Book Title: Jain Hiteshi 1916 Ank 07 08
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522827/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvarddhamAnAya namaH aMka HINI 7-8 janahitaiSI julAI, agasta 1916 jainsmaaj| tIrthakSetroMke jhagar3e, striyoMkI ajJAnamaya-du:khamaya dazA, zAstroMkI rakSA aura pracArake kAmameM lAparavAhI aura aguoMkI bheDiyAdhasAna' buddhike andhera; ye saba bAteM dekhakara zAsanadevI dhanavAnoM, paNDitoM aura bAbuoMko sammilita zaktise udyoga karaneke lie samajhA rahI hai| saM0-nAthurAma premii| VERealiruptematicoal Private Use Only wasijantipur Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| niymaavlii| 1. vArSika mUlya upahArasahita 3) tIna rupayA pezagI hai| vI. pI. tIna rupayA eka AnekA bhejA jAtA hai| 2. upahArake binA bhI tIna rupayA mUlya hai| 1 jainatIrthakaroMkA zAsanabheda-lekhaka, 3. grAhaka varSake AraMbhase kiye jAte haiM aura bIcase zrIyuta jugalakizorajI mukhtaar| ... 325 arthAt 7 veM aMkase / bIcase grAhaka honevAlAko 2lubhAva yA lAlaca-le0,zrIyuta dayA upahAra nahIM diyA jaataa| Adhe varSakA mUlya candajI goyalIya bI e.| ... ... 332 1) ru. hai| 3 sukhakA upAya (kavitA)-le0, zrIyuta 4. pratyeka aMkakA mUlya pA~ca Ane hai / juglkishorjii| ... ... ... 335 5. saba tarahakA patravyavahAra isa patese karanA caahie| 4 jainalekhaka aura paMcataMtra-le0, mainejara-jainagrantharatnAkara kAryAlaya. zrIyuta motIlAlajI bI. e.| ... 336 5bidhikA prAbalya aura daurbalya hIrAbAga, po0 girgaaNv-bNbii| ( kavitA )-zrIyuta jugalakizorajI / 344 praarthnaayeN| 6 kAzmIrakA itihAsa-le0, zrIyuta supArzvadAsajI gupta bI. e.| ... ... 345 1. janahitaiSI kisI svArthabuddhise prerita hokara nijI 7 zAkaTAyanAcArya-... ... ... 349 lAbhake lie nahIM nikAlA jAtA hai| isameM jo samaya 8 pustakaparicaya- ... ... ... 362 / aura zaktikA vyaya kiyA jAtA hai vaha kevala acche 9 jainakarmavAda aura tadviSayaka vicAroM ke pracAra ke lie| ata: isakI unnatimeM sAhitya-le..zrIyuta munijinvijyjii| 373 hamAre pratyeka pAThakako sahAyatA denI caahie| 10 pratidAna ( galpa ) - lekhaka, zrIyuta 2. jina mahAzayoM ko isakA koI lekha acchA mAlUma - jvAlAdattanI zarmA / ... ... ... 384 ho unheM cAhie ki usa lekhako jitane mitroMko 11 ahiMsA paramo dharmaH-le0, zrIyuta ve par3hakara sunA sakeM avazya sunA diyA kreN| lAlA laajptraay| ... ... ... 394 3. yadi koI lekha acchA na ma lUma ho athavA viruddha 12 vizvAsa ( kavitA )-zrIyuta premI mAlUma ho to kevala usIke kAraNa lekhaka yA hjaariilaaljii| ... ... ... 398 sampAdakase dveSa bhAva na dhAraNa karane ke lie savi. 13 tIrthoM ke jhagar3e kaise miTeM :-le0, naya nivedana hai| zrIyuta vADIlAla motIlAla shaah| ... 399 4. lekha bhejaneke lie sabhI sampradAyake lekhakoMko 14 tIna deviyoMkA saMvAda ( kavitA ) AmaMtraNa hai| -smpaadk| le0, zrIyuta mitrasenajI jaina, meraTha dUsare upahArakI sUcanA / kaalej| ... ... ... ... 403 / dUsarA upahAra abhItaka nahIM diyA gayA, isakA 15 vividha prasaGga- ... ... 405 kAraNa yaha hai ki jina lekhaka mahAzayane usa likha 16 zikSitoMkI udAratA-le0, zrIyuta denA kahA hai ve avakAzAbhAvake kAraNa aba taka azikSita ... ... ... ... 417 likha nahIM sake haiN| takAjA kiyA jA rahA hai / jyoM 27 vyAsa aura bhISma- ... ... 418 zrIlikha deMge. tyAMhI usake chapAnekA prabandha kara 18paropadeza-kuzala ( kavitA )-le0, diyA jAyagA / kAgaja kharIdA huA rakkhA hai| eka zrIyuta mohanacanda siMghaI dharmAtmA sajjanane isa pustakake chapAnekA pUrA kharca denekI svIkAratA de dI hai| 15 vividha prasadAratA-le0, zrAyu. 417 likha nahIM sakAratyAhI usake rakhA hai / eka For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hitaM manohAri ca durlabhaM vacaH / bArahavA~ bhaag| aMka 7-8. jainhitaissii| ASADha,zrAvaNa 2442 / julAI, agasta 1916. REASNCATEasranASTASTASTCASESASRAER sAre hI saMgha sanehake sUtasauM, saMyuta hoM, na rahe kou dveSI / ? hai premasauM pAlaiM svadharma sabhI, rahaiM satyake sA~ce svarUpa-gaveSI // a baira virodha na ho matabhedateM, hoM sabake saba bandhu zubhaiSI / bhAratake hitako samajheM saba, cAhata hai yaha jainahitaiSI // jainatIrthakaroMkA zAsana-bheda / / (le0-bAbU jugalakizorajI mukhtaar|) jainasamAjameM, zrIvaTTakerAcAryakA banAyA arthAt-ajitase lekara pArzvanAthaparyaMta * huA ' mUlAcAra ' nAmakA eka yatyAcAravi- bAIsa tIrthakaroMne sAmAyika saMyamakA aura Sayaka prAcIna graMtha sarvatra prasiddha hai / mUla RSabhadeva tathA mahAvIra bhagavAnne -- chedograMtha prAkRtabhASAmeM hai aura usa para vasu- pasthApanA ' saMyamakA upadeza diyA hai| nandi saiddhAntikakI banAI huI 'AcAravRtti' yahA~ mala gAthAmeM do jagaha 'ca' (ya) zabda nAmakI eka saMskRta TIkA bhI pAI jAtI hai| AyA hai / eka cakArase parihAravizuddhi isa graMthameM, sAmAyikakA varNana karate hue, Adi cAritrakA bhI grahaNa kiyA jA sakatA graMthakartA mahodaya likhate haiM kiH hai / aura taba yaha niSkarSa nikala sakatA hai "bAvIsaM titthayarA sAmAiyaM ki RSabhadeva aura mahAvIra bhagavAnne saMjamaM uvdisNti| sAmAyikAdi pA~ca prakArake cAritrakA pratichedovahAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya vIro y||7-32||" pAdana kiyA hai, jisameM chedopasthApanAkI For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmmmmATAWALARI 326 1 jainahitaiSI yahA~ pradhAnatA hai / zeSa bAIsa tIrthakaroMne kaThinatAse nirvAha karate haiM; kyoMki ve atikevala sAmAyika cAritrakA pratipAdana kiyA zaya vakra svabhAva hote haiN| sAtha hI ina donoM hai| astu / Adi aura antake donoM tIrtha- samayoMke ziSya spaSTarUpase yogya ayogyakaroMne chedopasthApana-saMyamakA pratipAdana kyoM ko nahIM jAnate haiM / isa lie Adi aura kiyA hai ? isakA uttara AcArya mahodaya nIce- antake tIrthameM isa chedopasthApanAke upakI do gAthAoMmeM isa prakAra dete haiM:- dezakI jarUrata paidA huI hai| yahA~ para "Acakkhi, vibhajidUM yaha bhI pragaTa kara denA jarUrI hai ki chedoviNNAdu cAvi suhadaraM hodi| pasthApanAmeM hiMsAdikake bhedase samasta sAvadya edeNa kAraNeNa du karmakA tyAga kiyA jAtA hai| isa lie mahavvadA paMca paNNattA // 33 // AdIe duvvisodhaNe NihaNe chedopasthApanAkI 'paMcamahAvata ' saMjJA bhI taha suTa durnnupaaleyaa| hai aura isI lie AcArya mahodayane purimAya pacchimA vihu gAthA naM0 13 meM chedopasthApanAkA 'paMcamahAkappAkappaM Na jANaMti // 34 // ", vrata' zabdoMse nirdeza kiyA hai / astu / isI TIkA-"...... yasmAdanyasmai pratipAdayituM tu graMthameM, Age pratikramaNakA varNana karate hue, svecchAnuSThAtuM vibhaktuM vijJAtuM cApi bhavati sukhataraM sAmAyikaM tena kAraNena mahAvratAni paMca prjnyptaaniiti||33||" "AditIrthe ziSyA duHkhena zodhaMte suSTu RjusvabhAvA "sapaDikkamaNo dhammo yataH / tathA ca pazcimatIrthe ziSyA duHkhena pratipAlyaMte purisassaya pacchimassa jinnst| suSTu vakrasvabhAvA yataH / pUrvakAlaziSyAH pazcimakAla avarAhapaDikkamaNaM ziSyAzca api sphuTaM kalpaM yogyaM akalpaM ayogyaM na majjhimayANaM jiNavarANaM // 7-125 // jAnaMti yatastata Adau nidhane ca chedopasthAnamupa jAvedu appaNo vA dizata iti // 34 // " aNNadare vA bhave adiicaaro| arthAtpA~ca mahAvratoM ( chedopasthA tAvedu paDikkamaNaM panA ) kA kathana isa bajahase kiyAgayA hai majjhimayANaM jiNavarANaM // 126 // iriyA goyara sumiNAdi ki inake dvArA sAmAyikakA dUsaroMko una savva mAcaradu mA va aacrdu| deza denA, svayaM anuSThAna karanA, pRthak pRthak / purima carimAdu save rUpase bhAvanAmeM lAnA sugama ho jAtA hai| savve NiyamA paDikkamAdi // 127 // " Adi tIrthamaM ziSya muzkilase zuddha kiye arthAt-pahale aura antima tIrthakarakA jAte haiM; kyoMki ve atizaya sarala svabhAva dharma aparAdhake hone aura na honekI apekSA hote haiN| aura antima tIrthameM ziSyajana na karake pratikramaNa sahita pravarttatA hai| - isase pahale TIkAmeM gAthAkA zabdArtha mAtra para madhyake bAIsa tIrthakaroMkA dharma diyA hai| aparAdhake honepara hI pratikramaNakA vidhAna For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHAHMANOHABBAUMBAMBOMB IHARI jainatIrthakaroMkA zAsana-bheda / MimitTTTTTimi mirthETIMES 327 karatA hai / kyoMki unake samayameM aparA- ziSya calacitta aura mUDhamanA hote haiMdhakI bAhulyatA nahIM hotI / madhyavartI tIrtha- zAstrakA bahuta bAra pratipAdana karane para bhI karoMke samayameM jisa vratameM apane yA dusa- use nahIM jAnate / unheM kramazaH Rju-jaDa geMke atIcAra lagatA hai usI vratasambadhI aura vakra-jaDa samajhanA cAhie-isa lie atIcArake viSayameM pratikramaNa kiyA jAtA unake samasta pratikramaNa-daMDakoMke uccAraNahai / viparIta isake Adi aura antake kA vidhAna kiyA gayA hai aura isa viSayameM tIrthakaroM ( RSabha aura mahAvIra ) ke ziSya aMdhe ghoDekA dRSTAnta batalAyA gayA hai / IryA, gocarI aura svapnAdise utpanna hue TIkAkArane isa dRSTAntakA jo spaSTIkaraNa samasta atIcAroMkA AcaraNa karo yA mata kiyA hai usakA bhAvArtha isa prakAra hai:karo unheM samasta pratikramaNa daMDakoMkA "kisI rAjAkA ghoDA aMdhA ho gayA / uccAraNa karanA hotA hai| Adi aura antake usa rAjAne vaidyaputrase ghor3eke lie oSadhi donoM tIrthakaroMke ziSyoMko kyoM samasta prati- pchii| vaha vaidyaputra vaidyaka nahIM jAnatA thA aura kramaNa-daMDakoMkA uccAraNa karanA hotA hai vaidya kisI dUsare grAma gayA huA thA / ataH aura kyoM madhyavartI tIrthaMkaroMke ziSya unakA usa vaidya-patrana ghoDekI A~khako ArAma AcAraNa nahIM karate haiM ? isake uttarameM karanevAlI samasta oSadhiyoMkA prayoga kiyA AcArya mahodaya likhate haiM: aura unase vaha ghor3A nIroga ho gayA / " majjhimayA diDhabuddhI isI taraha sAdhu bhI eka pratikramaNa daMDakameM eyaggamaNA amohlkkhaay|| tamhA hu jamAcaraMti sthiracitta nahIM hotA ho to dUsare hogA, taM garahaMtA visujjhaMti // 128 // dusaremeM nahIM to tIsaremeM, tIsaremeM nahIM to purima carimAdu jamhA cauthemeM, isa prakAra sarva pratikramaNa-daMDakoMcalacittA ceva mohalakkhAya / kA uccAraNa karanA nyAya hai / isameM koI to sabva paDikkamaNaM aMdhalaya ghoDa-dihaMto // 129 // " virodha nahIM hai; kyoMki saba hI pratikramaNaarthAt-madhyavartI tIrthakaroMke ziSya daMDaka karmake kSaya karanemeM samartha haiN|" vismaraNazIlatArahita dRDhabuddhi, sthiracitta mUlAcArake isa sampUrNa kathanase yaha aura mUDhatArahita parIkSApUrvaka kArya karane- bAta spaSTatayA vidita hotI hai ki samasta vAle hote haiM / isa lie pragaTarUpase ve jisa jainatIrthakaroMkA zAsana eka hI prakAdoSakA AcaraNa karate haiM usa doSase rakA nahIM rahA hai / balki samayakI AtmanindA karate hue zuddha ho jAte haiN| AvazyakatAnusAra-lokasthitiko dekhate para Adi aura antake donoM tIrthaMkaroMke hue-usameM kucha parivartana jarUra hotA For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 HOBHABEILITARILALBUL RA jainahitaiSIand in mommmmmmmm En rahA hai| aura isa lie jina logoMkA aisA se 2500 varSa pahale hiMsA, jhUTha, corI, khayAla hai ki jainatIrthaMkaroMke upadezameM kuzIla aura parigrahameM atyanta gRddhatA Adi paraspara raMcamAtra bhI bheda yA parivartana pApoMne svargamayI isa bhArata bhUmiko kalaMnahIM hotA-jo vacanavargaNA, eka tIrthakarake kita nahIM kiyA thA, bAdako inakA pracAra mu~hase khiratI hai vahI dUsare tIrthakarake mu~ha- dekhakara zrImahAvIra svAmIne inake virodhI se nikalatI hai, usameM jarA bhI pheraphAra vrata, samiti aura guptirUpa cAritrakA nahIM hotA-vaha khayAla nirmUla jAna par3atA nirUpaNa kiyA / " hai| zAyada aise logoMne tIrthaMkaroMkI vANI- tattvabubhutsujIkA yaha samasta kathana chape hue ko phonogrAphake rikArDoMmeM bhare hue majamUnake jJAnArNavake ina do zloMkoM para avalambita hai:sadRza samajha rakkhA hai ! parantu vAstavameM "sAmAyikAdibhedena aisA nahIM hai / aise logoMko mUlAcArake paMcadhA parikIrtitam / uparyukta kathana para khUba dhyAna denA caahie| RSabhAdijinaiH pUrva cAritraM saprapaMcakam // 8-2 // ___ yahA~ para una tattvabubhutsujIkA dhyAna paMcamahAvratamUlaM bhI AkarSita kiyA jAtA hai jinhoMne 'jainasi- samitiprasaraM nitAntamanavadyama / ddhAntabhAskara' kI cauthI kiraNameM 'Ava- guptiphalabhAranadaM zyakatA' zIrSaka lekha diyA thA aura jinhoMne sanmatinA kIrtitaM vRttam // 3 // " bAdako apane pUrva lekhakA spaSTIkaraNa karaneke ina zlokoM parase tattvabubhutsujIne jo lie " satyakhojI dhyAna deM / isa nAmakA siddhAnta nikAlA hai usakA ina donoM zloeka dUsarA lekha jUna san 1915 ke * jaina- kaoNmeM kahIM bhI spaSTollekha nahIM hai / parantu tatvaprakAzaka' meM prakAzita karAyA thaa| mUlAcArakA uparyukta kathana eka vizeSa tattvavabhatsajIne apane ina lekhoM dvArA yaha suhetuka aura spaSTa aitihAsika kathana pratipAdana kiyA hai ki, "paMca mahAvratAdi hai / usake sAtha-usakI rozanImeM-ina teraha prakArakA cAritra zrImahAvIra svAmIke zlokoMko par3hanese isa viSayameM koI samayase calA hai| isake pahale ( RSabha saMdeha nahIM rahatA aura na yaha kahanemeM kucha devake samayase ) sAmAyikAdi paMca prakAra hI saMkoca hI hotA hai ki ina zlokoMkA vaha cAritra thaa|" sAtha hI apanI aitihAsika abhiprAya kadApi nahIM hai jo tattvavubhutsujIne dRSTise yaha natIjA bhI nikAlA hai ki, samajhA hai aura jise unhoMne khIMca khA~cakara " zrImahAvIrasvAmIke pahale hiMsA Adi dUsaroMko samajhAnekI ceSTA kI hai| vAstavameM pApoMko vratarUpase ( vizeSarItise ) nirUpaNa ina zlokoMkA viSaya eka sAmAnya aura calakaranekI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki Aja- tAhuA kathana hai-kisI aitihAsika dRSTi se ye For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainatIrthakaroMkA zAsana-bheda / HTRATIMmmmmmmmmmmittainin 329 zloka likheM hue mAlUma nahIM hote / sAtha hI trakA upadeza diyA-eka hI bAtako pratipAdana jJAnArNavameM inakI sthiti bhI bahuta saMdeha- karanevAle do zlokoMke isa taraha para eka janaka jAna par3atI hai / Azcarya nahIM ki ye sAtha rakkhe jAnekI koI vajaha nahIM hosadonoM zloka vahA~ para kSepaka hoM / kyoMki katI / inameMse kisI ekakA hI saMgaThana yahA~ pahale zloka ( naM0 2 ) meM jisa sAmAyi- para ThIka baiThatA hai / ho sakatA hai ki zloka kAdi paMcaprakArake cAritrakA ullekha hai usakA, naM0 3 kSepaka na ho balki zeSa tInoM zloka teraha prakArake cAritrakI taraha, kramazaH alaga hI kSepaka hoN| kyoMki aisA hone para bhI alaga varNana isa graMthameM Age yA pIche kahIM kathanake silasile aura sambaMdhAdimeM kucha bhI nahIM hai aura na varNana na karaneke viSa. bAdhA nahIM par3atI / parantu kucha bhI ho isameM yameM koI zabda hI diyA hai / isase pahalA saMdeha nahIM ki vivAdastha zlokoM (naM0 zloka kucha anAvazyaka aura asambaMdhita 2-3 ) kI sthiti saMdehajanaka jarUra hai| jAna par3atA hai| aura dUsare zloka (naM0 3) astu / ina saba bAtoMke sivAya jaba pahale meM jo teraha prakArake cAritrakA kathana hai vahI zloka ( naM. 2 ) meM RSabhAdi jinake kathana usake bAdake ina do zlokoMmeM bhI dvArA sAmAyikAdi paMca prakArake cAritrakA pAyA jAtA hai: vistArasahita varNana kiyA jAnA likhA hai "paMcapaMcatribhirbhadairyaduktaM muktsNshyaiH| aura paMca prakArake cAritrameM chedopasthApanA bhavabhramaNabhItAnAM caraNaM zaraNaM param // 4 // bhI eka bheda hai, jise tattvabubhutsujIne paMcavrataM samipaMca guptitrayapavitritam / svIkAra kiyA hai. taba phira tattvababhatsajIzrIvIravadanodgIrNa caraNaM cndrnirmlm||5||" " kA yaha kahanA ki, mahAvIra svAmIke sama___ ina donoM zlokoMke maujUda hote hue yase hI paMcamahAvratakA kathana calA hai, sloka naM0 3 bilakula vyartha par3atA hai aura kahA~ taka yaktisaMgata aura vicArapUrNa isa vyarthatAkA taba aura bhI adhika samarthana ho sakatA hai, ise pAThaka svayaM samajha hotA hai jaba jJAnArNavakI eka hastalikhita sakate haiN| mAlUma hotA hai ki tattvavubhutsupratimeM, jo ki vikrama saMvat 1816 kI jIkA dhyAna chedopasthApanAke svarUpa para hI likhI huI hai aura prAyaH zuddha hai, zloka nahIM pahu~cA / anyathA, unheM itanA kaSTa naM0 3 se pahale zloka naM0 5 ko dekhate uThAnekI jarUrata na pdd'tii| chedopasthApahaiM / zloka naM. 3 aura naM0 5 donoMkA nAkA artha Upara sApha zabdoMmeM yaha bataviSaya eka hai-donoMmeM likhA hai ki mahAvIra lAyA gayA hai ki ' jisameM hiMsAdikake svAmIne ( mahAvIra svAmIne hI, aisA nahIM) bhedase samasta sAvadya karmakA tyAga kiyA pA~ca vrata, pA~ca samiti Arai tIna guptirUpI cAri- jAtA hai use chedopasthApanA kahate haiN|' For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 CHAIMARITALIMILAIMARATHI jainahitaiSI sAtha hI mUlAcArake AdhAra para yaha bhI kiyA hai usako chedopasthApanA yA chedopragaTa kiyA gayA hai ki ' chedopasthApanAkI pasthApana kahate haiM / samasta sAvadyake tyAgameM paMcamahAvrata saMjJA bhI hai|' astu / 'tattvArtha- chedopasthApanAko hiMsA, jhUTha, corI, maithuna rAjavArtika meM bhaTTAkalaMkadevane bhI chedopa- aura parigrahase viratirUpa vrata kahA hai| sthApanAkA aisA hI svarUpa pratipAdana kiyA yahA~para yaha bAta samajhameM AsakatI hai ki yadi yaha mAnA jAya ki Ajase DhAI hajAra varSa "sAvayaM karma hiMsAdibhedena- pahale sAvadya karmameM hiMsAdika bhedoMkI kalpanA vikalpanivRttiH chedopsthaapnaa|" nahIM thI to sAtha hI yaha bhI mAnanA par3egA isI graMthameM akalaMkadevane yaha bhI likhA ki usa vakta chedopasthApanA cAritrakA bhI hai ki sAmAyikakI apekSA vrata eka hai astitva nahIM thaa| kyoMki chedopasthApanAkA aura chedopasthApanAkI apekSA usake pA~ca tyAgabhAva hiMsAdika bhedoMkI apekSA rakhatA bheda haiM / yathAH hai| isI prakAra yadi yaha kahA jAya ki "sarvasAvadhanivRttilakSaNasAmAyikA mahAvIra svAmIse pahale hiMsAdika pApoMkA pekSayA ekaM vrataM, bhedaparataMtracchedopasthA- astitva hI nahIM thA to usake sAtha hI nApekSayA paMcavidhaM vratam / " yaha bhI batalAnA hogA ki vaha kaunasA sAvadya isake sivAya zrIvIranandi AcAryane, karma thA jisakA usa vakta sAmAyika dvArA ' AcArasAra ' graMthake pA~caveM adhikArameM, che. tyAga karAyA jAtA thA ? anyathA, sAmAyika dopasthApanAkA jo nimnasvarUpa varNana kiyA hai cAritrake astitvase bhI inakAra karanA hogA usase isa viSayakA aura bhI spaSTIkaraNa aura isa taraha paMca prakArake cAritrakA ho jAtA hai| yathAH hI lopa karanA par3egA / AzcaryakI bAta hai "vratasamitiguptigaiH ki tattvabubhutsujI mahAvIra svAmIse pahale, paMca paMca tribhirmtaiH| RSabha Adike samayameM, paMcaprakArake cAritrachedairbhadairupetyArtha sthApanaM svasthitikriyA // 6 // kA to astitva mAnate haiM, parantu hiMsAdika chedopasthAnaM proktaM pApoM aura unake virodhI pNcmhaavrtaadisrvsaavdyvrjne| koMkA astitva svIkAra nahIM karate ! vrataM hiNsaa'nRtsteyaa| isase kahanA par3atA hai. ki unakA yaha saba brahma sNgessvsNgmH||7|| kathana bilakula niHsAra aura bhramamUlaka hai| arthAt--pA~ca vrata, pA~ca samiti aura isameM kucha bhI tathya nahIM hai / jarUrata honetIna gupti nAmake chedoM-bhedoMke dvArA arthako para aise bahutase pramANa upasthita kiye jA prApta hokara jo apane AtmAmeM sthira honerUpa sakate haiM jinase yaha siddha hotA hai For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HARIRINITIATIMILAIMAHARRAImp jainatIrthakaroMkA zAsana-bheda / 331 ki mahAvIra svAmIse pahale hiMsA, saMcAra hotA hai, kabhI vakra-jaDatAkA aura jhUTha, corI aura maithunAdika pApoMkA kabhI ina donoMse atIta avasthA hotI hai| bahuta kucha pracAra thA / vAstavameM hiMsAdika kisI samayake manuSya sthiracitta, dRDhabuddhi pApa bhI hamezAse haiM aura unake virodhI vrata aura balavAn hote haiM aura kisI niyamAdikoMkA astitva bhI (kisI na ki- samayake calacitta, vismaraNazIla aura sI rUpameM ) hamezAse pAyA jAtA hai / yaha nirbala / kabhI lokameM mUr3hatA bar3hatI hai aura dUsarI bAta hai ki koI unheM thor3ehImeM kabhI usakA hrAsa hotA hai / isa lie jisa samajha letA hai aura kisIke lie unakA samaya jaisI jaisI prakRti aura yogyavizeSa khulAsA karanekI jarUrata hotI hai| tAke ziSyoMkI-upadezapAtroMkI-bahulatA koI 'rAgAdika bhAvoMkA utpanna honA hotI hai usa samaya usa vaktakI hiMsA aura unakA utpanna na honA ahiMsA' janatAko lakSya karake tIrthakaroMkA usake itane parase hI hiMsA ahiMsAkA athavA pApa- upayogI vaisA hI upadeza tathA vaisA hI sAvadya aura vrata-cAritrakA saMpUrNa rahasya sama- vrataniyamAdikakA vidhAna hotA hai| jhakara apanA AcaraNa yatheSTa banA lete haiM usIke anusAra mUlaguNoMmeM bhI hera phera aura kinhIMke vAste unake bheda-prabhadoMkA huA karatA hai / parantu isa bhinna prakArake bahuta kucha taphasIlake sAtha varNana karanA upadeza, vidhAna yA zAsanameM paraspara uddezyahotA hai / yahA~ taka ki una bheda-prabhedoMko bheda nahIM hotaa| samasta jainatIrthakaroMkA alaga alaga niyama karAra denekI ( sthApita vahI mukhyatayA eka uddezya 'AtmAse karanekI ) jarUrata par3atI hai aura phira una