAvALA keTalA ? : karavAvALA to ghaNA nIkaLe, paNa e rIte koNa kare che ? : e ja huM tamane kahevA mAMgato hato. paNa tame zarUAtamAM ja vAde caDhyA. huM tamane zrI vallabhabhAI paTela mATe kaMI kahevA mAgato hato.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pha8 ziSya zikSaka ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA : e to baLavAkhora, krAMtikArI. : krAMtikArI hoya to bhAratanA nAyaba pradhAna thaI zake kharA ? kanTrakTiva thiMkiMka ane satata meLanI sAphasUphI. : eTale ? : 1913nI 13mI phebruArIne divase laMDanamAM baeNrisTaranI pahele naMbare parIkSA pasAra karI hindustAna AvyA. tarata ja bIje divase amadAvAda pahoMcyA. hajI paNa avasthA garIba, to paNa 'nahIM rakhanI aMgrejI sarakAra nahIM rakhanI'; tema, 'nahIM karanI kadI bhI nokarI nahIM karanI', evI manamAM dhUna-betraNa sarakArI nokarI maLatI hatI. ciThThI ziphArasa hatI, to paNa na lIdhI. eTale amadAvAdamAM phojadArI korTamAM keso laDavA kAme lAgI gayA. emanA e samaye mitra dAdA sAheba mAvalaMkaranA zabdacitramAM : : "bAMko javAna, navI DhabanAM koTa-pATalUna, UMcAmAM UMcI banAvaTanI IMTa, pahere jarA TeDI ! atyaMta tejasvI AMkho, ochAmAM ochuM bolavAnI Teva. mukhamudrA gaMbhIra. tyAre amadAvAdamAM kula chasAta baeNrisTara sAhebo, emAM keso laDavAvALA to be-traNa ja. emAM A navajuvAne praveza karyo." maniSApilITI vADiyA : mi. vallabhabhAI ! tame ema tAjAmAjA vilAyatathI AyA hazo paNa jo manamAM brijanAM pAnAM kiravAno irAdo rAkhatA hazo to bhUlI jajo. ramavuM hoya to AvI jAo. pana ame tamArA reMjI pUMjI AnA be AnAnA hisAbe nahIM ramIe. jo ramavuM hoya to pAunDamAM-so paoNinTa jIto to pAMca pAunDanA hisAbe ramavuM parase. ziSya : sAheba ! pAunDa eTale ? zikSaka : aMgrejI nANuM, tyAre e jamAnAmAM ApaNe tyAM pAunDa to nahoto cAlato, paNa muMbAI-kalakattAnA bArisTara sAhebo je brIpha le, eTale ke je kesa laDhavAnA hoya enA kAgaLiyA upara ginImAM potAnI phI lakhe. vIza ziliMgano pAunDa ane ekavIsa ziliMganI ginI. evI moTAI, eNTAI. Aje to tyAMthI ziliMga paNa nIkaLI gaI, ane so pensano pAunDa ja rahyo che. jamAno paNa kevo badalAto rahe che ! ziSya : pachI pelA vADiyAjInuM zuM thayuM ? zikSaka : ramavA beThA. vallabhabhAI to bole ja zenA. Ava bhAI vADiyA ! tuM ghoDe caDhI mane harAvavA Avyo che, to AvI jA. pahele divase, vADiyAjI ane enI sAthe eka brokara nAme vakIla - baMne paMdara-vIsa pAunDa hAryA. paMdara pAunDa eTale AjanA hisAbe lagabhaga traNaso rUpiyA. tyAre lagabhaga aDhIso rUpiyA. ziSya : bApa re ! zikSaka : bIje divase trIsa pAunDa eTale te vakhatanA hisAbe lagabhaga cAraso rUpiyA, vADiyAjI ane enA sAthIdAra hAratA ja gayA. pariNAme eka sAme...mi. vADiyAnAM vahu dhasI AvyAM, bolyAM : avAja zikSaka : pharI, jema vakAlatamAM bhalabhalAnI khAla utArI nAkhI hatI, ema, ahIM baeNrisTarI karatAM bhalabhalAnI TAlakI sApha karavA mAMDI. emanI UlaTatapAsamAM koI sAkSI TakI ja na zake. paNa Azare pAMceka varSa baeNrisTarI karI haze. pachI to lokasevApaNa amadAvAdamAM kaoNrTamAMthI AvyA bAda gujarAta klabamAM jatAM. tyAM pAnAM ramatA. tyAM eka mi. vADiyA nAme baeNrisTara. e jarA eNTu. te kahe :
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ maniSApilITI 71 dekhAya ke hallo, hAtha jhAlIne ghara kheMcI jAya ane ema chasAta divasa potAnA dhaNI upara pikeTiMga karI, emane brijanI latamAMthI ugAryA. ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA misisa vADiyA : are nahIM re, zuM dhaMdho mAMrIyo ja, kamAvA kaoNreTamAM jAya ane gumAvavA klabamAM jAya. zivAbhAI, cImanabhAI, maganabhAI, tame bI zuM mi. vADiyAne AvI moTI rakamanI zarata karI brija ramavAnI rajA Apocate - avAja : paNI misisa vADiyA - ame ahIM - misisa vADiyA: tame ja evaNane uzkeroca, jo dhaMdho mArayo ja , koI navo baeNrisTara Ayo to zuM enI sAthe hajjate caravAnuM, ema karIe to gharanA sUparA sApha thaI jAya. Aje huM jouMca ke e kema ramI sakeca ! avAja : mAyajI, aMdara AvIne besonI. misisa vADiyA: nA, nA re nA, huM klabanI bahAra AMTA mArata. AvavA donI, mArA bharathArane A zuM AyA-jo vAriyAjI , cAlo sIdhA gharanA, klabanA pagathiye huM nahIM caravA dauMne, nA, nA, cAlo mArI sAthe ghara--Aya jugAramAM pAyamAla thaI javAya nA, mAre eka bI ramata nathI ramavI, khodAyajIe akkala hoziyArIthI kamAvAnI tAkAta ApI te kAyadAnAM kAmo karonI ? A zuM ? nA, nA cAlo. sIdhAsIdhA cAlo gheranahIM Avaso to polIsane pAvo vajArasa. ahIM loka ekaThuM karI tamArI phajetI karasa. pelI gArImAM bIjA paNa betraNa bairAMone letI AvI che. temane bolAvasa. cAlo ghera nahIM ema kheMcatANI nA karo. samajI jAa nahIM to jovA jevI thaze, jo cAlo, cAlo, jo kAma karI beThAca. cAlo to... ziSya : pachI... zikSaka : bIje divase paNa e ja phajeto. bAI sAMjanA cAra vAgyAnA AvIne klabane bAraNe AMTA mAre, jevA emanA vara AvatA ziSya zikSaka ziSya zikSaka : ame nAnapaNamAM emane viSe pATha bhaNelAM emAM A vAta nahotI. : to have moTAM pustako vAMcazo to jANavA maLaze. pachI to vallabhabhAIe myunisipAliTInI sAphasUphI hAthamAM lIdhI. eka pachI eka mijAjI, torI, ghamaMDI oNphisarone tageDI mUkyA. : tageDI mUkyA, eTale ? : bhagADI mUkyA. emAM aMgreja aphasara.... : ema ? to evI vAto kahone. : e to himmata ! thayuM ema ke 1914nI AsapAsa aMgreja sarakAranuM rAjya. jAlima sarakAre evo TharAva karyo ke, jethI myunisipAliTI dhArAmAM pheraphAra thayo. eTale myunisipAliTInA vahIvaTamAM emano eka goro oNphisara mAthe beTho rahe ane potAnuM dhAryuM karAvI zake. : paNa myunisipAliTInuM kAmakAja to cUMTelA prajAnA pratinidhio kare. : barAbara ! paNa aMgreja sarakAra jeTalI zANI, eTalI luccI; jeTalI udAra eTalI cakora sarakAra jeTalI svataMtratA cAhe eTalI parataMtratAnI navI beDIo banAve. : samajaNa na paDI. : aMgreja sarakAra batAve kaMI, kare kaMI, gharamAM cAvavAnA dAMta ziSya zikSaka ziSya zikSaka
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ maniSApilITI zilADI avAja zilADI avAja ziSya zikSaka zilADI navabhAratanA bhAgyavidhAtA judA, bahAra batAvavAnA dAMta judA. TUMkamAM sthAnika zaherI svataMtratA ApavAnI baDI baDI bAto. pAchale bAraNe e svataMtratA upara tarApa mAravAnAM pagalAM. A dezamAM ja aMgreja AisIesa vahIvaTI amaladAro AvatA rahetA. emAMnA moTA bhAganA junavANI vicAranA ane sAmrAjyanA TekedAro amaladArazAhInA nazAthI cakacUra . eTale sarakAranAM evAM pagalAM sAme pokAra thayo. 1919mAM muMbaI ilAkAnI rAjakIya pariSada amadAvAdamAM bharAI. emAM sarakAra sAme UhApoha thayo. paNa aMgreja sarakAre namatuM na ApyuM. : pariNAma ? : eka sAheba amadAvAda myunisipAliTIne mAthe ThokAyA. enuM nAma mi. zilADI, magajano bhAre garama, hADe hADamAM tumAkhI, rue rue sattAno nazo, khoTAM kAmano karavAvALo. pAko avaLacaMDo-sAMbhaLo. : aba, sI dha phana, loka kahete hai eka navA bArisTara AyA hai. nAma hai vAlAbhAI paTela. esA baeNrisTara to amane bahuta dekhe. vo kisIkI jagyA para Akara myunisipAliTImAM beTha gayA. ThIka hai, maya sabaku sIdhA kara dUgA. ve amadAvAda ke loga, aMgreja se haMmezAM Darate hai, aura Darate hI raheMge. : aisA ? zilADI sAba ! : hAM hAM aisA. : jo, gujarAtI jabAna samajo. aMgreja lokoe jamAlapura daravAjAnI bahAra khAnagI kasAIkhAnuM kholyuM hatuM emAM pAMceka vakIloe bhAre UhApoha karyo ane gorA sAhebane samajAvavA gayA. : to kyA huA. gorA sAhebane saba vakIloMku pakaDa pakaDa karI eka kamare meM keda kara diyA. hI...hI...hAM...hAM...hAM : ha...hAM...hAM...hI. pelA cimanalAla ThAkora, vakIla to ghoDA para gayA'tA ene to pakaDI na zakyA. te mArate ghoDe gAmamAM AvyA ane badhA vakIlone ghera jaI hakIkata kahI. polIsane kahI. eTale to gAmaloka lADI laIne jamAlapura daravAjA para UmaTyuM. pachI mi. zilADI, pariNAma jANo cho ne ? : kyA huvA ? : e tamArA gorA aphasarane e katalakhAnuM calAvavAvALAne UbhI pUMchaDIe rAtorAta jIva bacAvavA bhAgavuM paDyuM. : hAM, to cimanalAla unhIM para phojadArI dAvo karane kahate the, to aisA to kucha huA nahIM. : alyA zilADiyA ! pelAne jIva bacAvavA bhAgavuM paDe, e karatAM phojadArI kesa vadhAre agatyano ema tame kAyadAbAjo jaDabharata te jaDabharata ja rahyA. hAM...hAM...hAM...hI. have khAnagI katalakhAnuM enI mAe zera sUMTha khAdhI hoya to khole pharI ! khAnagI katalakhAnuM ! joIe to kharA, vaLI evA upara kesa zo mAMDavA ! : ThIka haya, amaku bhagAne vAle kona hai - dekhe zikala. : vo bhI ho jAyegA. : pachI pelA zilADiyAne bhagADyo. : bhAI ema emane bhagADavA sahelA to nahotA, paNa bana gaI. A amadAvAda zaheranI pAse kAMkariyA taLAva che, tyAM eka zuSkara nAmanuM nAnuM taLAva hatuM. bhAre gaMduM. AsapAsa avAja zilADI avAja. zilADI zilADI avAja ziSya zikSaka avAja
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA maccharothI UbharAtuM. emAM naryo gaMdavADa ja bharelo, tyAM eka myunisipala sabhya mi. phatteha mahaMmada munzInuM, taLAva pAse divAsaLI banAvavAnuM kArakhAnuM. ene e taLAva upayogI. potAnuM lAkaDuM emAM palALa ane bhInuM rAkhe, evo eno svArtha. e taLAva upara potAno dAvo rajU karI kabajo jamAvI beTho. sarakAramAM kesa thayo to tyAM e hAryo, to paNa myunisipala kamizanara ApaNA zilADI namatuM na Ape. e, ane phohamahaMmada be maLI gayelA. eka vAra, be vAra kAvAdAvA thayA. Akhare zilADIe ene lAMbA gALAne paTe apAvyuM tyAre Tharyo. pachI to bIjA sabhyo bagaDyA, emanI saradAra vallabhabhAI paTele lIdhI. ane zilADI sAme myunisipAliTImAM enA geravahIvaTa upara TIkA karato moTo TharAva karyo. 93 hajAra gaja jamInavALuM gaMdakIthI bharapUra taLAva pUrI nAMkhavuM ja joIe evo bIjo TharAva karyo. e upara phatteha mahaMmadanI mAlikI sAme dAvo karyo. : aisA TharAva to amane bahuta dekhA. : alyA A to saMsthApita lokamata che. ! kyA-lokamata-ina iMDiyA-sleva kanTrIkAle AdamI briTiza rAja kI saltanata meM lokamata, hI...ho...hI. : bahu bagaDyo. ema gorA amaladAranI TIkA karato TharAva amadAvAdanA itihAsamAM A pahelo ja banAva. Abha tUTI paDyuM, pachI to zilADIe keTalo geravahIvaTa calAvyo, keTalI lAMca-ruzavata lIdhI, myunisipAliTInI kharIdImAM keTalI golamAla karI te badhA AMkaDA mi. vallabhabhAIe meLavyA, ane myunisipAliTImAM jAhera karyuM ke, amAre Avo kamizanara nahIM joIe. uparathI enI paisA khAvAnI rIto pakaDI dAvo maniSApilITI paNa mAMDyo. konTrAkTa ApavAmAM keTalA khAdhA enA AMkaDA laI AvyA. jevo A TharAva muMbaI sarakAramAM pahoMcyo ke- avAja : zilADI bhAgyo. sarakAre potAnI AbarU rAkhavA ene pAcho bolAvI lIdho. jatAM jatAM babaDyo : zilADI : hama to jATA, aisA bAlisTara amane nahIM dekhA. zikSaka : Ama pahelI vikeTa paDI. pachI bIjI vikeTa to selpha AuTa eTale ke sTaMpamAM jAte ja baeNTa mAranAro nIkaLyo. ziSya : koNa ? zikSaka : zilADInI jagyAe Avyo, te e paNa muMbAInI sarakAre jhIMkyo hato. nAma mi. mAstara. ziSya : mAstara ? zikSaka : ene to eka ja vAta. nokarI, kAma, kazAmAM rasa nahIM. phakta mahino pUro thAya ke pagAra, pagAra lIdho bIjA 29 divasa ArAma ane uparathI vaLI bhaththA-bhADAmAM vadhAro mAMge. ziSya : kAma karyA vinA ? zikSaka : to e ja to zIkhavA-jANavAnuM chene bhAI. evA mAthe paDelA maphatalAlonI to khoTa ja kyAM hoya che. tarata zrI vallabhabhAInI jANamAM vAta AvI, eTale evAe kamizanarane paNa lIdho sANasAmAM. ziSya : zI rIte ? zikSaka : dAvo evo racyo ke, pelo phasAyo. pelAe vaLI kAgaLa lakhyo ke jo mane bhaththAmAM vadhAro na maLe to mAre rAjInAmuM ApavuM paDaze. basa, eTale enuM bAramuM raMdhAI gayuM. zilADI avAja zilADI zikSaka
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ziSya zikSaka ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA myunisipAliTInA sabhyonI kamiTInI kAryavAhImAM zrI vallabhabhAIe pelAne sabhAmAM bolAvI maMgAvyo ane jAhera karyuM ke bhAIlA ! A tamArA pagArabhaththAM to sarakAre nakkI karyo che te sarakAra bhaththAM vadhAre ane tame rAjInAmuM ApavAnI dhamakI Apo cho, te ame rAjInAmuM levA taiyAra beThA che. huM bhAI, eTale pelo samajI gayo. thoDA divasamAM enuM rAjInAmuM AvyuM. te tarata ja svIkArI lIdhuM. ema bIjI vikeTa gaI. pachI trIjA AvyA iMjiniyara mekAse. : makAse, e te kevuM nAma ? : taddana nakAmo, namAlo mANasa, tyAre preTa karIne gujarAtanA moTA gorA kamizanara sAhebe Ane goThavyo. : e paNa aMgreja hato ? : aMgrejonuM ja rAjya hatuMne ! ane ApaNA hiMdI sabhyo paNa aMgrejonI gorI cAmaDIvALAno pakSa kheMce. : ema--evuM banyuM hatuM ? : be hiMdI, lAyakAtavALA iMjiniyaro hatA. paNa peTa sAhebe badhAne bolAvI mata Apavo, lagabhaga AjJA jevI ja sucanA karelI te ogaNIsa-vIsa mate mekAronI pasaMdagI thaI. mANasa kevaLa DhaM. kaMI samaje ja nahIM. amadAvAda zaherane pANI maLatuM hatuM. temAM paNa khatarA paDavA lAgyA. gAmamAM sabhAo thaI. mAvalaMkara jevA vakIlo preTane maLavA gayA, tyAM emanuM apamAna thayuM. preTa sAheba to cora koTavALane daMDe e nyAye vartavA lAgyo. : pariNAme: eTale zrI vallabhabhAIe jhuMbeza calAvI. sara ramaNabhAI maniSApilITI 77 nIlakaMTha myunisipAliTInA pramukha ane rAva sAheba harilAlabhAI menejiMga kamiTInA ceramena, tyAM preTa sAheba. TUMkamAM preTa sAhebe evuM jAheramAM kaheluM ke, jemane pANI nahIM maLatuM hoya te potAnAM ghara kema nathI bALI detAM ? ATalI tamarI ane te vallabhabhAI sAMkhe ? tyAM ja zrI vallabhabhAIe saMbhaLAvyuM amArA kAunsilaronAM ghara bALavAnI vAta karo cho - te pelo Dha jevo iMjiniyara che, enuM ghara bALone. kaMI kAma to karato nathI. bhAre TapATapI thaI. pariNAme.... ziSya : mi. meTAsenI paNa vikeTa UDI ? zikSaka : e ja rAjInAmuM ApIne cAlato thayo. daramyAna myunisi pAliTImAM karaverA bharavAmAM paNa bhAre ALasa tathA coTTAInA dAkhalA jANavAmAM AvyA. badhAne mi. vallabhabhAIe evA to khakhaDAvyA ke janarala borDanI mITiMgamAM badhAnI dAMDAI khullI paDI. emAMnA moTA bhAganA sarakArI pensanara, khAnabahAduro, rAvasAhebo, nararI pharsTa klAsa mejisTreTobadhAnI sustI uDAvI dIdhI. pANInA verA na bharyA hoya enAM to naLanAM joDANa ja kApI naMkhAvyAM. saDo ema nIkaLe. pachI eka vADiyAjInI vikeTa paNa UDI. ziSya : vADiyAjI, pArasI haze. e koNa ? zikSaka : e paNa myunisipAliTIne mAthe paDelA eka adhikArI, zaheramAM pANInI taMgI ane bUmAbUma : tyAM A sAheba, gAphela ane taddana bedarakAra ane koInuM paNa sAMbhaLe nahi. marajI pramANe ja varte. e to tarata ja zrI vallabhabhAInI AMkhe caDhayA. ziSya : eTale khatama. ziSya zikSaka ziSya zikSaka
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ maniSApilITI zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA : nA. evAmAM zaheramAM Aga lAgI. eka nahIM che. jyAre vadhAre pANI pahoMce evA naLa kholavAnA hatA, tyAM je naLo hatA te ja e baMdha karI beThA. : ema kema ? kone rasa ? Ama Akhara vADiyAjI paNa gayA. paNa jatAM pahelAM e myunisipAliTIne khoTA aDhaLaka kharcanA khADAmAM utAratA gayA. : jANI joIne ? ziSya ziSya zikSaka zikSaka ziSya zikSaka ziSya ziSya zikSaka zikSaka ziSya : UMdhI khoparInA amaladAra sAheba. daramiyAna zrI vallabhabhAI to jyAM jyAM Aga lAgI hatI, tyAM te jagyA para jAte hAjara. : jAte ? : gAmasevA karavA nIkaLyA hatA ke mazkarI ? jAte hAjara. ema jAta tapAsa karI ripaoNrTa karyo. : eTale pelAnI: vikeTa nahIM gaI ! e sAhebe, e phariyAda ripaoNrTanAM badhAM kAgaLiyAM ja dabAvI dIdhAM. : eTale? : guma karI dIdhAM. gAyaba karI dIdhAM. sarakArI aphasaro AvA kAma karavAmAM bhAre hoziyAra hoya che. 'ame sarakArI oNphisara ! amane koNa pUchanAra che ?' briTiza saltanatanI, AvI tumAkhIthI AvA nAnA oNphisaranA mAthA bharachaka chalakAyA kare ja , myunisipAliTInA e samayamAM pANInI barabAdI thaI che, je tapAsa paMca nimAyA che, eno abhyAsa karo to eka rAmAyaNa jevaDo copaDo thAya, ane emAM hasavAnA temaja krodha karavAnA seMkaDo muddAo maLe. : ame eno abhyAsa karI zakIe ? : karo to ghaNuM zIkhavAnuM maLaze. paNa evAM jUja thothAMomAM lagabhaga ema ja, potAno mamata, ane magajamAM tumAkhI. zrI vallabhabhAI paTelanA jIvanamAM myunisipAliTImAM karelAM sevAkAmanAM varSo ghaNAM agatyanAM hatAM. eka to 1916mAM mahAtmA gAMdhIjInuM amadAvAdamAM AvavuM, tyAM sthAyI nivAsa karyo. 1927mAM godharAmAM pahelI gujarAta rAjanaitika pariSada bharAI. ahIM pramukhapadethI gAMdhIjIe grAma-svarAja zuddha sAdhano dvArA sAdhavAno nirNaya jAhera karyo. : to zrI vallabhabhAI sAheba ane gAMdhIjInI mulAkAta tyAre thaI ? : te pahelAM, gujarAta klabamAM, paNa e to ekabIjAne AMkI levAnI ramata hatI. gAMdhIjIne mana Avo akkaDa mANasa koNa che ? pachI to vallabhabhAIe gAMdhIjIne guru tarIke ja svIkAryA. vAta ema hatI ke 1884mAM eka gujarAta sabhA nAme saMsthA sthapAI hatI. 1916mAM zrI vallabhabhAI enA pramukha cUMTAyA. bahu kaparAM varSo. 1917mAM amadAvAdamAM plega. : amadAvAdamAM plega ! : ane te paNa bhayaMkara. pachI kAmakAja baMdha, pachI majUronI haDatALa vacce paDI ne gAMdhIjIe patAvI, pachI AvI yuropamAM laDhAI. : yuropamAM laDhAI, emAM ApaNe zuM ? zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ maniSApilITI 80 zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA : ApaNA rAjA briTiza sarakAra-briTiza tAja , aMgrejI saltanata te jarmano sAme laDhe to enI phojamAM bharatI to ApaNA ja mANasonI thAyane ? hiMdI sainiko vinA mokhare laDhe koNa ? : ema ? : ema ja--ane enA bhalA bhoLA gAMdhIjIe sainikonI bharatImAM bhAga lIdho. emanA manamAM ema ke aMgrejone A bhIDamAM samayamAM madada karIzuM, to e hindustAnane svataMtratA Apaze. : o, paNa aMgrejo ema kaMI Ape-bApe nahIM. rAjasattA, koI paNa rAjasattA evI chUTachATo Ape ja nahIM. emAM A to bahu mATe sarakAra ! eNe to eka pachI eka sakhata kAyadAo ghaDavA mAMDyA. roleTa ekTa nAmanA dhArA sAme pokAra thayo. ethI AMdolano thayAM, paMjAba, rAjasthAna, gujarAtamAM saMbhAbaMdhI, giraphatArI. pariNAme gAMdhIjIe sarakAra sAme asahakAranI hAkala dIdhI. paMjAbamAM jagataprasiddha jaliyAMvAlA hatyAkAMDa thayo. aMgrejo upara phiTakAra varasyo. nirdoSo upara goLIbAra karI kaMIne mArI nAMkhyA. tyAre zrI vallabhabhAI sAhebe amadAvAda myunisipAliTImAM gAMdhIjInI sUcanA anusAra asahakArano Adeza Apyo. : eTale ? : sarakArI zikSaNa nahIM khape, sarakAranI grAnTa nahIM khape. sarakArI adAlato, sarakArI dhArAsabhyo ane videzI kApaDa tathA videzI zikSaNano tyAga karo. : are vAha. : amadAvAda - naDiyAda ane suratanI traNe myunisipAliTIe sarakArI taMtrathI alaga thavAnI ghoSaNA karI. pachI to jo jAmI che. te eka ghoSAla karIne amaladAra hatA. sarakAranA pAkA khAMdhiyA. e potAne mAthe sArI briTiza saltanatano tAja paherIne phare. Akho bhAra ene ja mAthe. : hiMdIbhAI hatA ? : hiMdI-bApe dAde hiMdI ? : ane briTananI sarakAranA khAMdhiyA ? : hA, A; evA to sau sarakArI nokaro-kaMIka UMdhI khoparInA, sarakAranA hAthA. vaphAdArIno artha e ja samaje, sarakAra eTale deva, mAbApa. ene ja vaphAdAra rahe. : dezane nahIM ? : A ghoSAla ane tenA jevA to nahIM ja. tyAre gAMdhIjI eka vAra kaccha gayA hatA. sAthe vallabhabhAI sAheba hatA. sAthe eka nAnI pAMcacha varSanI AnaMdI nAme chokarI hatI. ghoSAla pote baMgAlI, te hindustAnI, potAnI chApanuM ja bole. : kyA nATaka banAte hai, kaccha gaye to udhara harijana laDakIku vAlAbhAIne godameM liyA. inakuM kacchameM koI rasoI banAnevAlA nahIM mileMge, hindustAnameM iMglenDanA sAta samandarakA-mahArAjAnA prinsa oNpha velsa A rahA hai. yuvarAja aise daivI mAnavI ahIM apanI bhUmi pAvana karaneku A rahA hai, inakA svAgata nahIM kareMge-kyA bAta hai aura harijanoM kI sAthe hAtha milAte pharate hai-kyA bAta hai. maisA viparIta karajuga A rahA hai. dezameM anAcAra, pApa ho rahA hai, kyA bAta hai ! : A mArA vAlAne emAM kaLajuga dekhAyo. daramyAna amadyavAdamAM kaoNMgresanI beThaka bharavAnuM nakkI thayuM. dezabaMdhu cittaraMjanadAsa enA pramukhe. ghoSAla ziSya zikSaka zikSaka ziSya zikSaka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ziSya zikSaka ghoSAla zikSaka ghoSAla zikSaka : ghoSAla paNa baMgALI ane dezabaMdhu paNa baMgALI ? : navabhAratanA bhAgyavidhAtA : paNa dezabaMdhu cittaraMjanadAsa te dezabaMdhu, ane ghoSAla te briTiza sarakAranA sAccA khAsA dAsa. evA pharakavALI vyaktionI khoTa che ? daramyAna zrI vallabhabhAIe myunisipAliTInI nizALomAM rASTrIya zikSaNanI himAyata karI. basa ghoSAlanI ghoSaNA vadhI. juThANAnI hada ja na rahI. amadAvAda zahe2meM kisakA rAja hai. vAlAbhAI yA kalekTara sAhaba kA - kalekTara tAjakA pratinidhi hai. inaku mAnanA cAhiye. vAlAbhAI ejyukezanakA sarvanAza karaneku nIkale hai, ye to... to vallabhabhAI sAhebe evo TharAva karAvyo ke, koI sarakArI adhikArI nizALomAM inspekzana karavA jAya to ene nizALomAM nirIkSaNa nahIM karavA devA. parIkSAo baMdha. pachI to je lakhApaTTI cAlI che. eka bAju kalekTara bIjI bAju vallabhabhAI ane enA sAthIdAro. sarakAre potAnI nizALo kholI e badhI khAlI. eTale pharI ghoSAla bagaDyA. : 'TreniMga kaoNlejameM se saba zikSakoku nikAla diyA jAyagA, unaku tanakhA nahI milegA. maya ghoSAla, uttara vibhAgakA kimazanara huM. aba hamArI sAtha preTa sAheba A jAyagA . ceto.' : preTa sAhebe paNa jAtajAtanA dAva ajamAvyA. pagArabaMdhIno sarakAre TharAva karyo. rAte doDha-be vAgyA sudhI kamizanarane baMgale doDadhAma. e badhAnI paLepaLe zrI vallabhabhAI sAhebane khabara maLe. eTale savAre sAtamI tArIkhe prAtaHkALe emaNe maniSApilITI ziSya zikSaka ziSya zikSaka : 83 bolAvelI mITiMgamAM--pote skUla kamiTInA pramukha, eTale tarata pagAra karavA mATe ceka para sahI karAvI, tarata UghaDatI beMkamAMthI 2kama maMgAvI, pagAra karAvI dIdho. pelA rAtanA ujAgarAvALA sAhebo be vAge daphataramAM padhAryA tyAre to : pagAra vaTAI gayelo. uparAMta, je je karmacArIo cADIcugalI khAvA kalekTarane baMgale jaI beThA hatA emanI pAse khulAso maMgAvyo. badhAne khUba khakhaDAvyA. cIpha oNphisara myunisipAliTInA nokara che, te sarakArI nokara nathI, ema enI upara paNa kAgaLa jatAM, e sAheba, rajA upara UtarI gayo. AvI to kaMIka myunisipAliTImAM, lokazAhInI rasamo che, enI upara sarakArI hukama na cAle, evA kAyadesaranA sIdhA zirastAo vallabhabhAIe dAkhala karAvyA. pelA ghoSAlanuM zuM thayuM ? : ghoSAla to gayA, paNa A kiMmazanara ane kalekTare to muMbAI sarakAra pAse sAcAM-jUThAM lakhANo karI amadAvAda myunisipala baoNrDa AkhAne urADI mUkavAno hukama karAvyo. eTale vallabhabhAI sAheba to taddana chuTTA. eka bAjuthI sarakAra monTegyu cemsaphorDane nAme pragaTa thayelA sudhArA mAraphata sthAnika svarAjyanI vAto kare, bIjI bAju sthAnaka svarAjya calAvatI myunisipAliTInA baoNrDanA lokala adhikArIo urADI mUke. e bAbata upara zrI vallabhabhAIe bhAre carcA jagADI, TheTha simalAnI sarakAra sudhI pahoMcyA, ane e ja arasAmAM amadAvAdane AMgaNe AvI mahAsabhAnI beThaka. enI svAgata samitinA pramukha, dhAro koNa haze ? : saradAra vallabhabhAI paTela. barAbara, paNa hajI vallabhabhAI sAheba saradAra tarIke pUrA prasiddha thayA nahotA. saradAra thavAnI vAra che.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA ziSya : tyAre sAheba, jevA hatA--tame vallabhabhAI sAheba kaho cho zikSaka ziSya zikSaka zikSaka : nA, sAhebano sAco artha samajI lyo. sAheba eTale bhagavAna nahIM, paNa bhagavAnanI nikaTa jevA je hoya te. gAMdhIjIne ghaNA gAMdhI sAheba kahetA. kabIrajIne kabIra sAheba kahIe chIe. guru nAnakane nAnaka sAheba kahevAya che. sAhebano artha to aMgrejo AvyA eTale ApaNe bagADI nAkhyo, bAkI te pahelAM ane Aje zIkha komanA dharmapustakane 'graMtha sAheba' kahevAmAM Ave che. : tyAre vallabhabhAI, saradAra tarIke kyAre jANItA thayA ? : hajI vAra che. jarA dhIraja rAkho. have saradAra thavA mAMDavAnI taiyArImAM che. ApaNe amadAvAdathI bAraDolI pahoMcazuM ke, vallabhabhAIne saradAra ja kahevA paDaze, te Akhara jIvana sudhI. : tyAre amadAvAdamAM mahAsabhAnI beThaka bharAI. kyAM ? : elisabrija UtarI DAbe hAthe jaIe tyAM prItamanagaranA medAnamAM. tyAM tyAre 1921mAM, moTuM medAna hatuM. : amadAvAdamAM pahelI ja beThaka ? : nA, 1902nI sAlamAM eka beThaka thaI hatI. pachI A, ane e ja samaye uttaramAM briTiza prinsa oNpha velsa, hiMdanA bhaviSyanA zahenazAhanI padharAmaNI. : eDavarDa AThamAM. eNe to... : hA, eNe to rAjA thaI gAdI choDI dIdhI hatI. paNa e judI vAta. A yuvarAjanA dilhImAM bhavya svAgata yojAyAM. maniSApilITI e yojyA briTiza adhikArIoe. prajAnI jarA paNa marajI nahIM. dilasojI, hoMza kazuM ja nahIM. prajA to svAgatano bahiSkAra ja kare. je zaheramAM e javAnA, te zaheranA netAone sarakAra kedamAM pUrI de, ema amadAvAdanI mahAsabhAnI beThakamAM pramukha zrI cittaraMjanadAsane kalakattA pakaDI jelamAM pUryA. ziSya : tyAre ahIM, amadAvAdanA pramukha koNa thayA ? zikSaka : are ema kaMI koInAM kAma paDyAM rahe che ? tarata dilhInA hakIma ajamalakhAnane pramukha nImyA, te padhAryA. ziSya : te samaye emanA tathA gAMdhIjInAM bhASaNa sarasa thayAM haze. : vAMcI jajo. Aje vAMcazo toye emAM tAjagI jovA maLaze. e vakhate svAgata samitinA pramukha tarIke vallabhabhAI paTelanuM bhASaNa paNa suMdara hatuM. TUMkuM ne Taca. emAM emaNe amadAvAda, naDiyAda ane suratanI myunisipAliTI upara sarakAre tALAbaMdhI karI, nizALonA kabajA laI beThA, e viSe ane e mATe savinaya bhaMganI laData ApI sarakArane harAvavA tathA haThAvavAnI hAkala karI. e vize mULa TharAva gAMdhIjIe mUkyo; ane zrI viThThalabhAI paTele ene Teko Apyo. tyAre viThThalabhAI sAhebe paNa sarakAranI krUra, julmI, gerakAyadesara rAjyanIti upara sAro prakAza pADyo. e samaye je TharAva thayo emAM savinaya bhaMganI laData bAraDolI tAlukAthI zarU karavAnuM nakkI thayuM. ziSya : o, ema 1921nI sAlamAM. zikSaka : ane 1923mAM myunisipAliTIno zALAbaMdhIno khaTalo korTamAM patyo. ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 maniSApilITI 83 ziSya zikSaka vallabhabhAI pAse vATAdhATe karavA amadAvAda AvyA. paNa vallabhabhAI ene maLavA ja na gayA. tyAre trIjA mANasane tyAM cAno meLAvaDo yojyo. tyAM zrI vallabhabhAI gayA ane sara prAMjapene sApha sApha zabdomAM kahyuM ke, A zaherI svataMtratAno siddhAMta che. Apa kema samajatA nathI ? eTale sara prAMjape khijAyA. bolyA ke, vallabhabhAI, A rIte emanI sAthe vAta ja zI rIte karI zake ? : pachI ? ziSya zikSaka ziSya zikSaka ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA : te kevI rIte ? eTaluM badhuM lAMbuM cAlyuM ? : mULa takarAra keLavaNInI. te rASTrIya hovI joIe. myunisipA liTI svataMtra zaheranI saMsthA, e rASTrIya keLavaNI yojI zake. A muddo. : emAM sarakArane kyAM kheMcyuM ? : rASTrIya zabda Avyo ke, gorA adhikArIo baLadanI mAphaka bhaDake. emAM sarakArI inspekTaronI dakhala, kaoNMgresanI beThakamAM A saMbaMdhI TharAvo thayA. paNa gorA kamizanaronI tumAkhI na UtarI, UlaTI vadhI. zrI vallabhabhAI sAhebanI skula kamiTIe enA jaDabAtoDa javAba ApyA. ame parIkSAo laI lIdhI che. tamArA adhikArIo ke parIkSA lenArAonI amane jarUra nathI. : ema ema ? : sAmethI kahyuM ke, ame zaherIoe amArI nIti nakkI karI lIdhI che eTale sarakAre lakhyuM ke, amAre tamArA hisAbo tapAsavA che. : hA, A.....A. : to zrI vallabhabhAIe lakhyuM ke, amAre sarakArI grAnTa levI ja nathI. ame amArA hisAba tathA kharca karIzuM. Ama taDAtaDI evI cAlI ke gujarAtanI myunisipAliTIomAM paNa e prakAranI havA phelAI. te TheTha kalakattAnI myunisipAliTI sudhI cAlI. : o ho ho. : muMbaI ilAkAnA gavarnara, tyAMthI vAisaraoNya sudhI A mAmalo pahoMcyo. muMbaI sarakAra taraphathI sara raghunAtha prAMjape, zrI ziSya zikSaka : pachI to vAisaraoNya sAhebanA bhInuM saMkelavAnA hukamo AvyA. te paNa sarakArI amaladAro to simalAnA hukamone paNa ghoLI pI gayA. nizALo baMdha karAvAI. zikSakone baratarapha karAyA. jelomAM mokalavAmAM AvyA, ne cheka 1925mAM dareka myunisipAliTIne nizALo zaherI samitine pAchI soMpavAnA hukamo ApavAmAM AvyA. : sarakAra hArI ? : mamata, jIda, johukamI, sattAno mada, tumAkhI, garva, abhimAna, sattAnI khurazIne coMTe che, tyAM sarakAra hAre ja che. : A AkhI laDatanA netA zrI vallabhabhAI paTela. : hA, ApaNe myunisipAliTImAM sthAnika svarAjyanAM mULa saradAra vallabhabhAI paTelane hAthe naMkhAtAM joyAM. garIbI, emAM khetI, e samaye zista e pAkuM bhaNatara : pachI bhaNatara, emAM saradArInAM tattvacihno, anyAya, sAme jhajhUmavAnI talapa, talasATa, bhaNatara bAda kamANInI ciMtA, kuTuMbanuM bharaNapoSaNa, vakIlAtano Agraha, bArisTarIno abhyAsa. emAM dhIme dhIme dekhA detI sahanazakti. titikSA, ziSya ziSya zikSaka zikSaka ziSya zikSaka
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ziSya zikSaka navabhAratanA bhAgyavidhAtA deDha manobaLanI keLavaNI, kudaratI duHkha sahana karavAnI zakti, ane vakIlAtamAMthI nAgarika-nagarasevA-janasevA, emAM myunisipAliTIno anubhava. emAM sAphasUphI karatAM iMglenDathI AvelA gorA aNaghaDa svArthI adhikArIono sAmano. emane bhagADavA... : : emane bhagADI zikSaNanA savAlane hala karI, gujarAta sabhAmAMthI mahAsabhAnA eka ananya movaDI thaI saradAra banyA. dezadAjha, dezasevA, dezabhaktinA pATha pote bhaNyA ane prajAjanone bhaNAvyA. ene tame baLavAkhora nahIM kahI zako. kAmakAjamAMthI, sarakAramAMthI sAphasUphI karAvI, racanAtmaka kAma karAvyuM. evI emanI rIta, ene baLavAkhora nahIM kahevAya. krAMtikArI paNa nahIM kahevAya. racanAtmaka kAryanA karanArA, siddhAMtane mATe satya hakIkata rajU karanArA, ane sAco rasto batAvanArA vallabhabhAI sAheba, bAraDolImAM saradAra kahevAyA, havethI ApaNe emane mATe saradAra vizeSaNa vAparIzuM. 5 satyAgraha : kheDA ane nAgapura : pAtro : preTa, jIjIbhAI, bhulAbhAI, mi. klArka preTa : jIjIbhoI ! yu Dema phUla ! jIjIbhAI : yasa sara ! kamizanara sAheba ! : vaoNTa yasa sara ? preTa jIjIbhAI : yu Dema phUla ! preTa : zaTa apa. jIjIbhAI : yasa sara, zaTa apa. preTa : jIjIbhoI ! dareka vAtamAM yasa sara, yasa sara, kema kaho cho ? jIjIbhAI : maherabAna preTa sAheba, Apa to gujarAta tathA gujarAtI bhASAnA jANakAra cho. preTa : eTale yasa sara ! kahevAnuM ? jIjIbhAI ! jIjIbhAI : nA sAheba ! paNa aMgrejI amaladArazAhIe amAre tyAM A zirasto paDAvyo che. sAheba kahe te ja satya, e ja savAvIza. : eTale ? preTa jIjIbhAI : relavenI nokarI e khAnagI nokarI, kaMpanInI nokarI, tyAM paNa klArka bAbue yasa sara, yasa sara, kahevAnuM. to sarakArI nokarImAM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA to vadhAre jorathI yasa sara kahevuM paDe. jevI relave, ema ja sarakAre. : zaTa apa. jIjIbhAI : yasa sara, zaTa apa. mi. preTa ! : jIjIbhAI, huM tamArI sAthe uparI tarIke vAta nathI karato. uparI tarIke vAta karIza tyAre pahelethI cetavIne karIza. tame mane dareka vAtamAM yasa sara na kaho. jIjIbhAI : sAheba, Teva paDI gaI che. A Teva peDhI dara peDhI cAle che. A Teva dareka sarakArI amalamAM cAlatI AvavAthI koThe paDI gaI che. mugala rAjyamAM jI hajUra kahetA. have yasa sara karIe chIe. eno artha jI hajUra ja thAya. : have tamAruM TAhyaluM baMdha karo; ane mane samajAvo. A kheDA | jillAmAM 1917mAM ATalo badho varasAda thayo. trIsane badale sittera iMca varasAda paDyo, to paNa dukALa ! jIjIbhAI : yasa sara...mi. peTa. : tyAre tame paNa mArI sAthe saMmata cho. kheDAmAM dukALa nathI. A caLavaLakhoronuM tophAna ja che. dha seima ochuM vallabhabhAI...haM.. kema bolatA nathI, bolone. kheDAmAM dukALa kevI rIte hoyasittera iMca pANI paDyuM, ane A kahevAtA prajAnA netAo dukALa kahe che. bolonebolo bolo. jIjIbhAI : yasa sara, mi. preTa. preTa : yasa sara nahIM. kharo javAba Apo. mane samajAvo. yAda rAkho tamAre be moDhAM hovAM joIe. tame sarakArI, aMgreja rAjyanA klArka cho. jIjIbhAI : jI , eTale mane be moDhAM ja che. satyAgraha : kheDA ane nAgapura preTa : eTale sAcI hakIkata amArA jevA amaladArane jarUra kahevI. paNa amArI AgaLa ja kahevI. bahAra bIjuM moM ane ame e uparathI je nirNaya laIe te nirNaya bhale UlaTo hoya, to paNa e ja sAco che, ema sarakAranA vaphAdAra mukhe bahAra kahevuM. kliyara ! jIjIbhAI : yasa sara. e to amAre mana kliyara ja che. paNa keTalAka amaladAra sAhebo kharI vAta paNa sAMbhaLavA taiyAra nathI. Apa mi. preTa AkhI vAta samajavA taiyAra cho. paNa bIjA gorA amaladAro to amane hAjI hA ja karAve che. enI have Teva paDI gaI che. Teva, vaMzaparaMparAnI Teva, gorA ja sAcA. ame khoTA. uparAMta, amArA hindI amaladAro to aMgrejothI paNa savAyA pAke che te hAjI hA vadhAre karAve che. : TAhyalA karyA vinA kaho, sittera iMca varasAde dukALa kevI rIte paDyo ? jIjIbhAI : sAheba, varasAda na paDe to jamInamAM kazuM na Uge, barAbara ? preTa : barAbara. jIjIbhAI : ane muzaLadhAra varasAda paDyA ja kare, divasanA taDako paDe ja nahIM to, bI jamInamAM vavAya ja nahIM. vAvIe to dhovAI jAya, yA kohI jAya. saDI jAya. bahu sAdI vAta che. preTa : paNa Akhare pANIne laIne jamInamAM ghAsa to Uge ja ne ? jIjIbhAI : Uge ja che. paNa Apa sAheba ke ame hindIo ghAsa khAIne nathI jIvatA. Apa to kadAca vilAyatathI sTImaramAM java, makAI maMgAvI zako. ame zuM khAIe ? kazuM ja na pAke to zuM khAIe ? : Ai sI. iTa ijha e paoNinTa. preTa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA jIjIbhAI : sAheba ! iTa ijha dha, dha paoNinTa eNnDa iTa ijha e simpala sAdA paoNinTa. preTa : zaTa apa ! jIjIbhAI : ethI to sAheba ! huM yasa sara karyA karuM chuM, zaTa apa karuM chuM. preTa : juo mi. jIjIbhoI, sarakAranI tijorImAM mahesula na bharAya to zuM thAya ? jIjIbhAI : Apa jevA asaMkhya moTA sAhebonA pagAra na karI zakAya. preTa : tame hoziyAra to cho ja. jIjIbhAI : Akhare dara sAla pAkanI Upaja kADhavAnI. pAka aradhAthI ocho Utaryo hoya to ardhuM mahesUla mApha karavuM. pA bhAgano pAka Utaryo hoya to AkhuM mahesUla mApha karavuM--evo kAyado che. H che. paNa koI sAla mApha thayuM che kharuM ? raiyata ceMka ane ajJAna. eTale sarakAra sAme DokuM na UMcake. : paNa A koI mohanalAla paMDyA che. eNe AMkaDA ekaThA karyA. navaro mANasa ! ene vallabhabhAI paTelano Teko, ane mi. gAMdhIno Teko eTale emaNe caLavaLa upADI. eTale kheDUto pAse arajIo karAvI vaoNTa naoNnasensa ! preTa jIjIbhAI preTa jIjIbhAI : biga naoNnasensa ! sara ! preTa : cAra hajAra kheDUtonI sahIvALAM kAgaLiyAM muMbAI sarakAra para pahoMcADyAM. vaLI enI nakalo jillA kalekTara, gujarAta sabhAnA maMtrIo upara, pachI gAmaDe gAmaDe sabhAo ! jIjIbhAI ! jIjIbhAI : jI sAheba. peTa : gAmaDe gAmaDe sabhAo ! zuM have ahIM setAnanuM rAjya thavA beThuM che ? satyAgraha : kheDA ane nAgapura jIjIbhAI : setAna to sAheba, amArA hindustAnanI Upaja ke aulAda nathI, paNa bahArathI Avyo hoya. preTa preTa jIjIbhAI : paNa mi. preTa, emanI vAta sAcI che. paNa huM sa2kA2no vaphAdAra nokara chuM. : e A paTela, A paMDyA... bahAranA caLavaLakhora--emaNe A tophAno zarU karAvyAM. eTale kheDAnA kheDUto kahe che ke ame mahesUla nahIM bharIe. rAyakA jIjIbhAI : kabUla. preTa jIjIbhAI : bolo sAheba. huM lakhI lauM. 93 : eTale mi. jIjIbhoI, juo ame amaladAra chIe. tame amArA kAma karanAra rAjasevako cho. : eTale, siddhAMto, prinsipalsa, A pramANe che. : kiMga heMjha DivAina rAiTa-rAjA kadI khoTuM kare ja nahIM, aMgrejI sarakAranA ApaNe rAjya kArabhArIo chIe . jIjIbhAI : jI. : eTale ApaNI AbarU, ApaNo vaTa, ApaNo adhikAra e ja pahelo, e ja satya, ene jarA paNa gobo na paDavo joIe. eTale sarakAranA hukama che ke kheDUtoe mahesUla bharI devuM. jIjIbhAI : paNa sAheba, AMkaDA sUcave che ke dukALa che, pAka pAkyo ja nathI. : paNa e ApaNe meLavavA joIe. bahAranA, dAkhalA tarIke pelA homarUla lIgavALA evA AMkaDA ekaThA kare e...e...e... rAjyadroha to nahIM, paNa e sAMkhI nahIM levAya. eno mobhbho ApaNe toDavo ja joIe. nahIM to haMmezAM emanuM caDI vAge.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA jIjIbhAI : presTija-kharuM ? peTa : kharuM. theMksa, eTale ApaNe mahesUla ekaThA karavAnA hukamo Apo. e ekaThuM karavuM ja joIe. e Adarza, dhyeya, satya hakIkata. jIjIbhAI : TUtha-satya--paNa kheDUto na bhare to ? preTa : to julama ! pahelAM lAlaca, pachI dhAkadhamakI, pachI mAraphADa, pachI mAMhomAMha laDhAvavAnI yukti, pachI japtI, pachI emanI jamIna khAlasA ! jIjIbhAI : to jamIna koNa kheDaze ? preTa : zaTa apa. ApaNe kheDIzuM. jIjIbhAI : khetI karavI e paNa kasaba che, sara ! preTa : ApaNe bahArathI kheDUto lAvIzuM, nahIM to jamIna vecIzuM, chevaTe e mahesUla nahIM bharanAra kheDUtane jelamAM mokalIzuM. jIjIbhAI : mi. vallabhabhAI, mi. gAMdhI - emane zo javAba Apazo ? peTa : emane kema banAvavA e huM jANuM chuM. te pahelAM A hukamo dareka mAmalatadArane pahoMcADo. jIjIbhAI : jI. peTa : huM ijha dhisa mAlavaMkara ? jIjIbhAI : mAvalaMkara, gaNeza vAsudeva mAvalaMkara, vakIla. mAlavaMkara nahIM, mAvalaMkara ! preTa : emanA magaja mAM rAI che. e mAne che ke e poliTiziyana che. gaI kAle eNe mArI sAthe vAta karI. meM ene sarakArano pAko niradhAra kahI dIdho che. ame kheDA jillAnI jamIna khAlasA karIzuM. emanI gujarAta sabhAne gerakAyadesara karAvIzuM. jIjIbhAI : pachI ? satyAgraha : kheDA ane nAgapura peTa : kahe che ke emanA pramukha mi. gAMdhI caMpAraNa gayA che. meM kahyuM temAM mAre zuM ? emanA AgevAna hindustAnamAM ghUmatA phare, emAM mAre zuM ? meM covIsa kalAkamAM javAba mAMgyo che. jIjIbhAI : A mAmalo have vadhAre bIcakaze. preTa : jIjIbhAI, tame ema dhAro cho ke kheDUto mahesUla nahIM bharavAnI hiMmata karaze ? jIjIbhAI : jarUra karaze. mi. preTa sAheba , Apane pUrI bAtamI nathI maLatI. ApanA jAsUso Apane kharI hakIkata nathI jaNAvatA. kheDUtoe mahesUla nahIM bharavAnI jAheramAM pratijJA lIdhI che. : vaoNTa ijha dhisa byumiMga praTizA ! praTijJA ! jIjIbhAI : eTale zapatha, sogaMda, TUMkamAM e ja satyAgraha.. sAmano karyA vinAno ahiMsaka satyAgraha. preTa : oha mi. gAMdhIe AphrikAmAM karyo hato te ? jIjIbhAI : jI. ane enA netA mi. vallabhabhAI paTela. enI hAka jabbara cAle che. alabatta, huM to sarakArano vaphAdAra nokara chuM. paNa ApaNA keTalAka amaladAro vadhAre vaphAdArI batAvavA sarakAranI ThekaDI thAya evAM pagalAM bhare che. : dAkhalA tarIke. jIjIbhAI : kapaDavaMja tAlukAmAM eka svayaMsevaka bhulAbhAI rUpajI zAha enI upara mAmalatadAre hukama kADhyo. avAja : vasUlAtanA kAmamAM lokone khoTuM samajAvI uzkeraNI karavA badala sana 1879mAM lenDa revanyu koDanI kalama mujaba javAba ApavA kacerImAM tA. 26-3-1918nA roja hAjara thavuM. A enI kephiyata, bhulAbhAI: huM bhulAbhAI zAha, ApanI kacerImAM hAjara thayo chuM. samansamAM
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA jaNAvyA pramANe meM koIne khoTI salAha ApI nathI. mArA gAmano pAka eka caturthAza cAra AnIthI ocho thayo che, te hakIkata che, ane tethI sarakAranA niyamane AdhAre mArA gAmanA loko jamIna-mahesUla nahIM bharavA hakadAra che. mahAtmA gAMdhIjIe amane salAha ApI che te mujaba raiyata jUThuM bolatI nathI. eTale koI kAyadAno bhaMga meM karyo nathI. mane koI kalama lAgu paDatI nathI. mArA vakIla tarIke zrI vallabhabhAI jhaverabhAI paTela UbhA che. te Apane vadhAre khulAso karaze, emane pUcho. avAja : hai zrI vallabhabhAI paTela, tame ! tame ? jAo tame chUTA cho, tamoe kazo guno karyo nathI. bhulAbhAI : to mAmalatadAra sAheba ! mArA vakIlanI salAhathI huM pUchuM chuM ke jamIna-mahesula na bharavuM ema kahevAmAM kaMI Apane kazo guno nathI lAgatone ? avAja : "nA bhAI, nA. tamAre je kahevuM hoya te kahejo." jIjIbhAI : Ama e to chUTyo. paNa enA gayA pachI mAmalatadAre enA kesamAM evo zero mAryo ke "zAha bhulAbhAI rUpajI baeNrisTara vallabhabhAI paTela sAthe hAjara thayA hatA. eNe lakhI jubAnI rajU karI che. e homarUla lIgano membare jaNAya che. eNe mahesUla vasUlAtanA kAmamAM ADe nahIM AvavAnI kabUlAta karI che. noMdha." preTa : mane khabara che. e mAmalatadArane e ja e pramANe zero mAravA meM sUcanA ApI hatI. jIjIbhAI : tyAre daphatara to e ja sAcuM gaNAze, ema ja ne ? preTa : barAbara. jIjI bhAI : paNa pelA baeNrisTara vallabhabhAI sAhebane e asatyanI jANa thatAM zuM thaze ? satyAgraha : kheDA ane nAgapura preTa : mi. paTelane zI rIte jANa thaze ? jIjIbhAI : mi. preTa ! mi. vallabhabhAIne hajAra kAna ane hajAra AMkho che. emane jANa thaI gaI che. mArI pAse khabara zrI vallabhabhAInI chAvaNImAMthI ja AvI. : Ai DonTa kera. kharo vakhata ja Aje che. mi. gAMdhI, indora gayA che. enI gerahAjarIno ApaNe lAbha laIe. gAMdhI vinA paTelane hAtha karavA e saheluM kAma che. jIjIbhAI : ema Apa mi. preTa mAno cho ? peTa : hA, ema. jIjIbhAI, tame tamArI pharaja bajAvo. jIjIbhAI : te to sAheba jyAM sudhI huM sarakArI nokarImAM chuM tyAM sudhI jarUra bajAvIza ja. preTa : to mAmalatadArane hukama bhejo, ke jeo mahesUla nahIM bhare emanI jamIna khAlasA thaze. briTiza sarakArane copaDe kheDUta potAnI jamInano kabajedAra che. jIjIbhAI : eTale ? preTa : eTale kabajedAra, vaMzaparaMparAno eno hakka nathI. e mahesUla bhare tyAM sudhI eno kabajo. na bhare to jamIna sarakAranI, evI kAyadAmAM cokhavaTa che. jIjIbhAI : ema ? peTa : hA ema, mAmalatadArone kaho ke...... jIjIbhAI : mi. preTa sAheba, ahIMnA mAmalatadArone kaMI kahevAnI jarUra nathI teo mArA karatAM, Apa sAhebanA karatAM paNa sarakArane vadhAre vaphAdAra che. preTa : eTale ?
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara navabhAratanA bhAgyavidhAtA jIjIbhAI : ApaNA daphataramAM A kAgaLiyAM AvyAM che. keTalAka mAmalatadAro e kheDUtone kahyuM che ke tamArAM bairAMchokarAM veco, devuM karo, baLadiyA veco, tamArAM gharabAra veco, paNa sarakAranI tijorImAM mahesUla bharI do. preTa : zAbAza. jIjIbhAI : paNa sAheba ! preTa : bolo, bolo. jIjIbhAI : e ema karI eka vAra to mahesUla bharaze. pachI e to lagabhaga marI gayA jevo ja thaI jaze. e marelo kheDUta pharIthI mahesUla kyAMthI bharaze ? preTa : jamIna ApaNe bIjA kheDUtane ApIzuM. jIjIbhAI e barAbara. paNa bIjA kheDUta paNa jIvatA haze tone ? je : preTa AMkaDA sAcA maLyA che, te ApaNe pheravatA avaLA karIe chIe, ane e avaLA AMkaDAo upara ApaNe bhaviSyano madAra bAMdhIe chIe. kharuM pUcho to pachI jamIna kheDanAra kheDUta ja nahIM rahe. preTa jIjIbhAI : sama sensa ina vaoNTa yu se. paNa jIjIbhAI, mahesUla vinA sarakAra cAle zI rIte ? jIjIbhAI : te sAheba, rAja karanAre jovAnuM che. eka bAju kheDUta garIba thato jAya che. Apane mahesUla joIe che. gAMdhI ane paTelanI joDIe A patrikAo bahAra pADI che ke sarakArane mahesUla nahIM bharavuM. sarakArano bhaya-Dara kADhI nAkhavo. mAmalatadAro hoMzamAM, AvezamAM, vaphAdArInA vadhAre paDatA nazAmAM, kheDUta para jorajulama karaze. chevaTe to kheDUtanA manamAM rAja pratye roSa ja UbharAze, UbharAya che. : go na. : ane vaLI Apane A yuddhaphaMDamAM - yuddhaphALo ugharAvavo che. satyAgraha : kheDA ane nAgapura preTa Dongyu sI, mi. gAMdhI jAte vaoNra phaMDamAM nANAM ugharAvavA taiyAra che. jIjIbhAI : Ane e ja gAMdhI, paTela, paMDyA, kheDUtone mahesUla nahIM bharavA pratijJA levaDAve che. preTa : jIjIbhAI. jIjIbhAI : sAheba, mane ThaMDo Apo to te laI, yA baMdUka Apo to te laI dareka kheDUtane tyAM jaI mahesUla ugharAvavA javA huM Apano vaphAdAra sevaka taiyAra chuM. paNa mi. vallabhabhAI gAmaDe gAmaDe pharaze. gAMdhI netA bhale hoya, paNa mi. vallabhabhAI prajAnA sevaka che. enAmAM kuneha che. enAmAM dIrghadRSTi che. enAmAM kAyadAnuM jJAna che. preTa tele aMgrejo ane jarmana laDhe emAM carotaranA kheDUtonI madada joIe che. A kheDUtone aMgreja yA jarmana sAthe zI nisbata ? preTa : Ai no ghaMTa... Ai no ghaMTa jIjIbhAI ! amadAvAda myunisipAliTInA kAmakAjamAM ame ghaNI vAra sAmasAmI thaI gayA hatA. eNe mAruM apamAna paNa karyuM hatuM. paNa A myunisipAliTI nathI. kheDUta ane mahesUlano savAla che. mi. paTela baeNrisTara che. jIjIbhAI : mi. preTa sAheba, mi. vallabhabhAI paTela have bArisTara rahyA nathI. e janme bApadAde kheDUta che, ane kheDUto upara emano prabhAva che, mi. preTa. : cAlo, aDhI vAgyA. Aje 12mI eprila, Aje naDiyAdanA mAmalatadAranI kacerI sAme medAnamAM ApaNe sabhA bolAvI che. tyAM.. tyAM huM bhASaNa karIza. jIjIbhAI : cAlo, Apa sAhebane khabara to chene ke badhA mAmalatadAro paNa AvavAnA che. kadAca tyAM gAMdhI ke paTela paNa Ave, cAlo.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 navabhAratanA bhAgyavidhAtA preTanuM bhASaNa: huM kamizanara preTa. mArI vAta tame kAne dharo. tame zrIyuta mahAtmA gAMdhI sAhebane ane maherabAna vallabhabhAI sAhebane bahu vAra sAMbhaLyA che. emaNe gAmegAma pharIne tamArI pAse pratijJA levaDAvI che. tame jamInanA kabajedAra cho. sarakAra mahesUla nakkI karIneye mahesUla nakkI karavAno hakka kevaLa sarakArano che. bArisTara ke vakIlano nathI. dIvAnI kaoNrTamAM paNa takarAra jaI zake nahIM. sarakAra sivAya bIjI koI ahIM sattA nathI. ane sarakAra eTale mAmalatadAra sAheba. ahIM me. gAMdhIjInuM rAjya nathI. rAjya nAmadAra laoNrDa viliMgDana sAheba vAisaraoNyanuM rAjya che. iMglenDanA rAjAjInuM rAjya che. hA, me. gAMdhI sAheba sArA mANasa che. pavitra che. te garIbono bacAva karavA nIkaLyA che. paNa garIbanA belI to sarakAra che. paMcamahAlamAM huM kalekTara hato, tyAre gayA dukALamAM maiM - preTe - madada karI hatI; gAMdhIjIe nahIM. ame sarakAre taLAvo bAMdhyAM, garIbone rojI ApI, jamInanA kAyadAno mane aThThAvIza varSano anubhava che. zrIyuta gAMdhI mArA mitra che. paNa emane hindustAnano kazo anubhava nathI. ame tamArAM mAbApa jevA chIe. jo tame pratijJA toDazo to tame bacI jazo. nahIM to tamArI jamIna khAlasA thaze. gharabAra vinAnA thazo. 'gaoNDa seva dha kiMga'. *** peTa : jIjIbhAI, mArA bhASaNanI kevI asara thaI ? jIjIbhAI : kharuM kahuM sAheba ? ApanA pachI zrI vallabhabhAI sAheba je bolyA te yAda chene ke kamizanara preTa sAhebe amadAvAdanI majUronI sabhAmAM kahyuM hatuM - "gAMdhI sAheba tamane sAcesAcI salAha Apaze te pramANe cAlazo to tamAro sudhAro thaze, ane tamane nyAya paNa maLaze'. e ApanA ja zabdo. satyAgraha : kheDA ane nAgapura preTa jIjIbhAI : to have kheDUto gAMdhI sAhebanI ane paTela sAhebanI salAha pramANe cAlaze, ane mahesUla nahIM bhare. preTa : paNa e to meM amadAvAdamAM milamajUronI sabhAmAM kaheluM. jIjIbhAI : barAbara--Apa be prakAranI salAha nahIM ApI zako. mi. paTele ApanA ja zabdo ApanI samakSa vAparI ApanA uddezane aphaLa banAvyo. preTa jIjIbhAI : hA, te meM sAMbhaLyuM, te kharuM che. preTa : ...... Ai sI ! jIjIbhAI : sAheba ! vAisaraoNya sAhebe yuropanA mahAyuddha mATe dilhImAM bolAvelI sabhAmAM gAMdhIjIne notaryA che. ahIM sarakAre thoDuM ghaNuM to mahesUla mApha karavuM ja paDaze. 101 preTa jIjIbhAI : japtIo vadhAro. : ApaNA mAmalatadAra sAhebo kaMI bAkI rAkhe evA nathI. saMkhyAbaMdha bheMsone japtImAM lIdhI che. strIonAM vAsaNa, gharavakharI lUMTI, e kheDUtone jelamAM bharyA che. preTa : hu re..... jIjIbhAI : muMbAImAM viThThalabhAI sAhebe sabhA bharI tyAM me. gAMdhI sAheba paNa bolyA--sarakAranA julamone jAhera karyA. navAgAmamAM mohanalAla paMDyA sAthe baso mANasoe Ubho pAka hAtha karyo. : haiM... eresTa dha gAi, jelamAM pUro. preTa : eresTa paNa kyAM - sarakAranI tijorI khAlI che. jelo bharelI che. sAheba, A muMbAIthI Avelo tAra- : vAMTa - samAdhAna, pakaDelAone choDavA paDaze ? dhAkadhamakIone gaLI javI paDaze.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 navabhAratanA bhAgyavidhAtA jIjIbhAI : A me. gAMdhI sAheba ane me. vallabhabhAI paTela baMnenA aikyanuM pariNAma. have e bene chUTA pADavA eTale pANImAM DAMga mAravA barAbara. A kheDA satyAgraha, to zarUAta che. preTa : yu Ara rAiTa. A bIjI vAra meM gaphalata karI. jIjIbhAI, Ano artha e ke have minarIti vadhAre jorathI calAvavI. uparathI vAisaraoNyanA AvelA hukamone ghoLIne pIvA yA ene dabAvI rAkhavA. julmanI mAtrA vadhAravI, tamArI vaphAdArI mATe tamane pagAramAM baDhatI. jIjIbhAI : theMkyu sara..... guDa bAya (saMgIta : thoDI kSaNo bAda) jIjIbhAI : huM jIjIbhAI, pagAramAM baDhatI, ane nokarImAM badalI. amadAvAda thI nAgapura-gujarAtamAM ja eka preTa hatA, ema nathI. ahIM nAgapuramAM paNa eka preTa nahIM, aneka preTo che. A preTa sAhebo, enI sAthe aMgloinDiyana chApAMvALAo, briTiza sarakAranI hakUmatanA pAyA DhIlA karI nAMkhaze. thavA do. je TalA vahelA thAya eTalA sArA. paNa preTo mAne che ke e sarakArane majabUta kare che. hIhIhI... e A ahIM bIjA preTa AvyA, nAgapuranA kamizanara sAheba pharI aura jaMga ! mi. klArka : mi. jIjIbhAI ! gujarAtamAM tamArI vaphAdArInA sarakAra taraphathI ghaNA sArA riporTa che. ahIM nAgapuramAM tamArA anubhavanI ghaNI jarUra paDaze. yu no mi. vallabhabhAI paTela ? jIjIbhAI : bahu sArI rIte sAheba, bahu kAbela hoziyAra kAryakartA. klArka : caLavaLa mATe. jIjIbhAI : e to koNa jANe. paNa dezapremI. klArka : yu rthika so ? satyAgraha : kheDA ane nAgapura 103 jIjIbhAI : huM to sAheba, eka sarakArI vaphAdAra nokara chuM. paNa prajAno moTo bhAga ane dezapremI, nIDara, satyavaktA lokasevaka kahe che. klArka : dhisa ijha naoNTa gujarAta...dhisa ijha nAgapura, sI. pI. jIjIbhAI : nAgapuranA kamizanara sAheba ! Apa saramukhatyAra cho. klArka : huM chuM ja. yuniyana jeka Ijha yuniyana jeka aMnDa ghaMTa ijha dhI onlI jaeN ka. Du yu rispekTa dhI yuniyana jaMka oNra naoNTa ? jIjIbhAI : Ai rispekTa oNla jaMksa sara. klArka : Ai se yuniyana jaMka ! jIjIbhAI : yuniyana jeka. klArka : vaoNTa ijha dhisa rAsTadhaja ! jIjIbhAI : nAgapuranA kamizanara sAheba ! huM to Apano vaphAdAra klArka chuM. klArka : heDa klArka. jIjIbhAI : jI, heDa klArka. 1922mAM jabalapuramAM satyAgraha samitimAM myunisipAliTI upara yuniyana oNkane badale rASTradhvaja caDhAvavAno TharAva thayo hato. te pramANe rASTradhvaja caDhAvavAmAM Avyo. klArka : vaoNTa - rAsTadhaja- tamane khabara che ke A caLavaLakhoro sivila lAInsamAM e dhaja sAthe saraghasa laIne AvavAnA che. sivila lAinsamAM. jIjIbhAI : jI. sivila lAinsamAM. klArka : eTale zuM, sivila lAinsa eTale gorAono vasavATa. jIjIbhAI : to sAheba, bIje kriminalo-gunegAro vase che ema ? klArka : prekTikalI kAleloka, inDiyana. sivila ijha sivila. tame nahIM samajo ane tyAM vana mi. vallabhabhAI paTela e dhvaja laIne
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyAgraha : kheDA ane nAgapura 105 klArka : gheTsa rAiTa ! mArI kalama tejIlI, baMdUkanI goLI jevI. A nahIM nahIM bane, na mAi Detha boDI dhisa saraghasa vila go. Du yu anDarasTenDa ? paNa ema nahIM bane. saraghasa AkhuM goLIthI mArIza. jIjIbhAI : jI, Apa marI phITo, paNa A rASTradhvajavALA saraghasane ane mi. vallabhabhAIne sivila lAinsamAMthI pasAra nahIM ja thavA do. navabhAratanA bhAgyavidhAtA saraghasa kADhavA mAge che. nonasensa ! Abha tUTI paDe to paNa e saraghasa nahIM nIkaLe. briTiza phlega eTale yuniyana jeka. enuM apamAna ! briTiza klaMganI sAme A siDisana, arAja katA, rAjadroha, tAjanuM apamAna bhayaMkara guno. e kema sAMkhI zakAya ? mArA baMgalA pAsethI saraghasa ! huM hindustAnanA sanaMdI siviliyanono mahAmaMtrI. vI siviliyansa, e pAvaraphula baoNDI. tame jIjIbhAI jANo cho, huM cIpha sekreTarI phaoNra oNla inDiyA bAMDI. jIjIbhAI : hA jI, e huM jANuM chuM. klArka : nA, tame nathI jANatA. huM dhAruM to dilhInA vAisaraoNyane badalAvI zakuM. prAMtonA gavarnarane nacAvI zakuM. huM sekreTarI oNpha oNla sivila saravisIjha, mAro ahIM baMgalo sivila-lAinsamAM, tyAMthI vana vallabhabhAI paTela, eka vAvaTuM laIne nIkaLe. badhAne zuTa karI zakuM. jIjIbhAI : jI sAheba, Apa game tene zUTa karI zako - klArka : ame tyAM eTalA badhA gorA aphasaro rahIe chIe, tyAM amAre A vAvaTo nahIM joIe. A saraghasa nahIM joIe. eNnDa eNnDa jIjIbhAI Du yu no dhisa ? jIjIbhAI : jI, nA jI. Ai no nathiMga sara ! klArka : muMbaInA ane kalakattAnAM jANItAM aMgloinDiyana chApAMono khabarapatrI chuM. huM nAma jAhera karyA vinA ripaoNrTa mokaluM chuM. jIjIbhAI : jI huM e jANuM chuM, sAheba ! klArka : hAu yu no ghaMTa ? jIjIbhAI : lekho vAMcIne. ApanI majabUta aMgrejI bhASA vAMcIne. klArka : have tame samajyA. sarakArI makAno para e dhaja nahIM caDhe, nahIM bane. phakta yuniyana jaMka ja kharo, e ja vAvaTo sadAkALane mATe hindustAnamAM UDaze. jIjIbhAI : ane sAheba ! ema nahIM bane A dezI rASTradhvaja UDaze to ? phaoNra dha seika oNpha ArgyumenTa. klArka : to ? to A vAMco mAro lekha. parama divase muMbAInA chApAmAM chapAze, to briTiza rAjya UMdhuM vaLaze. gorA lokonI ramatane pajavaNI thaze. luccA laphaMgA jaMgalI rakhaDatA lokonuM ahIM rAjya thaze. eTale arAjakatA thaze. eTale aMdhAdhUMdhI thaze. eTale gorI raiyatane bacAvavAno mAtra eka ja upAya che. ane te goLIbAra, vIMdhI do emane--goLIthIvIMdhI jamIna upara DhALI do. zUTa dhema. zuTa gAisa, zUTa ! jIjIbhAI : Ai sI. klArka : lo A lekha, hamaNAM ne hamaNAM muMbAI kalakattAnA ApaNI sarakArane Teko ApanArAM chApAMone posTa karo. jIjIbhAI : eTale aMgloinDiyana chApAvALAone ? klArka : barAbara, tame mArI sUcanA pramANe narasiMgapura jillAmAM jAhera thayeluM DepyuTI kamizanaranuM pharamAna vAMcyuM ?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 navabhAratanA bhAgyavidhAtA jIjIbhAI : hA sAheba ! Aje ja hamaNAM mArI pAse AvyuM 'pharamAne Ama', zahenazAha paMcama jyaoNrjanI jaya-pharamAne Ama.' klArka : emAM zuM che ? jIjIbhAI : briTiza sarakArane jeo vaphAdAra raheze. teo sukhI, bephikara ane AnaMdamAM raheze. jeo kAyadAno bhaMga karaze teo upara kAma cAlaze. klArka : kAma cAlaze, e to jAheranAmAmAM che. paNa emanI upara jAta jAtanA julama karI emane nAbUda karavAmAM Avaze. jIjIbhAI: have mAre ApanI samakSa keTalIka sarakArI vArtA kahevAnI che. klArka : jaladI karo, mAre gorAonI klabamAM javAnuM che. jIjIbhAI : to Apa sAMje ApanA baMgalA upara nahIM ho ? kadAca tyAMthI saraghasa nIkaLe to ! vAvaTo pharakAve to ! klArka : imposibala . huM nAgapurano kiMmazanara chuM. huM ahIMno tAja vinAno rAjA chuM. jANo cho. pelA mi. vallabhabhAI paTela ahIM AvavAnA che. e jene tyAM UtaravAnA hatA tene jela karyA che. bAraNe tALuM che. e pAchA jaze, pAchA gayA haze. jIjIbhAI : sAheba dilhIthI sarakAra taraphathI kharIto che ke mi. vallabhabhAInA bhAI mi. viThThalabhAI paTela ane homa membara sAthe keTalIka samajUtI thaI che. saraghasa zAMta hoya, ane zAMta rahe to vAvaTA sAthe saraghasane javA devAmAM Ave. klArka : mi. jIjIbhAI ! dilhI sarakArane ahIMnI sthitino khyAla nathI. e kAgaLa jAhera na karo, phAila karo, nA, phADI ja nAMkho. A bIjA paTela koNa che ? jIjIbhAI : mi. vallabhabhAInA moTAbhAI, dhArAsabhAnA sabhya che. satyAgraha : kheDA ane nAgapura klArka 107 : simpala laoNjika. jo vallabhabhAI paTela ja ahIM nahIM AvI zake to enA moTAbhAI ane homa membaranI samajUtIno ahIM savAla ja nathI. jIjIbhAI : sAheba, jamanAlAla bajAjanI TukaDI vAvaTo laI nIkaLI. klArka : emane pakaDI levAno meM hukama Apyo che. jIjIbhAI : karNATakathI hArDIkaranI TukaDI nIkaLI. gujarAtathI kheDAnI bhaktilakSmIbenanI, vinobAjInI TukaDIo nIkaLI. klArka : strI ane puruSa... badhAMne jelano hukama che. jIjIbhAI : DaoN. caMdubhAI desAI bharUcathI TukaDI laIne AvyA. klArka * jeTale lAMbethI Avaze emane eTalI lAMbI jela maLaze. jIjIbhAI : gokaLabhAI talATI, ravizaMkara mahArAja TukaDI laIne nIkaLyA che. klArka : jIjIbhAI, meM kyAranA hukamo ApI dIdhA che. e game te hoya, bhaNelA abhaNa badhA upara badamAza hovAnI kalama lagAvI jela karavAno mAro hukama che. jIjIbhAI : suratathI DaoN. ghIA pacAseka mANaso sAthe AvyA che. klArka jIjIbhAI klArka : hI hI hI hI. sTezana upara ja e ToLI pakaDAze. mArA hAtha cAra nathI, cAraso che. meM navo hukama kADhyo che. bhalene eka mANasa vAvaTo laIne jAya, e paNa saraghasa gaNAze. : eka hoya to paNa ? sAheba ! : enI AsapAsa be-pAMca enI AgaLa daza-bAra jaNa hoya, eTale mArA maeNjisTreTa ane saraghasa ja gaNaze. ane bhAremAM bhAre sajA thaze. ThIka mAre jarA klabamAM javuM che. tame ahIM ja besajo, ane mane khabara ApatA rahejo.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jIjIbhAI : bhale sAheba. daramyAna huM klArka navabhAratanA bhAgyavidhAtA A jelamAMthI Avelo ripaoNrTa che te vAMcI jAuM. Apane vAMdho na hoya to emAMno sAra koI chApAmAM mokalAvI ApuM ? jIjIbhAI : hA. je gunegArone keTalI keTalI kaDaka sajAo karavAmAM Ave che, ane emane keTalAM kaThina kAmo karavAM paDe che eno barAbara hevAla pragaTa karavA kahejo. eTale bhalabhalA DarIne bhAgI jaze. : theMksa mi. klArka, sAhebajI. (eka jaNa praveze che) jIjIbhAI: hA jI Avo. tame kiyA chApAnA taMtrI cho te mane nahIM kahetA. paNa jelamAM pUrelA satyAgrahIo upara kevA julamo karavAmAM AvyA che tenI A noMdha lyo. sAMbhaLo ! "ahIM nAgapuramAM kedIonA varga - vadhAre kAma pahelo varga, ravizaMkara mahArAja pahelA vargamAM, emanI pAse vadhAremAM vadhAre kAma. eTale emaNe savA maNa daLavAnuM, bIjA vargamAM poNo maNa daLavAnuM. niDayAdanA gokulabhAI talATIne bIjA vargamAM poNo maNa daLavAnuM. khAvAmAM eka vAra juvAranA roTalA ane bhAjI. bhAjI eTale taddana gharaDAM thaI gayelAM pAMdaDAM, roTalA kAcA, emAM kAMkarA, dALamAM dALa jaDe ja nahIM, phakta marelI iyaLo ja jovA maLe. bAraNA vinAnAM pAyakhAnAM. vaoNrDaro, ravizaMkara mahArAja jevA kedIone tU-tA kare. jelanA DokTaranA dilamAM dayAno chAMTo na maLe. badhA ja daradIone eka ja bATalImAMthI davA veMcAze. uparAMta gALono varasAda, hAthakaDI, daMDAbeDI, ADIbeDI, tATakapaDAM ane aMdhArI koTaDI. evI sajAo vadhAravAmAM nAgapura jhaMDA satyAgrahIonI saMkhyA 1750." (saMgIta) satyAgraha : kheDA ane nAgapura 109 mi. klArka pAchA praveze che... : jIjIbhAI ! A zuM lakho cho ? klArka jIjIbhAI : nAgapura dhvaja satyAgrahano sAco ripaoNrTa. Apane klabamAMthI jANI joIne ApanA mitro laI gayA, ane tyAM besADI rAkhyA, nahIM to netA vallabhabhAI paTela sAhebanI saradArI heThaLanuM 'jhaMDA UMcA rahe hamArA'nuM gIta gAtA saraghasanuM dRzya Ape joyuM hota. : paNa tame sarakArI nokara evuM nahIM lakhI zako. mi. klArka sAheba, huM jIjIbhAI eka kArakuna--Apa siviliyano nA mahAmaMtrI, paNa aTake mi. klArka te Apa paNa briTiza sarakAranA klArka ja. klArka jIjIbhAI : klArka : zaTa apa. jIjIbhAI : amadAvAdamAM amAre eka mi. preTa sAheba hatA. Apa to enAthI paNa vadhAre juThThA, kAvatarAbAja. klArka : kAvatarAbAja ? yu Dera se dhaeNTa Tu mi ! jIjIbhAI ! tame bolo cho ? jIjIbhAI : huM to Apane vaphAdAra rahyo hato. Apa ApanI dilhInI sarakArane bevaphA rahyA. kedIone choDavAnA hukamo AvyA te paNa Ape amalamAM mUkyA nahIM. eMgloinDiyana chApAMomAM amArA netA vallabhabhAI sAhebe mAphI mAgI, saraghasa chAnAmAnA kADhyuM, evA juThThA samAcAra Ape ApanI lAgavagathI jAhera karyA. zrI vallabhabhAI sAhebe ApanI vAtono jaDabAtoDa javAba Apyo, ane prajAe tamAro nahIM paNa vallabhabhAI sAhebano khulAso mAnyo. klArka : tame AvuM bolI ja kema zako ? jIjIbhAI : kAraNa satya hakIkata vallabhabhAI sAhebe nAgapuranA bhASaNamAM kahI saMbhaLAvI. ApanuM ane eMgloinDiyana chApAvALAnuM paryaMtra ughADuM pADyuM.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 klArka : zaTa apa. : jIjIbhAI : zaheramAM pharI pharI vAra rASTradhvaja sAthe saraghasa nIkaLyuM. dilhInA homa membara sAheba tyAMthI zrI viThThalabhAI paTela sAheba AgaLa ApanAM juThThANAM jAhera thayAM. zrI vallabhabhAI sAhebano jayajayakAra thayo, nAgapura jhaMDA satyAgrahano vijaya thayo. : zaTa apa. Ajano mAro chello divasa che. huM AjathI lAMbI rajA upara UtarI jAuM chuM. jIjIbhAI : A Ape ThIka nirNaya lIdho. klArka klArka navabhAratanA bhAgyavidhAtA : paNa sAMbhaLI lyo. hajI huM sattA upara chuM. tamAre mATe huM A tamArI savisa mATe A kharAba zero mArato jAuM chuM, ane ethI tame DI-greDa thazo. tame Akhare be-vaphA nIvaDyA cho. jIjIbhAI : kone ? klArka : briTiza saltanatane. jIjIbhAI : juThThANAM to Ape calAvyAM. dilhInI sarakArane UMdhA pATA Ape baMdhAvyA. ApanA jevAnA kArastAnothI to briTiza sattAnI vahelI ghora khodAI. klArka : zaTa apa TreiTara. jIjIbhAI : huM TreiTara nathI. Apa padhAryA te pahelAM meM mAro cArja choDI dIdho che. mArI nokarI Aje pUrI thaI. huM pAkI uMmare penzana para Utaryo chuM. have huM dhAruM te karI zakuM. dhAruM te karI zakuM. : tame vallabhabhAInI ToLImAM bhaLI jazo ? klArka jIjIbhAI : jI. tamArA jevA paNa emanI sattA svIkAratA thaze, tamArA jevA kaMIka Ai.sI.esa.nI zAna e ThekANe lAvaze. tame rajA upara Utaro cho. mArI AgAhI che ane sAcI bAtamI paNa che ke Apa have ApanI nokarI para pAchA nahIM pharo, mi. klArka ! : tamane zI rIte jANa thaI ? klArka jIjIbhAI : sara ! AMtara preraNA. Apa to ahiMsaka saraghasa para goLIbAra satyAgraha : kheDA ane nAgapura 111 karavAnA hatA. mi. klArka, paNa hindustAnano kinAro Apane choDavA vAro Avyo. padhAro ! klArka : jatAM pahelAM huM dilhI phona karIne paNa tamArI khabara levaDAvIza. dezadrohI ! jIjIbhAI : sAheba - mi. klArka, amArA netA vallabhabhAIno hukama che ke aMgrejo pratye vera nahIM rAkhavuM. udAra dila rAkhavuM. amArI khabara levAvALo to upara bhagavAna beTho che. meM je vaphAdArIthI briTiza sarakAranI nokarI karI che, eTalI ja vaphAdArIthI have zrI vallabhabhAI sAhebanI nIce sevAkAma karIza. klArka : te tame enI ToLImAM bhaLI jazo ? jIjIbhAI : huM ekalo nahIM. dhIme dhIme Akho deza. Apa jIvatA hazo to vilAyatamAM chApAMomAM Apa jevA siviliyanonA hAtha kevA bhoMThA paDe che, tenA samAcAra vAMcatA rahezo. ane ane... ane-- klArka : jIjIbhAI : jate kALe ApanA yuniyana jaeNkane badale amAro rASTradhvaja kevo ane keTakeTale ThekANe pharapharavA mAMDaze, e vize paNa jANazo. : yu bruTa. jIjIbhAI : bruTa phorsa to Ape vAparyo. huM Apane deza javA saphaLa saphara icchuM chuM. bAi ! bAi ! klArka
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ borasadanA saradAra ane haiDiyA vero : pAtro : rAmabhAI, parAvo, mukhI, mAmalatadAra, DI.esa.pI. rAmabhAI : juo bhAI ! AjanI sabhAnuM kAmakAja atyaMta zAMtithI karavAnuM che. Aje muMbaInA lATa sAheba eTale gavarnara sAhebanA khAsa adhikArI jAte ahIM padhAravAnA che. emanuM nAma sara morisa hAvarDa. pazavo : paNa rAmabhAI ! emAM ApaNo zo dA'Do vaLaze ? rAmabhAI : bhAI, ApaNe ApaNAmAM zraddhA rAkhavI joIe, ane ApaNA netAmAM vizvAsa rAkhavo joIe. zrI vallabhabhAI sAheba mahAsabhAmAM hAjarI ApavA kokonADA gayA che. emanuM chelluM muMbAImAM borasadanA satyAgraha vizenuM bhASaNa vAMco. emAM emaNe zuM kahyuM che, tame pazavAbhAI e vAMcI saMbhaLAvo topazavo : vallabhabhAI sAheba kahe che : "sarakAranA khAnagI kAgaLo meM meLavyA che. emAM sarakAranI melI cAla meM bahAra pADI che. kAyadAmAM guno gaNAto hoya to sarakAra mArI upara kesa calAve. sarakArI amaladAroe eka bahAravaTiyAne pakaDavA bIjo bahAravaTiyo Ubho karyo. ene baMdUko-kAratUso pUrAM pADyAM. ene lUMTaphATa ane khUno karavA dIdhAM. sarakAra mArA A Aropono javAba Ape ! athavA mArI upara kesa calAve." borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 113 rAmabhAI : basa...A ahevAla muMbAInA chApAmAM pragaTa thayo eTale navA AvelA gavarnara sAheba sara leslI vilsana jAheramAM mukAyelo A Aropa vAMcI coMkyA. ethI emaNe potAnA homa membara sara morisa sAhebane mokalyA che. hamaNAM e AvavAmAM. have to kAM to e zrI vallabhabhAI sAhebane pakaDe, yA potAnI bhUla kabUla kare. pazavo : kaI sarakAre potAnI bhUla kabUla karI che ? rAmabhAI : alyA utAvaLA nA thAo. ApaNe vallabhabhAI sAhebanI salAha thI satyAgraha karyo. have sarakAra gabharAI che. to vATAghATe karavAmAM nAnama zI ? juo to kharA homa membara sAthe kalekTara, kamizanara, maeNjisTreTo badhA hAjara raheze. ane ApaNI pAse vigato taiyAra che. savAlajavAbamAM badhI vAtano nIDarapaNe javAba ApIzuM, to bhale sarakAra bhUla kabUla na kare, paNa pIchehaTha to karaze ja . betraNa : barAbara che, A haiDiyA vero to eka kALI TIlI samAna ja che. pazavo : rAmabhAI, huM to tAjetaramAM vilAyatathI bArisTarInuM bhaNIgaNI Avyo chuM. A haiDiyA vero te zuM ? rAmabhAI : bahu TUMkamAM samajaNa ApI zakuM. kAraNa sara morisa have AvavAmAM, ane ApaNe zistabaddha sabhA calAvavAnI.... mATe TUMkamAM samajI lyo. muddAo ema che ke, A tAlukAmAM bahAravaTiyAno trAsa bahu vadhI gayo. emAM polIsa ane bahAravaTiyA sAthe maLIne rAte bahAravaTiyA lUMTe, divase polIsa lUMTe. pazavo : paNa kone ? rAmabhAI : prajAne ja, garIba rAMkaDI kAyadAne pALanArI prajAne ja. pazavo : ema !