karmamalako dUra karake use zuddha, sukhI niyamoMmeM bhI jinakA AcaraNa sarvopari nirdoSa aura svAdhIna banAnA' hotA hai| pradhAna aura adhika Avazyaka jAna par3atA dUsare zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki, hai unheM mUlaguNa karAra diyA jAtA hai saMsArI jIvoMko saMsAra-roga dUra karaneke mArga aura zeSako uttara guNa, taba kahIM unase para lagAnA hI jainatIrthakaroMke jIvanakA yatheSTa AcaraNa bana sakatA hai| isIse sarva pradhAna uddezya hotA hai| astu / eka rogako samayoMke mUla guNa kabhI eka prakArake nahIM dUra karaneke lie jisa prakAra aneka oSahosakate / kisI samayake ziSya saMkSepapriya dhiyA~ hotI haiM aura ve aneka prakArase vyavahote haiM aura kisI samayake vistAraruci- hArameM lAI jAtI haiM; rogazAMtike lie vAle / kabhI logoMmeM Rju jaDatAkA adhika unameMse jisa vakta jisa jisa oSadhiko For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jainahitaiSI prayoga jisa jisa vidhise denekI jarUrata hotI hai RasatanARATHI vaha usa vakta usI vidhise dI jAtI hai- labhAva yA lAlaca isameM na koI virodha hotA hai aura na kucha SEASUREMESERSEASER bAdhA AtI hai, usI prakAra saMsAraroga [le0-bAbU dayAcandrajI goyalIya bI. e. ] yA karmarogako dUra karaneke bhI aneka sAdhana AkAMkSA manuSyako svargameM avazya le jA aura upAya hote haiM aura jinakA aneka prakArase sakatI hai, paraMtu vahA~ rahaneke lie manuSyako apane manako sarvathA svargIya padArthoMkI ora kara dava lagA denA cAhie; kAraNa ki lAlaca manuSyako apanI apanI samayakI sthitike anusAra jisa apanI ora khIMcatA hai, pavitratAse apavitratAkI jisa upAyakA jisa jisa rItise prayoga ora le jAtA hai aura AkAMkSAse vAsanAkI karanA ucita samajhate haiM usakA usI rItise ora manako AkarSita karatA hai / jaba taka prayoga karate haiN| unake isa prayogameM kisI jJAnameM vizuddhi aura vicAroMmeM pavitratA nahIM prakArakA virodha yA bAdhA upasthita honekI ho jAtI, AkAMkSAkA sthira rahanA kaThina saMbhAvanA nahIM ho sktii| inhIM saba bAtoM haiM / AkAMkSAkI prArambhika avasthAmeM lobha ra prabala hotA hai aura zatru samajhA jAtA hai, para mUlAcArake vidvAn AcArya mahodayane, ' parantu smaraNa rahe isI apekSA yaha zatru hai apane Upara ullekha kiye hue vAkyoM dvArA, ' ki jisako yaha lubhAtA hai vaha svayaM apanA acchA prakAza DAlA hai aura aneka yukti- " I bhAra anaka yukta zatru hai| paraMtu isase manuSyakI nirbalatA aura yomeM jainatIrthaMkaroMke zAsana-bhedako bhale prakAra apavitratAkA patA lagatA hai, isa apekSA pradarzita aura sUcita kiyA hai| ise manuSyakA mitra aura Atmika unnatike AzA hai ki isa lekhako paDhakara sarva lie Avazyaka samajhanA cAhie / burAIko sAdhAraNa jainI bhAI, tattvavabhatsajI aura dUra karane aura bhalAIko grahaNa karaneke anya aitihAsika vidvAn, aitihAsika kSetrameM, .. ' udyogameM yaha sAtha rahatA hai / kisI burAIko sarvathA dUra karaneke lie yaha Avazyaka hai kucha nayA anubhava prApta kareMge aura sAtha hI ga aura sAtha hA ki vaha burAI sApha jAhira ho jAya aura isa bAtakI khoja lagAya~ge ki jainatIrthaMkaroMke yaha kAma arthAt burAIko jAhira kara denA zAsanameM aura kina kina bAtoMkA paraspara lubhAva yA lAlacakA hai| bheda rahA hai| ___ lobha usa vAsanAko bhar3akAtA hai jisa ko manuSyane apane vazameM nahIM kiyA hai aura jaba taka vaha use vazameM nahIM kara legA For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAHABHARAMAITHILIATILLI lubhAva yA lAlaca / 333 taba taka barAbara lobha manuSyako dabAtA AkAMkSA isa bAtako sUcati karatI hai rahegA / apavitratA para lobhakA asara hotA ki manuSyane kucha unnati kI hai aura isa hai| pavitratA para lobhakA vaza nahIM cltaa| lie vaha phira nIce gira sakatA hai| isI _ bhAvakA nAma jo phira manuSyako U~cese nIce ___ lobha usa samaya taka AkAMkSAyukta utAra lAtA hai, lAlaca yA labhAva ( TemptmanaSyake mArga bAdhaka rahatA hai jaba hai| manaSyako labhAnevAlI cIja taka ki vaha IzvarIya jJAnake saMsArameM prave- apavitra vicAra aura indriyoMke bhoga vilAnahIM pAtA / vahA~ pahu~ca kara lobha usakA soMkI icchAyeM hotI haiN| yadi hRdayameM kAmapIchA nahIM kara sakatA / jaba manuSyako kI icchA nahIM hai to lAlacakA kucha asara AkAMkSA utpanna hone lagatI hai tabhIse vaha nahIM ho sakatA / lAlaca manaSyake bhItara haiM lubhAyA jAne lagatA hai / AkAMkSA manuSya- na ki bAhara / jaba taka manuSyako isa bAtakI burAI aura bhalAI donoMko pragaTa kara kA anabhava nahIM ho jAtA lAlacakA samaya detI hai ki jisase manuSyako apanI vAstavika baDhatA jAtA hai| jaba taka manuSya bAharI dazAkA hAla mAlUma ho jAya; kAraNa ki jaba 1 cIjoMse yaha samajha kara bacatA rahatA hai ki jo yaha samayaka / manuSya apanakA acchA taraha nahA lAlaca inameM hai aura apanI apavitra vAsajAna letA, apanI burAI bhalAIko nahIM nAoMko nahIM tyAgatA, taba taka usakA samajha letA, taba taka vaha apane Upara jaya lAlaca baDhatA jAya Upara jaya lAlaca bar3hatA jAyagA aura usakA patana nahIM prApta kara sakatA / jo manuSya viSaya hotA rhegaa| jaba manuSya isa bAtako spaSTa vAsanAAmeM lipta ho rahA hai usake viSaya- rUpase dekha letA hai ki varAI mere aMdara hai meM yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha nIce- bAdA nadI taba vaha unnati kara sakegAkI ora lubhAyA jA rahA hai| kAraNa ki lubhAva hI isa bAtako pragaTa kara rahA hai ki zIghra apanI lobhakaSAya para pUrNa jaya prApta vaha uccAvasthAke lie udyoga kara rahA hai| kara skegaa| viSayalampaTatA usI manuSyameM hotI hai lAlaca duHkhamaya hai paraMtu yaha nitya nahIM jise abhI AkAMkSA bhI utpanna nahIM huI hai| hai| yaha kevala nIcese Upara jAnekA mArga use kevala bhogavilAsoMkI icchA hai aura hai| jIvanakI pUrNatA AnaMdamaya hai duHkhamaya vaha unhIMkI prAptise prasanna hotA hai / aisA nahIM / lobha nirbalatA aura parAjayake sAtha manuSya nIcekI ora nahIM lubhAyA jA sakatA; rahatA hai, paraMtu manuSya zakti aura vijayake kAraNa ki vaha giregA kyA, abhI apane lie hai| duHkhakI upasthiti isa bAtakA sthAnase uThA bhI nahIM hai cihna hai ki unnati kI jAya / jo manuSya 9 lAlaca ghaTa jA vahata For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 TAImmummam jainhitaissii| ARTISTITUTINE nitya prati apanI AkAMkSAoMko bar3hAtA hai cAhie ki kisa taraha usakI utpatti huI vaha kabhI yaha khyAla nahIM karatA ki lobha aura kisa taraha use dUra kiyA jA sakatA hai / para kabhI vijaya nahIM prApta kI jA sktii| manuSyakI kaSAyeM jitanI tIvra hotI haiM,utanA vaha apane Upara vijaya prApta karaneke lie hI bhayaMkara use lAlaca hotA hai aura jitanA dRr3ha saMkalpa rakhatA hai / burAI para santoSa gaharA manuSyakA svArtha aura abhimAna hotA kara lenA apanI parAjayako svIkAra kara hai, utanA hI prabala usakA lobha hotA hai| lenA hai aura usase sUcita hotA hai jo yuddha yadi manaSya satyake jAnanekA icchuka hai apanI vAsanAoMke viruddhameM kiyA gayA thA to use pahale apane Apako jAnanA caahie| use chor3a diyA hai, bhalAIko tyAga diyA hai yadi apane Apako jAnanekA udyoga karate aura burAIko grahaNa kara liyA hai| samaya apanI truTiyA~ athavA apane avaguNa jisa taraha utsAhI manuSya vighnabAdhA- pragaTa hoM, to unase ghabarAnA nahIM cAhie oMkI paravA nahIM karatA kiMtu sadA una para kitu unakA hRdayasa maTA kiMtu unakA hRdayase svAgata karanA caahie| vijaya prApta karanekI dhunameM lagA rahatA hai unake pragaTa honese use apanA jJAna usI taraha niraMtara AkAMkSA rakhanevAlA manuSya hogA aura apanA jJAna honese AtmAko lobhase lubhAyA nahIM jAtA, kiMta isa bAtakI saMyama aura iMdriyadamanameM subhItA hogaa| johameM rahatA hai ki kisa tarahase apane jo manuSya apanI bhUloM aura truTiyoMko manakI rakSA kare / lubhAyA vahI jAtA hai jo pragaTa hote nahIM dekha sakatA, kiMtu unheM sabala aura surakSita nahIM hotaa| chipAyA cAhatA hai, vaha satyamArgakA anu manaSyako ucita hai ki lobha lAlacake gAmI nahIM ho sakatA / usake pAsa lAlacako bhAva aura arthapara acchI tarahase vicAra kare; parAjita karaneke lie kAphI sAmAna nahIM hai| kAraNa ki jaba taka usakA acchI taraha jo manuSya apanI nIca prakRtikA nirbhaya jJAna prApta nahIM kiyA jAyagA, taba taka usa hokara sAmanA nahIM kara sakatA vaha tyAgake para jaya prApta nahIM kI jA sakatI / jisa U~ce patharIle zikhara para nahIM car3ha sakatA / taraha buddhimAn senApati virodhI dala para lubhAye jAnevAle manuSyako yaha jAnanA AkramaNa karanese pahale zatrukI senAkA pUrA cAhie ki vaha svayaM apaneko lubhAtA hai, pUrA hAla jAnanekA udyoga karatA hai, usI usake zatru usake bhItara haiN| cApalUsa jo use taraha jo manuSya lobhako dUra karanA cAhatA hai bahakAte haiM, tAne jo use dukha dete haiM aura use isa bAta para pUrNa rUpase vicAra karanA zole jo jalAte haiM, ve saba usa ajJAnatAke For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhakA upaay| 335 bhItarI kSetrase nikalate haiM jisameM vaha aba dhIre apane Atmika zatru para vijaya prApta taka rahA hai| yaha jAna kara use isa bAtakA kara legA aura aMtameM use satyakA jJAna nizcaya honA cAhie ki majhe barAIpara vijaya ho jAyagA / zatru kauna hai ? hamAre hI kAma, prApta karanA hai| svArtha aura abhimAna hamAre zatru haiM / yadi / inheM naSTa kara diyA jAya, to burAI bhI naSTa jaba manuSya khUba lubhAyA jAya to use ' ho jAtI hai aura bhalAI pUrNa kAMti aura prabhAzoka nahIM karanA cAhie kiMtu harSa manAnA ke lAtha pragaTa ho jAtI hai / * cAhie ki isase usakI zaktikI parIkSA hotI hai aura usakI nirbalatA pragaTa hotI hai| jo manuSya apanI kamajorIko ThIka Prastavasthaaicanteedsanileoteastuvsauga ThIka jAnatA hai aura usako mAnatA hai, vaha zaktike prApta karanemeM Alasa na kregaa| sukhakA upAya hai sharnerrormergraEArgengrnar marwarrants ___ mUrkhajana apane pApoM aura apanI traTi (le0-bAbU jugalakizorajI mukhtAra / ) yoMke lie dUsaroMko doSa diyA karate haiM, paraMtu satyake premI apane Apako doSa diyA jagake padArtha sAre, karate haiM / apane cAlacalanakI jimmevArI manu- varte icchAnukUla jo terii| pyako apane Upara lenI cAhie aura yadi to tujhako sukha hove, para aisA ho nahIM sktaa| kabhI gira jAya, to yaha kabhI na kahanA (2) cAhie ki yaha cIja athavA vaha cIja, yaha kyoMki pariNamana unakA, manuSya athavA vaha manuSya doSake bhAgI haiN| zAzvata unake adhIna hI rhtaa| dUsare loga hamAre lie adhikase adhika yaha jo nija adhIna cAhe, vaha vyAkula vyartha hotA hai| kara sakate haiM ki ve hamArI burAI athavA (3) bhalAIke pragaTa honeke avasara upasthita kara isase upAya sukhakA, deveM, kiMtu ve hameM acche yA bure nahIM saccA, svAdhIna vRtti hai apnii| banA skte| rAga-dveSa-vihInA, kSaNameM saba duHkha haratI jo // - pahale pahale lobha bahuta tIvra hotA hai aura usake dabAnemeM bar3I kaThinAI mAlUma * jemsa elanakI From Passion to Peace hotI hai / paraMtu yadi manuSya dRr3ha banA rahe nAmaka pustakake Temptation zIrSaka nibaMdhakA aura usake bahakAvemeM na Ave, to vaha dhIre bhASAnuvAda / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina lekhaka aura paMcataMtra | (gatAGkakI pUrti | ) le0 - bAbU motIlAlajI jaina bI. e. / koja gArTanane isa paMcAkhyAnakA hI laiTina nAma 6 TaiksaTa simplisiara ' arthAt ' saralAvRttiM ' rakkhA thA aura isa graMthako eka prAcIna bauddha graMthakA kisI brAhmaNadvArA kiyA huA rUpAntara samajhA thA / isa saralAvRtti aura prAcIna taMtrAkhyAyikAmeM itanI adhika bhinnatA hai ki hama ise eka sarvathA nayA graMtha kaha sakate haiM jo taMtrAkhyAyikAke AzayakoM lekara likhA gayA hai / nissaMdeha yaha graMtha kisI rAjA yA usake maMtrIkI AjJAse likhA gayA hogA / usa rAjA yA maMtrIko usa samaya jo paMcataMtra pracalita thA usakI eka naI AvR ttikI AvazyakatA huI hogI / sarAvRttike kartA ne apane graMtha meM prAcIna graMthakI adhikAMza kathAoM ko zAmila kiyA aura bahutasI naye DhaMgakI naI kathAyeM apanI orase bar3hA diiN| isake sivAya usane kAmaMda kIya nItisArase bhI - jisakA taMtrAkhyAyikAke kartAko patA bhI na thA - bahuta kucha uddhRta kiyA / yahA~ para yaha bAta dhyAna dene yogya aura uttara-paAvRttike kartAne 1 bhASA zcima bhAratIya saMkSipta 1 Textus Simplicior. 2 jisakA pATha sarala ho arthAta jo bahuta pecIdA aura alaMkRta na ho| prAcIna gadya-pAThakA kevala anuvAda kiyA athavA usako saMkSepameM likha diyA, parantu saralAvRttike kartAne apanA graMtha eka naye DhaMgase aura eka naI zailIse likhA / vaha U~cI zreNIkA kathAkAra haiM, jo yaha jAnatA hai ki zrotAoM athavA pAThakoMko manovinoda dvArA kisa taraha upadeza diyA jA sakatA hai; aura usane apanI ora se jo kathAyeM bar3hAI haiM ve paMcataMtra ke samasta kathA-saMgraha meM sarvottama haiM / prAcIna AvRttiyoMmeM cauthe aura pA~caveM taMtra bahuta hI saMkSepameM diye haiM; saralAvRttike kartAne, jisake nAmatakakA patA nahIM hai, unako bar3hA kara pahale tIna taMtroM ke bahuta kucha samAna kara diyA / yaha kAma usane isa taraha kiyA hai| usane tIsare aura cauthe taMtroMkI aura prAcIna pA~cave taMtrakI, - jisameM do kathAyeM pIche se milAI huI jAna par3atI haiM- kathAoM ke kucha aMzoMko nikAla kara unakI jagaha para eka sarvathA naI kathA rakha dI, jisameM vyApaka kathAke sivAya gyAraha avAntara kahAniyA~ aura haiM / isa AvRttikA prAyaH ThIka ThIka jJAna kevala kIlahArna aura bulharake saMskaraNase ho sakatA hai, jo bambaIkI saMskRta sIrIja ke pahale, tIsare aura cauthe akroMmeM prakAzita For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina lekhaka aura pNctNtr| 337 huA hai / parantu ina donoM vidvAnoMko kevala durbhAgya samajhanA cAhie ki mujhe ina eka hastalikhita prati prApta huI thI aura yaha pratiyoMke dekhanekI AjJA na milI / maiM prati bhI prAcIna na thI aura usameM kamase kama dAveke sAtha kaha sakatA hU~ ki paMcataMtrakI ATha kathAyeM pIchese jor3I huI thiiN| isa bhinna bhinna AvRttiyA~ itanI kisIne bhI nahIM saMskaraNakA san 1884 I0 meM labaviga dekhIM jitanI maiMne dekhI haiM / yadi pATana phrigane jarmana bhASAmeM aura san 1885-79 aura ahamadAbAda ityAdikI pratiyA~ mere I0 meM eca. jI. bAna Dara vAlsane DacabhASA- pAsa parakSiAke lie bheja dI jAya, to maiM meM anuvAda kiyaa| thor3e hI samayameM isa prasiddha graMthake itihAsameM isa AvRtti ( saralAvRtti ) kI bahatasI ina pratiyoMkI upayogitAko dikhAneke hastalikhita pratiyoMkI maiMne parIkSA kI aura yogya ho jAU~gA / sArvajanika saMsthAoM unake pAThameM bahuta aMtara paayaa| naI prati- aura bhAratIya tathA yUropIya vidvAnoMdvArA milI yoMke taiyAra karanemeM prAcIna ( hastalikhita) huI aneka pratiyoMkA jo upayoga maiMne kiyA pratiyoMse bAra bAra nakala karanI paDI hai hai vaha siddha karatA hai ki maiM aisI sahA aura milAna karanA par3A hai, isa lie prAcIna yatAkA pAtra hU~ aura merI khojoMse pratiyA~ jIrNa ho gaI haiM / jaina vidvAnoMkA janasAhityako ra jainasAhityakI khyAtimeM bahuta vRddhi kartavya hai ki ve apane saMpradAyake eka huI hai| atyanta saphala lekhakake upakArakA 'saralAvRtti' ne bar3I bhArI saphalatA badalA cukAneke lie isa AvRtti prApta kI / isake bAda paMcataMtrake jitane rUpA(saralATatti ) kI uttama aura prAcIna ntara hue-cAhe ve jainoMne athavA hinduoMne, prattiyoMkI-aisI pratiyoMkI jinameM prazi- sAdhuoMne athavA zrAvakoMne likhe hoM aura sti ho-khoja kareM; tabhI yaha saMbhava cAhe gujarAtameM, mahArASTrameM, dakSiNameM, brahmAmeM hogA ki lekhakake nAma aura samayakA athavA naipAlameM likhe gaye hoM ve saba yA to patA lagAyA jAya aura 'saralAtti' saralAvRttike AdhAra para hI likhe gaye yA jaise bhadde aura anupayukta nAmako dUra unake likhanemeM isa AvRttise bahuta sahAyatA kara diyA jAya / nissaMdeha aisI hasta- lI gaI / likhita pratiyA~ aba bhI maujUda hoNgii| samaya-kramase saralAvRttike pazcAt jaina___ pATana aura ahamadAbAdake upAzrayoMmeM muni pUrNabhadra sUrikI AvRttikA nambara hai| aba bhI paMcAkhyAnakI bahuta sI pratiyA~ mau- unhoMne apanA graMtha san 1199 I0 arthAjUda haiM, parantu isako jainasAhityakA t saMvat 1255 meM likhA thaa| unhoMne For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmuTURAImamIIIIRAM 338 apanI prazastimeM likhA hai ki eka rAja-maMtrI- lAkara nirmANa kI gaI haiN| unameMse kucha mane unako prAcIna zAstra paMcataMtrakI, jo noraMjaka haiM kyoMki unameM naI kathAyeM bhI 'vizIrNa karNa' ho gayA thA, saMzedhita likhI gaI haiM / ina mizrita AvRttiyoM se AvRtti taiyAra karanekI AjJA dI / ve Age eka AvRtti ke kucha aMzakA anuvAda yUnAnI calakara likhate haiM ki unhoMne yaha kAma bhASAmeM eka yUnAnI vyApArI DaimaiTrIosa bar3I sAvadhAnIke sAtha kiyA aura graMthakA gelenosa dvArA ho cukA hai| yaha vyApArI kevala saMzodhana hI na kiyA, kintu usameM san 1786 I0 meM kalakattA gayA thA aura naI bAteM bhI baDhAI / unake graMthakI dhyAna- vahA~para brAhmaNoMke sAtha rahakara unake darzanapUrvaka dekha-bhAla karanese aura graMthoMkA milAna zAstra aura sAhityakA adhyayana karatA rahA karanese mAlUma hotA hai ki unakA kathana aura usane apanI mRtyu taka, jo san sarvathA ThIka hai| pUrNabhadrane mukhyataH saralA- 1883 I0 meM huI, kaI saMskRta graMthoMkA vRttiko taMtrAkhyAyikAke sAtha milA diyA, anuvAda apanI mAtRbhASAmeM kiyA / parantu unhoMne inase prAcIna graMthoMkI bhI dekha bainaphekA jarmana anuvAda ( 1858 I0), bhAla avazya kI hogI, kyoMki unake graMthakA I. lAseraukA phreJca anuvAda ( 1871 I0), pATha kaI sthAnoMmeM kevala pahalavI anuvAda AI pijjIkA iTAliyana anuvAda (1896 athavA somadevakRta saMkSipta AvRtti athavA I0), aura eca. rasamussenakA Deniza anuvAda kSemendrakI AvRttise hI milatA hai / isake (1893I0)ye saba kojagArTanake bhraSTa pAThase sivAya unhoMne solaha kathAyeM apanI aura kiye gaye haiM, aura zimiTakA jarmana anuvAda se bar3hA dIM / cUMki mujhe kaI ati prAcIna (1901 I0 .) pUrNabhadrakI AvRttike do aura alabhya hastalikhita pratiyoMke dekha- rUpAntaroMke AdhAra para huA hai| nekA saubhAgya prApta huA thA, isa lie maiM maiM yahA~para atyanta prAcIna jaina Ava. apane paMcataMtrameM aisA pATha deneko samartha huA ttiyoMke saMskRta rUpAntaroM aura unase mila hU~ jo svayaM graMthakartAke likhe hue pAThase kara banI huI mizrita AvRttiyoMke viSayameM bahuta hI milatA julatA hai| mere isa graMtha- kucha kahanA nahIM caahtaa| ina rUpAntaroMmeM kA a~garejI anuvAda pAla elamara morane kaI saMkSipta AvRttiyA~ haiM aura eka aisA kiyA hai aura vaha hAravarDa orieMTala sIrI. saMgraha bhI hai jisameM mUla (vyApaka ) kathAko jameM prakAzita hogaa| nikAla kara kevala ve hI kathAyeM phuTakara rUpameM paMcAkhyAnakI bahutasI hastalikhita pratiyA~ likhI huI haiM, jo mUla kathAke aMtargata haiN| jo uttara-pazcima bhAratavarSameM pracalita haiM sa- jainagraMthAvalI, pRSTha 225, naM. 79 ke ralAvRtti aura pUrNabhadrake pAThoMke aMzoMko mi* anusAra paMcAkhyAna-tAroddhAra nAmaka eka For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHARMATIALA M ILITARA jaina lekhaka aura paMcataMtra / 339 graMtha hai, jisameM 3700 zloka haiM / yadi kyoMki isa graMthakI bhASA prAcIna gujarAtI hai koI mahAzaya mujhe isa graMthakA kucha hAla jisameM yatra tatra mAravAr3I zabdoMke rUpa bhI likha bhejeM athavA isakI eka prati mere pAsa milate haiM / usane mUlakathAko chor3akara dekhaneke lie bheja deM, to maiM unakA bar3A aMtargata kathAoMko eka eka karake likha AbhAra maanuuNgaa| diyA hai| pratyeka kathAke zIrSaka para saMskRtaparantu jainoMne kevala saMskRtameM hI paMcA- kA eka kathA-zloka hai / cUMki inameMse khyAnakI AvRttiyA~ nahIM likhIM-jinheM bahutase zloka azuddha haiM aura unakA artha kevala 'ziSTa' ( vidvAn ) hI samajha sakate haiM- bhI unake nIce dI huI kathAoMke upayukta kinta unhoMne isa graMthakA pracAra sarvasAdhA- nahIM hai, isase jAna par3atA hai ki graMtharaNa janatAmeM bhI unakI mAtRbhASA dvArA kato vidvAn na thA / isa lie usane ve kiyA / pUnAkI Daikana-kAlija-lAibrerIke kathAyeM bhI ( jinakI saMkhyA 27 hai ) de aura kalakattAkI saMkRta-kAlija-lAibrerI- dI haiM, jo saralAvRtti athavA pUrNabhadrakI ke bahamUlya hastalikhita graMthoMke saMgrahoMmeM kaI AvRttimeM haiM / hA~, inameMse adhikAMza kathAAvRttiyA~ 'dezIbhASAoM meM haiN| ye saba oMkA rUpa badala diyA gayA hai aura nissaMAvRtiyA~ aura inhIMke sAtha ina pustakAla- daha isA rUpama va hIke sAtha kAla- deha isI rUpameM ve usa samaya uttara gujarAtayoMkI paMcAkhyAna aura paMcataMtrakI anya sabhI kI janatAma janazrutiyoMke AdhAra para pracahastalikhita pratiyA~ mere pAsa parIkSAke lie lita hoMgI, aura nissaMdeha yaha eka aisI AgaI thIM / isa parIkSAke pariNAma ye haiM:- bAta hai, jisase isa graMthakA mUlya bahuta bar3ha gayA hai| Daikana kAlijake san 1885 I0 ke Daikana-kAlija-lAibrerIke do aura hasta741 