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ borasadanA saradAra ane haDiyA vera 115 114 navabhAratanA bhAgyavidhAtA rAmabhAI : lUMTaphATa thaI eTale sarakAre prajAne deDI. dAjhayA para DAma. soLa varSanI uMmaranA dareka strI, puruSa, vRddha, apaMga upara vyakti dITha kara-aDhI rUpiyA, enI rakama belAkha cALIsa hajAra. e daMDanuM nAma haiDiyA vero. A rakamamAMthI sarakAra vadhAre polIsa rAkhe. e polIsa divasanA prajAne lUMTe-khetaramAMthI dANo, zAkavALAne tyAMthI zAke ema dhoLe divase lUMTa calAve. rAte polIsanI madadathI bahAravaTiyA lUMTe. pazavo : hoya nahIM ! AvuM te hotuM haze ? rAmabhAI : zrI vallabhabhAI sAhebane kAne A vAta AvI eTale emaNe zrI mohanalAla paMDyA ane zrI ravizaMkara mahArAjanI kamiTI nImI. gAme gAma jaI A be kArya karanArAoe vigato ekaThI karI. ane mahArAja hoya tyAM vigato khoTI to na ja hoyane ! pazavo : zrI ravizaMkara mahArAja ? rAmabhAI : zrI ravizaMkara mahArAja, ane zrI mohanalAla paMDyA. ravizaMkara mahArAja to A ahIM beThA che. daramyAna gujarAta prAMtika samitinI beThaka maLI, judI judI kephiyato ekaThI karavAmAM AvI, pachI e ripaoNrTanA AdhAre zrI vallabhabhAI paTela sAhebe zrI ravizaMkara mahArAjanI meLavelI vigato badhI rIte nANI joI, cokasAI karI, e daMDa nahIM bharavA, satyAgraha karavA hAkala karI. e bhASaNa borasada gAmamAM karyuM. lyo pazAbhAI, vAMcI saMbhaLAvo A nAnakaDo phakaro. pazavo : "sarakAra bahAravaTiyAone madada kare che. sarakAre prajAne mAthAdITha daMDa karyo che. paNa sarakAra e ja paisAmAMthI polIsa ane bahAravaTiyAone madada kare che, e sarakArane zo daMDa karavo ? bahAravaTiyAoe prajA upara je julamo karyA che, tenI badhI vigato ApaNI pAse che. ame AbarUdAra ane ImAnadAra mANaso chIe. sarakAranI mAphaka luMTAruonA sobatI nathI. eTale ApaNe A daMDa nahIM bharIe, Ama karatAM je du:kha paDe te zAMtithI sahana karIzuM, paNa svamAna jALavIzuM, A mATe svayaMsevakonI moTI saMkhyAnI amane jarUra che." rAmabhAI : moTA bhAganA svayaMsevako to tAlukAmAMthI maLI gayA. A laData pAMca aThavADiyAM cAlI. emAM sarakAre eka : jhADa sAthe khIlA ThokIne nirdoSane goLIethI vIMdhyA. bIjo : nirdoSa prajAjanonAM nAka kApyAM. trIjo : eka jaNa bahAravaTiyAonI sAme thavA gayo, ene polIse charIthI mArI nAMkhyo. rAmabhAI : basa have cUpa, hamaNAM ATalA dAkhalAo pUratA che. A sara morisa hAvarDa, muMbAI ilAkAnA homa membara sAheba AvyA. badhAe zAMta rahevuM. emane gujarAtI na AvaDatuM hoya to paNa ApaNe gujarAtImAM ja vAtacIta karavI. huM emane aMgrejImAM badhuM samajAvIza, athavA A tAjA vilAyatathI bArisTara thaIne AvelA kizora pazAbhAI samajAvaze. padhAro sAhebo...birAjo alyA, mAmalatadAra, kamizanara, phojadAra sAhebone khurazIo to Apo. maeNjisTreTa sAhebone paNa emanA odhdhA pramANe besADo. have zAMta rahejo. homa minisTara sAheba kahe che ke ilAkAnA gavarnara sAheba navA ja AvelA che. e jANavA mAMge che ke borasada tAlukAmAM AvaDI moTI caLavaLa thaI, to te pahelAM koIe sarakArane arajI kema na karI ? a. 1 : alyA arajo - zenA arajo ! sAhebane kaho-araja karI karI kAgara khUTI gayA ane zAhI sukAI gaI. alyA pazavA, pelo
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 pazavo navabhAratanA bhAgyavidhAtA thokaDo batAvato. pazavo : sAheba ! araja kone kare ! A mAmalatadAra, phojadArathI TheTha homa membara sAheba sudhI karelI arajo ahIMnI posTa ophisamAMthI sarakArI hukama thakI aTakAvI dIdhI haze ke zuM, te A Dhagalo huM pastIvALAne tyAMthI laI Avyo chuM. a. 3 : sAheba, moTAbhAganI arajInA liphAphA paNa phoDyA nathI, to ApanA vAMcavAmAM to kyAMthI Ave ? : A bIjo Dhagalo, A arajAM to keTalI mahenata laI aMgrejImAM lakhyAM hatAM. juo sAheba. a. 3 : have vadhAre arajo ame karavAnA nathI, kAraNa prajAno sarakAra mAMthI vizvAsa UThI gayo che. : sAyeba, A arajIono Avo aMjAma karavAmAM Avyo, te mATe Apa lATa sAheba ApanA A mAmalatadAra kalekTara sAhebane ja pUchIne emanI pAsethI javAba lyo to sAruM ! rAmabhAI : lATasAheba kahe che ke arajInI vAta javA do. tame karavero kema nathI bharyo ? pazavo : rAmabhAI ! A to vAta pheravavAnI vAta thaI. lATa sAhebane kaho ke jevA arajInAM phestAM, evI A mAmalatadAranI noTisonA DhagalA. amArI jamIna emaNe khAlasA karI che. rAmabhAI : lATa sAheba kahe che ke tame karaverA na bharo to zuM thAya ? jamIna khAlasA thAyane ! pazo to zAyebane kaho ke pahelA A karavero zeno che te to pUcho. A karavero nathI, daMDa che zAba daMDa ! rAmabhAI : zeno daMDa ? pazavo borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 117 pazavo : gAmamAM hAravaTiyA pakaDAtA nathI ene pakaDavA mATeno daMDa sAheba, bAravaTiyA ane polIsa baMne maLI gayA che. tamArI polIsa ja bAravaTiyA pAse lUMTaphATa karAve che, emAM polIsano bhAga che. polIsa paisA khAya che. avAja : ane uparathI polIsa taiyatane lUMTe te judI. mAre paNa.... rAmabhAI : polIsa zI rIte lUMTe ? kaho nAmadArane. pazavo : polIsane roja khAvA zAkabhAjI joIe. dANo joIe. emanA ghoDAone khavaDAvavA ghaNA dANA joIe. e badhuM dhoLe divase kheDUtone mAra mArI laI jAya, uparAMta emane mAra mAravAnA, lUMTa karavAnA sarakArI hukamonAM A kAgaLiyAM. rAmabhAI : sAheba pUche che ke evA hukamo upara lATa sAhebanI sahI che ? pazavo : nA zAyaba ! lATa sAhebanA hathiyAra hAthArUpa A sAme birAjelA mAmalatadAra sAhebanI sahI che. rAmabhAI : koNAbarAbara AMgaLI karI, te mAmalatadAra sAhebane batAvo. pazo : pelA gussAmAM DokuM nIcuM ghAlI beThA che te - paNa sAheba e ekalA nathI. mAmalatadAra, phojadAra maMjisTreTa badhA ja A corI-lUMTaphATamAM bahAravaTiyA pAse khUna karAvavAmAM-SThivaDAvavAmAM bhAgIdAra che. emAMthI koI bacelo hoya to AvI jAya amArI sAme ane chAtI upara hAtha mUkI javAba Ape. rAmabhAI : sara morisa hAvarDa khAtarI Ape che ke potAnA amaladAra sAhebone pachI pUchaze. paNa A bahAravaTiyAono raMjADa keTalA vakhatathI zarU thayo, te jaNAvo. avAja : polIsanI dAnata bagaDI te divasathI, sAyeba ! rAmabhAI : dAnata kevI rIte bagaDI ? pazavo : te huM samajAvuM. mULa to sAheba, kriminala TrAiba eNkTa e
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA kAyado ja khoTo. gAmamAM moTA bhAganA lokoe roja savAramAM ja polIsanI cokImAM hAjarI ApavA javAnuM. rAmabhAI : gunegArone ? pazavo : sAheba kevo savAla pUcho cho. gunegAra hoya ene to sajA thAya, eTale e jelamAM hoya. A to polIsane jenI upara zaMkA, yA adAvata, yA paisA kaDhAvavAnI dAnata, tevA binagunegArone hAjara thavAnuM; dAkhalA tarIke eka bAbarAdevA nAmano zakhta e roja tyAM cokIe aMguTho bharavA jAya, ekAda divasa sAMje e kaMI kAmane laI na jaI zakyo, eTalA gunA mATe ene cha mAsanI jela. je gunegAra nahoto, te gunegAra gaNAyo ! cUka nAnI. ema asarApha mANasone paNa polIse bahAravaTiye caDhAvavAnI pharaja pADI che. cha mahine bAbara chUTyo eTale eNe corI karavA mAMDI. polIse gAmane kahyuM ke bAbariyAne pakaDI Apo, nahIM to gAmane daMDa Apavo paDaze. Ama sAheba bAravaTiyAne pakaDavAnI pharaja polIsanI che ke gAmalokanI che? rAmabhAI : pachI ? : bAbaranI mAe kahyuM ke bAbariyA ! tuM gharamAM rahe. kAle phoja pakaDavA Avaze eTale pakaDAI jaje, nahIM to gAmanI upara sarakAra julama karaze. bAbara ghara rahyo, ane pelo pakaDavA Avyo enuM nAka kApI nAMkhyuM, pachI to e nATho. pachI to e pAko vhAravaTe caDyo. have polIse prajA upara julama vadhAravA mAMDyA. eTale polIsamAM vadhAro. daMDanI rakama vadhArI. daramyAna alI nAmano bIjo mANasa potAnI jamInanI takarAramAM anyAya thatAM e paNa bahAravaTe caDhyo. pachI zAheba joI lyo nATaka ! rAmabhAI : evAM nATaka zAM ? zAyaba pUche che. borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 119 pazavo : alIne koI enA sAthIdAre polIsane pakaDAvI dIdho eTale alI sAthe goThavaNa karI. rAmabhAI : zI kevI goThavaNa karI ? pazavo : alI polIsane kahe che ke, huM bAbarane pakaDI ApuM, paNa mane nirAMte bahAravaTuM karavA do. e bahAravaTAmAM polIsano bhAga. rAmabhAI : hoya nahIM ! pazavo : are rAmabhAI ! tame paNa ahIM cakAsaNI karavA beThA cho. vallabhabhAI sAhebe, mAmalatadAroe evA bhAgalAganA kAgaLo lakhyA, te meLavI lIdhA che, te vAta to jANo cho ne ? rAmabhAI : huM to jANuM chuM. e kAgaLiyAM A rahyAM. paNa sara morisa sAhebane zaMkA na rahe mATe savAlo pUchuM chuM. pazavo : to e kAgaLa kADhI je amaladAre lakhyA che, enI sahI laI, sahI batAvI, lATa sAhebane batAvonI. rAmabhAI : to zAyaba pUche che ke, e khAnagI daphatarI kAgaLo zrI vallabhabhAI pAse AvyA kyAMthI ? evAM kAgaLo meLavavA e guno che. pazavo : rAmabhAI, mAruM nAma to puruSottama. pazo. paNa A savAla zrI vallabhabhAI sAhebane pUcho. amArA netA vallabhabhAI sAhebe to jAhera karyuM che ke hA, A kAgaLa ame meLavyA che. sarakAranA bhopALAM khullo karanArAM A kAgaLiyAM che. ane amArA para dAvo mAMDo, eTale bIjAM evAM kAgaLiyAM bahAra pADIe. kaoNrTa paNa jANe ke sarakAranA amaladAro keTalA prapaMcI, anyAyI ane julma karavA taiyAra rahe che, ane uparathI prajAne daMDe che. rAmabhAI : puruSottamabhAI, sAheba pUche che ke tame zo dhaMdho karo cho ? pazavo : kaho sAhebane ! huM to kheDUta chuM, paNa amArA netA zrI vallabhabhAI paTelane pagale laMDana jaI bArisTaranI parIkSA pAsa karI Avyo
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA chuM. pelA tyAMnA aMgloinDiyana sAhebone dahezata hatI ke, rakhene hindIo DhagalebaMdha bArisTara thavA Avaze, te emanI dahezata sAcI karavA gayo, paNa sAhebane kahonI ke Ama ADI vAte kema vaLago cho. A emanA amaladAro beThA che, emaNe amArI upara keTakeTalA julmo karyA che, eno to hisAba pUcho. rAmabhAI : sAheba emanA amaladAronAM karatUto jANavA nathI AvyA. e to borasada tAlukAmAM satyAgraha karI, A kahevAto daMDa na bharyo, enAM kAraNa jANavA AvyA che. pazavo : enuM kAraNa ja A amaladAro che, ema emane kaho. e badhA satyavAdInA avatAra, ame gunegAra, roja savAra-sAMja polIsa cokIe aMgUTho mAravA janAra. e to huM pazAbhAI bArisTara chuM, enI jANa thaI tyAre mane mAphI maLI, nahIM to mArA nasIbamAM ye aMguTho ane daMDa baMne lakhAyA hatA ! rAmabhAI ! sAhebane japtInI to vAto karo. daMDanA badalAmAM keTakeTalI 2kamo lUMTI che te lATa sAhebane kAne nAMkhone. rAmabhAI : paNa sAheba pUche tyAre ? pazavo : sAheba badhI vAtano tAga kADhavA AvyA che. te emaNe jANavuM to rahyuMne ke, emanA rAjyamAM kAma karanAra kAmadAra kevA kevA prakAranA che. sAheba beThA che eTale A kAmadAra adhikArIothI cuM ke cAM thavAnI nathI. rAmabhAI : to eka pachI eka bolavA mAMDo, eTale huM TapakAvI emane kAne nAMkhato jAuM ! eka : sAheba, cAra rUpiyAnI rakama vasula karavA mATe mArI eka peTalAda milano rU. 100no zera japtImAM laI gayA che. bIjo : ane sAheba, huM rAsa gAmanA kheDUta.. rU. 7nA badalAmAM mArI be bheMsone pakaDI laI gayA che. borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 121 trIjo : rAmajIbhAI ! kaho sAhebane, huM dAvola gAmano. mArA gharamAM ghUsI ghI, telanI baraNIo japtImAM laI gayA che, ane have e khAlI paNa maLaze ke kema enI zaMkA che. mArA paDozIne tyAMthI dANAnI guNo ghasaDI laI gayA che. e badhuM to kharuM, paNa sAheba, sarakAranA trAsanA baLe lokomAM sarakAra sAme evI to napharata jAgI che ke koI nokara-cAkara, paTAvALA, majUra, japtInA mAlane UMcakavA taiyAra nathI. a. 1 : rAmajIbhAI ! AvA anyAyI karaverA yA daMDa ugharAvavA bodAlamAM mAmalatadAra sAheba padhAryA, tyAre mukhIne bolAvavA emaNe paTAvALAne mokalyA. mukhI paTela potAnuM kAma paravArI AvyA, tyAre mukhI ane mAmalatadAra sAheba vacce je saMvAda yojAyo hato te meM, huM tyAM hAjara hoI lakhI lIdho hato, ane e huM A mArA be mitrane gokhAvI, ahIM laI Avyo chuM. e mAmalatadAra sAheba paNa ahIM hAjara che, te paNa lATasAheba bhegA sAMbhaLe, ane emAM kyAMka khoTuM hoya to e potAno virodha darzAve. Avo bhAI mukhI ane mAmalatadAra. rAmabhAI ? to tame barAbara mukhI ane mAmalatadAranA paheraveza paNa paherI lAvyA chone ? eka : to ja sAhebane thoDuM manoraMjana paNa maLene? calo, pahelAM mAmalatadArane pUche che. barAbara thayo tevo saMvAda rajU karI batAvo. mAmalatadAra : mukhI ! gAmamAM kema cAle che ? mukhI : sAheba , gAma makkama che. A kahevAto anyAyI daMDa yA haiDiyA vero bharavA gAmaloka nA pADe che. mAmalatadAra : ame ahIM kyAranA AvyA chIe to paNa tamArA hisAbamAM ja
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhI 122 navabhAratanA bhAgyavidhAtA nathI ke zuM ? tame mukhI cho ke koNa cho ? : mAmalatadAra sAheba, amAre mana to badhA amaladAro sarakhA ja che. amArA netA zrI vallabhabhAI sAhebanI vyAkhyA evI che ke rayata para julma thAya tyAre enI paDakhe Ubho rahe te mAmalatadAra , bAkInA bIjA badhA havAladAra ! sAheba havAladAra ja . mAmalatadAra ? cUpa raho. game tema na bolo. mukhI : sAheba, A to amArA netAnA zabdo che. hiMmata hoya to emane cUpa rahevA kaho. emane to ApanA khAnagI sarakyularomAM amane kaI kaI rIte herAna-parezAna karavA te, je hukamo bahAra pADyA che, te jAheramAM mUkyA che. hiMmata hoya to zrI vallabhabhAI paTela sAhebane kaho. mAmalatadAra : e ahIM hAjara nathI. mukhI : toye voraMTa kADhI pakaDI maMgAvo. paNa eTalI to kamizanara sAhebanI paNa hiMmata nathI. mAmalatadAra : basa basa have. lAMbI vAto mUkI mArI sAthe jatI karavA Avo cho ke nahIM ? mukhI : nA sAheba ! mArA bhAIonI mAlamattA lUMTavA, emanA gaLA upara charI calAvavA, huM AvI zakuM ema nathI. mAmalatadAra : tamane gAmalokonI bIka lAge che ? mukhI : Dara to amane kevaLa bhagavAnano lAge che. bAkI gAmaloko te amArA sagAbhAI jevA che. amArA bhAI karatAM sarakAra moTI nathI. mAmalatadAra : jo tame amArA hukamano anAdara karatA ho to rAjInAmuM ApI do. borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 123 mukhI : sAheba, ame gAmanA mukhI, rAjInAmuM to nahIM ApIe, paNa Apane ThIka lAge to baratarapha karI zako cho. karo, karI juo. bIjo koI gAmano mANasa mukhI banavA hA pADe to ApaNe zarata. a. 1 : basa... rAmajIbhAI, badhuM sAhebane barAbara kahyuM? rAmabhAI : tame jyAre saMvAda karatA hatA tyAre barAbara aMgrejImAM huM samajAvato hato. a. 1 : paNa A hAjara che te mAmalatadAra sAhebane to pUcho ke, Avo saMvAda thayo hato ke nahIM ? rAmabhAI : zaramanA mAryA mAmalatadAra sAheba UThIne pAchalI khurazI para jaIne beThA che. ene have vadhAre zaramAvavAnI jarUra nathI. a. 1 : paNa rAmajIbhAI ! evI rIte prajAne raMjADe, jUThuM bole, johukamInI amaladArazAhI calAve, ene kazI sajA ja nahIM ? rAmabhAI : nA. zrI vallabhabhAI paTela sAheba ane emanA guru-mahAtmA gAMdhIjIe karelAM bhASaNo yAda karo. satyAgrahIo du:kha veThe. A amaladArone sajA karavAvALA ApaNe koNa ? AvA amaladAro che tethI to aMgrejI rAjyanA pAyA DhIlA thatA jAya che. emane sajA karavAvALA aMgrejo hoya ke bhagavAna hoya. a. 1 : paNa lATasAhebane kAne A hakIkata to kaho. rAmabhAI : lATasAheba muMbAIthI cAlI calAvI borasada Ave eno zo artha che ? e ja ke dhIme dhIme emane emanA vaphAdAra kahevAtA amaladAronA khoTA kAmanA anubhava thavA mAMDyA che. eTale to e sAcI hakIkatano tAga kADhavA AvyA che. sara morisa sAheba paNa satyAgrahanA jANakAra che. eTale e have sAmuM pUche ke, jyAre mAmalatadAroe japtIonuM kAma zarU karyuM tyAre ApaNA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA svayaMsevako pAdare jhADa upara moTuM nagAruM laI besatA, eTale te sAMbhaLI, loko ghara baMdha karI, tALAM daI, Dhorane laI sImamAM cAlyA jatA, e sAco satyAgraha kahI zakAya ? pazavo : eno javAba huM ApuM. sara sAhebe sAruM thayuM ke, A savAla pUchaLyo. sarakArI polIsa amane daMDA mAre, be rUpiyA mATe AkhI gharavakharI corI jAya, to emAM ame deDAmAranI sAme prajAne DholanagArAthI hasI-ramI cetavIe emAM kazuM khoTuM nathI. uparAMta, lATa sAhebane kaho ke sarakArI polIsa amArA svayaMsevakonA paheraveza paherI amArI bhoLI prajAne chetaravA gharamAM AvIne bese, cA-dUdhanI zirAmaNa khAI jAya, AvA japtImAM mAla levA peMtarA kare, tyAM amArA svayaMsevako AvI paDe, ane ughADA paDe, ane nAsI jAya, evI chetarapiMDI mATe koNa javAbadAra che ? mAmalatadAra sAheba ke kalekTara sAheba ? rAmabhAI : e vAtanI sara morisane khabara nathI. paNa have emane huM kahIza. paNa have ApaNe cUpa rahIe. sarakAranA DisTrikTa suprinTenDanTa oNpha polIsa, eTale ke DI.esa.pI. sAheba kaMI kAgaLa upara phariyAda lakhI AvyA che. te homa membarane kahevA mAMge che. emane kahevA daIe. DI.esa.pI. : nAmadAra homa membara sAheba, hamane A lokoe je hakIkata kahI enI sAme kahevAnuM nathI. paNa amArI polIse jagana kArA nAmanA mazahUra bahAravaTiyAne pakaDyo che. bIjo nAmacIna bahAravaTiyo alI khurAsAnIne pakaDyo che. trIjo bahuta mazahUra dhAbarasiMga bahAravaTiyAne polIse pakaDyo che. traNacAra : sAheba, AmAMno eka paNa bahAravaTiyo sAco nathI. A khoTAM nAma che. banAvaTI nAmo che. rAmabhAI : zAMti. DI.esa.pI. potAnA kAmanI jAherAta kare che. karavA do . borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 125 DI.esa.pI.ne ame eka ja savAla pUchIe chIe ke, A dasabAra bahAravaTiyAne Apa sAhebe giraphatAra karyA che, ene aTANe hAjara karo. lATa sAhebane araja karavAmAM Ave che ke, polIsa A gunegArone atyAre ke pachI paNa hAjara karI UbhA rAkhI, sAbita kare ke, A nAma, mANasa ane ghaTanA sAcI che to ame badho daMDa bharI taiyAra chIe. ane hAjara na karI zake to DI.esa.pI. sAheba, rAjInAmuM Ape, bolo DI.esa.pI. sAheba. pazavo : are, DI.esa.pI. sAheba, ema saMtAtA bhAgatA kyAM ja zo ! ame to Apano pIcho nahIM pakaDIe, paNa lATe sAheba Apane pUchyA vinA nahIM rahe. rAmabhAI : have badhA zAMta rahI besI jAo. sara morisa homa membara sAheba kahe che ke emane je jANavuM hatuM te jANI lIdhuM che. eTale sabhA barakhAsta karavA mAMge che, ane haiDiyA verAnA khaTalAmAM prajAne ghaTato nyAya karavA vacana Ape che. Ama, ApaNI laDatano vijaya thAya evAM cihna jaNAya che. : rAmabhAI, bhale sarakAra sabhA barakhAsta kare. paNa A zrI vallabhabhAI paTela sAheba ane zrI darabAra sAhebanI sahIvALI patrikAnA lakhANamAMthI keTalIka vAta to homa membara sAhebane kAne nAMkhavAnI jarUra jaNAya che. rAmabhAI : zI ? : amuka mudatanI aMdara vero nahIM bharAya to khAtedAronI jamIna khAlasA karavA, mAmalatadAra sAhebe, noTisa kADhI che. be-cAra rUpiyAnI bAbatamAM sarakArI jamIna khAlasA karaze, to zrI vallabhabhAI sAhebanuM kahevuM che tema bahAravaTiyA ane sarakAra vacce kazo phera raheze nahIM. bAbaradevAnI ToLI jAna levAnI dhamakI ApI paisA kaDhAve che. sarakArI amaladAro anyAyI vero ugharAvavA bahAravaTiyA pAse jAna levAnI dhamakI ApI, uparAMta, jamIna khAlasA karavAnI noTisa Ape che.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 navabhAratanA bhAgyavidhAtA rAmabhAI : paNa kAyado to pazAbhAI evo che ke, ATalA be rUpiyAnA daMDane khAtara jamIna khAlasA thaI zake nahIM. pazavo : huM paNa e ja kahuM chuM, paNa zrI vallabhabhAI paTela sAheba kahe che ke bhale jamIna khAlasA kare, sarakAra bahAravaTiyAthI savAyA thayA doDhA julmanAM kAmo kare, to te prajAe vadhAvI levAM ghaTe, ethI briTiza rAjyanA A dezamAMthI vahelA vaLatAM pANI thaze. rAmabhAI : pazAbhAI, zrI vallabhabhAI sAhebanI e vAta sAcI che. prajAne julmo sahana karavAmAM kazo vAMdho nathI. paraMtu zrI vallabhabhAI sAhebanI eka bIjI sUcanA loTa sAhebane kAne nAkhuM chuM ke, jo sarakAra polIsa uThAvI le, to je koI corI-lUMTaphATanAM kAmo karavAnAM bahAravaTiyA kare che, te badhA ame amArA svayaMsevako mAraphata cokIpahero rAkhI nirmaLa karIzuM. emAM amArA zrI ravizaMkara mahArAja e kAma saphaLatAthI karI Apaze, evI khAtarI ApIzuM. ATaluM karI AjanI sabhAmAM lATasAhebane kaMI kahevuM hoya te kahe nahIM to sabhA pUrI thAya che. -goMga- (saMgIta) pazavo : rAmabhAI ! lATa sAheba to gayA. e gayA tA. 4-1-1924. Aje tA. 12-1-1924. Ama ATha divasa thayA to paNa sarakAra taraphathI kaMI javAba nathI. rAmabhAI : pazAbhAI ! koI sarakAre koI koyaDAno ukela yA laDatano javAba tarata Apyo che ? paNa nA, tA. 8mIe muMbAInI sarakAre chApAjogI yAdI bahAra pADI, emAM kahyuM che ke garIba loko A haiDiyA vero bharI zake ema nathI, eTale A vero levAnuM jatuM karIe chIe. eTaluM ja nahIM paNa ahIM vadhArAnI polIsanI have jarUra nathI. pazavo : eTaluM ja ? borasadanA saradAra ane haiDiyA vero 127 rAmabhAI : nA, ghaNuM goLagoLa lakhyuM che. koI paNa sarakAra pote hArI evuM to koI kabUla na ja kare ne ! pazavo : TUMkamAM sarakAre, sIMdarI baLe paNa vaLa na mUke, evI vAta karI che. rAmabhAI : barAbara , eTaluM zrI vallabhabhAI paTela sAhebe darabAra gopAladAsa ane zrI mohanalAla paMDyA upara patra lakhyo che. emAM jaNAvyuM che ke, have ApaNe ApaNuM dhyeya siddha karyuM, ane sAco vijaya meLavyo che. enA harSamAM sAmAvALAne eTale sarakArane harAvI enuM abhimAna na karIe ane emanA tumAkhI amaladArone gALo na daIe, emAM ApaNI zobhA, A to nAno kajIyo patyo. hajI moTo kajIyo to Ubho che. pazavo : te zuM ? rAmabhAI : ene ahIMthI deza bahAra kADhavAno. vijayanI ujANI bhale karI, paNa ApaNA je doSa hoya te tarapha paNa dhyAna rAkhajo . bahAravaTiyAone samajAvI, emane prajAnA sAcA sevaka banAvavAnuM kAma to have ApaNe mAthe AvyuM che, te karavAnuM rahyuM che. pazavo : te thaze ? rAmabhAI : zrI vallabhabhAInA Adeza mujaba zrI ravizaMkara mahArAje e kAma mAthe lIdhuM che. te e jarUra pAra pADaze. Aja thI zrI vallabhabhAI paTela, zrI ravizaMkara mahArAja , mohanalAla paMDyA ema batrIsa sevako borasada tAlukAmAM pharaze. svarAja meLavavA mATe thANAM nAMkhaze, ane bahAravaTiyAnI prajAne Atmazuddhine mArge laI jaze. pazavo : paNa to A haiDiyA vera gayo ? rAmabhAI : gayo. barAbarano gayo. ane pazAbhAI sAMbhaLo. sAthe sAthe relavenAM veganomAMthI aDhaLaka mAla roja ne roja corAya che.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 navabhAratanA bhAgyavidhAtA naDiyAdathI vaDodarA jatI gADIomAM to roja ja, cora ane polIsa baMne maLelA. pazavo : hoya nahIM ! rAmabhAI : kema hoya nahIM. bahAravaTiyA sAthe polIsa nahotI bhaLI gaI ? polIsane jyAM ghI-keLAM dekhAya te jatAM kare ? ane jyAM sarakAra AMkha ADA kAna kare, tyAM to pUchavAnuM ja zuM? pazavo : ThIka to. rAmabhAI : ApaNA netA zrI vallabhabhAI paTela sAhebe A corI aTakAvavAnuM kAma mAthe lIdhuM. gAme gAma pharI, svayaMsevako goThavI, evI corIo na thAya e mATe pAko baMdobasta karyo. sarakArane kahyuM ke tamArI polIsa khaseDI lyo. pazo : sarakAre khaseDI ? rAmabhAI : khaseDI lIdhI. tyAM ApaNA svayaMsevako kAme lAgI gayA. sarakAre e mATe paNa daMDa nAMkhe to te paNa khaseDavA TharAva karyo. pazavo : ema ? rAmabhAI : A rahI hakIkata. kamizanara sAheba bharUcamAM hatA. tyAM zrI vallabhabhAI sAhebe abbAsa sAhebane gujarAta prAMtika samitinA TharAvano kAgaLa laIne mokalyA. pazavo : emAM zuM lakhyuM hatuM ? rAmabhAI : ke corIo sadaMtara aTakI che. have e daMDa nAbUda thavo joIe. nahIM nAbUda karo to ame have e daMDa nahIM bharavA mATe satyAgraha karIzuM. pazavo : pariNAma ? borasadanA saradAra ane haDiyA vera haTha. te kahe satyAgraha karavAnI dhamakInuM vAkya kADhI nAMkho to daMDa mApha karuM. pazavo : hA....A.....A... rAmabhAI : to abbAsa sAheba kahe, e to sAheba amArA netA ane gujarAta sabhAnA pramukha zrI vallabhabhAI paTelanI rajA vinA A kAgaLamAMthI eka kAno-mAtara paNa na phare.. pazavo : acchA ! rAmabhAI : kamizanara sAhebe vakhata pArakhI lIdho. daMDa nAbUda karavAnuM kabUla karyuM. Ama dhanuSanA TaMkAra mAtrathI kAma patI gayuM. satyAgrahanuM bANa caDhAvavAnI jarUra ja na paDI. pazavo : vallabhabhAI sAhebanA nAmathI ja sarakAra bIdhI. badhA : bolo zrI vallabhabhAI paTelanI jaya. rAmabhAI : kamizanara eTale goruM lohI. briTiza prajAnI jakkI manodazAnI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI * A bAraDolI "bhAratakI thamoMpolI" pAtro khuzAlabhAI, mArakaMDa, kizora kizora ye bAraDolI ! bhArata kI tharmopolI tuM hI ke bhoma anokhI, amolI; kizora : hA...A. mArakaMDa : ane savAranA prabhAta pherI nIkaLatI tyAre AbAlavRddho gIto gAtA : "hAka vAgI vallabhanI vizvamAM re lola." to bIjI ToLI nIkaLatI : ko vAgyo laDavaiyA zUrA jAgajo re, zUrA jAgajo re, kAyara bhAgajo re." trIjI ToLI nIkaLatI to badhA sAthe maLI gAtA : mAthuM mele, Teka na mele, e zUrA saradAra; kizora : AvAM gIto gAI to saMbhaLAvo. mArakaMDa : savAra paDe bAraDolI gAmamAM polIsa, phojadAra, mAmalatadAra , maeNjisTreTa, havAladAra paga mUkavAnI hiMmata na kare ane thoke thoke loka AvAM gIto mukta kaMThe gAya, e havA, e vAtAvaraNa, e AjhAdInI tamannA, gorAonA rAjyane jAkAro devAnI niHzastra prajAnI hiMmata, emanuM mahesUla na bharavA saradAra sAhebanI hAkala, e havA ja judI hatI, evo prasaMga pharI Ubho na thAya tyAM sudhI e gItonA lalakAra, enA paDakAra, e ahiMsaka krAMtinI bulaMda surAvali, pharI havAne madIlI karI zake nahIM. kizora : tyAre amAre to enI kalpanA ja karavI rahI. mArakaMDa : bIjuM zuM thAya chokarA ? ghaNI ghaDIe pharI sajIvana nathI thaI zakatI. dAkhalA tarIke je saltanatanI sAme hiMde AjhAdI meLavavA bAraDolI satyAgraha jevA moracA mAMDyA, e saltanate 1947mAM : ame yuvA jagatanA sabhyo chIe. nava bhAratanA bhAgyavidhAtAnI zreNImAM chIe. prakaraNo-phIcaro sAMbhaLyAM. paNa kyAMya zrI vallabhabhAI paTelane mATe saradAra vizeSaNa vaparAyuM nathI. ame to emane saradArane nAme ja oLakhIe chIe ane e zabda, emanA jIvanavRttAMtamAM na Ave, te kema khamAya ? : e saradAra kahevAyA, te ahIM, : ahIM eTale ? : ahIM eTale bAraDolInA prakaraNamAM, : paNa ahIM ullekha to bAraDolI, bhArata kI tharmopolI e rIte karyo che. kyAM bhArata, emAM bAraDolI tyAM tharmopolI, ane grIsa, tyAM tharmopolI ! : najare jonArA hajI Aje hayAta beThA che ane amArA jevA kizora sAkSI che, tyAre 1928-'29mAM, gujarAta bahArathI bIjA prAMtanA pravAsIo bAraDolI AvatA, te TrenamAMthI sTezana upara UtaratA tyAre dharatI uparanI capaTI dhULa mAthe mUkI gAtA : mArakaMDa kizora mArakaMDa kizora mArakaMDa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 133 navabhAratanA bhAgyavidhAtA muMbAI baMdarethI enA sainyanI AkharI TukaDIe, laoNrDa mAunTabeTananI saradArI hoThaLa, sattAno AkharI lazkarI rAjadaMDa, hiMdanA sarasenApatine soMpI, pAlavA baMdarethI vidAya lIdhI tyAre baMne pakSanAM sainyonI AMkhamAM AMsu chalakAtAM hatAM. baMdUko namI rahI hatI, talavAro salAmI bharI rahI hatI, e virala saMvedanAthI bharapUra dezya-pharI pAchuM sajIvana na thAya. : tame bahu dUra nIkaLI gayA, amane A bAraDolInuM, e samayanuM vAtAvaraNa sajIvana na karI zako to, e kathAnaka viSe to kizora kaho ? mAra kaMDa : Avo khuzAlabhAI, tame to e 1928-'19nA jIvatA jAgatA kAryakartA cho. kaho e kathAkhuzAlabhAI : mAruM nAma khuzAlabhAI nahIM. mArakaMDa : khuzAlabhAI, tamAruM nAma je hoya te; kuMvarajIbhAI, kalyANajIbhAI, dayALajIbhAI, kezavabhAI je hoya te, tame badhAe ja saradAranI e laDatane zobhAvI hatI. kahe che ke, khuzAlajIbhAIe ja saradArane saradAra biruda ApyuM hatuM. khuzAlabhAI : vallabhabhAI sAhebane saradAranuM biruda ApanAra pahelA to mahAtmA gAMdhIjI, ame to emane pagale pagale. mArakaMDa : e je hoya te kaho, saradAra sAheba amadAvAda choDI bAraDolI kema AvyA ? khuzAlabhAI : borasada satyAgrahamAM saradAranI jIta thaI, pachI kokonADA koMgresanA TharAvo mATe mAMhomAhaM jhaghaDA cAlyA, mArakaMDa : ema ? khuzAlabhAI : evuM to banyA ja kare. jhaghaDA vinA bherubaMdhInI mIThAza hotI ja nathI. gAMdhIjIe sarakArI adAlato, dhArAsabhAo vizeno bahiSkAra samajAvyo. 