naM0 ke graMthameM kathAoMkA eka saMgraha likhita graMthomeM, jinakA naM0 424 ( san hai, jisakA nAma paMcAkhyAnavArtika, athot 1879-80 I0 ) aura 289 (san paMcAkhyAnakI TIkA athavA anuvAda hai| 1882-3I.)hai eka jaina vidvAn yazodhIrayaha graMtha bar3e mahattvakA hai, kyoMki isameM kRta paMcAkhyAna hai| kartA kA nAma sacI22 naI kathAyeM haiM, jinameMse kucha kathAyeM patrameM yazodhara likhA hai, jo azuddha hai| paMcataMtrakI eka marAThI AvRttimeM, yaha graMtha saralAvRtti aura pUrNabhadrakI AvRttidakSiNa-bhAratakI eka AvRttimeM aura eka kA mizrita anuvAda hai| anuvAdakI bhASA naipAlI AvRttimeM bhI milatI haiN| isakA prAcIna gujarAtI hai| yaha anuvAda gadyameM hai kartA avazya eka jainazrAvaka hogA, jo aura isakI lekhana-zailI paMcAkhyAna vArtikakI gujarAtameM mAravAr3akI sImA para rahatA hogaa| zailIse bahuta acchI hai| kaI sthAnoM para For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 mmmmmmmmmom jainhitaissii| yazodhIrane prAcIna kAzmIrI AvRtti arthAt kartAkA nAma taka nahIM diyA, kintu kartAtaMtrAkhyAyikAsa bhI kAma liyA hai| ke nAmake sthAnameM kevala 'zrIguNamerusari Daikana-kAlijake do hastalikhita graMthoMmeM -ziSya' likhA hai| (naM031, san 1898-9 aura naM0 288 ratnasundarane mukhyataH saralAvRttike AdhAra san 1882-3 ), kalakattAkI lAibrerIke para apanA graMtha likhA hai aura usameM do eka hastalikhita graMthameM, aura eka aura kathAyeM aura bar3hAI haiM, jo vaccharAja aura hastalikhita graMthameM, jo mujhe mere eka jainadha- meghavijayakI AvRttiyoMmeM bhI milatI haiM / mAnuyAyI mitrane diyA thA, prAcIna gujarAtI kalakattekI vistRta AvRttimeM tIna kathAyeM bhASAmeM likhI huI paMcataMtrakI tIsarI AvRtti aura dI haiM, jo anya jainagraMthoMmeM bhI mila. milatI hai| isa AvRttike kartA guNameruke neke kAraNa prasiddha haiM / ye kathAyeM isa graMthake ziSya jainamuni ratnasundara haiM / yaha graMtha kathAmukha arthAt prastAvanAmeM likhI haiM / caupAiyoM aura dohoMmeM likhA hai aura isakA uparyukta kaviyoMke samAna dezI bhASAke nAma kathA-kallola hai / ratnasundara, kaviyoMkA eka samudAya aura bhI thaa| baccharAja, jinakA nAma kevala kalakattAke graMthameM jinhoMne apanA paMcAkhyAna-caupaI saMvat diyA hai, pUrNimA-pakSa gacchake the aura 1648 ( arthAt san 1991-92 ) meM unhoMne apanA graMtha saMvat 1622 meM aha. likhA thA, isI samudAyameM the| ve tapamadAbAdake pazcimameM sAnanda grAmameM likhA thaa| gacchake the aura ratnacandra ke ziSya the, jinake unhoMne likhA hai ki maiMne yaha graMtha ' guruke saMbaMdhoM baccharAjane likhA hai ki ve pavitra prasAdase ' likhA hai| aura sundara bhajanoMkA pracAra kara rahe the| ina graMthoMke AdhArapara hama aba yaha baccharAjane apanA graMtha ratnasundarake graMthake manojJa bAta kaha sakate haiM ki jainasAdhuoM- AdhAra para likhA hai; kyoMki unakA graMtha meM eka samadAya aise kaviyoMkA ho gayA ratnasundarake graMthase bahutase aMzoMmeM aura hai jinhoMne apanI dezI bhASAoMmeM kavitA chaMdoMke antyAnuprAsoMmeM milatA hai; parantu kI hai| kalakatteke graMthameM saMzodhita aura unake graMthameM ratnasundarake granthase 16 kathAyeM saMvardhita pATha hai; kadAcit yaha ratnasundara- adhika haiN| ke kisI ziSyakA likhA huA hai / isa baccharAjake graMthakA ucita satkAra huaa| graMthakI prazastimeM ratnasundarakI bahuta kisI kavine, jisake nAmakA patA nahIM hai, prazaMsA kI gaI hai, parantu dUsare graMthoMke pATha- usakA anuvAda saMskRta-padyameM kiyA / durbhAmeM itanI namratA prakaTa kI gaI hai ki unameM gyavaza mujhe yaha anuvAda nahIM mila sakA For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AABHILARIATIMILAIMILAILE jaina lekhaka aura paMcataMtra / 341 hai, parantu usakA kucha aMza eka aura saMskRta paMcAkhyAnakA eka anuvAda aura bhI hai jainagraMtha, arthAt meghavijayakRta paMcAkhyAnameM jo navIna gujarAtImeM haiM aura jisake kartA milA hai / meghavijaya tapagacchake the aura ke nAmakA patA nahIM hai| isake tIna pATha unhoMne apanA graMtha saMvat 1716 ( arthAt milate haiM, jinameMse do lItho ( pattharake 1659-60 I0 ) meM navaraMga-nagarake bAla- chApe ) ke chape hue haiM aura eka TAipase koMko upadeza deneke lie likhA thaa| unake chapA huA hai / ye kramase 1832-3, graMthameM saba kathAyeM ve hI haiM jo baccharAjake 1840 aura 1882 ke chape hue haiN| graMthameM milatI haiN| kevala aMtara yaha hai ki isa bAtakA koI pramANa nahIM hai ki isa meghavijayane apane graMthake aMtameM ratnapAlakI anuvAdakA kartA jainadharmAnuyAyI thA; parantu kathA bar3hA dI hai| isa kathAke anya rUpAntara usane jisa pAThakA anuvAda kiyA hai somanandanakRta ratnapAlakathAmeM, jo lagabhaga vaha jaina Attike donoM atyanta saMvat 1503 meM likhI gaI thI, aura dharma- prAcIna saMskRta pAThoMkA mizraNa hai / / kalpadruma (dvitIya sarga, 4 the aura 5 ve aba gujarAtase mahArASTrakI ora apanI zloka ) meM bhI milate haiM / meghavijayane isa dRSTi pherie / mahArASTrameM paMcAkhyAnake saMskRkathAko saMskRta chaMdobaddha anuvAdase liyA ta aura marAThIke kaI rUpAntara milate haiN| athavA usako svayaM likhA, isa bAtakA patA ye saba yA to paMcAkhyAnakI donoM usa samaya taka nahIM laga sakatA jaba taka atyanta prAcIna jaina AvRttiyoMke AdhAra ki kahIM vaha AvRtti na mila jaay| para likhe gaye haiM athavA unake zabdazaH ___ paMcAkhyAnakI eka aura jaina AvRtti hai, anavAda haiN| jo nirmala zrAvakakI likhI huI hai / isa ina rUpAntaroMmeM ananta nAmaka kisI AvRttikI eka prati mujhe mere eka jaina vaiSNava brAhmaNakA eka saMskRta rUpAntara hai| dharmAnuyAyI mitrane bhejI hai| usameM kevala kartAne prastAvanAke zlokoMmeM apane Apako prathama taMtrakA adhikAMza hai; parantu yaha aMza nAgadeva bhaTTakA ziSya batalAyA hai| nAgabhI pA~ca taMtroMmeM vibhAjita hai / isa graMthakI bhASA gujarAtI nahIM kintu vrajabhASA hai aura " deva bhaTTa kaNvake vedAnuyAyI saMpradAyake the / saMpUrNa graMtha chadobaddha hai| parantu caki isa anantane apane graMthakA nAma kathAmRtagraMthameM kaI jagaha gujarAtI mahAvire aura nidhi arthAt kathArUpI amRtakA samudra rakkhA kriyAoMkA gujarAtI rUpa AyA hai, isa hai, parantu yaha grantha asalameM saralAvRttikA lie yaha spaSTa hai ki isakA kartA eka bahuta saMkSipta aura nikammA rUpAntara gujarAtI thaa| hai| kartAne jahA~ kahIM mUla graMthake Azayako For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B ALLIALITAIHITTOTHARAMINATIBITALAIMERA tiSI 342 Tumnturnima badalA hai vahIM apanI nikammI rucikA pari- nirmala pAThakako saMskRtakA bodha bahuta thor3A thaa| caya diyA hai| yaha graMtha mUla jainagraMthase isI lie unhoMne paMcAkhyAnakI kathAoMko usa bahuta nimna zreNIkA hai| ___ rUpameM diyA hai jisa rUpameM ve janatAmeM pracalita ___ eka aura saMskRta rUpAntara hai, jisake thIM, aura jaina AvRttiyoMmeM jo rUpa diye haiM kartA rAmacandra vaiSNava haiN| yaha graMtha apUrNa unako chor3a diyA hai / tathApi unhoMne jaina hai| isakI prazasti rAmacandrake putra vasudevane AvRttiyoMke AdhAra para apanA graMtha likhA hai saMvat 1830 arthAt zak 1695 meM likhI aura saMbhava hai ki unhoMne paMcAkhyAnakI sarva thii| yaha graMtha saralAvRttike pahale aura pA~ca- sAdhAraNameM pracalita jainakathAoM jaise upaveM taMtroMko aura dakSiNI paMcataMtrake--jisakA ryukta paMcAkhyAna vArtikase bhI sahAyatA ullekha Upara ho cukA hai-cauthe aura pA~caveM lI ho; kyoMki unakI kaI kathAyeM jo paMcAtaMtroMko milA kara likhA gayA hai| khyAnake prAcIna saMskRta rUpAntarameM nahIM mi prAcIna marAThI bhASAke rUpAntaroMmeM latI haiM, paMcAkhyAna vArtikakI kathAoMse eka rUpAntara hai jisake kartAke nAmakA milatI julatI haiN| patA nahIM haiN| isa rUpAntarakI do AvRtti- yahI bAta nimna likhita AvRttiyoMke viyA~ milatI haiN| ina donoMmeM saMskRtake zloka SayameM, jo dakSiNabhArata, naipAla aura brahmAhaiM jinameMse kucha marAThI anuvAdasahita haiM AdimeM milatI haiM, satya hai| aura kucha binA anuvAdake haiM / yaha graMtha uttara-pazcima-bhAratIya saMkSipta AvRttiko donoM * atyanta prAcIna jaina rUpAntaroMkA jo saMbhavataH eka vaiSNavakI kRti hai, jainamizrita anuvAda hai / isa graMthakI eka paMcAkhyAnake bhinna bhinna rUpAntaroMne uttara-pa. AvRttiko zaka 1829 meM vinAyaka lakSma- zcimase bahiSkRta kara diyaa| parantu isakI Nane induprakAza presa bambaI dvArA mudrita eka prati, jisameM bahutasI azaddhiyA~ thIM aura mahArASTra-kavi-sIrIjake 35 veM aMkase lekara kaI sthAnoMpara pATha chUTA huA thA, dakSiNa 46 veM aMka taka prakAzita kiyA thaa| bhAratameM AI aura yahA~para usakI bahutasI ___ eka bhAgavatane, jinakA nAma nirmala pratiyA~ aura anuvAda hue jo aba bhI milate haiN| pAThaka thA, prAcIna marAThI bhASAmeM eka ye anuvAda tailaMga, kannaDa, tAmila, malayAlama chaMdobaddha AvRtti likhI thI / isa AvRttikI aura moDI (?) bhASAoMmeM haiM; aura inameM bhI kevala eka prati, jo maiMne dekhI hai, laMdanakI kucha gadyamaya haiM aura kucha chaMdobaddha haiN| abhI iMDiyA Aphisa lAibrerImeM hai / yaha spaSTa hai ki taka ina anuvAdoMkA bahuta kama hAla mAlama * arthAt saralAvRtti aura pUrNabhadrakI aavRtti| huA hai| parantu unameM se kucha to dakSiNI For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAROBICILLI ONILIATURE SE jaina lekhaka aura pNctNtr| HinfINE 343 THINTIN paMcataMtrake saMskRta pAThake AdhArapara likhe gaye kA tAmila graMtha isI marAThI graMthakA zabdazaH haiM aura kucha isa saMskRta aura paMcataMtrake anya anuvAda hai / taMdavarayakA graMtha dakSiNa bhAratapAThoMke mizrita anuvAda haiN| ke skUloMkA sarvapriya graMtha hai aura isakA __inameMse eka AvattikI saMskRta bahuta anuvAda agarejImeM ho cukA hai| nikammI hai| yaha AvRtti dakSiNI paMcataMtra mere pAsa eka hastalikhita graMthakI eka aura tAmilake eka athavA kaI pAThoMke melase prati aura bhI hai / isa pratike svAmI kAzIlikhI gaI hai / isa AvRttikA patA nivAsI eka brAhmaNa haiM / isa pratikI mUla mujhe tADa-patra para likhI huI eka vicitra prati tailaMga lipimeM haiM, ataeva yaha graMtha pratise lagA hai, jise taMjaura nivAsI TI. esa. karnATaka dezameM likhA gayA hogaa| yaha graMtha kuppUsvAmI zAstrIne svargIya adhyApaka vona dharma paMDitakI racanA hai aura apUrNa hai| mana kausakAko pradAna kiyA thA aura jo yaha graMtha saMpUrNa aMzameM nahIM parantu sukhyataH aba laipajigakI