1924mAM saradAra sAheba, amadAvAdamAM myunisipAliTInA pramukha cUMTAyA, e samaye amadAvAdanA sarakArI kenTonmenTamAM 1900nI sAlathI hajAra gaeNlana pANInA aDhI AnA lekhe TekSa Apelo nahIM, dAdAgIrI ja. eTale e rakama levA nakkI karyuM. rakama na Ape tyAM sudhI pANI ApavAnuM baMdha karyuM. mArakaMDa : pachI ? khuzAlabhAI : jAmI, ligala opiniyana - pachI kaoNrTa. mArakaMDa : paNa rakamanuM zuM ? khuzAlabhAI : virodha noMdhAvIne korTamAM kajIyo. saradAranA manamAM to rakama ja joItI hatI, te maLI gaI. pachI bAra mahine toDa nIkaLyo. mArakaMDa : ema juo to e daramyAna saradAra sAhebe, amadAvAda myunisi pAliTI tathA zaheranI zikala ja pheravI nAkhI. pANInI savalata mATe moTI pAipo naMkhAI, gaTaro vadhAravAmAM AvI, zaheranI gIca vastI sudhAravA koTanI dIvAlo toDI, nadI pAra vADIlAla sArAbhAI hospiTala bAMdhavA jogavAI karI, savAre jAte cArapAMca kalAka zaheramAM amaladAro sAthe pharI, khaMtathI zaheramAM saphAI tathA jarUriyAto pUrI paDe e mATe takedArI karI. te TheTha 1927mAM surata mukAme sthAnika svarAja pariSadamAM pramukhapadethI sthAnika svarAjyanA vahIvaTI taMtrano nakazo dorI Apyo. e ja varSamAM gujarAtanI bhUmi para ekAeka kudaratano kopa Utaryo. kizora : te zuM ? mArakaMDa : gujarAtamAM rela saMkaTa, mAnI na zakAya eTalo varasAda paDyo. 23 julAI, zanivArathI te 29 julAI, zukravAra sudhI muzaLadhAra varasAda.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 navabhAratanA bhAgyavidhAtA kizora : amadAvAdamAM ? mArakaMDa : hoya ? gujarAta, saurASTranA moTA bhAgamAM sakhata varasAda ane bhAre vAvAjhoDuM . cha divasamAM bAvana iMca pANI ! tAra, TapAla, relave, gAmaDAM, zahero pANImAM. ekabIjA sAthe kazo saMbaMdha ja nahIM ! evA varasAdamAM saradAra palaLate lUgaDe rAte, zaheramAM pharyA. ijanerone uThADyA, majUro ekaThA karI, nALAM, saDako, baMdhiyAro toDAvI zaherane DUbatuM bacAvyuM. ekalA amadAvAdamAM cha hajAra gharo paDI gayAM to gAmaDAM gAmamAM zuM ? chApAMomAM pachIthI e vakhatanA chapAyelA lekho vAMco. zarIramAMnAM hADakAM thIjI jaze. cArapAMca divaso sudhI gAmaDAnA loka varasate varasAde jhADa para TiMgAyelA rahyA. nAga, sApa paNa-sAthe-je paDyA te maryA, taNAyA. kome kAma jAtabhAta bhUlI maMdira-masjidamAM mAMDa mAMDa rahyA. ghaNA maryA. khetaranI jamIno nakAmI thaI gaI. bhAre Aphata AvI. khuzAlabhAI : paNa emAM saradAre kasAyelA, pramANika, niHsvArthI dezasevakonI phoja UbhI karI gAmaDe gAmaDe ane zahere zahera, jille jille rIlipha kamiTIo UbhI karI. rela saMkaTa nivAraNa phaMDa kholyuM. khUbInI vAta to e ke tyAre viThThalabhAI paTela sAheba dilhInI dhArAsabhAmAM pramukha te tyAMnI beThaka pUrI thatAM gujarAtamAM potAnA nAnA bhAI vallabhabhAI sAhebanA hAtha nIce svayaMsevaka tarIke kAma karavA Avyo. kizora : zrI viThThalabhAI paTela jAte ? mArakaMDa : to zuM proksIthI, ADatiyA mUkIne AvyA haze ? hA, jAte pote. khuzAlabhAI : eTale to dAdubhAI desAI, abadulakAdara, bAvajhira jevA agraNIo cAre kora pharavA lAgyA. viThThalabhAI sAhebe to vAisaraoNyane notaruM ApI A honArata jovA, naDiyAda bolAvyA. tyAM emanA mAnamAM meLAvaDo karyo. A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 135 kizora : tyAre vAisaroya koNa ? mArakaMDa : huM dhAruM chuM ke laoNrDa iravina hatA. DisembaranI 11mIe e naDiyAdanI Aju bAju pharyA. tyAre gAMdhIjI beMgloramAM mAMdagInI pathArIe paDyA hatA. eTale saradAre AkhA gujarAtanuM saMkaTanivAraNanuM kAma mAthe laI lIdhuM ane aDIkhama sAthIdAro taiyAra karyA. khuzAlabhAI : choTe saradAra te kavi vasaMta vinodI. te caMdulAla desAI, DaoN. sumaMta mahetA, emanA dharmapatnI zAradAbahena mahetA, kalyANajIbhAI, dayALajIbhAI, darabAra sAhebo to hatA ja, abbAsa taiyabajI sAheba, ho...ho... jo palaTana UbhI karI hatI. kizora ke pachI bAraDolInuM zuM thayuM ? khuzAlabhAI : sAMbhaLo to kharA, khuda sarakAra ane enA amaladAra saradAranuM kAma joI dAMtamAM AMgaLI pakaDI gayA. AvuM uttama kAma. sarakAre to saradArane mAnacAMda ApavAnA vicAra karyA. e ja sarakAra bAraDolInI bAbatamAM bagaDI, bagaDI te evI bagaDI ke, saradArane boljhavisTa, leninano avatAra, evI tarehavAra gALo devA maMDI. gujarAtamAM ene bahArathI AvelA caLavaLiyA kahI bhAMDavA maMDI. evI avaLacaMDI e sarakArane zuM kahevuM ? kizora : badhI vAto karo cho, paNa bAraDolI-bhAratanI tharmopolI kahI lalakAratA'tA, te bAraDolInI vAta ja nathI karatA ! khuzAlabhAI : relasaMkaTa-lIlo dukALa-AkhA gujarAtamAM, gAMdhIjI gujarAtanI bahAra, ane saradAre madharAte pensilathI ciThThI lakhI nANAM apAvyAM. koI anAja vinA bhUkhyuM na rahe, kapaDAM vinA TADhe na mare, ane bI ke khetInA sAdhana vinA khetaramAM eka cAsa paNa jamIna vAvetara vinAnI na rahe, e saradAranI nema, te zabdezabda
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 navabhAratanA bhAgyavidhAtA sAcI paDI. enI noMdha paNa na laIe, te kema cAle. mArakaMDa : cAsa eTale zuM, tenI khabara che ? kizora : hA, have khabara che. AvA bhagIratha kAmane laIne vallabhabhAI saradAra nimAyA, kabUla paNa have bAraDolInI vAta karonI.. khuzAlabhAI : bAraDolI tAlukAnI chellI jamAbaMdhInI AMkaNI 1896mAM thaI hatI. 1926mAM emAM sudhAro karI DepyuTI kalekTara mi. jayakarane AkAraNI amaladAra nImavAmAM AvyA. emaNe mahesUlamAM pacIsa TakAno vadhAro sUcavyo. kizora : mane bAraDolInI laDatanI vAta karone. khuzAlabhAI : kevo chokaro che tuM ! A mi. jayakaranI sucanAmAM mahesUlavadhAro vadhAre hato ane enI pachI eka gorA amaladAra enDarasane jayakaranA riporTane phagAvI aura vadhAro sUcavyo. eNe jayakaranA hisAbo khoTA TharAvyA. AMkaDAonI rAjaramata cAlI. kizora : amane emAM rasa nathI. khuzAlabhAI : paNa A AMkaDAo sarakAre, oNphisamAM beThA beThA taiyAra karyA hatA. ane e khoTA AMka pharaka para to laData thaI. kizora : o ! khuzAlabhAI : TUMkamAM mahesUla upara sarakAre bIjA bAvIsa TakA vadhAro levA TharAvyuM ane koI kamiTI, samiti, sabhAnA TharAva kazAnuM na sAMbhaLyuM. mArakaMDa : eTale jAmI. sAla 1927-1928. khuzAlabhAI : eTale prajAjano saradAra sAheba pAse gayA. sarakAre vadhAro bharI devA vaTahukamo jAhera karyA. mArakaMDa : saradAra sAhebe prajAne sajAga karI, cetavaNI ApI. pharI vAra A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 137 saMkaTo sahana karavA keTalI taiyArI che, e viSe cokkasAI karavA mAMDI, saradAre hAkala karI 'A laDatamAM jokhamo rahelAM che. jokhama bharelAM kAmo na karavAM, paNa karavAM to harakoI bhoge pAra utAravAM. vallabha jevo laDhanAro maLyo che, tenA jore laDhazuM evuM manamAM rAkhazo, to laDhazo nA. ApaNe ApaNI pichoDI joI soDa tANavI joIe.' khuzAlabhAI : pachI TharAva jAhera karyo ke bAraDolI tAlukAnA khAtedAronI A pariSada TharAva kare che ke, sarakAre je vadhAro jAhera karyo che, te ayogya, anyAyI, ane julamI che. eTale sarakArane muddala mahesUla nahIM bharavuM. ema karatAM sarakAra japtI, khAlasA , daMDa, keda je kaMI upAyo le te kaSTo sahana karavAM. mArakaMDa : saradAra sAhebanI kuneha to e ke, AvI laData mAMDavA, pahelAM emaNe havA sudhArI dIdhI. kizora : eTale ? khuzAlabhAI : koma koma vacce kusaMpa hoya to meLa karAvyo. sarakArI amaladAro phosalAve e sAme takedArInA upAyo yojyA. lokone sAvadhAna rAkhavA Thera Thera chAvaNIo UbhI karI. tyAM cunaMdA kAryakartAo goThavI dIdhA. eka vizALa daphatara kholyuM. jugatarAmabhAI, kalyANajIbhAIne mAthe prakAzana, maNibhAI koThArIne nANAM ekaThAM karavAnuM kAma, abbAsa sAheba, DaoN. caMdubhAI, darabAra sAheba, mohanalAla paMDyA, ravizaMkara mahArAja , imAma sAheba, cokhAvALAnavAM gIto lakhAvA mAMDyAM. gavAvA mAMDyAM. mIThubahena piTITa, bhaktibahena, zAradAbahena vageree strIone samajAvavAnuM kAma mAthe lIdhuM. khuzAlabhAI : eTalAmAM laganagALo Avyo. mArakaMDa : tyAM saradAre jAhera karyuM, 'ThATha-ThaThero nahi, lagno TUMkAmAM patAvo.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA A laDAI che. tyAM mahAlAya nahIM, savArathI ghare tALAM mAravA paDaze. sarakArI amaladAro apaMga hoya che. paTela, mukhI, talATI, veThiyo, majUra sarakAranA mANasone kazI madada na kare. moja zokha choDavA paDaze. darekanA moM upara gulAmInI badabo nahIM, paNa sarakAra sAme jhUjhavA, svarAjanI khuzabo jaNAvI joIe.' kizora : bhASA keTalI sArI che ! khuzAlabhAI : saradAranI maulika bhASA to bAraDolImAM ja ghaDAI. mArakaMDa : jhamajhamI to zarUAtamAM ja thaI. sarakAre kAma karanArAone bahAranAM kahyAM. khuzAlabhAI : eTale saradAre mi. smithane kAgaLa lakhI jaNAvyuM ke, huM to gujarAtano ja , bAraDolInI duHkhI prajAno bolAvyo ahIM Avyo chuM. bahAranA to tame cho. hajAro mAIla dUrathI ahIM prajAnuM hIra cUsavA AvyA cho, topa-baMdUkane jore ahIM rAjya karo cho, e yAda rAkho. mArakaMDa : olo smitha to saDaka thaI gayo. paNa aura bagaDyo. lakhavA beTho ke, have mArI sAthe nahIM paNa jillA kalekTara sAthe kAgaLa pattara karajo. khuzAlabhAI : eTale saradAra sAhebe badho patravyavahAra chApAMomAM ja jAhera karI sarakAranI ADAI khullI karI batAvI. jAhera karyuM ke, kamizanarano riporTa gerakAyadesara che. e sarakAra sAco TharAve, ane mAro khoTo TharAvo. to mane kabUla che. mArakaMDa : mULa vAta sarakArI amaladAronuM gumAna. ame je karIe te ja sAcuM. hamArA hukama te brahmAnA akSara. e hukamonuM pAlana karavA baMdhAyelI te reta. emAM aMgloinDiyana chApAvALAo sarakAranI kumake, sAcI vAtane kema pheravavI, kema goThavavI, A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 139 dharAdhara juThThANuM kema jAhera karavuM, emAM e hoziyAra. kizora : to saradAra sAhebanI jAherAto kayA chApAmAM chapAya ? khuzAlabhAI : gAMdhIjInuM 'navajIvana.' hajAro nakalo khapatI, vaMcAtI ane enuM aMgrejImAM 'yaMga inDiyA.' emAMnI chapAyelI vAto badhI sAcI ja. prajAne pAko vizvAsa. 15mI phebruArIe pahelo bhaDAko. sarakAre vANiyA vyApArIone noTiso kADhI bhaDakAvyA. eka kalekTare vepArIne ghare bolAvI paTAvyo. 'mArA nAma khAtara eka rUpiyo paNa bharo." kizora : pachI ? mArakaMDa : saMpa jenuM nAma-saradAranI najara cAre kora tAluko eTale polAdI koTho. emaNe pharI jAhera karyuM ke, je amaladAra du:khamAM ramatane paDakhe Ubho rahe te amaladAra, bAkInA badhA havAladAra. paNa vAloDa gAmano A kisso sAMbhaLo. 'juonI bhAI khAtedAra !! tame thoDA rUpiyA tamArA gharamAM rAkho-joIe to kyAMkathI lAvI ApuM. tame gharanI bahAra cAlyA jAo. pachI huM japtI lauM ane sarakArane copaDe jamA karAvIza. Ama karazo to mArI nokarI raheze ane A rU. 1,500/-nI noTo to che." khuzAlabhAI : thayuM ema ke, A prapaMcanI badhAne jANa thaI gaI. eTale gAma lokoe evA be jaNAno bahiSkAra pokAryo. bahiSkAra evo ke, pelA be vepArIonAM hAMjA gagaDI gayAM. mArakaMDa : tyAre saradAranI vANI samajavA jevI che. e to moDI rAte lokone zAMta pADavA vAloDa gAma pahoMcyA. tyAM bolyA. khuzAlabhAI : AvA kissAothI ApaNe dhaDo levo. ApaNA ja nabaLA mANaso sAthe laDavAnuM kevuM ? hajI bIjA bepAMca pratijJA toDaze. toDavA do. nabaLAne sAthamAM rAkhIne laDAI nahIM jitAya tema evI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 141 navabhAratanA bhAgyavidhAtA gaMdI vartaNUkane cUMthAya paNa nahIM. cUMthIe to emAMthI badabo ja chUTyA kare. enI upara dhULa nAMkhIe to sAruM pariNAma paNa nIpaje. mArakaMDa : ane sAruM pariNAma AvyuM ja. kizora : zuM thayuM ? mArakaMDa : pelA be vyApArIone bhAre pazcAttApa thayo. te bharI eTalI rakama dAnamAM ApI gayA. saradAre bahiSkAranI vyAkhyA karI te manamAM utAravA jevI che. sAMbhaLo ! kaho khuzAlabhAI, khuzAlabhAI : bahiSkAra hiMsaka ane ahiMsaka hoI zake che. enI sevA na levI te ahiMsaka bahiSkAra. ane sevA na devI te hiMsaka bahiSkAra. dAkhalA tarIke, bahiSkRtane tyAM jamavA na javuM, vivAha Adi prasaMgomAM na javuM te ahiMsaka, paNa e mAMdo hoya to enI sAravAra na karavI, e hiMsaka bahiSkAra che. mAra kaMDa : khuzAlabhAI, pelI noTiso coDhAI, sarakAre jamIno khAlasA karavA mAMDI tyAre saradAra sAhebanAM bhASaNomAMthI kevo agni jharato, te to saMbhaLAvo. khuzAlabhAI : "bAraDolI kheDUtonI laDAI mAraphata huM gujarAtanA tamAma kheDUtone pATha ApavA mAguM chuM, ke sarakAranuM rAjya kevaLa tamArI nabaLAI upara ja cAle che. eka bAju thI vilAyatathI sAImana kamizana, hindustAnane javAbadAra taMtra ApavA Ave che; ahIM bIjI bAju, sarakAra jamIno khAlasA karavA nIkaLI che. A badhA taDAkA che. kheDUte jarA paNa DaravAnuM kAraNa nathI. kheDUtanI jamIna bApadAdAnI che. e kAco pAro che. je leze ene phUTI nIkaLaze. jo sarakAra jamIno khAlasA karaze, tyAre aMgrejanuM rAjya nahIM hoya. lUMTArAnAM rAjya haze. joyA karo. adhikArIonuM A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" rAjya to javA beThuM che. ene bAraNe Aje caparAzI paNa maLavo muzkela che. e rAjya zuM karavAno che ?" mArakaMDa : khuzAlabhAI, tame A vAkya bhUlI gayA. sAMbhaLo, jaMgalamAM koI gAMDo hAthI rumekhuzAlabhAI : rame.... mArakaMDa : hA, rame. zo zabda che ! "jaMgalamAM kAMI gAMDo hAthI rame ane tenI haDapheTamAM je kAMI Ave tene chuMdI nAMkhe. evI madamatta A sarakAra banI che. gAMDo hAthI mAne ke jeNe vAgha-siMhone mAryA che, evAne A magatarAno zo hisAba. paNa huM ApaNA kahevAtA magatarAne kahuM chuM ke, hAthIne rumavuM hoya eTaluM rUmI levA de, ane lAga joIne enA kAnamAM pesI jA." khuzAlabhAI : AnA sarakArI sipAIDA noMdha kare, enA ThoThI jevA kArakuno aMgrejI kare, te muMbAIthI pUnA, pUnAthI muMbAI, ane tyAMthI laMDananI pArlAmenTamAM jAya. mArakaMDa : emAM kone samajaNa paDe ? khuzAlabhAI : mArakaMDabhAI, tyAM hAthI ja nahIM, to rume to enuM aMgrejI kare koNa ? badhAne boljhAvikanI ja bhaDaka. e ja emano hAthI. mArakaMDa : have A juo -'moTA ghaDAmAMthI saMkhyAbaMdha ThIkarIo bane che; chatAM emAMnI eka ja ThIkarI AkhA ghaDAne phoDavA pUratI che. ghaDAthI ThIkarI Dare zA sAru ? aMgrejane ahIM rAja karavuM hoya to gorA lAvavA paDaze. ene baMgalA joIe, bagIcA joIe, eno khorAka judo, enI hAjata judI, eno dhobI judo, enI saphAI karanArA judA gaNo. A tAlukAnA dara gAme babbe gorA rAkhe to tAlukAnA pAMca lAkha vasUla karatAM keTalA gorA rAkhavA paDe ! enI gaNatarI, enuM kharca sarakArane poSAya ja nahIM.' khuzAlabhAI : saradAre to bAraDolIne mATImAMthI kheDUtone marada banAvyA.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA kahetA - "huM gujarAtIone kahuM chuM ke zarIre bhale dubaLA ho, kALajuM vAghasiMhanuM rAkho, svamAna khAtara maravAnI tAkAta hRdayamAM rAkho.' mArakaMDa : ravizaMkara mahArAjakhuzAlabhAI : hA, e to A beThA. bAraDolI laDatanA sAkSI. mArakaMDa : enI A kephiyata che te bhaNatara--abhyAsa mATe jANavA jevI khuzAlabhAI : vAMco. mArakaMDa : mahArAja lakhe che ke, eka vAra huM kAmasara gAMdhIjIne maLavA gayo. tyAM gujarAta vidyApIThanI sthApanA vize vidvAno carcA karI rahyA hatA, emAM AcArya kone nImavA tenI vAta AvI, to tarata saradAra bolyA : mane nImo. chokarAone bhaNeluM bhulAvI daIza. kharekhara tyAre mane samajaNa nA paDI. paNa pachI borasada tAlukAmAM ame ekaThI karelI vigato saradAra sAhebe nANI-kasoTI joI, ane bAraDolImAM cha mahinAmAM tAlukAnI aThyAsI hajAra prajAne bhaNAvavAnI zALA kADhI. sarakAre je rASTriyatAnuM bhAna bhulAveluM te A saradAra jevAe AcAryapade besIne bhaNataranA pATha bhaNAvyA. khuzAlabhAI : mULa vAte saradAranuM hADehADa kheDUtanuM. gAMdhIjIe 1917mAM eka ja zabdamAM saradArane hindustAnamAM kheDUtanuM sthAna samajAvI dIdhuM. saradAra zAnamAM samajI gayA. eTale kheDUtanI sevA karavAnI taka pahelI kheDAnI mahesUlI laDatamAM sAdhI, pachI borasadamAM, ane trIjI bAraDolImAM. pUrva avasara UjavI, kheDUto ane khetInA rahasyane upaniSada racyuM. e te kevA moTA AcArya ! mArakaMDa : A emanuM eTale ke vallabha upaniSadanuM eka sUtramaMDaLa : A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 143 AkhuM jagata kheDUta upara ja nabhe che. ane sauthI vadhAre julama kheDUta sahana kare che. sarakArane nAme game te eka dhagaDuM AvIne ene dhamakAvI jAya; gALo bhAMDI jAya, veTha karAvI jAya; sarakAra dhAre eTalA karano bojo kheDUta upara nAkhe, varasonI mahenata pachI jhADa uchere, e upara vero, kuvo khodI pANI le e upara vero, kheDUta pAse vIdhuM jamIna hoya, pAchaLa baLada rAkhato hoya, bheMsa pALato hoya, khAtara-paMjo karato hoya, varasAdamAM ghUMTaNabhara pANImAM vIMchInI sAthe ramata karI hAtha nAMkhI, bhAta vAvato hoya, devuM karI bI vAve, bairAM-chokarAM sAthe je Uge te vINe. gAllI rAkhe, emAM nAMkhI e vecI Ave, Dhora sAthe Dhora jevA thaIne rahe. emAMthI pAMca-pacIsa maLe, eTalA upara sarakArano lAga ! kheDUta DarIne duHkha veThe, uparathI jAlimanI lAto khAya, evA kheDUtone rAMkaDA maTADI UbhA karuM, UMce moDhe pharatA karuM, eTaluM karuM to mAruM jIvyuM saphaLa mAnuM.' khuzAlabhAI : saradAre e bAraDolImAM karI batAvyuM. kizora : tame khuzAlabhAI ane mArakaMDabhAI, kharA cho. kheDUtanI vAto karo cho, paNa laDatanI vAto to karatA ja nathI. khuzAlabhAI : chokarA ! aMgrejoe rAjya jamAvI pahelA kheDUtane mArI nAMkhyA, enAM lohI pIdhAM, hADapiMjara jevA banAvI pAkA Darapoka ane gulAma banAvI dIdhA. mArakaMDa : emAMthI saradAre emane marada banAvyA, te enI vAto na karIe ? sarakArane to zuM, bAraDolInI A vyavasthA tyAM koInA chAsavAre bhASaNo nahIM. sarakArI adhikArI Ave, paidhe, ene pANIno loTo nahIM. mahesUlamAM kANI pai nahIM. khuzAlabhAI : ane chApAmAM sarakAre daMDa vasUla karyo che, jamIno khAlasA karI che, kheDUto DarI gayA che, hArI gayA che, vallabhabhAI ekalA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 navabhAratanA bhAgyavidhAtA jhUMpaDImAM sUmasAma besI rahe che, evA samAcAro AvyA kare. mArakaMDa : paNa sarakArI tijorInA AMkaDA bolene ! emAM saravALe mIMDuM, eTale sarakAre ora sakhtAI karavA vicAryuM. kalekTare sabhA karI. potAnA ja dasavIsa mANaso ane enA chApAmAM jAherAta, potAnA ja DaMkA. thoDA amaladAronI badalIo karI, paNa ... saravALe mIMDuM. khuzAlabhAI : sarakAra kahe ke satyAgrahanAM gIto gAvAM e guno che. saradAre gIto, bhASaNo badhuM baMdha karAvyuM, zAMti... anahada zAMti. koI eka akSara paNa bole nahIM. aMgloinDiyana chApAvALA AvyA. A to smazAnabhUmi che. ahIM to koI caliyuM paNa dekhAtuM nathI. ghareghara tALAM che. prajA gaI kyAM ? sarakAranA amaladAra to koI jaNAtA nathI. che zuM? are Dhola vagADavAnI baMdhI ! mArakaMDa : pakaDApakaDI te kevI ? gUjarAta vidyApIThano eka vidyArthI eka moTaranA klinarane rasto batAvato hato eTale ene pakaDyo. kahe bhASaNa karyA ! cha mahinAnI keda ! khuzAlabhAI : pachI to sarakAra taMga AvI gaI, eTale vaLI julama vadhAryA. ravizaMkara mahArAjane pakaDyA. to DaoN. sumanta mahetA AvIne beThA. sau . zAradAbahenane pakaDyAM, to suratathI zrImatI guNavaMtIbahena thI AvIne beThAM. kedIone beDI, doraDe bAMdhI laI javAmAM AvyA. ghara, jamInane japtI, pILAM kAgaLiyAM coMTADatA gayA. mAra, sakhtAI, bheMsone mArI, goMdhI. mArakaMDa : hI...hI... mane hasavuM Ave che ke ApaNA hindI amaladAronA mAnasa keTalAM jaDa, nirdaya thaI gayAM haze ! hindanI AkhI saMskRti bhUlI gayA haze ke, jyAre prajA saMpa kare, potAnAM moja zokha bhUlI keda javA taiyAra thAya, loko ene hAratorA paherAve, tyAre A amaladAro potAnA manamAM mAne ke, jelanI A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 145 beDIthI A kevA beAbarU thAya che ! alyA, ravizaMkara mahArAjanI AbarU gaI, ke tamArI ? saradAre A samayamAM paNa emanI ToLavRtti choDI nahotI. bicArI bheMso, gharamAM goMdhAI emane zarIre sapheda mAMsanAM cakAmAM dekhAvA mAMDyAM. to saradAra sAhebe kahyuM, "have to bheMsone paNa sarakAre gorI meDamaDI banAvavA mAMDI che." vAha bhAI vAha ! khuzAlabhAI : pachI to sarakAra ora bagaDI. eNe game tevAM jAheranAmAM ApavA mAMDyA. to saradAra kahe, loDhuM garama thAya to taNakhA UDe, paNa hathoDAe to zAMta rahevuM ghaTe. loDhAno marajI mujabano ghATa ghaDavo hoya to hathoDAe to zAMta rahevuM, ane ghATa ghaDatA javo. mArakaMDa : tyAre muMbAInI dhArAsabhA, eTale gujarAta-mahArASTranI dhArAsabhAnA sabhyo jAgyA ane jANyuM ke, A khoTuM thAya che. baMgALathI, madrAsathI loko bAraDolI UmaTavA mAMDyA, keTalAka majAka ThekaDI karavA AvyA hatA te dharatI upara paga mUkatAM ja raDI paDyA... chaka thaI gayA ! e A bAraDolI, bhAratanI tharmopolI ! khuzAlabhAI : ane hAMka vAgI vallabhanI vizvamAM re lola... nA garabA.. mArakaMDa : laMDananI pArlAmenTamAM savAla-javAba : uddhata sabhyo pUche che ke A mi. paTela koNa che ? khuzAlabhAI : koIke kahyuM ke, ApaNA dezamAM bArisTara thaIne tyAM gayA che. mArakaMDa : sabhyo kahe che hoya nahIM ! bIjAe mahAtmA gAMdhIjInuM nAma gaNAvyuM. toya kahe, hoya nahIM ! koIke viThThalabhAInuM nAma gaNAvyuM. A traNe laMDanamAM kAyadAno abhyAsa karanAra bArisTara. to kahe hoya nahIM ! topa baMdUkathI A baLavo zamAvI do evA hukamo chUTyA.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 navabhAratanA bhAgyavidhAtA khuzAlabhAI : ahIM koI goro to bAraDolImAM paidhI ja zakyo nahoto. hatA te dezI kalekTara. dezI mAmalatadAra, koTa, pATalUna, TAi, haMTa, koI bhAMgyo kuMbhAra emanI sAme na jue. pANI na pAya, khAvAnuM na pUche, emanA caparAzIo emanI ThekaDI kare, koI emanI baeNga na UMcake. mAra kaMDa : jo thaI che te. chatAM mArA vAlA muMbAI sarakArane lakhe. mahesUla bharAI jAya che. tijorI tara che. satyAgrahIone jelamAM mokalyA che. badhuM zAMta che. khuzAlabhAI : paNa gavarnaranI kAunsilanA sabhyo tyAM pharI gayA. dezanA pramANika chApAvALAoe kharA AMkaDA jAhera karyA. julamanI jhaDInI vAto lakhI. pariNAme gavarnaranAM AMkha-kAna khUlyAM. mArakaMDa : kholavAM ja paDe - nahIM to taka evI hatI ke Akho deza bhabhUkI UThata. mahAtmA gAMdhIjIe dezabharanI laData jagADavAnI nA kahI. nahIM to tyAre ja pheMsalo thaI jAta. khuzAlabhAI : eTale samAdhAna karavAnI cAlabAjI cAlI. mArakaMDa : sarakAra potAnI bhUla to kabUla kare ja nahIM. eTale ADatiyAo rokyA. koI vacce paDe.. khuzAlabhAI : koNa vacce paDe ! mArakaMDa : chatAM dahIM ane dUdhamAM paga rAkhavAvALAnIye kyAM khoTa che ? paDyA. khuzAlabhAI : paNa saradAra vinA sahIsikkA koNa kare ? saradAre cokhkhI nA kahI. mArakaMDa : eTale dhArAsabhAmAM gavarnara sAheba gAjyA. cauda divasanI aMdara jo mahesUla nahIM bharAya to tAlukAne cagadI nAkhIzuM. A bAraDolI "bhAratakI tharmopolI" 147 khuzAlabhAI : o bhagavAna ! mArakaMDa : jyAre jyAre briTiza sarakAre evI dhAkadhamakInI jAherAto karI che, tyAre aMdarakhAnethI emanA page dhrujArI AvI che, evuM saradAra sAheba laMDanamAM rahI emanI manodazA jANatA hatA. khuzAlabhAI : doDadhAma. gavarnara sAheba dilhI vAisaraoNya sAhebane maLavA doDyA. laMDana pArlAmenTamAM AmanI sabhAmAM sara vinsTana gAjyA. kAyadAno amala karo sarakAra namatuM nahIM Ape. mArakaMDa : havA to evI ke have bAraDolI tAlukAmAM AkhI briTiza phoja Utaraze. topo pharatI haze, tyAre saradAra kheDUtone kahe gabharAzo nahIM. aMgrejo bAraDolInI jamIna UMcakIne iMglenDa nahIM laI jaI zake. japta thayelI jamIna bAraNuM khakhaDAvatI ApaNe tyAM ja Avaze. khuzAlabhAI : ane AvI. kizora : AvI ? mArakaMDa : trIje divase saradArane muMbAInA gavarnaranuM teDuM. samAdhAnanI zarato. emAM paNa AMTIghUMTI. koI paNa rIte sarakArano hAtha upara rAkho. vATAghATo upara vATAghATo. khuzAlabhAI : saradAra to kaMTALI gayelA. mArakaMDa : Akhare samAdhAna - eTale ekabe trAhita mANasa sarakArane copaDe badhuM mahesUla bharI de ane saradAranI badhI zaratokedIono chuTakAro. jamIno pAchI. daMDa mApha. badhI ja bAbatamAM sarakAre namatuM jokhyuM, evI saMdhi thaI. kizorabhAI : pelA kalekTara sAhebone japtIno mAla pAcho ApavA javuM paDyuM haze, te zuM thayuM haze ?
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mArakaMDa : moM nIcAM, ane TAMTiyA bhArI. e to ThIka, paNa pote lakhelA sarakArI copaDA sudhAravAnI lamaNAjhIMkamAM paDyA. saradArano A vijaya jvalaMta hato. khuzAlabhAI : pachI to je dRzyo ! bAraDolInuM loka suratamAM UmaTayuM. saradAranI gADI lokoe kheMcI. cAMdI-sonAnAM phUla thakI saradArane vadhAvyA. je saraghasa, je sabhAo, te gIto lalakArAyAM. kizora : e kyAM sAMbhaLavA maLe ? mArakaMDa : sAMbhaLavA to kyAM maLe ? paNa chApAMomAM varNano vAMcavA maLe. chabIo jovA maLe, Albamo chapAyAM te jovA maLe. khuzAlabhAI : hajI e laDatamAM bhAga lenArA thoDA jIvatAjAgatA beThA che. jAo pUcho, mIThubahena, zAradAbahena ane DaoN. sumaMtabhAIne; kalyANajIbhAI, choTe saradAra DaoN. caMdubhAI to gayA, paNa jugatarAmabhAI beThA che. zrI guNavaMtIbena ghIA beThAM che. kavayitrI jyotsanAbahena zukla suratamAM beThAM che. mArakaMDa : mAthuM Ape Teka na mele; e zurA saradAra, mathayelI. khuzAlabhAI : tyArathI ja hAka vAgI vallabhanI vizvamAM re lola; vallabhabhAI hindustAnanI prajAnA sAcA saradAra thayA. bhaktajana vallabhabhAI mahAsabhAnA pramukha ane jelamaMdiranI prasAdI : pAtro : pRcchaka, zAstrIjI pRcchaka : padhAro zAstrIjI, birAjo. Aje ame kRtArtha thayA chIe. zAstrIjI : kema ? pRcchaka : Ape kRpA karI. ame Aja sudhI zrI vallabhabhAIne svadezapremI, kheDUtonA tAraNahAra, vyavasthita vyuha racanAra, sAcA satyAgrahI, zistanuM pAlana karanAra netA tarIke jANyA che. athAka sahanazaktivALI vyakti tarIke pichAnI bAraDolImAM saradAra tarIke prakIrtita thayA, paNa bhaktajana tarIke to Aje Apa ja amane oLakhAvazo, ema Ape jAhera karyuM che, ethI AnaMda thayo. zAstrIjI : zuM thAya ! vAra-tahevAre saradArane lokhaMDI puruSa, lohapuruSa evAM birudo apAyA kare che; ema bole che, pachI bolanArAone aMtaramAM pazcAttApa thato hoya tema lAge che, eTale umere che ke chatAM phUla jevA komala haiyAnA e hatA. ame to mAnIe chIe ke e bhakta tarapha vAtsalyavALA hatA, bhaktajana hatA. pRcchaka : bhaktajana ! bhakta vallabhabhAI !
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 navabhAratanA bhAgyavidhAtA zAstrIjI : hA. tamane saMzaya thAya che, nahIM ? hasavuM nathI AvatuM eTalo upakAra, kadAca amArI dhAkane laIne tame hasatAM nahIM ho, bane. pRcchaka : nA, nA zAstrIjI - Apa to vidvAna-paMDita ane jyAre Apa saradAra sAhebane bhaktajana kahozAstrIjI : eTale ema, ke saradAra vidvAnonI maMDalImAM besI nahIM zake ema ? pRcchaka : amane kSamA karo. zAstrIjI. zAstrIjI : juo, ghaNI vAra ApaNane hakIkatanI sarvAgI jANa hotI nathI. athavA badhAM paDakhAM jANavA vRtti keLavatA nathI. koIke emane lokhaMDI puruSa kahyA, eTale gADariyo pravAha ema cAlyo. Aje ApaNe lAMbo paMtha kApavAno che. eTale kathAnaka zarU karIe. 1928mAM bAraDolImAM saradAra thayA bAda lagabhaga dazabAra varSonI majala kApI, cheka dezI rajavADAonA uddhAraka thayA tyAM sudhI javAnuM che. mATe have bAraDolInA vijaya pachI, emaNe ja 'navajIvana mAM gebI nAda nAmano lekha lakhyo. A 'gebI' zabda zuM sUcave che ? pRcchaka : kudaratI IzvarI--gUDha saMketavALo. zAstrIjI : hAM. IzvarI. gujarAtane mAthe relasaMkaTa, pachI bAraDolI upara muMbAI sarakAra trATakI, pachI tarata lAkho rUpiyAno pAka ThaMDImAM baLI gayo, evuM hima paDyuM. keTaleka ThekANe mANaso ane Dhora paNa ThaMDImAM marI gayAM. eka ja rAtamAM moMmAM Avelo koLiyo nAza thaI gayo. pRcchaka : eTale bIjI mahesula nahIM bharavAnI laDhAI ? zAstrIjI : hA, bAraDolInA kaparA anubhava pachI paNa sarakAra na zIkhI. koI paNa sarakAra anubhave zIkhatI ja nathI. nahIM to bhalabhalAM bhaktajana vallabhabhAI 151 rAjyonI paDatI kema thAya ! amaladAro to potAnI rIte ja uparavALAne khuza karavA AMkaDAo batAve. saradAre sarakAra sAthe patravyavahAra karyo, paNa amaladAro mAne ! emanAmAM sattA to evI khUMpI jAya che - pRcchaka : ke khurazI uparathI Utare, riTAyarDa thAya toye sattAnuM vaLagaNa to lohInA bunda bundamAM khadabadatuM ja rahe. zAstrIjI : paNa saradAre patAvaTa karI. kAraNa bIjI moTI laDhAI AvavAnI hatI. pRccha ke : te kaI ? zAstrIjI : nimakano kAyado toDavAnIdeza AkhAmAM e laData ! te pahelAM 1929mAM be vAta banI. saradAre mahArASTramAM DaMko vagADyo. mahArASTramAM jamIna-mahesUla vadhArAno kAyado AvavAno hato. eTale mahArASTra rAjakIya pariSadanA pramukha cUMTAyA. tyAM paMDito sAthe carcA. pRcchaka : hA hA, revanyu khAtAnI eka maMDaLIne saradAre caMDALa cokaDInI upamA ApI hatI te yAda che ? zAstrIjI : yAda che ne, tyAM paMDito, jhINuM chANavAvALA beThelA. eka jaNa pUche, saradAra sAheba, khAdIno Dagalo paheryo hoya ane dhotiyuM milanuM hoya to cAle ? saradArano javAba-e aradho voTa Ape. aspRzyatA hindu dharma upara kalaMkarUpa che, ema kahyuM tyAre tyAM zAstrIo, paMDito ciDhAyA ane bolyA - hindu dharma upara zI rIte kalaMka kahevAya ? to saradAra kahe, tyAre khristI dharma upara kalaMka kahevAya ke bIjA dharmo upara kalaMka kahevAya ? eTale badhA cUpa. pRccha ka : saradAra sAhebanA kaTAkSane to koI nahIM pahoMce.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 navabhAratanA bhAgyavidhAtA : kaTAkSamAM kaDavAza paNa hoya, paNa kaDavAza vinAnA hAsyanI paNa kaMI ochI noMdhaNI nathI. te paNa ApaNe joIzuM, paraMtu satya kathanamAM emane koI na pahoMce, mahArASTramAMthI tAmilanADumAM gayA, tyAM gujarAtI hindImAM bolyA. tyAMthI bihAranA kheDUtonI pariSadamAM gayA. rAjendraprasAda pathArIvaza hatA. tyAM sabhAmAM viSayavilAsamAM paisA barabAda karanArA jamInadAro mATe, kisAnanI pAmaratA mATe, ane strIono parado, te puruSa ane strIo vacce nahIM paNa strI ane strI vacce, e traNa vAto upara TIkA hRdaya soMsarI bhASAmAM kahI. pRcchaka : emAMthI thoDI vANI to saMbhaLAvo. zAstrIjI : saradAra kahe che - strIone paradAmAM rAkhI tame adhagavAyuthI pIDAo cho. vaLI kahe, e paradAmAMthI bahAra Ave to tame kevA gulAma cho, e e joI jAya ethI tame Daro cho. mAruM cAle to e bahenone kahuM ke tame AvA vhIkaNa bAyalAonI strIo banavA karatAM, tamArA dhaNIne cheDA phADI Apo to sAruM. pRcchaka : kharekhara ? zAstrIjI : cokhkhI vAta karanArA evA bIjA keTalA maLaze ? 1928 pachI morabImAM yuvakoe rAjAone padabhraSTa karavA saMmelana yojyuM, tyAM pahelo savAla emaNe e karyo, tamArI taiyArI keTalI ? rAjAonI niMdA karavAthI tamAruM kaMI nahIM vaLe. tamAre tyAM dIvA taLe aMdhAruM che. ATalI vAta karI, tyAM to saMmelanamAM pIchehaTha thavA mAMDI. eka ThekANe saradArane mAnapatra ApavAnI hoMsAtosI thaI, pahelo hAra koNa paherAve e mATe takarAra. saradAre kahevaDAvyuM ke tame jhaghaDI lyo, pachI sabhAmAM AvIza. tamane satyAgraha viSe mAre have zo bodha ApavAno hoya ! have ApaNe ADI vAto mUkI AgaLa cAlIe. 1929mAM lAhora koMgresamAM saMpUrNa satyAgrahano TharAva. bhaktajana vallabhabhAI 153 pRcchaka : hA, hA, e to amane badhAne khabara che. 26-1-30ne divase pUrNa svarAja dina tarIke ujavavAnuM nakkI thayuM. prajAe pratijJAo paNa lIdhI. zAstrIjI : tyAre mahAtmA gAMdhIjIe svarAjyanA agiyAra muddAo jAhera karyA. emAM chUpI polIsakhAtuM rada karavuM, jamIna-mahesUla pacAsa TakA ghaTADavuM, lazkarI kharcamAM pacAsa TakA kharca ocho karavo, samudrakAMThAnuM vahANavaTuM, hindustAnanA lokataMtranA hAthamAM rAkhavuM, nimakano vero rada karavo vagere mukhya hatA. pRcchaka : eTale nimaka satyAgrahanI yojanA ghaDAI. gAMdhIjIe AgevAnI laI kAyado toDavA, dAMDIkUca karavA jAherAta karI. zAstrIjI : mahAtmAjI dAMDIkUca mATe prayANa kare te pahelAM saradArane rAsa gAmamAM bhASaNa karyA vinA eTale ke guno karyA vinA ekAeka pakaDI lIdhA. 7 mArca 1930, te pahelAM bharUcamAM to ati joradAra bhASaNa karyuM hatuM. tyAre polIsa ane kalekTara jAgyA nahotA. have majA juo. rAsa jatA hatA tyAM maeNjisTreTe pheMsalAmAM lakhyuM : 'tahomatadAra saradAra barADA pADI bhASaNa karavA gayA eTale jillA polIsa suprinTenDanTa pa4mI kalama pramANe pakaDI lIdhA.' che ne Aropa ! maeNjisTreTanI buddhinuM devALuM pragaTa karanAra Aropa ! pRcchaka : paNa bhASaNa to karyuM nahotuM. zAstrIjI : e paNa kharuM, ane barADA pADI bhASaNa karavA gayA e barADAnI maeNjisTreTane pahelAthI kevI rIte jANa thaI e paNa hasavA jevuM che. pRcchaka : AvaDuM juduM ? zAstrIjI : 1920 thI 1947 sudhI AkhuM briTiza rAjya hindustAnamAM juThThANA upara ja cAlyuM.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktajana vallabhabhAI 1papa 154 navabhAratanA bhAgyavidhAtA pRcchaka : ema to zAstrIjI ! hesTiMgsa, benTike, klAive, DelahAusIe kyo juThThANAM nahotAM karyA ? zAstrIjI : hA, e paNa kharuM, paNa have jarA dhyAnathI tame noMdha karajo . bharUcanA bhASaNamAM saradAre kahyuM, kheDUtone ane bIjAone pUchuM chuM ke IzvaramAM zraddhA che ? khudAmAM tame mAno cho ? janmyA te mare che te tame jANo cho ? nAmanA mota karatAM bahAdura ane AbarU dAranA maraNe maratAM zIkho. pRcchaka : noMdhyuM. zAstrIjI : bahAra to rAsa gAmamAM bhalabhalA talATIoe rAjInAmAM ApyAM. gAMdhIjInI kUcanI taiyArI jorazorathI thavA mAMDI. paNa ApaNe to sAbaramatI jelamAM UbhA chIe. mahAtmA gAMdhIjInA maMtrI mahAdevabhAI saradArane jelamAM maLavA AvyA che. jela suprinTenDanTa mahAdevabhAIne kahe, tame aMgrejImAM ja vAta karo. pRccha ke : kema goro hato ? zAstrIjI : ardhI pAko aMgrejI gulAma, paNa aMgloinDiyana. tyAM mahAdevabhAI kahe huM mArA pitAjI sAthe aMgrejImAM nathI bolato, to saradAra sAthe zI rIte bolI zakuM ? pRche ke : jelara kaTAkSa samajyo kharo ? zAstrIjI : briTiza saltanatanA jaDabharata amaladAro evo kaTAkSa samaje kharA ? tyAM saradAra kahe A gAMdhI AzramavALA evA hoya che. ke e dhAreluM ja kare, ane aMgrejImAM nahIM bole. Akhare ene aMgrejImAM tarajUmo karI samajAvavAnI kabUlAta thaI. mahAdeva pUche che ke tamane ahIM kevI rIte rAkhavAmAM Ave che ? to saradAre tarata javAba Apyo, cora-lUMTArAnI jema. evI rIte paNa rAkhe che eno AnaMda che. pRcchaka : kharekhara jelarane jela menyualanI paNa khabara nahotI ? zAstrIjI : nA. kyAMthI hoya ? satyAgraha zabda ja aMgrejI tyAre pahelI vAra sAMbhaLelo, eno artha to e jiMdagIbhara paNa nahIM samajI zakyo hoya. na ja samaje. emAM pustakonI vAta AvI to mahAdevabhAIe rajA mAMgI-to suprinTenDanTa sAhebe dhArmika sAhityanI sAme vAMdho nathI ema jaNAvyuM eTale saradAre traNa pustako mAMgyAM. pRccha ka : kiyAM kiyAM ? zAstrIjI : gItA, tulasI rAmAyaNa ane Azrama bhajanAvali. pRcchaka : saradAre vAMcyAM ? zAstrIjI : traNa mahinAmAM traNe pUrAM karavAnuM mahAdevabhAIne vacana ApyuM che. A to noMdhAyelI vAta che. have huM je kahevA mAMguM chuM te A ke vallabhabhAInuM hRdaya bhaktavatsala che. nahIM to gItA vAMce ? uparAMta mahAdevabhAIe noMdhyuM che ke jelamAM emane eka ja duHkha ke badhA jelaronI phoja hindIjano che. aMgreja hota to batAvI deta. eTale ApaNA hindI bhAIo mATe ene keTaluM vAtsalya ! sAme thAya to hindI nokarI upara ja sarakAra phaTako mAre, e emanAthI nahIM sahevAya. pRcchaka : eTalAthI bhakta kema kahevAya ? zAstrIjI : to AgaLa cAlIe. tamAruM mana paNa saMzayagrasta che. to juo huM kahuM ke saradAre DAyarI lakhI che to koI mAnaze ? pRcchaka : huM to nahIM ja . ane ghaNAM nahIM mAne. saradAra to vaLI DAyaro lakhatA haze ? zAstrIjI : have huM A saradAra sAhebe tA. 7-3-30 thI tA. 22-4-30
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA nA roja lakhelI rojanIzI, noMdhapothI, DAyarI je kahevuM hoya temAMthI vAMcuM chuM. pRccha ka : kyAMthI lAvyA ? zAstrIjI : chApelI che. pRcchaka : paNa lAvyA kyAMthI ? zAstrIjI : bajAramAM maLe che. lAyabrerIomAM to che ja. jene vAMcavuM-jovuM nahIM, mahenata karavI nahIM te saMzaya karyA kare. sAMbhaLo. 'tA. 7-3-30 zukravAra rAtanA ATha vAgye senTrala jela sAbaramatI borasadathI moTaramAM De. su. mi. billImorIA emane mUkI gayA. pakaDatAM temaja chUTA paDatAM e khUba royo. rastAmAM paNa khUba bhalamanasAIthI varyo.' pRcchaka : kharekhara, AvuM lakhyuM che. polIsa mATe-lAvo jouM. zAstrIjI : sAMbhaLo, jovuM to badhuM ghaNuM che, paNa ame e vAMcavAnA nathI. ame to bhakti ane vAtsalya viSe ja ullekha karI saradAra keTalA moTA bAhyADaMbara vinAnA bhakta hatA te spaSTa karI ApIzuM. ApaNe kyAM hatA ? to tA. 7 pachI tA. 8mInI noMdha ghaNI lAMbI che. tA. 9mImAM paNa laMbANa che. emAM be vAta che. ekamAM emanI sAthe khUna karanArA kadIono sAtha. bIjAmAM mahAdevabhAI AvyA temaNe khabara pUchI to saradAre kahyuM, svargavAsa jeTalo AnaMda che. pRccha ka : svargavAsa ! zAstrIjI : tyAre e ja to saradAra sAhebano zleSa chene ! paNa e noMdhe che. ke mAthAno bhAra jatAM ciMtA vagarano huM chuM. e sAMbhaLo. tA. 12-3-30 budhavAra savAranA cAra vAge UThIne prArthanA karI. gItA vAMcI. bhaktajana vallabhabhAI 157 pRcchaka : heM ! zAstrIjI : Aje sADA cha vAge bApu AzramamAMthI nIkaLavAnA te yAda karI, khAsa IzvarasmaraNa karI temanI saphaLatA mATe prabhunI sahAyatA mAMgI. tA. 13-3-30 : cAra vAge UThIne prArthanA. rAmAyaNa vAMcana vagere. tA. 14-3-30 budhavAra, prArthanA cAra vAgye. tA. 15-3-30 aDhI vAgye UThI emA hemilTana vAMcI, pUrI karI. pachI prArthanA. 17-3-30, cAra vAge UThI prArthanA, kasarata; cha vAgye dAtaNapANI, hAI-dhoI gItApATha. pRche ke : have kasarata vadhArAmAM AvI. zAstrIjI : tA. 17, 18, 19 ema vAMcatA cAlyA jAo. prArthanA, vAcana, nityakrama te tA.6-3-30ne divase rASTrIya saptAhanI ujavaNInI saphaLatA vize, gujarAtanI lAja rAkhe te vize khUba prArthanA karI. tA. 22-4-30 chellI DAyarI. Ama prArthanA, gItAvAMcana ane rAmAyaNa, uparAMta jelanA adhikArIonI rAmAyaNanI noMdha vAMcavA maLe che. vAMcatAM rasa paDe che. phakta svarAjya maLyA pahelAM eka vIsI pahelAM ApaNI jelanI kevI hAlata hatI, emAM keTalI tAja gIthI, ane sahanazakti khIlavatI khumArIthI saradAra rahyA te jANavA maLe che. kaho, saradAra bhakta kharAne ? pRche ke : bhaktavatsala-Ape barAbara kahyuM. roja prArthanA gujarAta mATe khAsa prArthanA, je maMgaLa divase vadhAre prArthanA ane rAmAyaNa, gItAnuM vAMcana A to amane navuM ja jANavA maLyuM. zAstrIjI : ane pelA tochaDA, uddhata, avivekI adhikArIone emanA ajJAna vize ke emanI nokarImAMnI cUka vize koIne kanaDyA nathI. kAraNa e paNa hindIbhAIo che. zuM kare, phakta roTalA mATe sarakAranA hAthA thaI beThA che. emanI dayA khAdhI. keTaluM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktajana vallabhabhAI 159 navabhAratanA bhAgyavidhAtA moTuM dila ? have tA. 7 eprile mIThAno kAyado tUTyo. gAMdhIjI jelamAM ane tA. 26 jUne saradAra chUTyA. amadAvAdamAM saradAranuM svAgata karatAM sabhA thaI, tyAMnuM emanuM bhASaNa-emAM je bolyA te vAta. pRcchaka : kharekhara, amane emanI vANI sAMbhaLavAno avasara na maLe ? zAstrIjI : tyAre koI rekaoNrDiMga karI ja zakatuM nahIM. e to Aje badhA TrAnjhisTara ane Teipa rekaoNrDara laIne bhaTako cho te sabhAmAM emaNe kahyuM, A to eka samartha tapasvInI bAra varSanI prakhara tapazcaryAnuM phaLa che. sarakAranI jela e to koI jelakhAnuM che ? kharuM jelakhAnuM to mAyAnuM baMdhana che, te che. ApaNA AtmAne je moha-mAyA ane kAma-krodhanAM baMdhana che, e ja kharuM jelakhAnuM che. je mANase e baMdhana toDyAM, ene jagata paranuM baLavAnamAM baLavAna koI paNa sAmrAjya baMdhanamAM rAkhI zakavAnuM nathI. pRccha ke : A to bApunI vANIthI paNa AgaLa vadhyA. koI saMta puruSane chAje evuM vaktavya. zAstrIjI : be vAta. bhaktajana vallabhabhAIne bApu mATe ananya bhakti, IzvaramAM athAga zraddhA ane pIDito mATe saMvedanA. pRcchaka : mAnuM chuM; ApanI vAta sAcI mAnuM chuM. zAstrIjI : bhaktimAM rasa joyo, IzvaramAM zraddhA joI, have eka bIjuM paDakhuM tapAsIe. te paNa jelamAM. pRccha ka : sAbaramatImAM ? zAstrIjI : nA. yaravaDAmAM. thoDo samaya gAMdhIjI sAthe tyAM paNa te pahelAM mIThAnA satyAgraha bAda gAMdhIjIne pakaDyo. pachI goLamejI pariSada maLI. briTiza mutsadIo jeTalA mIThAbolA, eTalA luccA; eka bAju samAdhAnanI vAto kare, bAkI dezamAM lAThIo vIMjhe , svayaMsevakone keda kare. netAone paNa pakaDe. 1931mAM karAMcImAM mahAsabhA maLI enA e pramukha cUMTAyA. mahAsabhA maLI te pahelAM dilhInA hRdayazUnya adhikArIoe dezanI mAMgaNI chatAM, phAMsI nahIM, dezanikAla karo ema kahevA chatAM, bhagatasiMhane phAMsI ApI dIdhI. A paNa sarakArano eka bRha, ke kyAMka bhaMgANa paDe che ? daramyAna goLamejI pariSadane pariNAme jarA sandhi jevuM jaNAyuM, tyAM bAraDolInI sandhino sarakAre bhaMga karyo, zarato nuM pANI, polIsa julamanI vAta ja uDAvI dIdhI. laMDanathI gAMdhIjI pAchA pharyA. te pahelAM ja briTiza amaladAroe damanano koraDo vIMjhavA nakkI karyuM hatuM, ane pakaDApakaDI zarU thaI. pRccha ka : pharIthI jela ? zAstrIjI : jela ane vadhAre julama, mahAsabhAne cagadI, chUMdI, chinnabhinna karI nAMkhavAno nirNaya. aMgrejone koI paNa prakAranI krAMti na pAlave. pRcchaka : tabakka tabakke svarAja ApavAnI vAta to kharI ? zAstrIjI : ThAlI pokaLa takalAdI, jUThAM vacano, aMgloinDiyana siviliyanonuM rAjya hatuM, briTiza rAjAnuM nahIM. nAgapuramAMnA pelA klArkane bhUlI gayA ? jaliyAMvALAmAM DAyara oDavAyarane bhUlI gayA ? ane laMDanamAM custamAM custa rUDhicusta carcila beTho hato. badhA eka ja olAdanA. orDinAnsa para orDinAnsa-vaTahukamothI ja rAjya. paNa dezamAM je kALo kera vartI rahyo, julmonI jhaDI varasI e duHkhadAyaka ghaTanAo A prasaMge jatI karIe. e viSaya ja judo che. eTale ApaNe pharI yaravaDA jelamAM saradAra sAthe cUpacApa besI jaIe. huM tamArA traNanA hAthamAM copaDI ApuM. eka bano mahAdevabhAI, bIjA ane saradAra, ane trIjA bApu. tame tamArA ja avAje vAMcIne bolajo.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA : mahAdeva. : saradAra. : bApu. zAstrIjI : ThIka, have e pahelAM eka vAta karI dauM. zrInivAsa zAstrI, hindanA moDareTa pakSanA eka sArA vidvAna sabhya, eNe bApune lakhyuM, 'tame jelamAM ekalA gamagIna thaI gayA hazo' to bApue lakhyuM, "nA re. saradAra che, te emanI majAkonA sapATAthI divasamAM keTalIya vAra hasAve che. ane saradArane ApaNe bhaktajana kahyA che. mohamAyA, kAmakrodha tajavAnI vAta kahenArA jANyA che. bhakta hoya te ja naphikarA hoya." pRcchaka : ema ? zAstrIjI : hAsto, juo narasiMha mahetA, mIrAMbAI, baMnenA kissAmAM ciMtA rAmAMDalikane, rANA kuMbhAne hatI, narasiMha-mIrAMne koI paravA ciMtA hatI ? samajyA have vAMco pahelAM mahAdeva bole. mahAdeva : kema tame cahA pIvAnI choDI ? saradAra : ahIM bApunI sAthe rahI have zuM cA pIvI ? ApaNe to e je khAya e khAvAnuM nakkI karI lIdhuM. emaNe cokhA choDyA, bApheluM khAya. dUdha-roTI to huM paNa ema ja lauM. kapaDAM dhovAnuM to bApue rahevA ja dIdhuM nathI. hAvAnI oraDImAMthI pote dhoIne ja nIkaLe, pachI karavAnuM rahe che ja kyAM ? mahAdeva : ThIka, A briTiza bAibala eTale zuM? pustakonI yAdImAM che ? saradAra : pAunDa, ziliMga ane pensa juo ema ja chene ? mahAdeva : hA, barobara A chApAmAM 'gAMdhInI racanAtmaka gaphalato" evuM mathALuM che e zuM ? bhaktajana vallabhabhAI 161 saradAra : traNa mahinAthI to meM dALa khAdhI nathI. Aje mahAdevabhAI tame dALa banAvI, paNa devatA vadhAre ane pANI ochuM, eTale dALa baLI gaI ene racanAtmaka gaphalato kahevAya. mahAdeva : bIjA kaMI chApAmAM jANavAjoga samAcAra che ? saradAra sAheba ! saradAra : hA hA mahAdeva ! semyuala hora Tenisa rame che. mekaDonalDa Aje sUpa pIdho. mAlaviyAjI moTaramAM dilhI javA nIkaLyA che. Aje sUraja Ugyo che. bolo AthI vadhAre kaMI joIe che ? mahAdeva : pelA laoNrDa eNnkIno nyUjhaleTara chApAmAM chapAvyo che. bApu eno javAba lakhAvavAnA che. bApu kahetA hatA ke ghaNo avaLacaMDo lekha che. saradAra : ene lAMbuM lAMbuM lakhavAne badale eTaluM ja lakhI do, ke tuM hADohADa juThTho che. mahAdeva : Aje bApue beeka kalAka magana reMTiyA upara bhAre mahenata karI. saradAra : bApu ! have jeTaluM kAMtazo, ethI vadhAre bagaDaze. mahAdeva : have bApu DAbA hAthe kAMte che, tame e tarapha nahIM juo tyAM sudhI tAra nIkaLyA karaze. saradAra : A paNa zraddhAno ja viSaya che ne ? bApu : hAsto, zraddhA badhe..juo, Aje kevuM sAruM pariNAma AvyuM che ? saradAra : hA, nIce ThIka sUta2pheNI paDI che. mahAdeva : 'saMgharyo sApa paNa kAmano" bApu ! e kahevata zI rIte utpanna thaI ? bApu : eka DozIne tyAMthI sApa nIkaLyo. tene mAravAmAM Avyo. tene chApare mUkyo. eka UDatI samaDIe e joyo. enI cAMcamAM
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA motIno hAra hato. eTale hAra chAparA para nAMkhI sApa UMcakI UDI gaI. DosIne sApa saMgharatA hAra maLyo, bolo saradAra, tame zuM kaho cho ? saradAra : eka vANiyAne tyAM sApa nIkaLyo. ene mAranAra koI maLe nahIM, hiMsA thAya. eTale ene pelA sApane tapelA nIce DhAMkyo. rAtre cora Avyo. eNe kutUhalathI tapeluM ughADyuM, eTale ene sApa karaDyo. Ama e corI karavA gayo tyAM paMcatva pAmyo. bApu : paNa hiMsA to thaIne ? saradAra : sApano dharma ja karaDavAno. tyAM e zuM kare ? mahAdeva : A be khulAsAo parathI eka kAMkare be pakSI mAravAnI paNa kahevata paDI haze. ApaNe e vize narasiMharAva diveTiyAne pUchIe. mahAdeva : AjanI TapAlamAM eka mANase taddana bAliza savAla pUchayo che. lakhe che ApaNuM traNa maNanuM zarIra laIne ApaNe dharatI para cAlIe, ane paga thakI aneka kIDIo cagadAI jAya te hiMsA zI rIte aTakAvavI ? saradAra : ene mahAdeva ! lakho ke paga mAthA upara mUkIne cAle. madA heva : lyo, A eka jaNa lakhe che ke enI vahu kadarUpI che, eTale ene gamatI nathI. zuM lakhIe ? saradAra : lakho ene ke potAnI AMkha phoDIne enI sAthe rahe, eTale dekhavuM nahIM ane dAjhavuM paNa nahIM. mahAdeva : saradAra sAheba ! A juone bApu halako khATalo maMgAve che, kAthAnI doraDIno. saradAra : kAthAnI doraDInA khATalA upara te kaMI suvAya ? bhaktajana vallabhabhAI 163 mahAdeva : paNa e to enA upara ja sUvA mAMge che. bApu kahe che ke bALapaNamAM emane tyAM evA ja khATalA vAparatA. emanAM bA enI upara Adu ghasatAM. saradAra : e huM na samajyo. mahAdeva : e to ema ke AdunAM athANAM karavA hoya tyAre Adune charIthI sApha na karatAM A kAthInI doraDI upara ja ghase, eTale chotarAM badhAM sApha thaI jAya. saradAra ; barAbara, eTale huM kahuM chuM ke emanA mUThI hADakA uparanI cAmaDI sApha thaI jaze, mATe enI upara pATI ja bharAvo. mahAdeva : saradAra sAheba ! A DokTara sAheba jovA AvyA che. te kahe che ke laoNrDa reDiMga vAisaroya sAhebano aMdAja evo che ke ApaNe rojanA soLa lAkha rUpiyA bhikhArIone khavaDAvavAmAM kharacIe chIe eno bIjo kaMI upayoga thaI zake to sAruM. saradAra : hA, DokTara sAheba, e soLa lAkha karatAM aneka gaNA vadhAre ApaNe DAkuo upara kharacIe chIe. vilAyatathI ahIM AvelA gorA dhADapADu, DAkuo karatAM kaMI sArA nathI. eno kharca bace to keTalo phAyado thAya ? bApu : tame DAkTarane bhagADI ja mUkyo. ThIka have tamAruM saMskRta kevuM cAle che ? saradAra : vAsafsa nIfIna mAM vastrAla kema nahIM vAparyuM ? A kaMI re ? zobhinaM asti / bApu : Ano javAba to raskina jevA vidvAna ApI zake. kAle rAtre to tame have gItAno abhyAsa zarU karavAnA, kharuM ? saradAra : 3vI cA ya aa pathAt yA veve kRtArthe - ham ThIka, ApaNe khurazI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ navabhAratanA bhAgyavidhAtA hatI, te jelaranA mANaso ApaNane pUchyA vinA laI gayA e asabhya kahevAya, kharuM ne bApu ? bApu : kadAca suprinTenDenTane khabara paNa nahIM hoya. emAM duHkha mAnavAnuM kAraNa nathI. tame chaThThA adhyAyamAM jANyuM ne mana: gva manuthAii cAra caMgha mokSa: I ane AtmA AtmAno baMdhu che. saradAra : che ja to, paNa AtmA AtmAno zatru paNa che. bApu : ThIka, have to ghaNuM zIkhyA. chaThTho adhyAya paNa zIkhI lIdho. zAstrIjI : ema tyAre, joyuMne jemane vaDodarAnI hAIskUlamAM saMskRta bhaNavA pratye sUga hatI, te yaravaDA jelamAM saMskRta bhaNatA thaI gayA, gItA samajIne pATha karatA thaI gayA. e bhaktajana nahIM to e zuM ? paNa bApu pAse kAvya-pATha paNa zIkhatA. pRcchaka : te kevI rIte ? zAstrIjI : jelamAM bApu AthamatA sUrajane jotA hatA, tyAM saradAra kahe ene zuM juo cho. UgatA sUrajane bhajavo joIe. to bApu kahe, kAle savAre e nAhIdhoIne pAcho AvIne Ugaze eTale ene ja pAchA pUjIzuMne - joyuM saradAre kevI rIte jelane mahela banAvyo te - ane jelamAM paNa paradezI rAjya sAme virodha, ane chatAM bhakta ane vatsala. pRcchaka : ahIM ja bApue saradArane mAnI upamA ApI hatI, kharuM zAstrIjI ? zAstrIjI : hA, mA jema bALakanI kALajI letAM to ApaNe emane kizora avasthAmAM naDiyAdamAM joyA ja hatA. eTale vAtsalya to bharapUra. bhaktavatsala; lokhaMDI puruSa nahIM, nahIM ja. bhaktajana vallabhabhAI 165 zAstrIjI : bApue 1933mAM sAbaramatI Azrama vikherI nAMkhyo, tyAre pustakAlaya myunisipAliTIne soMpavAnuM hatuM, paNa pustakAlaya bacAvI vidyApIThane soMpavAmAM saradArano mahattvano phALo. emAM emano vidyAvyAsaMga paNa jaNAI Ave che. pRcchaka : nahIM to myunisipAliTImAM copaDIo jAta to zI dazA thAta ? zAstrIjI : vAta ja na karo. AgaLa cAlo, 1934mAM muMbAImAM mahAsabhA, 1934mAM saradAra nAzika jelamAMthI chUTyA. pachInA doDha varSamAM laoNrDa viliMgDananI damana nIti. paNa muMbAInA gavarnara sAthe khAnagI masalata. emAM gavarnare emane bolAvI ilAkAnA mukhya pradhAna tame thavAnA cho ema kahyuM. saradAre cokhkhI nA pADI, eTaluM ja nahIM paNa bAraDolInI saMdhi paNa tame pALI nathI, evuM cokhkhuM saMbhaLAvI dIdhuM. pRcchaka : to gavarnara zuM kahe ? zAstrIjI. : gavarnara chAtI ThokIne kahe ke e jamIna tamane kadI pAchI maLavAnI ja nathI ! to saradAre kahyuM, ame e meLavIzuM ja e cokkasa che. pachI lakhanaunI mahAsabhA AvI. kuMjapuranI mahAsabhA 1937mAM bharAvAnI hatI, te pahelAM navA sudhArAo anusAra bhAratanA agiyAra prAMtamAMthI cha prAMtomAM mahAsabhAnI cokhkhI bahumatI AvavAthI mahAsabhAnA sabhyoe pradhAnapada levAM ke nahIM e mukhya savAla hato. pRccha ke : tyAre svarAjya to AvI gayuM. zAstrIjI : hoya ? hajI to dhArAsabhA bhale cUMTAya, paNa gavarnara sAhebonA hAthamAM lagabhaga badhI ja AkharI sattA eTale e gUMca UbhI thaI. badhA : nahIM ja . pRcchaka : paNa gavarnara to hindIone ?
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna navabhAratanA bhAgyavidhAtA zAstrIjI : nA, gorAo ja, gorAone hajI sattA choDavI nahotI. saradAra sAhebe A bAbatamAM cokhkhuM jAheranAmuM bahAra pADI jaNAvyuM ke A bAbatamAM ApaNe bhoLavAI javAnuM nathI. sajAga chIe, ane sajAga rahIzuM. bIjo koyaDo vaphAdArInA sogaMdano Ubho thayo. pRcchaka : vaphAdArI-kone ? zAstrIjI : pradhAno vaphAdArInA sogaMda le, te kone vaphAdAra rahe ? kiyA rAjyane ? bhAratanI prajAne ke iMglenDamAM birAjamAna zAhI tAja dharAvanArA bAdazAhane ? pRcchaka : ottArI, e paNa barAbara. zAstrIjI : paNa e prazna paNa patyo, pradhAnapada svIkArAyAM, eTale tarata ja gujarAta ane karNATakanA kheDUtonI jamIna sarakAre khAlasA karI hatI. bIjAne copaDe jamA karI dIdhI hatI. keTalIka vecI nAMkhI hatI, te saradAra sAhebe pAchI apAvI. temAM paNa olo jUno amadAvAdano uttara vibhAgano kamizanara gereTa ADo paDyo. avAja dezI avAja pRcchaka : hA, hA, gereTa-ene ane saradArane to ghaNI vAra bAjhavAnuM thatuM ja hatuM. to e ADo paDyo enuM zuM thayuM ? zAstrIjI : saradAra sAhebe ene sIdhAdora karI mUkyo. pRcchaka : A kamizanaro, kalekTaro AI. sI. eso.hajI evA ja 2hyA hatA. zAstrIjI : pelI kahevata che ne koI jAnavaranI pUMchaDI vAMkI ne vAMkI ja rahe. yAda che ? pRcchaka : kharuM kahyuM tame, Aje A jANya, saradAra bhaktavatsala. cAlo jaya jaya. ; pAtro : avAja, dezI prajAjana, dezI rajavADAnA bApuo, bhagAbhAI : bhAI ! saradAra sAhebane koI nahIM pahoMce ! : kema, zuM thayuM ? : vAMcone A kAgaLa-1934nI muMbAInI mahAsabhA maLI, pachI briTiza sarakAra hindustAnane rAja kIya sudhArA ApavA jAherAta karI rahI hatI. hiMdamAM ane vilAyatamAM emanI pArlAmenTamAM eTale mahAsabhAnA ghaNA sabhyo navI cUMTAnArI dhArAsabhAmAM javAno Agraha rAkhatA hatA, tyAre gAMdhIjIe mahAsabhAmAMthI AghA thaI javAno nirNaya jAhera karyo. : paNa emAM saradAra kyAM AvyA ? : saradAra gAMdhIjInA aMdha anuyAyI gaNAtA hatA. emaNe ja ekalAe gAMdhIjInA e vicArane Teko Apyo. pariNAma jANo cho ? : nA. : tyAM briTiza sarakAra hindane sudhArA ApavA jAherAta kare. ahIM hindamAMnA briTiza amaladAro potAnA adhikArIone khAnagI sarakyulara mokale che. avAja dezI avAja
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 dezI avAja dezI avAja navabhAratanA bhAgyavidhAtA : zeno ? : ke mi. gAMdhInI A cAlabAjI che. : cAlabAjI ? : vAMcone A sarakArI badadAnatano sarakyulara. e homa membaranA sekreTarI heleTa pAThavyo hato. eno sAra ema che ke mi. gAMdhI have gAmaDAMmAM ja Ine koMgresanI bahAra rahIne saMgaThana karaze. sarakAre vadhAre jAgrata rahI, mi. gAMdhI ke enA sAthIdAro bIjI laData na upADe e tarapha cokI rAkhavI paDaze. mi. gAMdhI grAmoddhAra mATe 2kama mAMge to sarakAre nA pADavI. emanA meLAomAM sarakArI amaladAroe bhAga na levo. mi. gAMdhI bhAre cAlAka ane vicakSaNa rAjadvArI netA che, ethI sajAga rahevAnI jarUra che. mi. gAMdhI koMgresamAMthI nIkaLI traNa bAjuethI humalA karaze, tyAre dhArAsabhAnA hindI sabhyo aMdarathI ApaNAM damanakArI pagalAM rokavAno badho prayatna karaze. uparAMta, dArUbaMdhInI yojanA amalamAM lAvavAmAM paNa mi. gAMdhInI prajAne sudhAravAnI nema rAkhI, sarakArI tijorImAM ja kAtanuM nANuM ochuM jAya, e mATe takedArI rAkhaze. : A sarakyularanI kyAre jANa thaI ? : jevo khAnagI rIte sarakArI daphataromAM pahoMcyo tyAre - : zI rIte ? : e saradAra sAheba jANe. emanI paNa khAnagI vyavasthA haze ja ne ! : hA, ema bane. saradAra sAhebane cAre korathI jANa thatI hatI. bhAre hoziyAra vyakti. : e to barAbara, paNa A briTiza sarakAranA amaladAro kevA ? : duSTa, nApAka ! mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 169 : amaladAro to pAkA avaLacaMDA, paNa iMglenDanI pArlAmenTamAMnI badhI pArTIonA sabhyo paNa luccA, daMbhI, bevacanI, kahe kaMI ane kare juduM. dhArAsabhAnI tA. 21-1-'35nA roja beThaka zarU thaI, emAM bhulAbhAI desAI koMgresa pakSanA AgevAna hatA. emaNe sarakArane sArA pramANamAM ughADI pADI. zaratacaMdra bojhanI aTakAyata, khudAI khidamatagAro upara pratibaMdha, hindustAna ane briTana vacce briTanane lAbha thAya evA utAvaLA karAro, ane saradAra sAhebe, AgaLa izAro karyo, ema emano khAnagI paripatra meLavyo. eTale TUMkamAM briTananA konjharveTiva libarala pakSa ane sanaMdI amaladAro badhAe eka thaI hinda uparanA lokhaMDI cokaThAne vadhAre majabUta karavAnAM pagalAM lIdhAM ! kevI cAlAkI ! : ane mahAtmA gAMdhIjIne cAlAka kahe che ! avAja : sattA upara beThelA koIne sattA choDavI gamatI nathI. emAM hinda jevo lUMTavA jevo deza, prajA gulAma, briTananA mAlane dhArela bhAve hindamAM vecI khAI karoDo rUpiyAnI Avaka, koNa choDe ? dezI : barAbara che, paNa amAro koI vicAra kare che kharuM? avAja : amAro eTale, tame koNa cho-bhAratanA ja prajAjanane ? : nA, ame dezI rAjyanA prajAjana, briTiza prajA karatAM vadhAre dukhI. avAja : keTalAMka dezI rAjyomAM kharuM, badhe nahIM. dezI : badhe, kyAMka ocho kyAMka vadhAre julama, briTiza hindanI vAta chApAMomAM Ave, amArI nahIM. avAja : dezI rAjyomAMye chApAMo to che ja. : che. paNa gAMdhIjI ane saradAra sAheba amArAM dezI rajavADAMonA prazna mATe kazuM vicAratA ja nathI. dezI avAja dezI avAja dezI avAja dezI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 navabhAratanA bhAgyavidhAtA : A Aropo sAcA nathI. 1934mAM saradAra sAheba nAzikanI jelamAMthI chUTyA. pachI gujarAtamAM pharyA. tyAre eka prasaMga banyo. dilhI sarakAranA homa membara henarI keke ghanazyAmadAsa biralAjI ane saradArane cA pIvA bolAvyA. homa membara sAhebe kahyuM, 'ame hindustAnane javAbadAra rAjyataMtra ApavA mAMgIe chIe', tyAre saradAra sAhebe homa membarane AvI AvI suNAvI, emAM daphatare noMdhAyelI vAta che ke saradAra sarakAranI sApha dAnata nathI. amArAM kabaje lIdhelAM makAno pAchA ApatA nathI ene bagADatA jAya che, briTiza hindanI prajAne dezI rAjyamAM hadapAra karavAmAM Ave che, dezI rAjyomAM julamo pratye AMkha ADA kAna karavAmAM Ave che Ama saradAra sAheba dezI rAjyonA savAla mATe jAgrata ja hatA. mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 171 bApuonI tumAkhI ane enuM citra jovuM hoya to sAMbhaLo A eka dezI bApuno avAja. eka bApu : have tamArI parajAonuM bahu sAMbhaLyuM, are koNa che hAjara ? avAja bApu : gilAsa kema hajI bhaIrA nadhya. soDo lAvo. olA hariyAne jelanI bAra tageDI melo, hAthe page bAMdhI ApaNI sarahadanI pAra mUkI gho. elA koNa se hAjara-jarA majaro to thavA diyo-Aja kone lAivA so ? mALA netA nIkaLI paiDA se. rAjA hAme homa bola che, to jIbhaDA toDI gho ! I to ThIka se, ame AMI amArI riyAsatamAM beThA sime, hamaNAM iMgreja harakAranA tAbAmAM hota, to mALAne phAMsI ke kALApANI ja maLata. elA pINAmAM kama kasara karo che. lAvo gilAsa, Ima camacI camacI kema reDo so, ho, Ima dIdhe rAkhone hI hI hI hI." : A to eka prakAra, A bIjo. bIjA bApu : "are koNa se, keTalA vAigA ? haM haM sAMjanA phakata pAMca ! ame to sAMjanA chae uThADavA hukama Aipo'to. jAo mALAne jelamAM nAMkho. aMdhArA vinA ame jAgatA nathI. eTaluM paNa jANatA nathI ! jAo TeLo IyAthI." dezI : bIjA namUnA jovA ke sAMbhaLavA jevA nathI. chatAM A sAMbhaLo. trIjA bApu : olA briTizamAM gAMdhIvALAnI rAhe AMI koI cAilA che to zarIranI khAla kheMcAvI daIza. jo satavAdInA dIkarA pAikA se te ! alyA jalasA to karo have ! koNa che hAja2, Aja hajI nAcanArInA paga kema nathI ThekAtA. dezamAM enIye khoTa paDI che. dezI avAja dezI : bI 1 : hA, hA, paNa: have paNa ane paNiyAruM ! haripurAmAM bharAyelI mahAsabhA juone ! tyAM dezI rAjyonA savAlo viSe keTalI suMdara chaNAvaTa thaI. saradAra sAhebanuM pravacana vAMcone, e tyAM ja bolyA che, "dezI rAjyonA savAlanI ThIka saphAI karavAnI jarUrata che. kaoNMgresI AgevAno vyaktigata dezI rAjyanI prajAone madada karavA taiyAra che. paraMtu dezI rAjyomAM potapotAnI samasyAo pramANe tyAM prajA samitio racavAnI jarUra che." AmAM haripurA kaoNMgresamAM saradArano mata spaSTa ja che. vaLI saradAre eka vakhata dezI rAjyonA kAryakartAone kaheluM ke tame bahu kUdAkUda karo cho, paNa tamAre tyAM dIvA taLe aMdhAruM che, enuM zuM? tAlIma, zista, pAkI taiyArI vinA saradAra kyAMya saradArI letA nathI. : e vAta barAbara, paNa amAre mAthe kevI vIte che, enI tamane khabara che ? veTha, jela, mAra, amArA rAjAonA julama, amArA dezI dezI : emanA rAjamahelanA kharacA , vilAyata javAnA kharacA, isTeTanA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 navabhAratanA bhAgyavidhAtA jAnavarone paraNAvavAnA kharacA, aMgrejI amaladArone ApavA lAMcaruzavatanA kharacI. cothA bApu : cUpa raho. amArA kharaca kI bAta karate ho, ama aMgrejI phoja ku amArA mulakameM rakhate hai. huM haya koI yuropakI riyAsata jahAM aMgrejI phoja haMmezAM TharatI haya, kyuM bolA nahIM ? dezI : sahI bAta ! mahArAja ! sahI bAta ! cothA bApu : hamArI phauja aMgrejI haya. hamAre vahAM inkama TaeNkSa kA daphatara bhI nahIM, aura TaeNkSa bhI nahIM. hI hI hI hI. dezI : hA, hA, e ema kahI zake che. kheDUta pAse cotha to zuM, paNa aradhA pAkanI Upaja laI le, ane ijArAzAhImAM lUMTe e avAja : e badhuM barAbara. bApuzAImAM keTaluMka sAruM paNa hatuM, chatAM Akhare to e hindanI dharatI upara kharajavA-cakAmA jevA ja hatA, enI nathI gAMdhI bApue nA pADI, ke nathI saradAra vallabhabhAI sAhebe nA pADI, saradAra sAheba to kahetA ke koMgresanI laData pAkI taiyArI, ane pUrI sahana karavAnI zakti vinA dezI rajavADAmAM upADI, to tyAM briTiza sarakAra ane dezI rAjA baMne bhegA maLI jhUDaze. mATe pratyeka rajavADAmAM prajApariSado bharo. vaLI eka bIjuM citra paNa vicAravA jevuM che. keTalAke briTiza rAjyamAM AvI ho hA karI jAya che. pokAra kare che, paNa jyAM emanA dezI rAjyamAM pAchA phare che tyAM A prakArano saMvAda yojAya che. sAMbhaLo : bApu : to tame muMbAInI havA khAI AhavA, nahIM bhagAbhAI zeTha ! bhagAbhAI : hA bApu ! eka bApu : ane olA gAMdhIvALAnI sabhAmAM paNa poMkI gyAtA, nahIM zeTha ! mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 173 bhagAbhAI : I to bApu, jarA raMga jovA, paDozI haMgAthe gayo - to jarA joIe to kharA, ema, bAkI A gAMdhIvALA reMTiyo calAve ane khAdIo kAMte emAM koI sarakArane bIvApaNuM che zuM? bApu : paNa amArA dIvAnasAheba pAse to tame tyAM bhASaNa phaTakArelAM evA samAcAra che ! bhagAbhAI : hoya nahIM bApu-huM tyAM bhASaNa karuM ? bApu : InA phoTogarApho paNa AivA se ! bhagAbhAI : bApu, bhaLatA ja mANasonA phoTA-lokanI ThaTha UchaLatI cAle ImAM badhA bhaLatA ja dekhAya, bAkI bApu ! bApu ! amebApu : ema mAno, paNa aMgreja jevI tAkAtavALI sarakAre paNa namatuM jokhI olA moMTegyu riphArma ApI dIdhAM, ane Ija je jelamAM halavAyA'tA I paradhAnanI khurazI upara caiDhA che, jo tAlamAM AvI giyA to mALA aMgreja amaladArone paNa have I ja jela bhegA karavAmAM pAchA nahIM paDe. bhagAbhAI : bApu ! A gAMdhIvALA evA verajheramAM mAne evA nathI. ApanI A vAta jarA vicAravA jevI che kharI, paNa ema aMgrejo namatuM nahIM jokhe. bhaluM haze to e pAMca mAsamAM I paradhAnone pAchA khurasI uparathI uThADI paNa mUke. bApu : I to ame rAjAoe hajI hAthe kaMkaNa nathI peirA. ame ja eka thaI bhegA TharAva karavAnA chIe ke briTiza sarakAra dhoLI TopIvALAnI pAkI khabara laI lIe. nahIM to hindustAnanuM satyAnAza dhovarAvaze. bhagAbhAI : ApanI e vAta savA vIza, bApu, ame ApanI paDakhe nahIM UbhA rahIe to dADhI-mUcha muMDAvI daIe. bApu : hI hI hI hI hI : alyA koNa cho hAjara ? dIvAna sAhebane kaho ke pelA chellA copaDA kharIdiyA che te AMhI hAja2 kareavAja : bApu, A riyo I Dhagalo !