yUnIvarsiTI-lAibrerImeM saMgrahIta donoM atyanta prAcIna jaina AvRttiyoMke hai / isa vRttimeM kaI naI kathAyeM haiM, jina- AdhAra para likhA gayA hai| meMse kucha paMcAkhyAnakI bhinna bhinna jaina- eka graMtha aura hai, jisakA nAma taMtrAkhyAna AvRttiyoMmeM milatI haiN| hai, (taMtrakhyAyikA nhiiN)| isa graMthake tIna abbe DyUboisa kRta phreJca bhASAkA paMca- rUpAntara Ajakala naipAlameM milate haiN| taMtra, jo tailaMga, tAmila aura kannaDa bhASAoM- inameM se ekameM jo sabase prAcIna aura mUla kI tIna pratiyoMse milA kara taiyAra kiyA hai kevala kathAkallola hai; dUsaremeM usake gayA hai, isa saMskRta AvRttise bahuta kucha sivAya kucha kathAyeM nevArI (nepAlI ?) meM haiN| samAmatA rakhatA hai| kyoMki kaI vizeSa kathAyeM mAlUma hotA hai ki inameMse pahalA rUpAntara ina donoM hI graMthoM meM milatI haiN| dakSiNase naipAlameM lAyA gayA hai| cUMki unnIsavIM zatAbdImeM taMdavaraya madA- isameM eka sthAna para tArAgoMko devatA mAnA liyarane marAThI anuvAdase eka anuvAda gayA hai, isa lie yaha nizcaya hai ki isakA tAmila bhASAmeM taiyAra kiyaa| yaha marAThI katA jainadharmAnuyAyI thA / anuvAda lIthomeM binA mukhapRSThake chapA brahmA ityAdi pUrvIya dezoMmeM-dakSiNI thA aura dakSiNI paMcataMtra, hitopadeza aura paMcataMtrake tAmila rUpAntarake anuvAdake atidonoM atyanta prAcIna jaina AvRttiyoM, arthAt rikta -kaI graMtha aise haiM, jo paMcataMtrake saralAvRtti aura pUrNAbhadrakI AvRttike melase Azayako lekara likhe gaye haiM / yadyapi ina taiyAra kiyA gayA thaa| taMdavaraya mudAliyara- graMthoMke viSayameM bahuta kama mAlUma hai, parantu / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 mmum jainahitaiSI ve prAcIna jaina AvRttiyoMke prabhAvake samasta bhAratavarSake lie, balki yoM kahie sUcaka haiN| ki eziyA aura yUropake lie atIva mahattvajo kucha isa nibaMdhameM kahA gayA hai vaha kA hogaa| maiMne apanI paMcataMtra viSayaka bahuta hI saMkSepameM hai| isa viSayakA saMpUrNa uparyukta pustakameM yaha bhI dikhAyA hai ki tRtIvivaraNa merI pustakameM milegA, jisakA nAma nAmA, jisakA anuvAda eziyA aura yUro* paMcataMtra, usakA itihAsa aura usakA pakI bhinna bhinna bhASAoMmeM ho cukA hai,zukasaptati bhaugolika vibhAga' hai / yaha pustaka presameM dI (zukabahattarI) nAmaka jainagraMthakA hI anuvAda hai| jA cukI hai| yadi isa pustakake viSayake saMsArameM bhramaNa karanevAle jitane samUce jainasaMbaMdhameM jo kucha isa lekhameM likhA jA cukA graMthoMkA aba taka patA lagA hai unameM yahI hai usase bhI adhika jAnanA ho, to mere graMtha sabase prAcIna hai / jaina vidvAnoMne samaya taMtrAkhyAyikA nAmaka graMthakI prastAvanA samaya para aba taka mujhe jaisI sahAyatA dI dekhanI cAhie / isa graMthakA saMpAdana maiMne hai yadi aisI hI sahAyatA ve mujhe bhaviSyakiyA hai aura yaha lepajigameM hAravarDa ori- meM bhI dete raheM, to mujhe AzA hai ki kathAyaNTala sIrIjake lie chapa rahA hai| sAhityake kSetrameM jainasAhityakA ucca mahattva - yadyapi yaha nibandha bahuta hI saMkSipta hai, nipaTa aMdhoMpara bhI prakaTa ho jAyagA / * tathApi isake dvArA pAThakoMko yaha mAlUma ho jAyagA ki jainakathAsAhityakA samasta vAcakA mA ma vidhikA prAbalya aura daurbalya / bhAratavarSa para kitanA prabhAva thA / pahale isa se: bAtakA mAlUma honA asaMbhava thA, kyoMki le0-bAbU jugalakizorajI, mukhtAra / jainagraMthabhaMDAroM taka yUropIya vidvAnoMkI jIvanakI au dhanakI, pahu~ca na thii| parantu saubhAgyakI bAta hai AzA jinake sadA lagI rhtii| ki Aja kalake jainI usa lAbhako samajhane vidhikA vidhAna sArA, unahIke artha hotA hai // 1 // lage haiM jo unheM apane sarasvatIbhaMDAroM dvArA vidhi kyA kara sakatA hai ? pazcimI aura pUrvI vidvAnoMkI sahAyatA kara- unakA, jinake nirAzatA aashaa| nese hotA hai| yadi jainI isa kAmameM adhika bhaya-kAma vaza na hokara, jagameM svAdhIna rahate jo // 2 // udAratA dikhalAte cale jAya~, to hama AzA * yaha jarmanIke suprasiddha DAkTara juhAnIz2a harTalake eka lekhakA anuvAda hai / pAThakoMko isa lekhake par3hatyake itihAsake darzana hoNge| aisA iti nese yaha bhI mAlUma hogA ki svAdhyAya kise hAsa kevala jainoMke hI lie nahIM, kintu kahate haiM |-anuvaadk| . For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAimIrakA itihAsa / (le0-zrIyuta bAbU supArzvadAsa gupta bI. e.|) kaI aitihAsikoMne vizeSa kara asaMskRtajJa ghaTanAoMkA hAla lipibaddha karate the / jina yaropiyanoMne bhAratavarSake sAhitya para yaha logoMne mahAkavi kalhaNakI rAjataraMgiNI dekhI nindanIya AkSepa kiyA hai ki isake bhaktoMne hai unheM mAlUma hogA ki, usane prathama adhyAisake aitihAsika aMga para kucha bhI dhyAna yameM kisa prakAra itihAsalekhakoMkI prazaMsA nahIM diyA aura unheM sAhitya likhanekA karate hue kaI purAne itihAsavettAoM aura DhaMga mAlUma na thA; parantu unakI yaha sammati lekhakoMkA havAlA diyA hai aura sthAna sthAnaitihAsakI bhinna bhinna samayoMmeM, bhinna bhinna para unake granthoMkI samAlocanA kI hai| kalhaparibhASA honeke kAraNa mAnya nahI ho sktii| Nane vahA~ para jo kucha likhA hai usakA jisa prakAra Adhunika samayameM yUropavAle bhAvArtha yaha hai:-" sacce kaviyoM ( itihAsaitihAsa likhate haiM hamAre pUrvaja usa taraha vettAoM ) kI vaha zakti prazaMsA karane yogya nahIM likhA karate the| jina aThAraha purANoM- hai jo amRtakI dhArAse bhI bar3hakara hai; kyoM ko loga jhUThe kisse kahAniyoMkA bhANDAra ki isIke kAraNa una kaviyoM aura anya kaha kara tiraskRta karate haiM unhIMkA yadi logoMkA zarIra amara ho jAtA hai| prajApatikA aitihAsika dRSTise adhyayana kiyA jAya mukAbalA karanevAle aura sundara grantha likhane aura paramparAgata mithyA kathana jo lekhakoM- vAle kaviyoMke sivA aura kauna aisA hai jo kI ajJAnatAse unameM ghusa gaye haiM unase sAdhAraNakI A~khoMke sAmane bhUtakAlakI ghaTanAnikAla diye jA~ya to prAcIna bhAratavarSake oMkA citra khIMca sakatA hai ! vahI ucca iitihAsake lie bahutasA sAmAna mila sakatA vicAravAlA kavi prazaMsanIya hai jisake zabda hai| harSakI bAta hai ki bhAratIya vidvAnoMkA dhyAna nyAyAdhIzoMke zabdoMkI taraha pUrvakAlika bAtoMisa ora gayA hai aura unake anusaMdhAnoMse ke varNanameM prema aura ghRNA donoMse alaga rahate bhAratake mAthe para akAraNa lage hue kalaMkake haiN| prAcIna rAjAoMke itihAsaviSayaka miTa jAnekI bahuta kucha AzA hai| purAne bar3e bar3e grantha khaNDarUpameM raha gaye haiM; itanA hI nahIM balki, hamAre pUrvaja iti- kyoMki suvratane use apanI choTIsI pustakameM hAsake bar3e premI the aura itihAsakI prasiddha isa prakAra dUMsa diyA hai ki usakA Azaya pakSapAta zUnyatAke sAtha sAmayika aura vigata AsAnIse yAda raha sake / yadyapi usakI For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jainahitaiSI -- pustakakA nAma bahuta nikala gayA hai to bhI yaha kahanA par3atA hai ki viSayake pratipAda nameM usane apanI buddhise kAma nahIM liyA hai / asAvadhAnI ke kAraNa kSemendrakI nRpAvalIkA eka bhAga bhI azuddhiyoMse rahita nahIM hai / maiMne purAne paMDitoMke itihAsaviSayaka gyAraha grantha aura nIla RSikI sammatiyA~ unake nIlamata-purANa meM dekhI haiM / prAcIna prazaMsAviSayaka tathA purAne rAjAoMke dAnapatroM aura mandirasthApanasambandhI lekhoM aura granthoM ko dekhanese bahutasI azuddhiyA~ hala ho gaI haiM / " 1 * kalhaNa ke isa kathana se usakI aitihAsika niSpakSatA, samAlocakapravRtti aura usake pahale itihAsavettAoM aura lekhakoMke astitvakA pUrA patA calatA hai / yadyapi unameM - se kisIkA likhA huA koI grantha abhItaka upalabdha nahIM huA hai, phira bhI yUropIya vidvAnoMko mu~hator3a javAba deneke lie itanA bhI kAphI hai / phira musalamAnoMke naSTa kiye hue hindUgranthasamUhakA parimANa dekhate hue kyA yaha nisandeha rUpase hama nahIM kaha sakate ki hamAre itihAsagrantha bhI samudratala - kI zobhA bar3hA rahe haiM ! yaha smaraNa rakhanA cAhie ki kisI jAtikI kIrti aura maryAdAko naSTa karane kA sabase acchA aura prabhAvo - tpAdaka upAya usake itihAsako tathA zilpa - * Dr. Stein's translation of Raj tarangini. kalAsambandhI granthoMko jala athavA agniko samarpaNa karanA hai / isI dRSTise musalamAnoMne hamAre isa prakArake grantha naSTa kara diye jinakA pariNAma yaha huA ki, hama kalA kauzalavihIna aura apane pUrvajoM ke itihAsase rahita ho gaye; para hamArA saubhAgya hai ki rAjataraMgiNI para aisI Aphata na AI aura hameM itanA likhanekA maukA milA aura sAhasa huA / isa sabandha meM yaha bhI kaha denA anucita na hogA ki purAne pustaka bhaMDAroMkA anusandhAna karanese kauTilya ke arthazA kI taraha kisI advitIya itihAsa granthake bhI nikala AnekI saMbhAvanA hai| anusaMdhAnakartAoMko dhyAna rakhanA cAhie ki hajAroM jainapustakabhaNDAra jinameM adhikatara karnATaka aura rAjapUtAne meM muniyoM ke adhikAra aura mandiroMmeM haiM abhItaka jyoMke tyoM par3e haiM / sambhavataH sAlameM eka bAra ve grantha dhUpameM rakkhe jAneke lie nikAle jAte haiM aura phira naye jAte haiM / sambhava hai ki khoja karane para inabeThanake andara apane purAne sthAnapara rakha diye meMse rAjataraMgiNIkI taraha jisakA sa bhAga san 1417 se 1486 takakI rAjanItika ghaTanAoMkA varNana karatA hai aura jainadharmAvalambI zrIvarakA banAyA huA hai, do eka amUlya itihAsagrantha nikala AveM / jisa rAjataraMgiNIne itihAsajJoM kI sabhA meM bhAratakA sira nIca hone na diyA usIke AdhArapara maiM isa lekhameM kAzmIrake rAjAoM kA saMkSipta hAla likhatA hU~ 1 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzmIrakA itihAsa / kAzmIrakA itihAsa chaH kAloMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai -(1) hindU-kAla, ( 2 ) musalamAna-kAla, ( 3 ) mugala-kAla, (4) paThAna-kAla, ( 1 ) sikkha kAla, aura ( 6 ) Adhunika DogarA kAla | kahA jAtA hai ki, AjakalakI kAzmIra bailI kisI jamAnemeM eka bar3I jhIla thI, jo samaya pAkara zrInagara se 34 mIla uttara pazcima bArAmUlA nAmaka kasbeke pAsa A nikalI aura jhelama nadIkA AvirbhAva huaa| kucha dinoMke bAda jhIlase pAnIke nikalate rahane se idhara udhara jamIna nikala AI jo bar3hatI bar3hatI Adhunika kAzmIrameM pariNata ho gaI / yaha kimbadantI hI nahIM hai balki isake cAroM orake pahAr3oMke dekhane aura vaijJAnikoM ke anusaMdhAnoM se mAlUma hotA hai ki kazmIra kisI jamAnemeM jhIla thaa| barphase Dhake hue pahAr3oM para gaura karanese aura garmI meM inase paidA hue athAha pAnI ikaTThA hone ke sthAnakI