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 15 174 navabhAratanA bhAgyavidhAtA : hAM. A koI haiyAphUTAe olA vallabhabhAI saradAranuM jIvanacarita lainuM che emAM kaheze ke vallabhabhAI jyAre nAnA hatA, tyAre koI zarata bakavAmAM hAmAvALAe dADhImUcha utarAvavAnI zarata bakelI : bhoga joge vallabhabhAI zarata jIitA. te lAgalo ja nAI bolAvI hAmAvALAnI mUMcha utarAvI dIdhelI. bhagAbhAI : hA bApu, e vAta ame paNa sAMbhaLelI che. bApu : to Ima tamArA gAMdhIvALAono ja dAkhalo che. eTale ame to darabAra bharI zeTha tamArI paNa dADhImUcha utarAvI daIzuM. bhagAbhAI : hA bApu -ApanI marajImAM Ave to hAlamAM utarAvI daIe . ame to bApu, ApanA choru kahevAIe. vaphAdArImAM jarA UNA na paDIe. bApu : ane chatAM muMbaImAM gAMdhIvALAnI mITiMgamAM UpaDyA'tA. haMbhALajo . pachI mane kahetA na AvatA. bhagAbhAI : bApu, ApanA A paga ane A mAruM mAthuM. utArI lyo. : dezI rAjyanA bhAI prajAjana ! A bemukhI nIti na cAle. laDhavuM che, to rAjAone spaSTa kaho ke prajAonA avAjane niyamasara tamArA vahIvaTI taMtramAM sthAna Apo. jeTalo vahelo Apazo, eTalo rAjA prajAne lAbha. moDo Apazo eTalo rAjAmahArAjAone geralAbha ane aMgrejo to emanuM rAjya yAvatuM caMdra divAkara sudhI bhAratamAM TakI rahe e mATe emanAthI banatuM karaze ja. kare ja che. have AgaLa cAlazuM. 1938nI sAla ja juo. saradAre 1938mAM to tamArA dezI rAjyanA savAlane pAko hAthamAM lIdho. dezI : ema, zI rIte ? mane samajAvo. avAja : bhAI, jagajAhera vAta che. 1930-'35mAM dezI rAjyanA yuvAnonA hRdayamAM bhAre saMkramaNa cAlyuM, buddhi sajAga banI, pariNAme emaNe gAMdhI sAhityano sAro abhyAsa karyo. 1938-'39mAM to kAzmIrathI trAvaNakora sudhI dezI rAjyomAM sArI jAgRti AvI. uttaramAM paheluM nAbhA, pachI kAzmIra, rAjasthAnamAM alavara, udepura jayapuramAM prajAe sAruM saMgaThana karyuM, emAM jayapuramAM dIvAna hato te aMgreja. : jayapuramAM rAjA rajapUta ane dIvAna aMgreja !. avAja : kema na bane ? saurASTramAM ATalA badhA rAjAo, rAjya to rAjakoTanA poliTikala ejanTanuM janamALA rAjakoTamAM rAjakumAra kaoNleja calAve. mULa to skUla, nAma tyAre kaoNleja, bhaNAve kevaLa aMgrejI rItabhAta-bhulAve hiMdanI mULa saMskRti ! dezI : e to jANItI vAta che. avAja : pachI orissA, haidarAbAda, maisUra, trAvaNakora sTeTomAM mahAsabhAnI samitio racAI eka apavAda sAro, ane kharo. dezI : sAro ? avAja : dakhkhaNamAM audha rAjya prajAne javAbadAra rAjataMtra ApavA pahela paNa karI. prajAnI unnatimAM rAja kuTuMbe AgaLa paDato bhAga levA mAMDyo. paNa bIje aMdhAruM, dhabaDakA eTale prajAmAM saMgaThana vadhyuM. pariNAme 1939nI tripurA koMgresamAM dezI rAjyo pratye nItimAM sAro jevA pheraphArano TharAva Avyo. : bahu moDo. : basa babaDavAnA ja tame. are bhAI, haju to badhA netAone pharI vAra jela javAnuM bAkI che. saradAra sAheba ane gAMdhIjI baMnene. maisUre paNa sArI nIti jAhera karI. 1938mAM maisura rAjya rASTradhvaja pharakAvyo, dhvajavaMdana karyuM. avAja
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 17 176 dezI avAja avAja dezI avAja dezI avAja avAja navabhAratanA bhAgyavidhAtA : ema ? : eTale bIjA hajI keTalA pAchaLa che eno aMdAja kADho. aMgrejonA peTamAM to tela reDAtuM hatuM. emanA briTiza vAvaTAnI, to pelo hiTalara have yuropamAM pAkI khabara laI levAno hato, eTale telanI sAthe peTamAM tejAba bhaDake baLato hato, chatAM maisUramAM goLIbAranuM eka chamakaluM thaI gayuM. aMgrejI zAhI vicAranA maeNjisTreTanI bhUla. saradAra sAheba maisUra UpaDyA, ane tyAM samAdhAna karAvyuM. : paNa gharaAMgaNe 1937mAM mANasAmAM saLagyuM hatuM enuM zuM ? : e ja jamIna-mahesUlano savAla, tyAM paNa darabArI koraDo ane goLIbAra. Akhare saradAra sAhebanI lavAdI svIkAravI paDI. ane samAdhAnInA karAra, gaI gujarI bhUlI darabAra ane kheDUto vacce sArI lAgaNI sthApI. pachI to vaLA, rAmadurga, jamakhaMDI, mIraja riyAsatomAM ahiMsaka laDato cAlI ane prajA jItI. emAM paNa mahAsabhAno Teko hato ane pachI rAjakoTa - : rAjakoTano savAla to bahu gUMcavAyo. : na gUMcavAya ? mULa rAjA sArA, tyAre dIvAne kokaDuM gUMcavyuM. : kAraNa briTiza amaladAroe saMcAdorI kheMcI. : e lokono to dhaMdho ja - na kheMce to navAI, paNa ApaNA ja mANaso bevaphA, dezadrohI, prajAdrohI, tyAM zuM thAya ? bAkI lAkhAjIrAja mahArAje to prajAne sozvamAM lIdhI ja hatI. : hA, e to kahetA ke gAMdhIjI to emane mana pitAtulya hatA, ane rAja koTa bolAvI sanmAna paNa karatA, ane darabAramAM siMhAsana para besADI pote DAbe paDakhe besatA, ane bolelA ke gAMdhIjI vallabhabhAIne jamaNA hAtha jevA gaNe che. tevA e mane na gaNe ? : paNa rAja koTanI prajAnI kamanasIbI, ane emanuM akALe avasAna thayuM. pachI bhAre karuNa kathA sarajAI. : emanA kumAranI briTiza sarakArI keLavaNI. : tyAM ja saradAra sAhebanAM vacana saMbhAro. "e rAja kumAra kaoNlejamAM mANasanuM jAnavara banAvavAmAM Ave che. jene aneka jAtanA dArUnA nAma AvaDe ane pItAM AvaDe te hoziyAra gaNAya." : uparAMta raiyatathI alaga kema rahevuM te zikhavADavAmAM Ave. : evuM lAkhAjI rAjanA kuMvara zIkhyA ane ene vIrAvALAno sAtha maLyo. eTale baLatAmAM ghI. : paNa bahu bhArI thaI gaI. prajAe bahu sahana karyuM. rAjA ane kArabhArInI avaLacaMDAI. emAM ejansInA gorA amaladAronAM kAvatarAM. ThAkora lAkhAjI rAje sAcavelI mUDI saphAcaTa, rAjya devAmAM, jugAranA aDDI naMkhAyA, bhAre karavero naMkhAyo, ijArAo apAyA. : bIje mahesUla ochuM karavAnI laData, to rAjakoTamAM karavero vadhAvAnI jhuMbeza. saradAra sAhebe 22-8-'38mAM ja rAjakoTanA rAjane kUvAnAM deDakAM kahI saMbodhyuM hatuM ane karAMcI jatA pahelAM rAjakoTamAM prajA pariSada bharavAnI sucanA ApI hatI. te pramANe pAMcamI sapTembare prajA pariSada bharavAnuM nakkI thayuM. saradAra tyAM pahoMcyA. darabAra vIrAvALAe saradAra sAhebane cA pIvA bolAvyA. be vacce ThIka ThIka masalata thaI. sudhArA amalamAM lAvavA vAto thaI, tyAM pAchale bAraNe rAjakoTamAM gorA dIvAnane lAvavAnI cAlabAjI yojAvA mAMDI. : hA, hA, olo sara peTrika keDala. pahelAM jUnAgaDhamAM hato e. avAja dezI avAja dezI avAja dezI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 avAja dezI avAja navabhAratanA bhAgyavidhAtA : toye keDale rAjAne bhAre Thapako Apyo. divasabhara ThAkora dIvAnane maLe ja nahIM eTale dIvAna cheDAyo Akhare ene kaDhAvavA vIrAvALAe peMtarA racyA. : paNa resiDansI ane vIrAvALA vacce paNa UDI. : koIne paNa rAjakAraNamAM adhamamAM adhama kUTanIti zIkhavI hoya to ThAkora sAheba, gibsana, keDala, vIrAvALAnA have jAhera thayelA patro, ane ekekanI cAlabAjIno abhyAsa karI le, to e rAjya-khaTapaTamAM niSNAta thaI jAya. paNa saradAra sAheba sajAga rahetAM rAjakoTamAM lAThIcArja, goLIbAra, AkhI prajA jAgrata, rAjyanI sAme--jo thaI che te. tyAre ja saradAra sAheba bolyA hatA ke muThI jeTaluM rAjakoTa AkhA hindane halAvI nAkhaze. e samayamAM rAjakoTa viSenAM pravacano vAMcIne abhyAsa karavA jevAM che. emanI vANI sAcI paDI. : pachI to laDate ora raMga pakaDyo. cAre korathI baheno paNa pakaDAvA rAjakoTa UmaTI. : pachI to je taDAtaDI cAlI che--kyAM rAjakoTa, kyAM amadAvAda, vacamAM gAMdhIjI saMDovAya, kasturabA pakaDAyAM, jela, apavAsa, satyAgraha. dilhInA vAisaraoNya. tyAMnA cIpha jasTisa sara morisa glAyara sAthe karAranAmAM thAya, te tUTe, vIrAvALA ane ejansI rAjaramata rame; o ho ho ! A cakacArabharyo kisso, e aMge laData, kharekhara saradAra kahetA ke rAjakoTanI Aga ane AMdhI AkhA hindane jAgrata karaze te cheka tripurA mahAsabhAnI beThaka sudhI dhuMAdhAra phelAyo, cAlyo, ane emAM be mahAna vyaktionA jAna paNa jokhamAyA ! : te koNa ? : kema, saradAra vallabhabhAI paTela ane mahAtmA mohanadAsa gAMdhI, mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 179 dezI : ema ? avAja : kema, saradArano jAna levAnuM kAvataruM-e amarelImAM hatA tyAMthI rAjakoTa AvavAnA hatA, te raste emane mAravAnI yojanA ghaDAI ja hatI. dezI : hA, hA, paNa rasto badalyo eTale bacI gayA. nahIM to emane mAravAnA ja hatA. avAja : gAMdhIjI upara rAjakoTamAM hallo. e to je emane mAravA AvanAra hatA, emanuM ekalAnuM ja emaNe rakSaNa mAMgyuM. ane pelAnA hAtha na cAlyA. ahiMsAno e abhuta dAkhalo che. : e to emanI ahiMsAnI kasoTI ja hatI. avAja : Ama rAjakoTa satyAgraha to bhAratamAM eka aitihAsika ghaTanA banI gaI. chevaTe vIrAvALA, keDala, gibsane ane ThAkora badhAnA hAtha heThA paDyA. ethI to saurASTranA badhA rAjAo samaya vartI gayA ane saurASTranA zA mATe, hindabharamAMnA ghaNA rAjAone samajaNa paDI gaI. pelA saurASTranA eka rAjavI kahetA hatA, te yAda che ne ? : hA, saradAra sAheba mATe, 'eka karamasadanA ughADapagA kheDUtane hAthe huM mAruM rAjya tArAja thavA dauM ?' avAja : barAbara. ane e ja rAjavIe saradAra sAhebane emanA moTAbhAI tarIke sthApyA, ane potAnI paDakhe besADI sanmAna karyuM. tyAre bhAI, same samo baLavAna che. tame dezI rAjyonA savAlanI vAto karatA hatA. tyAM A rAjakoTanA dAkhalAe hAka vagADI dIdhI, emAM ThAkora dharmendrasiMhajI, vIrAvALA, khalanAyako, gAMdhIjInI AkarI tapasyA ane ahiMsAnI kasoTI; paNa saradAra sAhebanI akhaMDa dhIraja ane kuneha chaka karI de evAM nIvaDyAM che. e AkhA prakaraNano A sAra che. dezI avAja dezI avAja
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 dezI avAja dezI navabhAratanA bhAgyavidhAtA : bhAI, ame to vakhAnA mAryA zarUAtamAM bolI gayelA. .: saradAra sAhebanA magaja para eka rajavADuM nahotuM. traNaso cAraso rajavADAM, emAM koI nAnAM koI moTAM, kula pAMcaso, hajI rAja koTanuM pate tyAM vaDodarA jAgyuM. : paNa tyAM to prajA maMDaLa hatuM. : muDadAla hAlatamAM ghaNAM varSothI, paNa te vaDodarA zahera pUratuM. 1930-'35nI laDato pachI eNe gAmaDAMmAM najara doDAvI ane 28-10-'38nI sabhAmAM saradAre pramukhasthAnethI bhAdaraNa gAmamAM cokhkhI vAta saMbhaLAvI dIdhI. 'vaDodarA rAjya , prajAmaMDaLano vizvAsa nahIM rUMdhI zake.' uparAMta saradAre vaDodarA rAjyanA kheDUtonI vadhatI jatI Arthika durdazA upara ane bhAre jamInamahesUla upara prajAnuM dhyAna doryuM. : hA, e vAta to sAcI. kheDUtanI vAta AvI ke saradAra vahAre dhAvAnA ja . : eka adbhuta udAharaNa to vaDodarA pAse varaNAmA gAma pAse sADatrIsa gAmanA kheDUto upara asahya trAsa vartI rahyo hato tyAM haraNo rAkhavAmAM Ave, te che. : haraNo ? : hA, haraNo, te game tyAre khetaro khUMde, ane game te khAI jAya. A haraNonA zikAra thAya. mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 181 jema haMmezAM bane che tema, emAM bhADUtI loko mAraphata patharAbAjI. jherIlI patrikAo, saradAra to bahAranA mANasa che, evA aMgrejI rAjyavALA bolatA tevI ja bhASA vAparavAmAM AvI. dezI ? sabhA thaI ? avAja : nA. bIje divase alakApurImAM sabhA thaI. zrI saradArane thelI ApavAmAM AvI, emAMthI daphataranuM makAna kharIdAyuM - te ja vaDodarA zaheramAMnuM saradAra bhavana ane haoNlanuM nAma abbAsa hola. : bAraDolInI laDatamAM prakhyAta thayA te abbAsa sAheba, vaDodarAnA vaDA nyAyAdhIza ! avAja, avAja dezI avAja : hA. pachI 1940mAM dhArAsabhAnI cUMTaNIo thaI emAM prajAmaMDaLanA sabhyo sArA pramANamAM cUMTAyA. tyAM paNa saradAra sAhebe sArI doravaNI ApI. e patyuM ke lIMbaDImAM vaLI ora kaubhAMDa sarajAyuM. rAja kuTuMbane moDhe bhAre mIThAza, paNa haiye emAMnuM kazuM paNa prajA mATe heta nahIM. mAnazo ? julamo to evA karAvyA ke prajAne hijarata karavAno vakhata Avyo. ahIM paNa guMDAono trAsa zarU thayo. saradAra sAhebe e atyAcAronI tapAsa karAvI. ane emAM lIMbaDInA kAmakAjane rAjakoTanI damananItithI paNa bUrA gaNAvyA. sabhAo bharavAnI dhamakIo cAlI. samAdhAna karavAnI to vAta ja nahIM, evI ADAI. : to zI rIte patyuM ? : traNacAra varSe patyuM. rAjA ane kuMvaranA avasAna thayAM bALakuMvara mATe rIjansI nImI. : koNe ? : hajI to karatA karavaiyA - briTiza ja chene - Akhare 1944 avAja dezI avAja avAja : koNa zikAra kare ? : rAjA ane enA gorA mahemAno. emane mATe A Akho zikArano khela-emAM kheDUto paNa rAjyanA zikAra thaI paDyA. saradAra sAhebe vAraMvAra cetavaNI ApI. tA. 20-2-'39nA roja vaDodarAmAM saradAranuM prajAmaMDaLa taraphathI sanmAna; tyAre dezI avAja
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. avAja dezI avAja navabhAratanA bhAgyavidhAtA japamAM samAdhAna thayuM ane hijaratIo cheka cArapAMca varSe pAchA AvyA. have pAchA 14-5-'39tnI tArIkha kADho. : kema ? : have bhAvanagarano vAro Avyo. tyAM prajAmaMDaLanI sabhA, saradAra sAheba pramukha. tyAM paNa tophAna, patharAbAjI, saradAra sAhebanI moTara upara hallo karavAnI yojanA. betraNa jaNA ghavAyA ane gujaryA, paNa saradArazrI bacI gayA. ahIM muslimoe sabhA bharI, AvAM hIcakArAM kRtyone vakhoDI kADhayAM, saradAra sAhebe gujaryA, emane mATe haiyA varALa kADhI, pharI Izvarano pADa mAnyo. : paNa bhAvanagaramAM to sudhArAjanaka rAjya hatuMne ? : kharuM, paNa briTiza sarakAranA hAtha hajI lAMbA hatAne? bhAratamAM sudhArA ApI, pAchale bAraNe to jorajulamanI nItithI prajAnA avAjane rUMdhavAnI ja vAto cAlatI hatIne ? briTiza sarakAra pAsethI ApaNA moTA bhAganA rAjavIo damananItinA nusakhA zIkhyA hatA. bhAvanagaramAM to bhADUtI lokone peMdhAvyA hatA. : kevo bhAgyapalaTo ! dezI rAjAone briTiza IsTa inDiyA kaMpanIe keTakeTalA dAvapeca ramI, emanI riyAsato kabaje karI hatI. e ja rAjAo briTiza saltanatanA hAthA banI beThA. : jherIluM zikSaNa, koI paNa tAkAtavAna prajAne gulAma banAvI pachI ene ekadhAruM jevuM zikSaNa ApavAmAM Ave tevuM pariNAma Ave. paNa e briTiza saltanatane paNa parasevo utAranAra paNa eka pAkyo. : koNa ? ? sAMbhaLo eno avAja, avAja ane bhASA uparathI ja tame samajI jazo. mahAsabhAnA pramukhamAMthI bhAratanA gRhapradhAna 183 hiTalara : IsTa vaoNjha DAi iMgliza phrenca elAiyA una musTa klAina busTara, jhuma AgaphosTara, TIsaplenDana IsTa beMkana, hAila hiTalara ! : o. hiTalara ! hA, bIjA vizvayuddhanI zarUAta karanAreavAja : ane potAnA dezane chinnabhinna karI bIjA aneka dezone paNa tArAja karanAra--emAM aMgrejo tArAja to na thayAM, paNa emanI kammara bhAMgI gaI. sAmrAjya veravikhera thavAnI zarUAta thaI. : ghaNA mANasono saMhAra thayo. hiTalare hAhAkAra macAvyo. avAja : e yuddha hindustAnane AMgaNe eTale ke pUrvamAMthI jApAnIjha ApaNe bAraNe AvIne UbhA. sAthe subhASa bAbunuM AjhAda sainya. dezI : hA, hA, tyAre mahAtmA gAMdhIe 'kviTa inDiyA-tame TaLo tame TaLonI hAkala karI, laData upADavA jhuMbeza karI. avAja : tA. 8, agiyAre madharAte mahAsamitie aMgrejo cale jAo evo TharAva karyo. na jAya to ahiMsaka paNa dezavyApI pracaMDa baLavo jagAvavAnA TharAvo karyA. mahAtmAjIe 'kareMge yA mareMge'no navo maMtra Apyo. te prasaMge saradAra sAhebanuM bhASaNa advitIya hatuM. rAjendraprasAde potAnI jIvanakathA lakhatAM e bhASaNane bahu vakhANyuM che. : kharekhara vAMcavA jevuM ja haze ? avAja : "briTiza sarakArano pracAra dezamAM evo che ke ame amArI vAta koIne karI zakavAnA nathI. ahIM amArAM akhabAro baMdha che. reDiyo upara amArI sattA nathI. cArekora sensarazipanA cokIpaherA che. sarakAra kahe che ke amArI sAthe koI nathI. muslimo nathI, harijano nathI, DAhyA gaNAtA vinIto nathI, reDikalo nathI, ame muThThIbhara ToLInA sabhyo ja svataMtratA mAMgIe chIe. jo amArI sAthe kAMI ja nathI to sarakArane amArI AvaDI bhaDaka zA mATe lAge che. dezI avAja dezI avAja
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 dezI avAja navabhAratanA bhAgyavidhAtA hiTalare yuddha zarU karyuM pachI ame traNa varSa rAha joI. gAMdhIjIe kaoNMgresane kahyuM ke briTananI musIbatamAM ApaNe, ene mUMjhavaNamAM na mUkavuM. traNa traNa varSa bAda paNa aMgrejonI dAnata sApha nathI. hindanuM rakSaNa karavAno dAvo briTizarono che. barmAnuM to e rakSaNa karI na zakyA. yuddha hindane bAraNe AvyuM che. briTana kahe che ke yuddha bAda ame tamane svataMtratA ApIzuM. yuddha bAda briTana hAryuM to amAre carcila sAhebane zodhavA kyAM ? ane mAno ke briTana jIte toya Aje briTanane kaMThe prANa che tyAre ATalA cALA karo cho, julama karo cho, to jItyA pachI hindu tamAre gaLethI zI rIte chUTI zakavAnuM hatuM ?" : paNa pachI to pakaDApakaDI thaI. : traNa varSathI ahamadanagaranA killAnI keda, daramyAna tabiyata veravikhera paNa 1945mAM chUTyA pachI nAyaba vaDA pradhAnanA daphataramAM, briTiza sarakAre kviTa inDiyAnA TharAva bAda pAMca varSe sattA to choDI paNa badhA ja netAonuM, khAsa to saradAra sAhebanI jiMdagImAthI kImatI daza varSanuM AyuSya corIne, kApIne, tabiyata chinnabhinna karIne; ema gereTa, klArka, helI jevAonuM vera laIne sattA choDI. 10 thoDA vilinIkaraNanA kissAo : pAtro : kavi bAroTa, mAthA kavi bAroTa : eI rena gaI aMdhAra gayo, arU parataMtranI jAlima jela gaI. bhArata mAtAnI bhoma upara navateja bharI parabhAta bhaI; iMgareja gayA, nija phoja gaI, dariyA pAra ullaMghI vahI, ahIM bhArata sainya arU bhArata dhvaja, nija zAna baDhI aura noka rahI. e raina gaI aMdhAra gayo, bhAratameM nija sUrya svataMtara; sana ogaNIso aura suDatAlIsameM pUrNa teja hI paragaTa bhayo, aura, chattara cAmara rAjya siMhAsana vaMza paraMparA, jo beThata Asana. ejI eka thayuM nathI varSa hajI pUrana, tahIM bhArata bhaDavIra bhakta sapUtana, jema vIja gaganameM camaka bichAvana, Ima vallabhabhAI nija zakti suhAvana. dezadAjha aura Alana pAlana, AMkha mahIM jarI roSa vibhAvana; dilamahIM bharI prema-prabhAvana.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 mAyA vi mAyA kavi mAyA kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA he nija rAjadaMDa thakI saba rAja uthApana. chattara cAmara bhAre samApana, kaMIka riyAsatI rAja vilopana, saba milI eka hI bhArata zobhana, dhanya dhanya saba loka uMcArana. bhArata bhAgyavidhAtA vallabha, ejI aiso nara pRthvimahIM durlabha; e rena gaI, parabhAta bhaI. aura bhArata deza jayakAra huI, bhAI bhAratadeza jayakAra huI. : vAha kavirAja! kavitaDuM to rUDuM lalakAryuM paNa mane ja bhUlI gayA ? : tuM vaLI koNa ? : huM mAyA, mAruM bIjuM nAma lAlaca, trIjuM nAma lobhikA. : lobhikA ! AvuM nAma to pahelI vAra sAMbhaLyuM. : bhArata bhomamAM pahelI vAra thatuM ghaNI vAra sAMbhaLazo. jyAM yAvat caMdra divAkarau sudhI rAjavIo, nRpendro, bhUpatio, dharaNIdharo.... : hA, hA, have amane khabara che te--teM amarakoSa moDhe karI nAmo bolI bolI jAya che te. rAjendro, mahAmaMDalezvaronRpati, bhUpati, dhRpati, narendra, mahendra, nareza, indro e saunAM-- palakamAM rAjya siMhAsano pAMcaso jeTalAM nirmULAM eI, thayAM sarvanAM zAsano. : basa, basa, atizayokti na karo. palakamAM kaMI banyuM nathI. parasevAnA jheba UtaryA che. te mAre kAraNe. thoDA vilinIkaraNanA kissAo kavi : tAre kAraNe ? H huM mAyA, lobhikA, mArAM guNagAna nahIM gAyAM eTale huM naDI. : have jA, jA, hajAro varSothI ahIM rAjAonAM zAsana hatAM. varasabharamAM UpaDI gayAM, e palakamAM na kahevAya to zuM kahevAya ? mAyA kavi mAyA diva mAyA vi mAyA vi mAyA kavi mAyA kavi mAyA vi 187 : kAraNa ? : prajA jAgrata thaI gaI hatI, ane e prajAmAMthI kheDUta te kahevAya jagatano tAta. H haze. : nA, hakIkata che. evA eka kheDUte rAjadaMDa lIdho. eNe pahelAM to kheDUtone tAryA. pachI rAjavIonI sattAmAMthI prajAne ugArI. : hA, paNa mArI lAlacanI vAta konI, nahIM to-- : mAyA, tArI lAlacanI kIrti gAuM ? bhale tuM moTI, tuM mahAbaLI, paNa Akhare tAruM zuM vaLyuM ? : mAruM ke koInuM zuM vaLyuM, ke vaLe che te vAta nathI. mArI zaktinI keTalI asara thaI te to kaho ja. eka nAnuM TigIrI. : TigIrI kyAM AvyuM ? * vIsa hajAranI vastInuM sTeTa-46 mAIlanuM kSetraphaLa orissAmAM chatrIsagaDha riyAsatamAM : enuM zuM ? : eTalA nAnA dezI rAjye paNa emane keTalA pajavyA ! : have to moTAM rAjyoe paNa kyAM nathI pajavyA varSabhara paNa e rAjyoe varSonAM varSo sudhI prajAne pajavI, raMjADI enA pramANamAM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 mAyA vi mAyA kavi mAyA kavi mAyA kavi mAyA diva mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA A raMjADa to bahu nAno. paNa cAlone kabUla, ke teM ADakhIlIo nAMkhI, paNa chevaTe to amArA saradAra vallabhabhAI jItyAne. saradAra sAhebe gRhakhAtuM lIdhuM tyArathI ja to. : meM briTiza rAjyanI resiDensIne camakAvI dIdhI. daphataromAM jUnAM kAgaLiyAMno nAza karAvyo. : kema ? : kAraNa jate divase e daphtaro madhyastha sarakAranA hAthamAM jAya to te jeo Aje rAjyanI sattA hAthamAM laI beThA che teonI sAme ja jAtajAtanA hukamo, jAtajAtanI noMdha, jAtajAtanI kephiyato, jAtajAtanA Aropo thAya, eTale nAza karAvyA. : emAM moTA bhAge juThThANAM ja . : rAjyanI sattAnI sAThamArI cAlatI hoya tyAM sAcA-jUThAnA koI savAla karatuM nathI. : amArA gAMdhIjI to karatA. rAjakoTanA jhaghaDAmAM briTiza vAisaraoNye prajAnI tarapheNamAM Apelo sara morisa gvAyarano cukAdo pote ja mAnya na rAkhyo. kAraNa e ghaTanAmAM vIrAvALAno hRdaya palaTo nahoto thayo. : gAMdhIjInI vAta judI che. : evI ja saradAranI. emane to keTalAka gAMdhIjInA aMdha bhakta kahetA. : tame saradArane eTalA badhA zaktizALI kaho cho ? : jI hA. zaktizALI ane bhAgyazALI baMne. : bhAgyazALI zI rIte ? traNa vAra to jela thaI, tabiyata bagaDI. : zarIra che, te tabiyata to bagADe. pahelAM bagaDI, ane pachI thoDA vilinIkaraNanA kissAo mAyA diva mAyA kavi mAyA vi mAyA vi 189 bagaDI, emAM pharIthI bagADI e bAbatamAM jelano vicitra khorAka ane tyAMnI kaThinAIne lIdhe ja bagaDI. enI emane jANa eTale to emaNe sattA hAthamAM AvatAM jela-sudhAraNA vize vicAryuM. ane bhAgyazALI, kAraNa jAtajAtanA kamizanara, kalekTaro, homa membaro ane khuda gavarnaroe emane herAnaparezAna karyA, ane chetaryA. : saradArane chetaryA ? : muMbaInA gavarnare bAraDolImAM saMdhi karI, zarato nakkI karI ane pachI toDI. briTiza sarakAre keTalA vacanabhaMgo karyA, enI yAdI karIe to rAmAyaNa jeTalI lAMbI thAya. H pharI atizayokti ? : ame to kavi, eTale ema ja kahIe. tame ja gaNone ! : paNa bhAgyazALI kema ? - chellA hindanA vAisaraoNya laoNrDa vevela. tyAM sudhI to banAvaTa, jorajulama, vacanonI Apale, madhalALanI jAherAta, koNIe goLa, jAtajAtanA cALA-koMTA karI hindanI prajAne banAvavAnI peravI. tyAM sudhI to briTiza sarakAra ane prajAnI dAnata bada. : badadAnata ? : rAmase mekaDonalDanI paNa, carcile to gALo ja bhAMDI che. vevela paNa phojI oNphisara, sattA zI rIte Take enI ja cAlabAjI, pachI laoNrDa mAunTabeTane tarata ja saradAra sAhebane oLakhI lIdhA. A vyakti bhAMgaphoDamAM mAnanAra nathI, sarjanAtmaka vicArasaraNInI vyakti che. dila uMmarAva che. kheDUta jeTaluM vizALa che. deza mATe prema che. ethI dveSa nathI. bhArata mATe jene prema, e saune mATe saradArane prema.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 mAyA kavi mAyA mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : ema ? : tane zaMkA Ave che ? je briTiza sarakAranI byurokasI-sivila saravisanA amaladAro, hindI temaja aMgrejI, e badhAmAMthI keTalAke to bhAre hatyAkAMDo yojelA, kaMIkane herAna-parezAna karelA, keTalAka to briTiza rAjyane ja mAbApa mAnatA. e badhAne have bhAratanA premI thazo to tamArAM badhAM karatUto mApha eTaluM ja nahIM, paNa sanaMdI nokarImAM emane kAma barataraphI nahIM, sajA nahIM, roSa nahIM. : to rAjAone gAdI uparathI kema uThAvI. : emaNe nathI UThADyA. emaNe to bacAvyA. na UThata to prajA uThAData. tane to khabara che. trAvaNakorano dAkhalo. tuM nAnakaDA TigIrIA sTeTanI vAta kare che; paNa trAvaNakora, haidarAbAda, rAjakoTa, jUnAgaDha, vaDodarA, bhopAlanI vAta karane ! A pAMcaso rAjyomAMthI kaMIka to hiMdanA bhAgalA paDatAM, teM ja pAkistAna sAthe joDAvavA lalacAvyA. : hA, jodhapura-jesalamera, mane emAM majA AvatI hatI. : tane to Ajeye bhalabhalAne lalacAvavAmAM majA Ave. lobhikA ne teM keTalAka to hindamAM ja svataMtra rAjya sthApavA bhaMbheryA. : bastara, bhopAla, vaDodarA, haidarAbAda, trAvaNakora. : evA kaMIkane te bharamAvyA. eTale hindamAM TaMTAbakheDA cAlyA ja kare. e rAjyo briTiza, yA phrenca, yA jarmana, tyAre raziyAnuM to nAma de ja nahIM, paNa ema bIjAM rAjyonI madada lIdhA kare, eTale Akhare hindano eTalo bhAga pharIthI gulAma thaI bese. e ja ghaTamALa , e ja raphatAra-kamAlanI mAyA che tuM ! : paNa evAM e rAjyo mAyAmAM lapaTAyAM zA sAru ? thoDA vilinIkaraNanA kissAo 191 kavi : lobha. kSaNika lobha eTale ja sarakAre badhAnI zAna ThekANe ANI dIdhI. bhAratabhUmi pahelI. ane tArAM lobha-lAlacane pariNAme saradAra sAhebanI teM keTalI rAtanI nirAMtanI UMgha bagADI dIdhI ? : kema--AmAM mArI javAbadArI zI rIte kavirAja !. : eka to ekAeka AkhA dezanA vahIvaTano bhAra. emAM keTalAMka rAjyomAM na maLe kAyado ke na maLe zAMti - badhuM ja astavyasta, tyAM vahIvaTI taMtra ThIka karavuM. aMgrejo to ekAeka UpaDyA. : to daza varSa pachI svarAja levuM hatuM. : hamaNAM eka mArIzane duSTA ! mahAtmA gAMdhIjI ane saradAra kahetA ke bIjAM daza varSamAM to briTiza amaladAro hindane eTaluM nabaLuM, namAluM ane garIba banAvI jate ke ene UbhA thatAM eka Akho vaMza nIkaLI jAta. pharIthI bIjA gAMdhI saradAra kyAMthI lAvavA ? mAyA : paNa saradAre to bAraDolImAM ghaDAyelA hatA. : eTale eka nAnakaDA bAraDolI prAMtanA anubhava uparathI AkhA bhAratavarSano vahIvaTa hala karavAno sahelo ema ? briTiza sarakAranAM rAjA-rajavADAMo mATenA khAnagI sarakyularo, ane emanA cAritra vizenI noMdha paNa nAbUda karavAnuM briTiza amaladAroe TharAvyuM. : e to barAbara che. e briTiza saltanatanA bhAgarUpa hatA. kavi : paNa briTiza sarakAre AkhA pradezano vahIvaTa soMpyo, ane e rAjyono paNa bhAratamAM samAveza thavAno, eTale e paNa hiMdane soMpavA ja joIe te kema bhUle che. chatAM teM trAvaNakoranA dIvAnane ADAI zIkhavI. mAyo kavi mAyA kavi mAyA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 mAyA kavi mAyAM mAyA kavi. mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : have jAo jAo kavirAja , sara sI. pI. rAmasvAmI to bhAre buddhizALI vyakti hatA ja. : pratyeka buddhizALI vyakti dezapremI yA dezadAjhavALI hoya che, evuM haMmezAM banatuM nathI, emaNe to jAhera karyuM ke trAvaNakore to svataMtra ane sarvasattAdhIza rAjya tarIke rahevAno nirNaya karyo che. : hI, hI, hI, : hase che zuM, eTale bhAratanA kAMThA upara bIjuM spena, porTugala. : basa basa, kalpanAo na doDAvo. : enuM joI haidarAbAda jAgyuM, ke ThIka che A ghATa. eNe to vaLI pAkistAna sAthe joDAvAnI murAda jAhera karI. pahele ja sapATe vIsa karoDanI askAmato, kAgaLiyAM pAkistAna mokalAvI dIdhAM. : hI, hI, hI, hI. : tane majA paDe che kharuM, dIpaDI ! : pahelAM duSTA kahI, have dIpaDI kaho cho ? : tuM vAghaNa ja, cAre korathI phADI khAvAnA ja paitarA. e to laoNrDa mAunTabeTana ane saradAra_baMnee prajAnA kalyANano ja mArga zodhyo eTale tArA hAtha bhoMya paDyA. : hI, hI, hI, hI. : hasa. tA. 10 julAI-15mI oNgasTa pahelAM saradAre paripatra mokalyo. eTale mudata ochI paDI. toye teM nakharAM to karyA ja. eka bAjuthI teM pAkistAnanA hAkemo mAraphata teDAM, lAlaco batAvyAM karI. bIjI bAju A rAjAonA dIvAnonA magajamAM potAnI sAhyabI have ja ze, eTale rAjAne pote svataMtra thaI gayA chIe, evA bhramo UbhA karyA. thoDA vilinIkaraNanA kissAo 193 mAyA : huM to mAyA, mAruM nAma ja lobhikA. kavi : emAM teM moTI mAyAjALa sarahadI rAjyo jodhapura ane jesalamera upara nAMkhI. mAyA : huM zuM karuM, e baMne rAjAo pAkistAnanA teDAvyA karAMcI jaIne beThA te. : ane jaIne zo kAMdo kADhyo ? zaratonI vAta thaI, korA kAgaLonI vAta thaI, paNa pariNAme e baMne samayanAM eMdhANa ane bhAvinI aspaSTa jhAMkhI samajI pAchA pharyA. toye saradAra sAhebe keTaluM gaurava jALavyuM ! keTalI dhIraja sahI ! mAyA : babaDo cho zuM, tamAre paDakhe to lorDa mAunTabeTana hatA. : hA, ane emanI sAme jAtajAtanA aMgreja resiDansInA hAkemo hatA. gorA siviliyano hatA. hajI emane evI AzA ke pharIthI bhAratamAM koI hesTiMgsa, koI klAiva, koI carcila AvI caDhaze ane hindamAMthI sarI jatI briTiza sattAne pharIthI jaDa ghAlI hindamAM sthApaze. saradAra sAhebane meM bhAgyazALI kahyA te laoNrDa mAunTabeTananI dostIne laIne. e eka judA prakArano aMgrejI bacco nIkaLyo. mAyA : paNa emanA sivAya bIjA nimakaharAma hatA ? : hA, senApatio, poliTikala ejanTo mArAvAlA hiMdanuM luNa khAIne nimakaharAma thayA hatA. haidarAbAdanAM ThekANAM nahIM tyAM orissAnA poliTikala ejanTe haidarAbAdane lAlaco Ape. so mAIlanA vistAranI jamInamAM lokhaMDa che, tenI jAherAta karI. eTale ke haidarAbAde bastaranA rAjA pAsethI e mulaka so varSane paTe rAkhI levo. jo ADAavaLA TAkoMTAnA ATApATA khelAyA. kavi mAyA mAyA che
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 thoDA vilinIkaraNanA kissAo 195 . mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : paNa tamArA saradAra sAheba kyAM kama hatA ! : e aMgrejonI jema karAranAmAM nahotA lakhAvatA, yA nahotA pAkistAnanI mAphaka hatheLImAM cAMda batAvatA. A akhaMDa bhArata che. Avo ! eka vAra hajAro varSo pahelAM je bharatakhaMDa hato, evo eka deza banAvavAnA zubha kAryamAM Avo. saunA kalyANamAM tamAruM paNa kalyANa ja che, thaze, ema kahetA saune saMghamAM joDAvAnuM kahetA. : pelA sAliyANAnI vAta kema karatA nathI ? : jo mAthuDI ! e lAlaca nahotI. rAjAo vaMzaparaMparAnAM rAjapATa soMpI de, vagara yuddha vagara tahanAmAe, emanA bharaNapoSaNa mATe emane jivAI ApavI e to eka sAmAnya dharma che. ane te emanI Upaja pramANe, TakA pramANe. tuM paNa kharI che. ene tuM lAlaca kahe che ? bhopAlanI ja vAta karane. e to pahelethI ja viruddha hatA. lorDa mAunTabeTane bolAvelI rAjAonI sabhAmAM paNa navAba sAheba nahotA gayA. : paNa e to baMne hiMda ane pAkistAna rAjyo sAthe saMbaMdha bAMdhavAne Atura hatA ja. : zenA saMbaMdha ? arasaparasa elacIo mokalavAnA, eTale ekabIjAne laDAvavAnA, vacce bhopAlanuM trIjuM rAjya, jo thaI che te ! sTenDa sTIla egrImenTamAM paNa e sahI na kare. bhopAlanA navAba sAheba vaLI rAjAonI pariSadanA maMtrI hatA. emaNe chevaTa sudhI nanno ja vAsyo. paNa pachIthI jyAre joyuM ke rAjyamAM hinduonI bahumatI, cArekoranA rAjAo svataMtra bhAratasaMghamAM bhALatA hatA, tyAre emaNe namatuM ApyuM. ane te eka acchA kheladilIvALA khelADIne chAje e rIte e saradAra sAhebane lakhe che : "huM hAryo. hA, huM virodhamAM hato. ane svataMtra rahevA mAyA mATe ghaNA prayAso karyA. have pharIthI kahuM chuM ke huM hAryo, paNa huM have tamAro vaphAdAra mitra rahI, Apane badho sahakAra ApavA taiyAra rahIza." : tyAre e mArI mAyAmAM nahIM ja phasAyAne ? : have jA, jA. e samajadAra vyakti ke pote hAryA ema kahyuM. paNa saradAra sAhebano javAba vAMcasaradAra sAhebe kahyuM ke hArajItano savAla ja nathI. Ape nIDaratAthI bahAdurI batAvI e mATe dhanya che. Apane suryuM te Ape karyuM. ApaNe be mitro, have amArA taraphathI kevaLa mIThAzanI ja AzA rAkhazo. gaI gujarI Apa bhUlI gayA cho ema ame paNa bhUlI gayA chIe. kheladilI sAme kevI kheladilI ! navAba sAheba to hAryA kahIne jItI gayA. hArI to tuM. lalacAvanArI dhutArI nArI ! : mane zA mATe bhAMDo cho ? je mArI mAyAmAM phasAya che tene bhAMDone ? * pachI to tArA hAtha bahu heThA paDavA lAgyA. bhopAla bhaLyA eTale iMdora mahArAjA ema ja vAtacItathI aLagA rahetA. emaNe paNa Akhare saradAra sAhebane judo kAgaLa lakhI hA pADI sahI dastaka karyA. : paNa jodhapuramAM meM kevI bAjI goThavI hatI ! : jemAM paNa teM Akhare to thAya ja khAdhIne ? e paNa pAkistAnamAM bhaLavA mAgatA hatA. sarahadane laI Akhare emane paNa pAkistAnanAM vacanomAM kazo bharoso na rahyo, ane sahI karI, pachI to bharatapura, nAbhA, dhoLapura, vilAsapura jevAM nAnAM rAjyo paNa hindI saMghamAM joDAyAM. : paNa haidarAbAdamAM to meM jamAvIne ! mAyAM kavi mAyA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 mAyA mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : tyAM eka hiTalariyA yA musolinInA svabhAva jevA athavA to pelA philmanA phrenDensTAina jevA eka pracArakane UbhA karIne. enI vAta to pachI karIzuM paNa te pahelAM gujarAta, dakhkhaNa saurASTramAM paNa vilInIkaraNanAM pagalAM levAyAM. emAM koI moTA karUNa nATakanA aMte phArasa bhajavAya evo jUnAgaDhano mAmalo to ajaba rIte goThavyo. : meM goThavyo ? : bevaphAI, sattAlolupatA, kAcA kAna, nakkara hakIkatathI dUra ane thALe paDelI paristhitimAM DakhalagIrI ja karavAnI tArI cAla, paNa emAMye Akhare teM thApa ja khAdhIne ? : meM thApa khAdhI ? : hAsto, bhopAlanA navAba sAheba bhaNelAgaNelA eTale samajadArIpUrvaka pote laData laDyA. ane Akhare hArIne jItyA. paNa jUnAgaDhanA navAba sAheba aMgreja temaja siMdhanA dIvAnonI rAhe cAlyA. ekabe dIvAnoe sAcI salAha ApI temane baratarapha karyA. Akhare rAjya gayuM, deza paNa gayo. : mAruM kAma to mAyA, lAlaca batAvyA karavAnuM, pachI tame emAM phasAo to huM zuM karuM ? eka jUnuM gujarAtI nATaka 'mAyA mohinI' tame nahIM joyuM hoya, temAM gAyananI eka lITI Ave che- dekho dekho, merA nAma mAyA mazahUra hai !" mAyA thoDA vilinIkaraNanA kissAo 197 : zuM karuM ? emanA salAhakAroe karavA ja nA dIdho. kavi : paNa amArA saradAra sAhebe to rAjavIonI betraNa sabhAmAM badhuM spaSTa rIte samajAvyuM ja hatuM, mitra tarIke saMghamAM joDAvA, ane emanA Arthika prazno samajUtIthI ukelavA nimaMtraNa paNa ApyAM hatAM. paNa vaDodarA to hiMdu rAjya, to emaNe pahelA saMghamAM joDAvAnI sahI karI. : ema ! sahI karI hatI ? : pUcho emanA dIvAna, sara bI. ela. mitrane, keTalI mitrabhAve salAha ApI hatI ! ane saMghamAM joDAyA, pachI tArI mAyAnAM AkarSaNa, sahI nakArI. ane mahIkAMThA, sAbarakAMThA, revAkAMThA, pAlanapura, pazcima hiMdanAM badhAM rAjyo upara vaDodarAe potAnI hakumata mAgI. uparAMta samasta gujarAta upara vaDodarAnuM rAjya ! to e bhAratane vaphAdAra rahe ane bhAratane jarUra paDye lazkaranI paNa madada kare ! mAyA : hA, e salAha kyAMthI maLI hatI, tenI mane khabara che. kavi : eTale tuM chaTakI javA mAMge che ? : saradAra sAhebe zo javAba Apyo hato te kahone. : have tane saradAra sAhebanAM pagalAMmAM rasa levAnuM mana thayuM ? patravyavahAra to ghaNo lAMbo cAlyo. mahArAjA sAhebe kaMIka vacana ApyAM ane kaMIka toDyAM. saradAra sAhebe pahelAM to hindane koInA rakSaNanI ke madadanI jarUra nathI, ema jaNAvyuM. Ama mahArAjAdhirAja thavAnAM mahArAjAnAM svapnAM to paDI bhAMgyAM. kavi mAthA kavi : ane te mAyA te vaDodarA narezane batAvI, eTale e jUnAgaDha nijhAma karatAM paNa AgaLa vadhyA. jUnAgaDhanA tAbAmAM to bAbariyAvADa, mANAvadara ane mAMgarola, ema joDakAM hatAM. nijhAmane bahArano bhAre dorIsaMcAra hato, baMne muslima rAjyo hatAM. paNa hindu bahumatI ane bhaugolika paristhitino emaNe vicAra ja na karyo. mAyA : pachI ?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : pachI ghaNA khela khelAyA, Akhare tyAM prajAmaMDaLanuM rAjya AvyuM. vaDodarA muMbaI rAjyamAM joDAyuM, ane joDAyA bAda paNa mahArAjAe e gerakAyadesara che, ema dAvo karyA karyo. paNa e vigatomAM have paDavA jevuM nathI. vaDodarAnA dAkhalAthI bIjAM saLavaLavA mAMDelAM rAjyo paNa pAchAM heThAM beThAM. nahIM to eka bhAre ramakhANa... : rAjavIonI krAMti. : krAMti to nahIM ja, kAraNa prajA to bhAratanA prajAtaMtranI tarapheNamAM ja hatI. eTale eka ramakhANa yA chamakaluM thaI jAta. ane tarata rajapUtAnAmAM vilInIkaraNanI pravRtti cAlI. rajapUtAnA te rAjasthAna kahevAyuM. emAM udepuranA mahArANAe paNa saMmati ApI. eTale mAmalo saheje patI gayo. : paNa jUnAgaDhanI vAta to tame uDAvI dIdhI. : tuM mArA karatAM vadhAre jANe che. eka bAju bhAratamAM prajAsattAka rAjya cAle, tyAre jUnAgaDhanA navAba sAheba pote kevuM rAjya karavuM che te nakkI kare. emaNe hindI saMghamAM bhaLavuM ke pAkistAna saMghamAM bhaLavuM te paNa e nakkI kare ! e kevo nyAya ! ane nakkI karavAmAM DhIla. : kahe che emaNe prajAjanone bolAvI pUchyuM hatuM. : hA, sAta lAkhanI vastImAMthI sittera potAnA jANItA jeo jema kahe tema kare evA. emAM eka jaNe UbhA thaI jAhera karyuM ke jUnAgaDha zo rasto levo ? to kahe ke je kaMI navAba sAheba nakkI kare te. basa, sabhA barakhAsta. ane saradAra sAheba tyAM gayA tyAre ane prajAnI mahAsabhA lAkhonI medanImAM pUchavuM ke tamAre hindImAM bhaLavuM che ke pAkistAnamAM ? hajAra hAtha UMcA thoDA vilinIkaraNanA kissAo 199 thayA, ane lAkhono eka ja avAja saMbhaLAyo ke hindamAM e prajAnI marajI . mAyA : paNa navAba sAheba pote nirNayo letA ja kyAM hatA ? : sAcI salAha ApanAra vajhIrane rukhasada ApI, ane karAMcIthI khAsa dIvAnane teDuM karyuM. uparAMta juThThANAMno pAra nahIM, kazAno sIdho javAba nahIM. koInI sAthe masalata nahIM. uparAMta potAnA be bhAyAta kahevAtAM rAjyo mANAvadara ane mAMgarola, hindI saMghamAM bhaLelAM. temanA upara dabANa lAvI nA paDAvI. briTiza hakUmata nAbUda thatAM teo to have svataMtra hatA. mAyA : e ja to rAjaramata che. : tArI lAlaca ramata che; ane e ramata paNa kevI ? : kevI ? : atyaMta melI, gaMdI, prapaMca, juThThANAM, avaLAnuM catuM, cattAnuM UMdhuM cAlyA ja kare. evuM keTalA divasa narbha ! abI bole, abI phoka. laoNrDa mAunTabeTane samajAvyA. bIjA briTiza baMdhAraNa jANanAra vakIla lorDa ijhamene samajAvyA, chatAM khAnagImAM jUnAgaDha pAkistAna sAthe joDAI gayAno dAvo karyo. pahelAM khAnagI rAkhyo. : pachI to badhAne jANa thaI. : ane bAbariyAvADa pradezamAM phoja mokalI. : paNa te keTalI Take ! : te pahelAM to jUnAgaDhanI prajAe lazkarI TukaDI UbhI karI kavAyata laI ArajhI hakUmata sthApI zaherano kabajo laI lIdho hato. enA netA zAmaLadAsa gAMdhI hatA. ane mAyA... mAyA kavi mAyA mAyA kavi
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA kavi mAyA kavi mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : jI, kavirAja . : tane eTaluM bhAna na rahyuM ke gaDha te jUnAgaDha, enI pAse garavo giranAra te vAdaLathI vAtuM kare, tyAM kRSNa bhagavAnanI bhUmi tyAM te lAlacanI rAjaramata mAMDI ! : hA, paNa emAM mAro zo vAMka ? : je rAjyamAM prajA karatAM kUtarAMnI kiMmata vadhAre, eka mahelamAM, Aso hajAra kUtarAM paLAya, enAM lagno levAya, enA varaghoDA nIkaLe, enI prajAnI darakAra keTalI levAtI haze ? : have koIne ghoDA pALavAno zokha, to koIne kUtarAM pALavAno zokha hoya. : hA hoya, potAnI paraNetara karatAM kUtarAM vadhAre pyArA. : nA, evuM to cheka nA hoya. : navAba sAhebe ekAeka jUnAgaDha choDyuM, nAThI, tyAre pahelAM kUtarAM saMbhALI lIdhAM, pachI begama sAhebA. : ane emAM bALakane to pAchaLa mUkatA gayA. : to tuM e vAta jANe che. daradAgIno jhaverAta pahelAM lIdho. : koNa nathI jANatuM ? huM to jANe ja ne ? daradAgIno to levo ja paDene ! tyAM kUtarAMnuM bharaNapoSaNa koNa kare ? paNa have mane niMdavAnuM melone paDatuM. : tArI niMdA nathI karato. 1947nI 13mI navembare saradAra sAhebe jUnAgaDhamAM praveza karyo tyAre Thera Thera saradAra sAhebanuM svAgata jovA mATe to tAre navAba sAhebane jUnAgaDhamAM rAkhavA hato ? thoDA vilinIkaraNanA kissAo 201 mAyA : paNa pAkistAna pahoMcyA pachI emaNe pAchA AvavA mATe arajI karI hatI. tenuM zuM ? : have ene to zo javAba ApuM ! saradArazrIe bahAudIna kaoNlejanA medAnamAM maLelI gaMjAvara medanI samakSa bhASaNamAM zuM kahyuM hatuM te yAda kara. : zuM kahyuM hatuM ? kavi : bolyA hatA - 'meM to mArA maMtrIne navAba sAhebane maLavA jUnAgaDha mokalyA hatA. navAbanA dIvAne kahyuM ke navAbanI tabiyata sArI nathI. khare vakhate mAMdA paDI jAya emane khudA paNa madada karato nathI.' mAyA : hA hA hI hI. kavi : ane pachI ame jene bhakta vIra vallabhabhAI kahIe chIe, te jUnAgaDhathI somanAthanA maMdirano punaruddhAra karavA; ane bhagavAnanAM darzana karavA gayA. mAyA : hA, somanAthanI vAta to jagajAhera che. : mAyA ! haDahaDatAM juThThANAM nathI cAlatAM. melI rAjaramata Akhare hAre ja che. jUnAgaDhanI prajA upara navAbanA amaladAroe je julama karyo che, te kathanI Aje to huM nathI kaheto. trAsa, mArapITa, jela, phAMsI, goLIbAra, lUMTaphATa, zI vAta karuM ? paNa jUnAgaDhanA eka kavi zrI zArdUla bhagate e kaTokaTInA kALamAM sAcuM bhaviSya bhAkhyuM hatuM vastI melI vegaLI, je ajamAve jora; Take na eno tora, I sAcuM zAduLo bhaNe. mAyA kavi . . mAyA kavi mAyA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 haidarAbAda ane... 8 pAtro ; mAyA, kavi : o ho, pAchA kavirAja tame jhaLakyA, kaMI bahu joramAM lAgo chone ! mAyA : Aje tArA para Aropa mUkavA mAMguM chuM. te mohamAyAnA, lobhalAlacanA pATha bhale bhajavyA. paNa ethI teM saradAra sAhebanI amUlya ji dagImAMthI daza varSa corI lIdhAM. haidarAbAda ane... 203 mAyA : paNa mahAna vyaktinI kasoTI zI rIte thAya ? evA koyaDAo ukelavA thakI to saradAra mahAna thayA. vivecako ene bismArka sAthe sarakhAvatA thayA che. : jANe che, bismArka koNa hato te ? : haze koI tismArakhAvuM zuM jANuM ? huM to vAMcuM, sAMbhaLuM, te kahuM. : e jarmana umarAva. lazkarI mANasa, dayAhIna, nAnAM nAnAM dazavIsa rAjyone eNe jarmanImAM, topabaMdUkanA Dara, DarAvI, mArI, jItI jarmanInuM ekIkaraNa karyuM. ahIM, eka to phrAnsa jevaDuM dezI rAja, bIjA enAthI aradhA paNa pramANamAM moTA ja , maisUra, trAvaNakora, vaDodarA sau sAthe gaNo to jarmanIthI aneka gaNo moTo pradeza. mAyA : ethI zuM kahevA mAMgo cho ? koI ajJAnI mANase kazuM lakhyuM eTale ! : tuM popaTInI mAphaka lavArA nahIM kare. saradAra sAheba bismArkathI aneka gaNA moTA hatA. udAra hatA, premaheta-lAgaNIthI bharelA hatA. bismArka karatAM vadhAre dezadAjhanI bhaktithI bharelA hatA. mAyA : have mane evA itihAsanI sarakhAmaNImAM rasa nathI. kavi. : tuM paTapaTI rahI. bismArkanuM nAma pharI bolatI nahIM. e phrAnsa sAme laDhavA gayo, raste gAmaDAM AvyAM to bismArka kahe che, 'gAmalokane kaho kAvAnuM Ape; na Ape to badhAne goLIthI vIMdho, kAraNa huM punarjanmamAM mAnuM chuM.' : hI hI... joyuMne kevo Astika mANasa ! : basa, cUpa rahe. bhagavAnanI ane punarjanmanI paNa ThekaDI karanAra e mANasa. vAMca carcilanI mAnI kathA. ghaNuM jANavAnuM maLaze. mAyA : have carcilanuM nAma koNe lIdhuM ? mAyA kavi : teM, bhopAlanA navAbe rAjavIomAM phATaphUTa paDAvavA je khela khelyA eka; bIjA jUnAgaDhanA navAbane te moTI moTI lAlaconA rAtApILA batAvyA, ethI saradAra sAhebane rAtadivasa ciMtA upajAvI te be; ane chevaTe aneka nirdoSanA prANa harI haidarAbAdamAM utpAto karAvI, emane ujAgara karAvyA che. tArAM A traNa karatUtothI saradAra sAhebane teM bahu herAna-parezAna karyA. : juo, e traNe navAbone sattAno zokha, sattAno moha hato. : ema chaTakI nahIM javAya, mAyAdevI ! mohamAyAnI sarajanArI to tuM. mAyA kavi mAyA kavi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA kavi mAyAM kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : carcilanuM nAma to devuM paDe. gAMdhIjIne eNe sArI peThe gALo dIdhI hatI. hindu upara julama-sitama varasAvavAnA eNe hukama ApyA hatA. saradAra sAhebe e mArkabaro hAusanA kahevAtA umarAva kaTuMbanI je ebo bahAra pADI emanI AbarUnI dANAdANa karI nAMkhI hatI. : e kahevuM hatuM eTale tame carcilanI vAta lAvyA. : saradAra sAhebane teM ahIM zAtA na ApI. e pahelAM aMgrejoe rAhata na ApI. baMnee maLIne emanA jIvanamAMthI daza varSa corI dIdhAM. jIvanabhara pajavaNI, Akhare to zarIra upara asara thAya ja ne !. : thAya ja vaLI. : zaramA, ema bolatAM ! badhAne lAlaca, svArthane raste caDhAvI, teM saradAra sAhebane pajavyA. bolatI cUpa kema thaI gaI ? : kavirAja ! mAro paNa vAro Avaze tyAre eno javAba ApIza . jojone ! haidarAbAdanuM zuM kahetA hatA ? : cALIza lAkhanI vastInAM dezI rAjyo. 14 moTAM, 191 nAnAM, kulle 160 ekamo . emAM 15 phebruArI 1948ne divase carcAvicAraNA pachI saurASTra saMghanI udghATana vidhi saradAra sAhebe karI. navA nagaranA jAma sAheba jevA jAma sAhebe samagra saurASTranI pragatino hetu jAhera karyo. sivAya ke jUnAgaDhamAM takalIpha naDI. : pachI to save paDI gayuMne ? : madhyabhArata, rAjasthAna ane chevaTe paMjAbanAM zIkha rAjyomAM, temaja himAcala pradezamAM paNa ThekANe paDyuM. emAM zIkhaprajA upara to je vItI che, emanAM hRdaya je kakaLyAM che, mAbhomanI haidarAbAda ane... 205 jamIna choDavI paDI, pANIthI taraboLa lIlIchama jamIna choDavI paDI, tyAM paNa saradAra sAhebe amRtasara jaI e du:khI kheDUtonAM AMsu lUkyAM. saradAra tArAsiMga jevA akAlIdaLanA netAne jelamAM pUravAnuM jokhama veThIne paNa jarUriyAta pramANe saradAra sAhebe samasta zIkha domanAM dila jItI lIdhAM. evI kaLA, zakti, haiyAnI hUMpha, dilasojI ane sAmarthya saradAra sAhebamAM hatAM. paNa : haidarAbAda ! kavi : haidarAbAda ! tyAM to bhAre naTakhaTaveDA thayA. mAyA : kema ? : bIje kyAMya nahIM, ane tyAM te eka phrenDensTAina Ubho karyo. mAyA : phrenDensTAina eTale... kavi : e sinemAnI bhASA che. e tane nahIM samajAya-phrenDensTAina eTale hiTalaranuM ThaThThAcitra ! ane te 82,000 corasamAIlanA pradezamAM, doDha karoDa(soLa miliyana)nI vastIvALA dezamAM jyAM paMdara TakA to muslima vastI, tyAM ? mAyA : hA, vistAra to bahu moTo, eka cheDe to dariyo aDe, ane bIje cheDe dariyo bahu dUra nahIM. : eTale tyAMthI hindustAnanA be phADacA ja thaI jAya. mAyA : emAM mAro vAMka nathI, nijhAmano, nAnA kizora nijhAmano. kAraNa bALapaNathI, kizorAvasthAthI nijhAma usmAna sAtamA, svataMtra bAdazAha thavAnAM sapanAM sevatA, eTaluM ja nahIM paNa 1911mAM e gAdIe beThA tyAre paNa, aMgrejo samakSa pote rAjA che eTale divya zaktivALA che evuM je mAnatA, te jAhera mAyA kavi mAyA kavi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra06 - 207 kavi mAyA haidarAbAda ane... kavi : ema to porTugIjhonAM paNa kyAM thANAM nahoMtA ? mAyA : pachI 1759mAM briTizoe phrenca sAthe laDI pelo dAna karelo mulaka jItI lIdho. kavi : jo bicArI ramatanI thaI che te ! mAyA : paNa eka nijhAma briTizanuM saMrakSaNa mAge, to pachIno nijhAma mAyasoranA haidaraalInuM saMrakSaNa mAge. pachI pharI vAra phrencone zaraNe gayA, tyAre laoNrDa veleslIe tyAMthI phrenca phojane haThAvaDAvI. : bahu thayuM, e jUnA khaTalAmAM mane rasa nathI. chellA nijhAma 1911mAM gAdIe AvyA, ane e DIvAina rAiTa oNpha kiMgamAM mAnatA. ene laoNrDa hAraDije, laoNrDa cemsaphorDe be vAra ane laoNrDa rIDIMge ene sArvabhauma sattA nathI enuM bhAna karAvyuM kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : 'kiMga kaeNna Du no raoNga'nA hakka dharAvanAra-kharuM ? : barAbara. vaLI 1926mAM paNa emaNe pharIthI e divya zaktino dAvo rajU karyo hato. tyAranA vAisaraoNya laoNrDa rIDIMge to e dAvo hasI ja kADhyo hato. eTaluM ja nahIM, paNa tame briTiza tAjanA saMrakSaNa heThaLa, tAbA heThaLa cho evuM yAda devaDAvyuM hatuM. 1947mAM pharI eka vAra e svataMtra thaI besavAnI vRttie jora pakaDyuM. A haidarAbAdanuM rAjya kyAre sthapAyuM te tame jANo cho ? : have e jUnI vAtomAM mane kazo rasa nathI. : jANo. auraMgajhebanA lazkarI vaDAnA dIkarA phIrojhajaMge gAdI sthApI, auraMgajhebanA avasAna bAda 1713mAM emaNe potAnI taddana svataMtra rAjA tarIkenI jAherAta karI. : emAM kyAMya prajAno avAja ? : tyAre vaLI prajAne pUchatuM ja koNa hatuM ? : akabarazAha pUchatA, bharyA darabAramAM. : haze. pachI to eka pachI eka nijhAmo emAM mAMhomAMha phATaphUTa, gAdI mATe jhaghaDA. emAM briTiza ane phrenca be pakSanI rAva laI laDyA. : jo thaI chene, hindustAnamAM be rAjA laDhe, emAM be paradezI sattAo laDhAIe caDhe. : 1751mAM salAbatajaMga phrenconI madadathI gAdIe beTho ane potAnA mulakano thoDo bhAga phrencane badalAmAM Apyo. : ema tyAre ahIM aMgrejo to peThA ja hatA pachI phrenco paNa peThA. : kema candranagara ane poMDicerImAM phrencanuM rAjya nahotuM ? kavi mAyA kavi mAyA : paNa eNe potAnA dezamAM prajAnA sabhyonI dhArAsabhA to nImI hatI. : A rahyA AMkaDA. AvaDo moTo deza. 85 TakA hindu, 15 TakA muslima, 132 sabhyonI sabhAmAM muslimonI bahumatI, eTale hindu u0, to muslima 72 TakA. ThIka goThavaNI hatI. jyAM sADApAMca gaNA hindu joIe tyAM, ane 1947mAM aMgrejoe hindune sattA soMpavAnI jAherAta karI, tyAre pAchA nijhAma sarakAra saLavaLyA, ke ame svataMtra-pote hindu ke pAkistAna koI paNa saMghamAM joDAze nahIM evI jAherAta karI. : pachInI to mane khabara che. eka pachI eka pratinidhimaMDaLa dilhI maLavA gayuM. lorDa mAunTabeTane sAcI salAha ApI. eka briTiza bAhoza rAjyadvArI vyaktie paNa nijhAma sarakAre evuM koInuM mAnyuM nahIM. kavi mAyA mAyA kavi mAyA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA kavi mAyA mAyA kavi navabhAratanA bhAgyavidhAtA : sAme emaNe svataMtra saMsthAnanI ja mAMgaNI karI. briTiza sarakAre hindu ane pAkistAna be ja svataMtra saMsthAnanI hastI svIkArI che, trIjuM nahIM; to paNa nijhAma sarakAra pote alaga ane makkama ja rahyA. : paNa nijhAma sarakAra ekAeka evo nirNaya na laI zake eTale to emaNe mudata mAMgI. : rahevA de have. saradAra sAhebe to te mudata paNa ApI. paNa daramyAnamAM teM pelo moTo hAu Ubho karyo tenuM zuM ? : koNa ? : e ja phrenDensTAina, 1947mAM-15mI oNgasTe hindabharamAM svAtaMtrya dinanI ujavaNI thaI, paNa haidarAbAdamAM na thAya, na thavA dIdhI. e mATe pelo kAsama rijhavI, ane enI AkhI phoja taiyAra thaI gaI. mudata to A cAlabAjI mATe, sAme thavA hAtha majabUta karavA mATe. : paNa koI paNa rAjya potAnI gAdInI sAvacetI mATe to taiyArI karene ? : gAdI to raheta, tarata bhAratanA saMghamAM joDAI jAta to-e to saradAra sAhebe cokhkhuM kahyuM hatuM. A to svataMtratAnA divase haidarAbAdanI prajA upara julama varasyo, lAThImAra, seMkaDone jela, hindanI baMdhAraNasabhAmAM e saMbaMdhI saradAre jAherAta karI, to nijhAma sarakAra kahe che ke evo eka paNa banAva tyAM banyo nathI. jema aMgrejo haDahaDatuM juThThANuM karatA tevuM ja ahIM. : paNa prajAmata zo hato ? : hiMdI saMghamAM joDAvAno. mAgaNInA TharAvo paNa karyA. haidarAbAdamAM te divase polIsa ane 2jhAkAre baMneno trAsa hato. tyAM eka saMvAda tAre jANavA jevo che. haidarAbAda ane... 209 mAyA : zo ? kavi : je bIjuM ke trIjuM pratinidhimaMDaLa laoNrDa mAunTabeTanane maLavA gayuM tyAre temAMnA eka sabhya kahyuM ke jo hindu haidarAbAda rAjyane hindanA saMghamAM joDAvAnI pharaja pADaze to tyAMnA musalamAno hinduonI katala karaze. : evuM kahyuM hatuM ? : copaDe noMdhAyuM che. to emane saradAra sAhebe tathA laoNrDa mAunTabeTana taraphathI javAba maLyo : "to zuM hindu te mUMgA mUMgA joyA karaze ? vastInuM pramANa to 85 ane 15 TakAnuM che." majA to e hatI ke nijhAma sarakAranA pote cUMTelA salAhakAra sara raoNbarTa moMkaTananI salAha na mAnI eTale e chUTA thaI vilAyata cAlyA gayA. mAyA : ane khula nijhAme AjIjI karI eTale pAchA paNa bolAvyA. : pachI to nijhAmanuM rAjya rahyuM ja nahIM. rajhAkAroe ja, ane kAsima rijhavIe ja nijhAma sarakArano kabajo lIdho. je vAraMvAranAM pratinidhi maMDaLo AvyAM, e kAsima rijhavInA ja cUMTelAM. pote paNa saradAra sAhebane maLI gayA, rUbarUmAM avaLuMsavaLuM kahI gayA. joDAvAnI kabUlAta ApI pharI gayA. e ja raphatAra, e ja vacanabhaMganI cAlabAjI, e ja juThThANAM. : e lokone potAnI phoja taiyAra karavI hatI. : hA, ane emanA ja sainyanA vaDA kamAnDara ina cIpha ela eDaruse to kahyuM ke jaMga khelAya to cAra divasa cAle, tyAM nijhAma sarakAre jAte kahyuM ke be divasa paNa nahIM sAme thaI zakAya. paNa pachI to kAsima rijhavIe ja sattAnI lagAma potAnA hAthamAM laI lIdhI. koI gAMDo mANasa teM Ubho karyo. mAyo kavi mAyAM kavi
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ haidarAbAda ane... 211 mAyA 210 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mAyA : meM Ubho karyo ? kavi : tyAre bIjuM zuM ? enA hUMphavATA to teM sAMbhaLyA ja haze. kAsima : 'haidarAbAda musalamAnoM kA saMsthAna hai. jo hindustAna haidarAbAda para paMjA DAlegA to AkhA hindustAnamAM tophAna ho jAyegA. | hindustAna svataMtra huA hai, vo musalamAnoM kI talavAra pe AjhAda huA hai." mAyAM : AvuM bolyo hato e ? kavi : hajI sAMbhaLavuM che ? jo sAMbhaLa. kAsima : hindu kAphira hai, vo baMdara, yA patthara kI pUjA karate haya. vo gAyanA chANa khAtA hai, vo jaMgalI hai, aise jaMgalI loka ke sAtha to talavAra se hI bAta hotI hai. : keTalIka gaMdI gALo, ane behUdI uktio to huM tane kahI zakato nathI. saradAra sAhebanI AgaLa paNa eNe bhAre DaMphAso mArI hatI. jo - kAsima : "saradAra ! haidarAbAda ku svataMtra riyAsata kyuM nahIM karate ? hama kadI hindI saMghameM zAmila nahIM hoMge, hama haidarAbAda kA eka AdamI jindA rahegA vahAM taka laheMge." kavi : tyAre saradAra sAhebe eka ja javAba Apyo hato. tamAre badhAe AtmahatyA karavI hoya to karo, koNa rokanAra che. ujAlA Apa nahIM dekha sakatA hai to hama kyA kare ! mAyA : enI hastI mATe huM javAbadAra nathI. kavi : tyAre koNa ? mAyA : ene gAdI joItI hatI. vajhire yuddha thayuM hatuM. : haidarAbAdanAM AsapAsanAM gAmo lUMTAyAM. pachI to rajhAkAronuM kavi ja rAjya dhADAdhADa, lUMTaphATa, emAM be paradezI maThAdhikArIo, ane sevAkAma karanArI bAIone paNa raMjADavAmAM AvI. hinda sarakAranI phariyAdonA tochaDA javAbo AvavA mAMDyA. vIsa karoDa rUpiyAnA dastAvejo pAkistAna mokalavAmAM AvyA. eka mi. koTana nAmano paradezI, havAI jahAjo bharI haidarAbAdamAM baoNba tathA dArUgoLo lAvavA mAMDyo. A badhI vAtanI saradAra sAhebane pAkI jANa, paNa dhIraja rAkhI akaLAIne eka divasa haidarAbAdano kabajo levAnuM nakkI karyuM; paNa hindanA tyAranA sarasenApati hajI be divasa rAha jovAnI vAta karatA hatA. saradAra sAhebanI makkamatA eTale tarata ja praveza, cAra divasamAM haidarAbAdano kabajo... : kahe che ke 186 mAIlanI kUca, cAra divasamAM zahera hAthamAM, lazkara zaraNe AvyuM. emAM 800 mANaso ghavAyA, maryA. : ane pelA rajhAkAroe be hajAra nirdoSono ghANa kADhI nAMkhyo tenuM zuM ? polIsa pagalAMthI AThaso, jeNe sAmano karyo temAM, paNa pelA hullaDakhoroe niHzastra mANasone mAryA, strIo upara baLAtkAro karyA, ane prajAnI milakata lUMTI enuM zuM ? ane e kAmacalAu banAvaTI bAdazAha kAsima rijhavI to saMtAI gayo. AkhA hindustAnanuM rAjya levAno eno to irAdo hato. khuda haidarAbAdanA eka amIra muslima umarAva, nijhAmanA hitezrI sara sAlAra jaMga bahAdura jevI pratiSThita vyaktie jAhera karyuM hatuM ke amArA jAnamAlano AdhAra kAsima rijhavInI dayA upara che. haidarAbAda riyAsatanI meM ATalAM badhAM varSo khidamata karI che, paNa Aje mArI jAna khatarAmAM che. : paNa Akhare e enA sagAnA gharamAMthI kAsima pakaDAyo ne.. : paNa AvI javuM hatuMne, sAmI chAtIe laDhavA. khuda saradAra kavi mAyA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAyA kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA sAhebane sAme jaI damadATI ApI Avyo hato. te mitro temaja TIkAkAro saue Akhare saradAra sAhebane abhinaMdana ApyA. eTaluM ja nahIM paNa saradAra sAheba nabaLI tabiyata hatI to paNa nijhAma sarakArane haidarAbAda maLavA AvyA. : enI mane khabara che. : zuM dazya hatuM e ! hasate moDhe saradAre namaskAra karyA. manamAM kazo roSa nahIM, koIne TANo-Thapako nahIM, haiye udAratA. kazAM verajhera nahIM. bAkI ATalA bakheDA ane lUMTaphATa pachI jItelI phoja koI hAthamAM rahe ? mAraphADa ja kare, emAMnuM kazuM nahIM, saradAra sAhebanA jvalaMta siddhiyajJano A aMtima yazakalaza kahevAya. : haidarAbAda kabaje karyuM te. : nA, ATha oNkTobara 1950nA roja begamapeTa eraporTa upara saradAra sAheba hasate mukhe, ane be hAtha joDI, nIcA vaLIne be hAtha joDI AvakAra ApatA usmAna nijhAma sAtamAne sAmasAmI maLe che te, porasa ane sikaMdaranI vAta yAda Ave che. : paNa emAM tame ATalA gaLagaLA kema thaI jAo cho ? : na thAuM, pRthvIpaTe kaLiyugamAM paNa ATaATalI udAratA che. ATalI mAnavatA che. gaI gujarI tarata bhUlI javAnI hRdayamAM tAkAta che. baMdUka phoDavI, charo calAvavo, baoNba nAkhavA e to kAyaranuM nityakarma che. paNa e dRzya, e milana, e mIThAza... o bahu moTA mAnavI ja e pramANe audArya dAkhavI zake. dhanya che saradArane, jemaNe e dRzya joyuM e paNa dhanya thaI gayA. : to have to jarA haso. AnaMdo, haidarAbAdano koyaDo to UkalI gayo. haidarAbAda ane... 213 kavi : hase zuM, paNa kAzmIramAM vadhAre gUMcavAyuM tenuM zuM. emAM saradAra sAhebano nirNaya amalamAM mukAyo hota to; paNa je thayuM temAM saradAra sAheba javAbadAra nathI. mAyA : basa tyAre, tyAM bhAratanA sainikoe covIsa kalAkamAM je kAma karI batAvyuM te jotAM to laoNrDa mAunTabeTana jevA dAMtamAM AMgaLAM pakaDI gayA. e bahAdurInoya to khyAla karo. jarA to malako. : malake zuM, jIva baLe che. kAzmIrano savAla pachI saLagato ja rahyo. mAyA : enuM paNa eka divasa nirAkaraNa thaze. : kharekhara bhagavAne mAyA, svArtha pedA ja zA mATe karyo haze ? : kharekhara bhagavAne tamArA jevA kavirAjo pedA ja zA mATe karyA haze ? juo, mAyA che, to mahApuruSonI kiMmata aMkAya che, ane tame kavi cho to mahApuruSonuM ATaluM gaurava karo cho, kIrtigAthA lalakAro cho. jarA jarAmAM bhagavAnano vAMka nahIM kADho. : tuM tAro bacAva karavA mAMge che, mAyA ? mAyA : nA. bhagavAnano bacAva karavA mAMguM chuM. IzvaranI racelI sRSTimAM keTaluM vaividhya che te to juo. mAyA che, to audArya paNa che. jarA moTuM malakAvo to eka sarasa vAta kahuM, enI tamane paNa khabara nathI lAgatI. : kyAMnI vAta che? mAyA : - rAjasthAnanI, na gujarAtanI. kavi : evI kema hoya ? mAyA : che. AbunI pazcima uttare zirohI saMsthAnanuM nAma sAMbhaLyuM kavi kavi mAyAM kavi kavi mAyA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kavi mAyAM kavi. mAyAM kavi kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : hA. : tame mAyA mAyA karI mane bhAMDo cho. paNa jANo cho jema pAkistAna ane hindustAnanA bhAgalA paDyA ema zirohInA paNa bhAgalA paDyA. : hoya nahIM ! : tamAre vIra kAvya lakhavA jevA, saradAra sAhebanA daphataramAM A noMdhAyelI vAta che. jeNe gAdIno moha choDyo teNe tarata choDyo. paNa na chUTyo enAthI na chUTyo. : zirohI AbunI vAta kahone ! : 1947 pachI 47mAM svarAjya, 1948mAM to bhAratanuM rASTrasaMgha taiyAra, e arasAmAM 1946mAM zirohInA rAjAnuM avasAna thayuM. gAdIvArasa koI nahIM, kAraNa ke koI putra ja nahIM. emanAM pahelAM rANI te kacchanA mahArAvanI putrI, ane emanI moTI dIkarI te navAnagara rAjyanAM mahArANI. : mane A vaMzAvaLImAM have rasa nathI. : sAMbhaLo to kharA. zirohInA rAjA mahArAva saropA rAmasiMgane A eka rANI, paNa bIjAM traNa lagno karelAM, eTale kula cAra rANIo - eTale emAMthI ekanA kuMvara tejasiMge gAdI mATe dAvo karyo. bIjA abhayasiMhajI. e zirohInA rAjAnA sagAbhAI umedasiMgajInA dIkarAnA dIkarA ane umedasiMgajIe thoDo samaya rAjya paNa karyuM hatuM. eTalAmAM trIjA lakhapatarAmasiMhajIe paNa gAdI mATe dAvo noMdhAvyo. : lakhapatarAmasiMha konA putra ? : e mahArAva saropAsiMhe koI rajapUtabAI sAthe khAMDAthI lagna kareluM enA putra. haidarAbAda ane... 215 kavi : khAMDAthI ? mAyA : pote jaI na zake. khAMDu mokalI lagana levAya; Ama traNa gAdI vArasanA dAvA. emAM chello dAvo briTiza sarakAre nakArI dIdho hato. have be rahyA. e mATe saradAra sAhebane tyAM rakajhaka. : pachI ? ? saradAre to jayapuranareza, koTAnareza ane jasTisa sara harasiddhabhAI diveTiyAnI kamiTI nImI. : pariNAma ? mAyA : pelA dIkarAnA dIkarAne, pautrane gAdI , paNa pachI rAjyanA be bhAga karavAnuM TharAvavAmAM AvyuM. kavi : kema ? gAdIvArasa to nakkI thayA. mAyA : paNa rAjyamAM aradhI prajA gujarAtI bhASA bole, aradhI rAjasthAnI bole, eTale kheMcatANa. te vAta dhArAsabhA sudhI pahoMcI. daramyAna saradAra sAhebe potAnA mANaso pAse pAkI hakIkatanI khabara kaDhAvI. uttaramAM aMbAmAta, Abuparvata eTale Abu gujarAtamAM, Ama delavADAnA suMdara daherA gujarAtamAM, rAja kuTuMbane saurASTra ane kaccha sAthe beTI-vyavahAra A paristhiti-rAjyanA be bhAgalA. : paNa deza to have akhaMDa hindustAna thavAno che, toye ? : e ja to khUbI che. Akhare bhAgalA paDyA, bIja chUTako ja nahoto. : paNa pachI to Abu rAjasthAnamAM noMdhAyo. : e gujarAtanI udAratA kahevAya. e ghaTanA vaLI judI ja che. mAro kahevAno muddo e che ke betraNa varSa mATe gAdI hatI paNa e mATe traNa jaNanA dAvA. kavi mAyA mAyA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 kavi mAyo kavi mAyA navabhAratanA bhAgyavidhAtA : tArI vAta sAcI, gAdIno moha ekAeka nathI chUTato. paNa saradAra sAhebe bhAgalA pachI, gAMdhIjI upavAsa para UtaryA tyAre khurazI choDI devA mATe lAMbo kAgaLa lakhyo hato. have to e kAgaLa prasiddha thaI cUkyo che. : saradArane huM to zuM, paNa mArA jevI dazagaNI mAyA vaLagatI Ave toye saradAra sAheba emAM lapaTAya nahIM. : chelle chelle to amadAvAdamAM nAnakaDuM ghara hatuM te paNa vecI nAMkhyuM hatuM. emanI pAse askAmato kaMI ja nahIM. : are AvuM bolo cho ? askAmato bahu moTI vizALa, Akho hindustAna emano potIko deza. pratyeka prajAjanane emane mATe mAna, lAgaNI; rAjAono ja dAkhalo lyo... rAjAone emaNe uThADyA, paNa e ja rAjAone saradAra sAheba mATe keTaluM mAna hatuM ! bhalabhalA moTA rAjAo to emane potAnA vaDIla bhAI tarIke mAnatA. : jAma sAhebano dAkhalo. : tyAre askAmato nahIM ema kema kahevAya ? gAdI, dhana, dolata, sattA e ja askAmato che ? hamadardI, dilasojI, dezadAjha e badhA guNo askAmato nahIM ? ane emanI prArthanA, IzvaramAM zraddhA, bhakti, e badhAM keTalAM ? eno koNa aMdAja kADhI zake ? kAraNa e badhuM to emanA aMtaramAM UbharAtuM, yA valovAtuM, bahAra eno jarA paNa dekhADo nahIM. : tArI vAta sAcI che. : kavirAja, zarUAtamAM tame mane bhAMDI. huM to mAyA chuM; paNa mAro svabhAva ja evo che ke bhalabhalA mArAmAM lapaTAya. paraMtu saradAra jevI vyakti keTalI alipta rahI zake che, e to juo. emanA jevI taTastha vyakti tamane bIjI koI nahIM maLe. haidarAbAda ane... 217 kavi : zuM kahevA mAMge che ? mAyA : ke emanA jevAnI sAme huM kadI mAro mAyAvI prayoga AcaratI nathI. AcarI zakuM nahIM. tame dezanA dezI saMsthAonA ekIkaraNanI yA vilInIkaraNanI vAto karo cho paNa sivila sarvisanI vAta karone ? : kema e karmacArIone to saradAra sAhebe bhAratanI nokarImAM rAkhyA che. koIne kahADyA nahIM. : ema nathI. emAM paNa gorA ane hindI be prakAranI jAtinA hatA. gorAo mAnatA ke ame deva, ame vadhAre dakSa, hoziyAra, catura e badhuM to kharuM, paNa vaphAdAra kone ? kavi : kema ? vaphAdAra to e hatA ja . mAyA : paNa kone, briTiza sAmrAjyane. eTaluM ja nahIM paNa e vaphAdArInAM lakSaNomAM ghaNI vAra vadhAre paDatA utsAhano, yA potAnA vorA laoNrDa hindane sadA gulAmImAM rAkhanArA lATa sAhebone khuza rAkhavAnA irAdAmAM kaMIka hiMdIone, dezadAjha rAkhanArA hindIone bhAre anyAya paNa karI beThA hatA, evAonI vaphAdArI viSe zuM ? kavi : alabatta, emanI vaphAdArI rAjyane, gorA hoya to emane ghare; gorA vaphAdArI to rAjyanI eTale ke hindane ja hoya ne ? : varSothI briTiza sAmrAjyane vaphAdAra rahevAnI vaLagelI mAyAvALA emano hRdayapalaTo tarata to kema thAya ! dezI rAjAo to Akhare hindI hatA te samajyA, palaTAyA paNa A lokhaMDI jALanA saLiyA jevA gorA siviliyano ! kavi : emane paNa mAyA to vaLagelI ja hatIne ! kavi mAyA kavi mAyA mAyA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 navabhAratanA bhAgyavidhAtA : kevaLa mAyA nahIM, huMpada. ame mahAmAnava. ame briTiza tAjanAM pratIko eTale emane potAnA pagAra hindI amaladAro karatAM vadhAre te saradAra sAhebe chedyA, be vAta karI, rahevuM hoya to hindane vaphAdAra thaIne raho ane hindI karmacArIne maLe eTalo pagAra lyo; nahIM ocho, nahIM vadhAre, baMne sarakhA. : hA, hA, have mane yAda Ave che. ane keTalAka rahyA paNa.. : kyAM jAya ? e uMmare briTiza tAjamAMthI hinda jevo kohInUrano hIro UkhaDI jAya, pachI kyAM jAya ? jemaNe ADAavaLA hAtha mArI paisA ekaThA karyA haze te sanaMdI gorA amaladAro vidAya thaI gayA bAkInA rahyA. : hindane vaphAdAra thaIne ! : emAMye keTalAka Dhacupacu mananA hatA. haidarAbAda vakhate hindI sainyano vaDo goro hato te yAda che ne ? haidarAbAda ane... 219 kavi : ane UpaDavuM paDyuM. mAyA : nA UpaDe to kyAM jAya ? tarata nokarI parathI baratarapha thAya. bIjAne adhikAra soMpAya. kema, pelI keTalIka gurakhA ghaDhavAlI sainyanI TukaDIoe samajIne ja baMdUko mUkI dIdhI hatIne, gAMdhIjInI ahiMsaka laData cAlI tyAre, bhUlI gayA ? : hA. tane badhuM barAbara yAda che. mAyA : mane to yAda che, tame bhUlavA mAMDyuM che. AvI AvI jhagamagATa bharI nahIM evI to keTalIye siddhi , eTale A vAtano sAra kavi mAyo zo ? mAyA kavi kavi : hA, hA. mAyA mAyA mAyA : bolonI, mArI ThekaDI karatA hatA te, kavi thaIne beThA cho te - bolo. : saradAra sAhebane e kaheto hato ke ApaNI phoja haidarAbAdamAM dAkhala thaze to e loko muMbAI vagere zahera upara bomba nAkhaze to... : hA, evuM sAMbhaLyuM hatuM kharuM. : tyAre saradAra sAhebe ene camakAvyo, maThAryo. hiTalare tamArA laMDana upara baoNba nahotA nAMkhyA ? e to hajI pagaluM bharavAnI AnAkAnI karato hato, ene tarata hukama ApI dIdhA. jhIro hAvara-nizcita ghaDI, UpaDo. : ke dahIM-dUdhamAM paga na rakhAya. : ane saradAra sAhebane eka ja mAyA vaLagelI... rahI. : tuM to nA kahetI hatIne ke saradAra sAhebane koI mAyA vaLage ja nahIMne. : eka mAyA, mahAmAyA, emanA pitA taraphathI vArasAmAM maLelI te mAyA. : vArasAmAM to TukaDo jamIna, emAM paNa pAMca bhAIo. : e to roTalA pUratI. ane e to emane vaLagI ja nahotI. vaLagaNa eTaluM ja ke pote kheDUta che. hindustAnano kheDUta garIba che, dabAyelo che, eNe UMce moDhe jIvavuM joIe. paNa e to bhAvanA. paNa bIjI bahu moTI mAyA. : kaI mArI aTakaLamAM nathI AvatI ? : bolonI, mArI ThekaDI karatA hatA te. kavi thaIne beThA cho te bolo. mAyA kavi mAyA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 navabhAratanA bhAgyavidhAtA : nathI gama paDatI. mAyA : eka ja mAyA. svadezanI ! mAro hinda. mArI prajA. svadezAbhimAnanI mAyA, eTale vaphAdArI deza pratyenI, emAM je ADo Ave tenI jaDa kADhavAnI pitA pAse e bhAvanA pAmyA hatA, ane dezane svataMtra karyo tyAre jaMpyA. ohoho saradAra eTale, e kAmakAjamAM potAnuM zarIra toDI nAMkhyuM. hRdaya majabUta toye ghavAyuM. : hA. eTale have e ghavAyela hRdayanI vyathA-kathA ja jovIsAMbhaLavI rahI. 12 saravaiyuM ane vidAya kavi : pAtro : mArakaMDa bhaTTa, rameza bhaTTa, candravadana mahetA mArakaMDa : tyAre Aje A saravaiyuM ? rameza : kema kharuMne candravadanabhAI ? mArakaMDa : kema mUMgA thaI gayA cho, candravadanabhAI, bolone saradAra vallabhabhAI paTela upara emanI jIvanalIlAne AvarI letA agiyAra haptA to karyA A have chello hapto kharuM ? candravadana : kharuM . mArakaMDa : khakhaDIne bolonI-Ama zuM DhIlA Dhaca avAje bolo cho. candravadana : sAme be bhaTTa mArakaMDabhAI ane ramezabhAI, eTale kaMI hiMmata che, bAkI have lakhavA-bolavAnI hiMmata rahI nathI. mArakaMDa : lyo, tame to have arjuna thaIne beThA. vaLI tame A dainyamAM kyAM lapasyA ! candravadana : juo bhAIo ! huM arjuna nathI, ane tame koI kRSNa nathI. paNa tame bhaluM yAda devaDAvyuM. A lIMTIo vAMco-UbhA raho, koNa vAMcaze ? tame vAMco mArakaMDabhAI !
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mArakaMDa : 5tra yogezvaro nathI tha7mara ghUghUra: * tatra zrI vijayo bhUtirbhuvA nItimatirmama / / rameza : A to sarasa lIMTI, lakhI, tame lakhI ? candravadana : A to narasiMharAva diveTiyA kavi sAhebe lakhI hatI. chapAI paNa che. rameza : paNa sArI lITI che. zloka che, lAvo lAvo. pharI vAMcIe. yatra yogezvaro gAMdhI vallabhazca ghUdhuraH / tatra zrI vijayo bhUtidhuMvA nItimatirmama / / mArakaMDa : to pachI A dainya zenuM A chello hapto eTale dainya ? caMdravadana : nA, viSAda, kAraNa saradAra sAheba A haptA thakI vidAya le che. eTale viSAdarameza : e vAta sAcI che. paNa jIvanajharamara, jIvanayoga, jIvanakriyA game eTalI lAMbI hoya, paNa Akhare to e yAtrAno aMta sau koIne che ja. saradAra to gayA paNa Aje ATalAM varSo pachI paNa ene saMbhArIe to chIe. e ja ApaNo saMtoSa : e ja ApaNuM sAMtvana. mArakaMDa : eTale Aje ApaNe emanA jIvananA chellA haptAmAM mUlyAMkana karIe - tame ja TUMkamAM kaho, candravadanabhAI, mUlyAMkana zuM karazo ? caMdravadana : A yAdI - tame ja vAMco mArakaMDabhAI. mArakaMDa : eka, bhAratamAMnA pAMcaso jeTalAM chUTAMchavAyAM rAjyonuM vilInI karaNa karyuM, eka adbhuta kAma ! * jyAM yogeza che gAMdhI, ane dhUrdhara vallabha tyAM zrI jaya, tyAM bhUti, nIti nizcala mAnuM chuM. 'saradAra vallabhabhAI bhA-2, le. naraharI parIkha, pR. 48. saravaiyuM ane vidAya 223 caMdravadana : ane chatAM emanA TIkAkAro kahe che ke saradAra sAheba joIe eTalA udAra nahotA. rameza : evuM kahenAranuM moM bhAMgI nAkhuM. jIbha kheMcI kADhuM. duniyA jANe che ke kaMIka rAjAone samajAvI kAma lIdhuM ane keTalAka to ApameLe jaIne potAnI sattA suparata karI AvyA. mArakaMDa : hA, jeo ADA phATayA-eTale ke akhaMDa bhAratanA eka samagra citramAM dAkhala thavA nA pADI beThA emanI upara sakhtAIthI kAma lIdhuM. rameza : sakhtAIthI kAma na le to zuM thAya ? mArakaMDa : emAMnA keTalAka to hindanI bahAranI saltanato sAthe joDAvA mAMgatA hatA. hindIonI bahumatI chatAM- rameza : barAbara, e badhA paNa Akhare sIdhA dora thaI gayA. mArakaMDa : eTalA mATe emane keTalAka bismArka sAthe sarakhAve che. caMdravadana : bolazo nahIM mArakaMDabhAI ! lyo A pustaka-traNa copaDA lAvyo chuM. mane khabara ja hatI ke koI pharI vAra bismArkanuM nAma bolaze. vAMco, bismArka koDiyA jeTalA jarmanImAM potAnI jabaradasta phojanI beyoneTonI aNIthI emane tAbe karyA hatA. bismArkapotAnI phojane je gAma roTI na Ape, evAM AkhA gAmanAM gAma eNe bALyAM. talavAro vIMjhI kaMIkane ThAra mAryA, bismArka- zAhI saltanatano rUMve rUMve sattAnA nazAmAM cakacUra, evo phojI aphasara hato. rUMve rUMve ene phrenca prajA pratye vera-mAyA-mamatAmahobbatano dilamAM allAyo-zUnya, kUra, ghAtakI evA bismArka sAthe saradArane sarakhAvatAM hajI keTalAkane AMcako paNa nathI Avato ! rameza : ApaNane AvI eka Teva paDI gaI che. kaMIka thAya to yuropanI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 mArakaMDa rameza mArakaMDa navabhAratanA bhAgyavidhAtA koI vyakti sAthe ApaNe ene sarakhAvIe chIe. laghutAgraMthi, nahIM ! : hA, laghutAgraMthi, pAmara mana. cAlo e vAta choDo. pharIthI koI saradAra saMbaMdhamAM bismArkanuM nAma nahIM letA. emaNe kheDUtone UbhA karyA. e bIjI vAta. : e pahelI vAta; barAbara, muDadAla, cIMtharehAla, briTiza sarakArane copaDe hindano kheDUta phakta kabajedAra-khetI karavAno paravAno dharAvanAra, paNa jamInano mAlika nahIM--evA devAdArane kammaramAMthI tUTI gayelA kheDUtane Ubho karyo, marada banAvyo. : bAraDolIno dAkhalo pelA muMbaInA gavarnare to cheka 1935mAM rokaDuM parakhAvI dIdhuM hatuM ke tamArA bAraDolInA kheDUtonI jamIna emane pAchI nahIM maLe. toye jevA saradAra pArlAmenTarI borDanA sekreTarI thayA ke tarata e kahetA tema, jamIna bAraNA ThokatI mAlikane bAraNe pAchI AvI. bahu dIrdhadaSTivALI vyakti. : ane kuneha ? : emano vicAra karatAM ja, sahajamAM ApaNI samakSa rASTriya ektA, komI ekhalAsa, harijano ane dalitono uddhAra-uparAMta, satya, ahiMsA ane asahakAra e badhA Adarzo khaDA thaI jAya che. : emAM eka moTI vAta to e ke jAhera nANAMnA ekeeka paisAno karakasarathI ja sadupayoga thAya. eno cokhkho hisAba prajA AgaLa rajU thAya evI emanI khevanA hatI. ane yojanA paNa ghaDI. : emaNe sattA upara AvatAM je vahIvaTI kAmanAM dhArAdhoraNo nakkI karyA te yAdagAra raheze. junavANI sivila saravisa ane navI saravisa vacce bhedabhAva nahIM. aMgreja amaladAro bhale bhAratamAM rahe paNa emane khAsa hakka nahIM. ane ghaNA rahyA, vaphAdArIthI rahyA. saravaiyuM ane vidAya 225 rameza : hA, hA, eka vAta to daphatare noMdhAyelI che. sanaMdI adhikArIoe saradAra pratyenA mAnamAM eka ajoDa pagaluM bharyuM hatuM. sanaMdI amaladAra sara girajAzaMkara bAjapAInA pramukhapaNA heThaLa badhA ja sanaMdI amaladAro saradArazrIne aMjali ApavA lokasabhAnA khaMDamAM ekaThA thayA hatA. candravadana : tyAM eka ja TharAva. rameza : saradAra pratyenA mAnanA pratIka tarIke samagra sanaMdI amaladAronI pratijJA ke badhA bhArata dezanA hitamAM ja kAma karaze. mArakaMDa : ho ho, A to sanaMdI amaladAronI vAta, paNa sAmAnya lokono paNa eTalo ja prema. sattA upara hatA tyAre paNa ratalAma AgaLathI jato phranTiyara meila aTakAvI lokonA ToLAe emane vadhAvyA hatA. rameza : paNa emane evA jAhera dekhADA gamatA nahotA. e to pote kAma karavAmAM ja mAnatA. e ja sAdAI, e ja nirAbhimAna, e ja dezadAjha, e ja mitradharma, zatruo pratye paNa mAna. mArakaMDa : jhapATAbaMdha kAmano nikAla, ane 1916thI te chevaTa sudhI e ja vyavahAru buddhi thakI gUDha savAlono saraLa ukela. dezanA bhAgalA paDyA pachI paNa enI samajazakti cokhkhI hatI. rameza : hinduo tathA muslimo ekabIjAnI katala nA kare, e aTakAvavA mATe enAM bhASaNo, ane emaNe bharelAM pagalAM pharI pharIne vicAravA jevAM che. evI vikaTa paristhitimAM paNa emano svadezaprema, loka mATenI laganI taravaratAM jovAmAM Ave che. candravadana : paNa mahAna vyaktinI jIvanayAtrAno paNa aMta Ave te pahelAM kudarata kevA kevA izArA kare che. mArakaMDa : mahAtmAjInA AkharanA apavAsa mATe tame vicAro cho ? rameza mArakaMDa rameza mArakaMDa
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 navabhAratanA bhAgyavidhAtA saravaiyuM ane vidAya 227 aMgrejonuM rAjya TaLyuM che. bAkI nyAtajAtanA bheda, aspRzyatA, bhUkhyA prajAjanonI viTaMbaNA hajI emanAM ema UbhAM che. Akho deza eka kuTuMba jema nahIM varte tyAM sudhI ApaNo ugAro nathI.** candravadana : hA, saradAra sAhebane mahAtmAjInuM e pagaluM bilakula gamyuM nahotuM. e rajI jAnyu. 1948 ziloMgamAM hindI phojanA aphasarone AsAma rejimenTane hindane vaphAdAra rahI hindanI sevA karavAno jAte hAjara rahI saMdezo Apyo hato. rameza : A rahyA emanA zabdo : 'pAMtrIza varSothI huM paNa laDhyo , laDhavaiyo chuM, hamArA rAhabara gAMdhIjI che. ame baMdUka vinA lahyA chIe. amAruM hathiyAra ahiMsA che. paNa tamAro dharma judo che. hiMdanuM rakSaNa karajo.' candravadana : ziloMgathI e kalakattA gayA. tyAM zeTha ane karmacArIone sAthe maLI kAma karavAnI salAha ApI. pachI gAMdhIjIe upavAsa zarU karyA. saradAra sAhebe bApune bahu nA pADI - mArakaMDa : hA, ane UMce jIve saurASTranAM rAjyonA ekIkaraNa mATe rAjakoTa gayA. 15 jAnyu. 1948no divasa. candravadana : te pahelAM emaNe gAMdhIjIne je kAgaLa lakhyo te paNa yAda karavA jevo che. 'mane rAjakAraNamAMthI chUTo thavA do. kaeNbineTamAMnA pradhAnapadethI chUTo thavA do,' paNa gAMdhIjIe nA pADI. mArakaMDa : rAja koTathI saradAra muMbaI AvyA. tyAM muMbaInI sabhAmAM emaNe potAnA hRdayano bhAra spaSTa bhASAmAM ThAlavyo. gunegArone sajA karavI ja joIe ane khoTA kAma karanArane Thapako Apavo ja joIe. e vinA rAjya na cAle. candravadana : tyAM emaNe ema paNa kahyuM ke mane jelamAM javA do. A bahAranI azAMti mArAthI khamAtI nathI. mArakaMDa : paNa sadbhAgye dilhImAM gAMdhIjIe apavAsa choDyA. rameza : ane karamasadanI sabhAmAM saradAra sAhebe sAcI hakIkata jAhera karI. "ApaNe hajI svarAjya meLavyuM ja nathI. phakta paradezI mArakaMDa : paNa gAMdhIjIe upavAsa choDyA enA bArame divase sAMje gAMdhIjI ane saradAra sAhebanuM AkharI milana thayuM. baMnenA hRdayano meLa to khAdho. candravadana : paNa baMnenA hRdayamAM goLI vAgI-ekane pratyakSa , bIjAne gUDha. mArakaMDa : ane saradAra sAheba tUTI paDyA. rameza : Akho deza tUTI paDyo. candravadana : tame A ghaTanA viSe jANo cho ? mArakaMDa : zI ? candravadana : mahAdevabhAI desAInI noMdhapothI juo. paNe paDI. vAMco saradAra sAhebe bApune je kaheluM te mahAdevabhAIe noMdhyuM che. "bApu ! tame nahIM ho te divasa pachI mAre jIvavuM nathI. ApaNe baMnenuM eka ja divase sAthe avasAna thAya te uttama vAta" mArakaMDa : gAMdhIjInI hatyA bAda saradAra sAheba haMmezAM gamagIna ja rahetA. candravadana : pAMcamI mArcane divase emane aMdarathI AgAhI thaI. eka bAju haidarAbAdanI vasamI vATAghATe cAlatI ane emaNe DAkTarane bolAvavA sUcanA ApI. e AvyA, baporanA bhojana samayano eka camaco hajI jIbhe nathI aDyo, ane saradAra sAheba becena thaI gayA. sAva nabaLA, pathArImAM paDyA ane tarata bebhAna. hRdayarogano humalo hato. mAMDa keTalAka kalAka bAda saradAra sAheba bhAnamAM AvyA. tyAre paheluM vAkya e bolyA, mane zA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 navabhAratanA bhAgyavidhAtA sAru, bApu pAse jatA rokyo. huM emane paMthe jato hato. ane emanI AMkhamAMthI AMsunI dhArA cAlatI hatI. mArakaMDa : ema chatAM gAMdhIjI mATe pUratuM saMrakSaNa emaNe na ApyuM evo keTalAka avicArI lokoe emanI upara Aropa mUkyo hato. rameza : saradAra sAhebanI AMkhamAMthI AMsunI dhArA cAlI, mane to e vAta sparzI gaI. candravadana : ane chatAM keTalAke emane lokhaMDI puruSa - lohahRdayanI vyakti ' kahe che. mArakaMDa : manobaLa dRDha hoya to ema kahevAya. candravadana : nA nA, nA nA, manobaLa to pratyeka vyaktinuM dRDha hovuM ja joIe. paLe paLe yA chAzavAre mananA nirNayo pherave e to caMcaLa mananA, vyagra mANaso kahevAya. dhAryuM pAra pADavuM e to saguNa che. A lokhaMDI puruSa kahevAmAM to keTalAka emanA hRdayamAM kUratA abhipreta kare che. saradAra sAheba kUra nahotA. mArakaMDa : potAnA pitAnA kahyAgarA putra ! candravadana : godharAmAM cAlelA plegamAMthI potAnI patnIne bacAvavA - potAne thayela pleganI gAMThamAMthI ene mukta rAkhavA vahune piyara mokalAvI, evA tyAgI. mArakaMDa : moTAbhAI, viThThalabhAI paTelane pahelA vilAyata baeNrisTara thavA javA devA ane eka nAnAbhAI tarIke emanA kuTuMbanI dekhabhALa karavI, potAnAM saMtAnone yogya keLavaNI ApavA vyavasthA karavIcandravadana : mitro pratye vaphAdArI, anurAga. hindI hoya to, ne zatrunI chAvaNImAM hoya to enI upara rahemadilI batAvavI. rameza ? ema ? saravaiyuM ane vidAya 229 candravadana : rAsamAM pakaDAyA bAda sAbaramatI jelamAM badhA ja uparI amaladAro hindI, emane zeNe kanaDavA ? evuM mahAdevabhAInuM vidhAnamArakaMDa : aMgrejo duzmana che, aMgrejI rAjyanA hAthArUpa hindIo nahIM. e to aMgreja geTathI mAMDI hindI mAmalatadAra vacce bheda sudhInI jANItI vAta che. candravadana : ema putra tarIke, bhAI tarIke, pati tarIke, pitA tarIke, mitra tarIke, anukaMpA dharAvanAra amArA saradAra sAheba rameza : tamArA saradAra sAheba-amArA paNa kharAne ? candravadana : amArA saradAra sAheba - be rIte eka bAraDolI laDatamAM e saradAra tarIke gaNAvAyA, paMkAyA, jagajAhera thayA, tyAre amane emanI sevA karavAno lAbha maLyo e eka saMjoga. bIjo, AkAzavANInA daphataramAM e amArA minisTara sAheba banyA, tyAre paNa amAre mana to e amArA saradAra ja hatA, e bIjo saMjoga-ema be vividha saMjogamAM amArA saradAra. rameza : tyAre to tame emanA nikaTanA paricayamAM AvyA ja hazo ? candravadana : bAvIza varSano paricaya, eTale to ame chAtI ThokIne kahIe chIe ke e lokhaMDI hRdayanI vyakti nahotI. hRdayamAM pArAvAranA premathI e bharapUra hatA. batAvatA nahIM, nAhakanA rotalaveDA nahIM, hRdaya phUla jeTaluM kumaLuM, paNa kaThora nahIM. kaThora hota to bebhAna thayA bAda pAchA jAgrata thayA tyAre enI AMkhamAM AMsu vahata kharAM ? mRdu komaLa hRdayanA--gAMdhIjIne mATe bhaktigAMdhIjInA avasAna bAda emanuM hRdaya vadhAre ane vadhAre sukomaLa thatuM gayuM hatuM. gAMdhIjI vinA, emanuM jIvavuM akAruM hatuM. rameza : hA, hA. barAbara che. nahIM to dilhImAM gharaAMgaNe AvI haidarAbAdathI kAsima rijhavI anucita bhASAmAM emanI sAme
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23d navabhAratanA bhAgyavidhAtA bolI jAya, toye A udAra mAnave ene kevaLa salAhanA be zabdo ja kahyA. candravadana : je o bismArka sAthe sarakhAve che, teoe A vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe. bismArka hota to evA kaMIkane eNe tope ane phAMsIe caDhAvyA hota, te vAta teo bhUlI jAya che. mAnazo, zatru pratye paNa prema-audArya. rameza ? ema ? candravadana : be ja dAkhalA basa che. haidarAbAda hindI saMghamAM joDAyuM tyArabAda nijhAma pratyeno emano vartAva juo. be kevA premathI ekabIjAne maLyA che enAM citro che; ane bIjuM mahAsabhAnA itihAsamAM saradAra sAhebanA moTA harIpha temArakaMDa : subhASacaMdra bojha ! candravadana : emanA avasAna bAda paNa subhASacaMdra bojhanAM vidhavA dharmapatnIne e jIvyAM tyAM sudhI viyenAmAM rAhata-madada pahoMcADI che. enA ame sAkSI chIe. bIjA sAkSI paNa hajI hayAta beThA che.. mArakaMDa : AvI to tyAre tame ghaNI vAto jANatA hazo ? candravadana : hA, ane amAre e lokhaMDI puruSa che, e vizeSaNa emane mATe vaparAtuM sAMbhaLavAnuM ! e eka sAmAnya mANasa ja hatA, evuM paNa eka rAjyamAMnI vyaktie lakhyuM che. rameza : e to namAlA mANaso game te lakhe. tame emane kriyA-vizeSaNathI biradAvo ? candravadana : Izvara pratye apAra bhakti ane, potAnA mANaso pratye vatsala, evA bhakta saradAra vallabhabhAI paTela, rameza : vatsala to jANyA, bhakta zI rIte ? saravaiyuM ane vidAya 231 candravadana : gAMdhIjInA to parama bhakta kharAne--e to ApaNe joyuM, paNa e uparAMta, emaNe rAmAyaNa, gItAno abhyAsa karyo--gItAmAMthI to ghaNI tAravaNIo paNa karelI. mArakaMDa : mahAdevabhAInI noMdhapothImAM che, yaranaDA jelanI DAyarIcandravadana : ane saradAra sAhebanI potAnI DAyarI juo. sAbaramatI jelamAM lakhelI te vAMco. saradAre UThIne kalAka prArthanA. gujarAtamAM sakhata lAThImAra thayo tyAre emaNe te prAtaHkALe lAMbo samaya prArthanA karyAnI noMdha che. vAlmikI rAmAyaNamAM rAma asAmAnya puruSa jevA che, paNa tulasIdAsanI racanAmAM to e bhagavAnasvarUpa ja che. saradAra sAhebe tulasIkRta rAmAyaNano abhyAsa karyo hato. eTale ame Izvara pratye bhaktibhAvavALA puruSa kahIe chIe. rameza : saradAra sAhebe DAyarI lakhI che ? candravadana : lakhI che, chapAI paNa che; AgaLa paNa joI gayA chIe. emAM ane mahAdevabhAInI DAyarImAM gItA upara emanI carcA vAMcavA jevI che. mArakaMDa : bahArathI kaDaka lAge paNa aMtara komaLa. candravadana : babbe vAra emano jIva levAno prayatna thayo, toye manamAM kaDavAza UtarI nahotI. rameza : emano jIva levAne ? candravadana : hAsto, bhAvanagaramAM - pelI masjida pAse, bhUlI gayA ? lAThI to paDI paNa koI bIjI vyakti upara; nAnAbhAI bhaTTa upara, ane te pahelAM amarelIthI rAjakoTa AvavAnA hatA tyAre, vyavasthita mAravAnI yojanA ghaDAI hatI. ane baMne vakhata bacI gayA ane koIne leza paNa Thapako nathI Apyo. AvI udAratA !
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 navabhAratanA bhAgyavidhAtA rameza : jene rAma rAkhe tene zenI ciMtA ! candravadana : ema nathI. emane rAmamAM zraddhA hatI. eTale ame emane bhakta kahIe chIe. pelo jayapurano kisso to yAda chene ? mArakaMDa : hA, hA, nAgapura, madrAsa, beMgalora thaI haidarAbAda pahoMcyA hatA. tyAra bAda pAlama eraporTathI jayapura javA nIkaLyA. eroplena nAnuM - jodhapuranA mahArAjA paNa sAthe hatA. hajI to jayapura pahoMcavAne phakta paMdara miniTanI vAra ! ane plena bagaDyuM. ane nadInA bhAThAmAM utAravuM paDyuM. jayapurathI trIsa mAIla dUra. plena UtaryuM salAmata. rameza : hA, hA, AkhA hindustAnamAM ciMtAnuM mojuM pharI vaLyuM hatuM. mArakaMDa : traNa kalAka rAha jotAM badhA beThA rahyA. traNa kalAka bAda eka aphasarane e raste jatAM khabara paDI ane e tyAM pahoMcyA. saradAra sAheba to tyAM plenanI battImAM nirAMte svasthatAthI vAMcatA beThA hatA. rameza : cAra kalAka bAda hindamAM samAcAra pharI vaLyA ke saradAra sAheba salAmata che, tyAre dezamAM pharI jIva Avyo. mArakaMDa : jene rAma rAkhe - te enuM nAma, rAmanAmamAM zraddhAnuM kAma, be divasa bAda pArlAmenTamAM saradAra sAheba dAkhala thayA tyAre 'saradAra paTela jhiMdAbAda' evA je gaganabhedI pokAro thayA che, te to jANe sAMbhaLyA temaNe ja eno AnaMda mANyo. rameza : ane keTalIka miniTo sudhI e pokAra cAlyA - pachI emano | vivekabharyo javAba, Ajeye vAMcavA jevo che. candravadana : paNa A agamanA izArA hatA. gAMdhIjInA AvA tyAgI anuyAyIne kudarata evA izArA jarUra kare ja . saravaiyuM ane vidAya 233 rameza : tyAgI ? candravadana : kema bhUlI gayA ? dolata to ekaThI karI ja nahotI. dhArata to aDhaLaka kamAI zakata. gAMdhIjIne emaNe emanA upavAsa samaye nahotuM lakhyuM ke mane minisTarapadAmAMthI chUTo thavA do. have to e kAgaLa chapAyelo che. ane 1928mAM koMgresanA pramukha tarIke cUMTAvA saradAranA nAmanI darakhAsta AvI hatI. paraMtu gAMdhIjInI sUcanAne anusarI javAharalAlane koMgresano tAja paherAvI dIdho. mArakaMDa : bIjI vAra 1937mAM pharIthI bahumatIthI saradAra sAhebanuM nAma sUcavAyuM, tyAre paNa gAMdhIjInI icchAne mAna ApI saradAre phaijapura koMgresanA pramukha javAharalAlane banavA dIdhA. candravadana : ane trIjI vAra 1946mAM vacagALAnI bhArata sarakAranuM vaDApradhAnapada saradArane maLe evI bhAre bahumatI hatI tyAre paNa gAMdhIjInI marajIne mAna ApI sarvaprathama vaDApradhAna banavAnI aitihAsika taka paNa saradAra sAhebe jatI karI. AvI vyaktine tyAgI nahIM kaho to kone kahezo ? mArakaMDa : gAMdhIjI ane koMgresanI ekatAne caraNe dharAyeluM saradAranuM A bahu moTuM balidAna hatuM. candravadana : IzvaranI jevI iccho. tyAgI tyAgI ja rahe enI bhale prajAne mana kiMmata na aMkAya, paNa Izvarane tyAM tyAganI kiMmata pUrI ane pAkI aMkAya che. mArakaMDa : pachInA emanA dareka bhASaNamAM hindane majabUta karavAnI, bhAratane akhaMDa rAkhavAnI, ekatA sthApavAnI ja emaNe vAto karI che.. candravadana : pachI to lakhano koMgresamAM paDanArA taDA mATe emaNe samajaNa pUrvaka, dilamAM bhAre darda sAthe bhASaNa karyuM. teDA uparathI saMdhAyA, paNa saradAranA dilamAMnI taDa saMdhANI nahIM.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 navabhAratanA bhAgyavidhAtA mArakaMDa : kocIna, trAvaNakora, ernAkulama zaheromAM deza eka rahe, saMpIlo rahe e mATe keTakeTalAM bhASaNo karyA, dilanI varALa ThAlavI. porabaMdaramAM gAMdhI smRti maMdiramAM paNa eka ja vAta : "ApaNA mAMhomAMhenAM verajhera, IrSA, adekhAI, bhUlo, kusaMpane TALo." candravadana : e duHkha emane ochuM nahotuM. mArakaMDa : 1950nI sAla, varSanI Akhare to emaNe keTalo badho pravAsa kheDyo ! sapTembaramAM nAsika, oNkTobaramAM iMdora, gvAliyara badhe eka ja vAta, saMpIne dezanI barakata baDhAo, badhAne lAbha thaze. candravadana : pachI emaNe ApaNI khAmIo pratye ja dhyAna doryuM che. mArakaMDa : oNkTobara Akhare amadAvAda emano janmadivasa - e sabhA, e bhASaNa, lokonI medanI, saradAra darzane ghelI prajA o... jemaNe e dRzyo joyAM che- candravadana : temanA hRdayamAM e kotarAI gayAM che. ame nasIbadAromAMnA eka, zistabaddha lokonAM ToLAM, bhAvabharyA emanA umaLakA, 'saradAra ghaNuM jIvo' evI prArthanAo. paNa have prabhune tyAM e vinaMtIo maMjUra nahotI. mArakaMDa : 37mI svAmI dayAnaMdanI mRtyutithi dilhImAM UjavAtI hatI, saradAra sAhebe tyAM navamI navembara 1950ne divase potAnI haiyAvarALa ane emanI AgavI sujhano paraco batAvyo. cInanI cAla vize, cInanI tibeTa uparanI badadAnata vize emaNe jAheramAM pratighoSa karyo. cInI-hindI bhAI-bhAIno bharama bhedyo. candravadana : e samaye saradAra sAhebanuM bhASaNa UkaLatA caru jevuM che. cIne ahiMsaka tibeTa upara ugAmelA hathiyAra mATe saradAre TIkA karI, ane bhAratanA ahiMsAnA zastramAM zraddhA pragaTa karI. saravaiyuM ane vidAya 235 cInanA valaNa thakI saradAra khinna hatA. tA. 15 navembare A badhAM kAraNothI pharI tabiyata bagaDI. mArakaMDa : tA. 12mI Disembara 1950nA roja dilhInI atyaMta ThaMDIne kAraNe emane muMbaI lAvavAmAM AvyA. 15 navembara pachI emanuM hRdaya bhAMgI javA jevuM ja thaI gayuM hatuM. uttaranI sarahado upara cInanA humalAno bhaya, tibeTa, nepAla upara cInano DoLo, pUrva baMgALAmAMthI pAchA pharanArA hinduo vize ciMtA, koMgresa chAvaNImAM vadhatA jatA matabhedo - koInuM paNa haiyuM tUTI jAya. : kahone candravadanabhAI ! emane muMbaI lAvyA tyAre tame tyAM hAjara hatA ? candravadana : hA, pahele divase saheja sudhAro jaNAyo. tA. 14mIe rAte hRdayarogano pharI humalo Avyo. bIje divase savAre ATha vAgye saheja bhAnamAM AvyA. bolyAM have badhuM khalAsa. DaoNkTaroe AzA ApI - are hajI to tamAre ghaNuM ghaNuM kAma karavAnuM che. tyAre Azrama bhajanAvalimAMthI bhajananI eka lITI ja bolyA : 'mArI nADa hari tamAre hAtha' - ATha pachI Azare doDheka kalAka pachI A bhaktajanano prANa enA kSaNabhaMgura dehane tyajI gayo. bhAratavarSa upara vIjaLI paDI ! mArakaMDa : TheraTherathI muMbAI keTalAye loko eroplenamAM emanAM aMtima darzana mATe AvavA lAgyA. bhAratanA vaDApradhAna naherujI- rameza : smazAnayAtrAmAM to AkhuM muMbAI UmaTyuM haze. sonApuramAM UbhA rahevAnI jagyA ja nahIM hoya - mArakaMDa : tame to tyAM ja hatA, kharuMne, sonapuramAM citA samakSa. candravadana : biralA hAusathI sonapura kaI rIte ame pahoMcyA e kazuM ja
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 navabhAratanA bhAgyavidhAtA yAda nathI. sau koI vyagra hatA. A karmavIra-bhakta bhaDavIra, bhAratano A anokho sapUta. mArakaMDa : ApaNe pelo zloka pharIthI bolIe : yatra yogezvaro gAMdhI vallabhazca ghUrdharaH / tatra zrI vijayo bhUtidhuMvA nItirmatirmama / / candravadana : kazuM ja yAda nathI. ahIM emanAM dharmapatnI citAsthAne poDhyAM hatAM. ahIM emanA moTAbhAI viThThalabhAIe citAsnAna karyuM hatuM. tyAM, tyAM... bhAratanI kaMIka viziSTa mUrtio hAjara hatI. koI koIne jotuM nahotuM : badhA ja zunyamanaska, tyAM zuM jovAyakazuM ja yAda nathI. yAda che jyAre emanA putre Aga mUkI tyAreare e putra paNa Aje hayAta nathI--e paNa ahIM ja sUtAATaluM phakta yAda che. hindanI phojanA eka vaDA aphasara kamAnDara ina cIphanI caLakatI paNa jhUkelI, namelI talavAra - ane lAsTa posTanI byugalanI tarja aMtima aMjali...sau avAka ... mauna..... prArthanA ..... koI kolAhala nahIM..... sau koInI AMkhamAMthI daDadaDatAM AMsu.... ane e hRdayabhedaka sUrAvali.. eka kavi mATe kavinI lakhelI eka lITI yAda Ave che : - "khumArIne khoLe rAma bhaDa puruSa giyo poDhI jI" e A bhaDapuruSa; bAraDolInA vIra vallabhabhAI, bhAratanA eka ane ananya saradAra; anokhA dezabhakta, parama buddhizALI narasiha; bhAratane eka, ajoDa, avibhakta akhaMDa bhArata banAvavAnuM svapna siddha karavAnI kammara kasanAra, Akhare to dharatIne khoLe prabhune yAda karatAM, giyo poDhI jI. "he khumArIne khoLe rAma, bhaDa puruSa giyo poDhI jI; INe agana kesara ghoLI, jhaLahaLatI cAdara oDhI jI."