sambhavatA para dRSTi DAlanese yaha kahanA par3atA hai ki kAzmIra vAstava meM eka samaya jhIla thA jisake cAroM kinAroMpara choTI vastiyA~ thIM / purAnI imAratoMke khaNDarAta abhItaka adhikatara pahAr3oMkI tarAiyoMmeM hI pAye jAte haiM, jo eka samaya jhIla ke kinAre the / avantipurake mandira aura mArtaNDake pANDavasthAna aura anya imArateM parvatakI tarAiyoMmeM hI haiM / pahAr3oMkI coTiyoMpara kaI taha nIce abhItaka machaliyoMke aMza pAye jAte haiM / 347 Dala Aja kAzmIrameM jisa jalarAziko jhIla kahate haiM, vaha pahale bahuta bar3I thI / prAcIna samayakI bAta jAne dIjie; DogarA - vazaMke prathama rAjA mahArAjA gulAbasiMhake samaya meM hI 'Dala geTa' banA thA, jisase usakA adhikAMza pAnI isa phATaka se nikalakara jhelamameM jA girA aura Dalake irda girda phaloMke vartamAna bAgIcoMkI sRSTi huii| nIlamatasamaya isa vihAra - naukA meM kAraNa usakA purANa meM likhA hai ki prAcIna jhIla meM pArvatI devI apanI ghUmA karatI thIM aura unhIM ke ' satIsara paDa gayA thA / usameM jalodbhava nAmaka eka hiMsaka dAnava bhI rahatA thA, jisane kinArekI vastiyA~ vidhvaMsa kara dI " nAma thIM / eka bAra paryaTana karate karate brahmA ke pautra kazyapa vahA~ Aye aura manuSyoMkA dAnavako mArane ke lie eka hajAra varSa taka ArtanAda suna bar3e dukhI hue / unhoMne usa tapasyA kI; phira bhI vaha dAnava unake hAtha na lagA aura pAnIke andara jA chipA / antameM viSNune apane trizUlase bArAmUlA ke pAsakA pahAr3I kinArA kATa DAlA aura jhIla kA pAnI baha calA / tisapara bhI jalodbhava apanI zarArata se bAja na AyA aura Adhunika hari parvataka jar3ake pAsa jamInake andara chipA | devI pArvatI usakI badamAzI tAr3a gaI aura usake sirapara eka pahAr3a lA paTakA, jisase vaha vahIM cakanAcUra ho gayA / isI pahAr3ako Ajakala hariparvata kahate haiM / prasiddha purAtattvajJa DAkTara sTInakA mata hai For Personal & Private Use Only " Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mmmmmm jainahitaiSI 348 hai ki hari parvatakA vAstavika nAma sArikA dattake anusAra 126 0 bI. sI. hai / koI parvata hai| unakA kahanA hai ki kAzmIrI koI isakA samaya 3121 bI. sI. bhI bhASAmeM saMskRtakA 'sa' 'ha' ho jAtA hai| batAte haiN| usake bAda 53 rAje hue, jinhoMne isa prakAra ' sArikA ' se 'hArikA' aura 1894 bI. sI. taka rAjya kiyA aura hArikAse 'hari' hogayA hai / saMbhavataH jhIlake jinameM tIsarA rAjA dvitIya gonanda aura 47 bIcameM isa pahADake rahanese vahA~ sArikA- vA~ azoka thA / dvitIya gonandake bAdake yeM baiThatI hoM aura usakA nAma sArikA parvata 35 rAjAoMkA nAma rAjataraMgiNImeM nahIM par3a gayA ho / kazyapake nAmase yaha sthAna hai| kalhaNa kahatA hai ki ve khogaye haiN| kazyapamara ( kazyapakA ghara ) kahalAne lagA eka pustakameM azokake kAzmIra-vijaya karanejo pIche bigar3akara kazyamara aura phira kA- kA samaya 1394 bI. sI. diyA huA hai| zmIra ho gayA / jo ho kAzmIrakA pahale yadyApi rAjataraMgiNIke anusAra yaha samaya jhIla honA sAdhAraNa vizvAsa hai aura yaha asaMbhava nahIM hai, to bhI isapara pUrNa vizvAsa bhI mAlUma hotA hai ki bahuta prAcIna sama- nahI hotA. kyoMki isase yaha siddha hotA yameM yahA~kI AbAdI ThaNDake kAraNa adhi- hai ki. uparyakta 54 rAjAAme Antima sAta katara pazuoMkI hI thii| rAjAoMne 500 varSataka rAjya kiyA, jo ___ kAzmIriyoMkA kathana hai ki parAne sama- asaMbhava na hone para bhI, saMdigdha avazya hai| yameM kAzmIrameM asaMkhya rAje the, jinheM koTa- rAjataraMgiNImeM azoka bauddha dharmakA rAjA kahate the / inake adhikArameM thoDebahata pracAraka batalAyA gayA hai, para jisa gA~va hote the aura ve ApasameM laDA kaTA karate bauddha-dharma-pracAraka azokakA hama jikra the / antameM inameM jo rAme hArane lage, karate haiM, usakA rAjyakAla sAdhAraNatayA unhoMne mila kara jammase eka vIra rAjapatako 273 yA 272 se 232 yA 231 bI. sahAyatArtha bulaayaa| saMbhavataH isakA nAma 'dayA- sI. taka samajhA jAtA hai| azokake bAda karaNa' thaa| isake vaMzameM 55 rAje hue, usakA lar3akA ' jaloka' rAjA huA / vaha jinhoMne 633 varSoMtaka kAzmIrameM rAjya zaiva thA aura isalie usake samayameM bauddha kiyA / antima rAjA somadatta mahAbhAratakI dharmakA hrAsa hone lgaa| rAjataraMgiNIke silar3AImeM mArA gayA / usake bAda prathama vAya aura kisI jagaha azokaputra jalokakA gonanda rAjagaddIkA adhikArI huA / usake nAma nahIM pAyA jAtA / usake bAda dvitIya rAjyabhAra grahaNa karanekA samaya kalhaNake dAmodara aura taduparAnta huviSka juSka aura anusAra 2448 bI. sI. aura ramezacandra kaniSka aura sabase pIche prathama abhimanyu For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkaTAyanAcArya / rAjA huA / dAmodara sAdhAraNa rAjA huA / huviSka Adi pichale tIna rAje jAtike tAtAra aura dharma bauddha the / inake yahA~ke rAjA hone meM kucha bhI sandeha nahIM hai, kyoM ki aura bhI kaI sthAnoMmeM inakA vizeSa kara huviSka aura kaniSkakA jikra hai / kaniSkane kAzmIrameM azvaghoSake sabhApatitvameM bauddha - dharmAvalambiyoMkI eka sabhA bhI kI thI / zAkaTAyana nAmake do AcArya ho gaye haiM - eka vaidika zAkaTAyana aura dUsare jaina zAkaTAyana / ye donoM hI vaiyAkaraNa haiM / inameM se pahale vaidika zAkaTAyana bahuta hI prAcIna haiN| Rgveda aura zukla yajurveda ke prAtizAkhyameM tathA yAskAcAryake niruktameM unakA ullekha milatA hai / suprasiddha pANini AcAryane apanI aSTAdhyAyI ke tIsare aura AThaveM adhyAyameM zAkaTAyanake matakA ullekha kiyA hai / pANini kaba hue, isa viSayameM vidvAnoMmeM matabheda hai; tathApi adhikAMza vidvAnoMkI rAyameM ve IsvI sanase 700-800 varSa pahale hue haiM / ataeva zAkaTAyana inase bhI pahale ke- isa samayase lagabhaga 3000 varSa pahale ke - vidvAn haiM / zAkaTAyanAcArya | rAjataraMgiNI ke anusAra usake siMhAsanArohaNakA samaya 19 vI sadI bI. sI. hai / para sAdhAraNatayA usakA samaya 95 e. DI. yA kisIke anusAra 120 e. DI. ho / usake bAda prathama abhimanyune rAjataraMgiNI ke anusAra 1894 vI. sI. taka rAjya kiyA, jisake samayameM bauddha dharma kAzmIra se jar3a se ukhAr3a DAlA gayA / (kramazaH ) 349 ina vaidika zAkaTAyanakA koI vyAkaraNa grantha avazya honA cAhie; parantu abhItaka usakA kahIM patA nahIM lagA / dUsare zAkaTAyana jaina the| inakA asalI nAma pAlyakIrti thA; parantu bar3e bhArI vaiyAkaraNa honeke kAraNa jAna par3atA hai ki loga inheM zAkaTAyana kahane lage aura phira inakA yahI nAma bahuta prasiddha ho gayA / jisa taraha kaviyoM meM kAlidAsakI prasiddhi adhika honese pIche ke kaI kavi kAlidAsake nAmase prasiddha ho gaye the, usI taraha ye bhI zAkaTAyana kahe jAne lge| jisa samaya zAkaTAyana vyAkaraNa ( zabdAnuzAsana ) banA hai usa samaya zAkaTAyana, For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 HAIHARITRIOTIONAL jainahitaiSI sphoTAyana, zAkalya jaise nAma nahIM rakkhe hotA hai| vAdirAjasUri isa maMgalAcaraNake jAte the| jainoMmeM usa samaya vijayakIrti, 'zrI' pada para hI lakSya karake kahate haiM ki arkakIrti, pAlyakIrti jaise nAma rakhanekI pAlyakIrti yA zAkaTAyanake zabdAnuzAsanakA hI prathA thI / nirNayasAgara presa dvArA prakA- prAraMbha karate hI loga vaiyAkaraNa ho jAte zita prAcIna lekhamAlAke prathamabhAgameM rASTrakU- haiN| arthAt jo isa vyAkaraNakA maMgalA. TavaMzIya dvitIya prabhUtavarSa mahIpatikA zaka caraNa hI suna pAte haiM ve ise par3he binA aura saMvat 735 kA likhA huA eka dAnapatra vaiyAkaraNa bane binA nahIM rhte| isase yaha chapA hai jisameM 'zilAgrAma' ke jinamandirako bhI siddha ho jAtA haiM ki ukta ' zrIvIramamRtaM 'jAlamaGgala' nAmaka grAma denekA ullekha hai| jyotiH ' Adi zlokake athavA amoghavRttike isameM yApanIya saMghake zrIkIrti, vijayakIrti kartA bhI pAlyakIrti (zAkaTAyana) hI haiN| aura arkakIrti ina tIna AcAryoMkA ullekha vAdirAjasarike ukta zlokase yaha nizcaya hai| jaisA ki Age calakara batalAyA jAyagA, ho gayA ki pAlyakIrti koI bar3e bhArI. zAkaTAyana yApanIya saMghake AcArya the, vaka AcAya tha, vaiyAkaraNa the / aba zAkaTAyanaprakriyAke aura lagabhaga usI samaya hue haiM jisa maGgalAcaraNako dekhie:samayakA ki ukta zilAlekha hai, ataH unakA munIndramabhivandyAhaM pAlyakIrti jineshvrN| 'pAlyakIrti ' nAma honA asaMbhava nhiiN| mandabuddhayanurodhena prakiyAsaMgrahaM buve // ekIbhAvastotrake kartA mahAkavi vAdirA- isameM jo 'pAlyakIrti' zabda AyA hai jasarikA banAyA huA pArzvanAthacarita nAmakA vaha jinezvarakA vizeSaNa bhI hai aura eka eka kAvya hai| yaha vikrama saMvat 1083 AcAryakA nAma bhI hai| eka arthase usake kA banA huA hai / usakI utthAnikAmeM dvArA jinendradevako aura dUsare arthase prasieka zloka hai: ddha vaiyAkaraNa pAlyakIrtiko namaskAra hotA kutatsyA tasya sA zaktiH hai| dUsare arthameM munIndra aura jinezvara ye paalykiirtermhaujsH| zrIpadazravaNaM yasya do sughaTita vizeSaNa pAlyakIrtike bana zAbdikAnkurute janAn // jAte haiN| arthAt usa mahAtejasvI pAlyakIrti- prakriyAsaMgrahake karttAne jina pAlyakIkI zaktikA kyA varNana kiyA jAya jisake tiko namaskAra kiyA hai, isameM to koI zrI-padake sunate hI loga zAbdika yA vyAka sandeha nahIM ki ve vAdirAjake ullekha kiye raNajJa ho jAte haiN| amoghavRttikA prAraMbha hue pAlyakIrti vaiyAkaraNa hI haiM aura jaba * zrIvIramamRtaM jyotiH ' Adi maMgalAcaraNase yaha nizcaya ho gayA taba yaha anumAna For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACHHAMITABOLIBABAMAITRIBAADDA zAkaTAyanAcArya / ARREETTRIPLETTERNETITIMI RECEITMETRITETTERIORY 351 karanA bahuta saMgata hogA ki zAkaTAyanakA -" yathA tathA vAstu vastuno rUpaM vaktRhI dUsarA nAma pAlyakIrti AcArya hai| prakRtirvizeSAyattA tu rsvttaa| tathA ca yamartha raktaHstauti taM virakto vinindati zAkaTAyana-vyAkaraNakI prakriyA banAte samaya madhyasthastutatrodAste, iti paalykaartiH|" yaha saMbhava nahIM ki abhayacandrasUri zAkaTA- isase mAlUma hotA hai ki zAkaTAyanakA koI yanako chor3akara anya kisI vaiyAkaraNako na. sAhityaviSayaka grantha bhI hai jo abhI upalamaskAra kreN| bdha nahIM hai| pAlyakIrti yA zAkaTAyanake vyAka- IsvI san 1893 meM mi0 gustava raNakA nAma 'zabdAnuzAsana' hai / svayaM AparTane 'zAkaTAyanaprakriyAsaMgraha' prakAzita granthakartAne aura TIkAkAroMne use isI kiyA aura usakI bhUmikAmeM batalAyA ki yaha nAmase ullikhita kiyA hai, paranta granthakartAke vahI zAkaTAyana hai jisakA ullekha pANini nAmake kAraNa vaha zAkaTAyana vyAkaraNake Adine kiyA hai / unhoMne zAkaTAyanameMse nAmase bhI prasiddha hai| do cAra sUtra aise bhI nikAlakara batalA diye jo vaidika zAkaTAyanake unhIM sUtroMse milate AcArya zAkaTAyana yA pAlyakIrtine 1 julate the jinakA ki pANinine apane sUtroMmeM zabdAnuzAsanake sivAya aura kitane ullekha kiyA hai| sAtha hI yaha bhI prakaTa granthoMkI racanA kI, isakA kucha nizcaya kiyA ki ye zAkaTAyana jaina the| nahIM hai| ve bar3e bhArI vidvAn the / zurU zurUmeM bahuta loga AparTa sAhabake vyAkaraNake samAna nyAya, dharmazAstra, sAhi- vicArako saca mAnane lage the / hamAre jainI tyAdi anya viSayoMmeM bhI unakI asAdhAraNa bhAI to apane eka vaiyAkaraNako tIna hajAra gati jAna paDatI hai| unakA eka grantha pATa- varSakA purAnA samajhakara abhimAnase phUla gaye NameM maujada hai jisakA nAma 'kevalibhakti- the, parantu jaba yaha mata satyakI kasoTIpara strImukti-prakaraNa ' hai / isake sivAya zraddhAspada kasA gayA, taba bilkula jhUThA sAbita huaa| nizcaya ho gayA ki pANinike ullekha kiye muni zrIjinavijayajIne apane ' pATaNake jainapustaka-bhaNDAra' zIrSaka lekhameM jo sarasvatIkI sambandha nahIM hai| jaina zAkaTAyana bahuta hue zAkaTAyanase ina zAkaTAyanakA koI janavarI san 1916kI saMkhyAmeM prakAzita huA prAcIna nahIM haiN| kyoMkiHhai rAjazekhara kavike jisa kAvyamImAMsA'nAmaka 1. zAkaTAyanakI jitanI TIkAyeM aura granthakA ullekha kiyA hai usameM pAlyakIrtike vattiyA~ haiM ve saba nauvIM zatAbdike bAdake matakA ullekha karate hue likhA hai:- hI vidvAnoMkI hI likhI huI haiM / amogha For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 HUDIORAMADARA jainahitaiSI vRtti mahArAja amoghavarSake samayakI hai| kiyA hai| inameMse hamArA anumAna hai ki kyoMki usameM jaisA ki Age batalAyA jAyagA 'siddha nandi' prasiddha jainendravyAkaraNake kartA amoghavarSakA ullekha hai aura amoghavarSake nAmase pUjyapAda yA devanandikA dUsarA nAma hai| hI usakA amoghavRtti nAma rakkhA gayA 'siddha' zabda muniyoM AcAryoM aura devoMke lie hai / prabhAcandrakRta nyAsa amoghavRttikA akasara vyavahRta hotA hai / ataH deva-nandiko vyAkhyAna hai, ataeva vaha usake siddha-nandi kaha sakate haiM / isI taraha 'Arya pIchekA honA hI caahie| cintAmaNiTIkA vajra vajranandi AcAryakA nAmAntara hai / Arya yakSavarmAkI hai aura yaha jaisA ki Age siddha zabda AcAryakA paryAyavAcI hai / pUjyapAdake kiyA jAyagA zAkaTAyanakI mahatI vRtti ziSya vajranandi jinhoMne draviDa saMghakI amoghavRttiko saMkSepa karake racI gaI hai, ata sthApanA kI thI bahuta bar3e vidvAn ho gaye eva yaha bhI pIchekI banI huI hai / maNi- haiM / devasenasUrike matase ye vikramakI prakAzikA ajitasenAcAryakI hai aura mRtyuke 536 varSa bAda hue haiM / harivaMzayaha cintAmaNikI TIkA hai, ata eva usase purANake karttAne devanandike bAda hI inheM bhI pIchekI hai| ajitasena apane alaMkAra- vajrasUrika nAmase smaraNa kiyA hai| saMbhava cintAmaNimeM jinasena aura vAgbhaTakA ullekha hai ki vajranandi kisI vyAkaraNagranthake racayitA karate haiN| ata eva ye bhI amoghavarSake bhI hoM / yadi siddhanandise devanandikA aura bahata pIcheke vidvAn haiM / chaTI TIkA bhAvasena Arya vajrase vajrasUrikA hI matalaba ho, to vidyadeva kI hai jo kAtantraprakriyAke bhI mAnanA par3egA ki zAkaTAyana vyAkaraNa bahuta racayitA haiM / yadyapi inakA samaya sunizcita prAcIna nahIM hai-pUjyapAda Adise pIchekA hai| nahIM hai to bhI ye apekSAkRta arvAcIna hI pUjyapAdakA samaya IsAkI pA~cavIM zatAbdi haiM / sAtavIM TIkA rUpasiddhi hai jo vAdirA- mAnA jAtA hai / jasarike satIrtha dayApAla munikI banAI huI 3. zAkaTAyanake kucha sUtra jainendra-vyAkahai aura usake bananekA samaya vi0 saMvat raNase milate haiM / yaha acchI taraha siddha 1083 ke lagabhaga hai| isa taraha ye tamAma kiyA jA sakatA hai ki zAkaTAyanase pUjyavRttiyA~ amoghavarSake pIchekI haiM / yadi pAda pahale hue haiM, ataeva ve sUtra pUjyapAdake zAkaTAyana pANinike pahalekA vyAkaraNa hotA, jainendrase hI liye gaye hoMge / zAkaTAyanane to avazya hI usakI koI prAcIna TIkA pUjyapAdakA siddhanandike nAmase ullekha kiyA bhI miltii| hai; parantu jainendrameM zAkaTAyanake kisI matakA 2. zAkaTAyanake sUtrapAThameM indra, siddhanandi kahIM bhI ullekha nahIM hai / ata eva zAkaTAaura Aryavajra ina tIna vaiyAkaraNoMkA ullekha yana bahuta prAcIna nahIM hai| . For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 mshaakttaaynaacaary| 4. zAkaTAyana vyAkaraNa pichale samayameM paramAItyamahimnA virAjamAnAya bhagavate varddhamAnAya Sa. jaina vidvAnoMmeM bahuta pracalita rahA hai aura DA. Dapi dravyANi azeSANi anantaparyAyarUpANi saaklye| na sAkSAtkurvate namaH kurve ityupaskAraH / evaM kRtamaGga lrkssaavidhaanH| paripUrNamalpagranthaM laghUpAyaM zabdAnuzAsanaM aura TIkAyeM bana gaI haiM / AparTa sAhabake zAstramidaM mahAzramaNasaMghAdhipatirbha zAstramidaM mahAzramaNasaMghAdhipatirbhagavAnAcAryaHzAkaTAdvArA prakAzita honeke pahale bhI vaha dakSiNake yanaH prArabhate / zabdArthajJAnapUrvakaM ca sanmArgAnuSThAnaM / prAyaH sabhI jaina pustakabhaNDAromeM prApya thA; iti varNasamAnAyaH kramAnubandhopAdAnaH pratyAhArayan a i u N / Rk / e o G |......hl // 13 // parantu usa samaya taka kisI bhI jaina vidvAn, zAstrasya lAghavArthaH / sAmAnyAzrayaNAddIrghaplutAnunAsiyA TIkAkArane isa bAtakA dAvA nahIM kAnAM grahaNaM / . -amoghavRttiH / kiyA thA ki yaha vahI vyAkaraNajisakA zriyaM kriyAdvaH sarvajJajJAnajyotiranazvarIM / ullekha pANinine kiyA hai / yadi ye prAcIna namastamaHprabhAvAbhibhUtabhUdyotahetave / vizvaprakAzayaccintAmaNizcintArthasAdhanaH1 zAkaTAyana hote, to avazya hI isa bAtakA lokopakAriNe zabdabrahmaNe dvAdazAtmane // 2 // ullekha miltaa| yaha dAvA jainoMkA nahIM svastizrIsakalajJAnasAmrAjyapadamAptavAn / kintu AparTa sAhabakA hai aura nirA mahAzramaNasaMghAdhipatiryaH zAkaTAyanaH // 3 // ___ ekaH zabdAmbudhiM buddhimandareNa pramathya yH| jhUThA hai| sayazAzri samuhaddha vizvaM vyAkaraNAmRtam // zAkaTAyana yA zabdAnazAsanake satroM- svalpagranthaM sukhopAyaM sampUrNa yadupakrama / para jo amoghavRtti nAmakI TIkA hai, usake zabdAnuzAsanaM sArvamarhacchAsanavatparam // 5 // iSTirneSTA na vaktavyaM kartAkA nAma kisIko mAlUma nahIM hai / vaktavyaM sUtrataH pRthk| parantu prasiddha itihAsajJa pro0 ke. bI. pATha- saMkhyAtaM nopasaMkhyAnaM kane aneka pramANoMse yaha acchI taraha siddha yasya zabdAnuzAsane // 6 // tasyAtimahatIM vRtti kara diyA hai ki amoghavRttike kartA svayaM saMhRtyeyaM lghiiysii| sUtrakAra zAkaTAyana hI the aura yahI zAkaTA- sampUrNalakSaNA vRttiyanakI sabase pahalI TIkA hai| pramANa lIjie: rvakSyate yakSavarmaNA // 7 // granthavistarabhIrUNAM zrIvIramamRtaM jyotirnatvAdi srvvedhsaaN| sukumAradhiyAmayaM / zabdAnuzAsanasyeyamamoghA vRttirucyte||1|| zuzrUSAdiguNAntu AvighnaneTaprasiddhayartha maMgalamArabhyate / zAstre saMharaNodyamaH // 8 // namaH zrIvarddhamAnAya prabuddhAzeSavastave / zabdAnuzAsanasyAnvayena zabdArthasambandhAHsArveNa suniruupitaaH|| yaashcintaamnneridN| zabdo vAcakaH artho vAcyaH tayoH sambandho yogya. vRttergranthapramANaM (hi) tA athavA zabda AgamaH / arthaH pryojnN| abhyada- SaTsahasraM nirUpitaM // 9 // yo niHzreyasaM ca / tayoH sambandha upaayopeybhaavH| te indracandrAdibhiHzAndaiyena sarvasatvAhitena satA tattvataH prajJApitAH tasmai yaduktaM shbdlkssnnN| For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H A 354 MARITHILITARATHIRAIATIALALIRAL jainahitaiSI tadihAsti samastaM ca vRttiyoMmeM vahI sabase bar3I hai| dUsare Upara yannehAsti na tatkvacit // 20 // likhI huI donoM prazastiyoMke kucha bhAga gaNadhAtupAThayorgaNadhAtUna liMgAnuzAsane liMgagataM / samAna haiM jo yaha batalAta haiM ki eka vRtti auNAdikAnuNAdau zeSaM dUsarIko dekhakara yA usIko saMkSepa karake niHzeSamatra vRttau vidyAt // 11 // banAI gaI hai| ' iti varNasamAmnAyaH' Adi bAlAbalAjanopyasyA pATha donoMke milate julate hue haiM / antara vRtterbhyaasvRttitH| samastaM vAdhyayaM vetti kevala yaha hai ki jahA~ amoghavRttimeM varSeNaikena nizcayAt // 12 // 'sAmAnyAzrayaNAt ' likhA hai vahA~ cintAtatra sUtrasyAdAvayaM maGgalazlokaH / namaH zrIvarddhamAnA- maNimeM ' sAmAnyagrahaNAt ' hai| tIsare ykssyetyaadi| zabdArthasambandhArthA vAcakavAcyayogyatA athavA AgamaprayojanopAyopeyabhAvAH te yena sarvasatvahitena tattvataH prajJApitAH tasmai zrImate mahAvIrAya sAkSAtkRtsa- mAnAyetyAdi ' pratIka dI hai, vaha amogha kaladravyAya namaHkaromItyadhyAhAraH / vighnaprazamanArtha- vattimeM hI milatA hai / mUlakA yA anya mahaddevatAnamaskAraM paramamaGgalamArabhya bhagavAnAcAryaH kisI vRttikA vaha zloka nahIM hai / isa zAkaTAyanaH zabdAnuzAsanaM zAstramidaM prArabhate / dharmArthakAmamokSeSu tttvaarthaavgtirytH| ___zlokake uttarArdhakI vyAkhyA bhI amoghazabdArthajJAnapUrveti vedyaM vyAkaraNaM budhaiH|| vRttise thor3A bahuta idhara udhara karake a i u N / Rk / e au G / ... ... nakala kara dI gaI hai| ina saba bAtoMse yaha hala iti varNa samAnAyaH kramAnubAdhopAdAnaH to nizcaya ho gayA ki cintAmANa TIkA pratyAhArayan zAstrasya lAghavArthaH / sAmAnyagrahaNAddIrghaplutAnunAsikAnAM grahaNam / - amoghavRttise pIche banI hai aura vaha amogha -cintaamnni| vRttikA hI saMkSepa hai| . cintAmaNike kartA yakSavarmAne uparilikhita yakSavarmAne apanI TIkA amoghavRttioM sAtaveM zlokameM kahA hai ki "yaha usakI hI kucha pheraphAra karake banAI hai, yaha bAta choTI vRtti hai jise maiMne usakI ( zAkaTAyana- donoM TIkAoMkA milAna karanese acchI kI ) bahuta bar3I bhArI vRttise saMkSipta karake taraha samajhameM A jAtI hai / kucha udAhabanAyA hai|" ve yaha nahIM kahate ki yaha merI raNa lIjie:svataMtra racanA hai| aba yaha dekhanA cAhie ki / nAmaduH 1 / 1 / 17 (mUla zAkaTAyanasUtra) yannAmadheyaM saMvyavahArAya haTAniyujyate devadattAdi hai jisako saMkSipta karake yaha likhI tasaMjJa vA bhvti| devadattIyA daivadattAH / SaDnayA nAhuH siddhasenIyAH saiddhasenAH / (-amoghvRtti|) ___ yannAmadheyaM saMvyavahArAya haTAniyujyate devadattAdi hogA ki vaha vRtti aura koI nahIM amogha. taddu saMjJaM vA bhavati / devadattIyA devadattAH / vRtti hI hai / kyoMki eka to upalabdha (-cintAmaNiTokA) For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkaTAyanAcArya / kahIM kahIM para to yakSavarmAne amoghavRtti jyoMkI tyoM nakala bhara kara dI hai / jaise:khyAte dRzye | 4 | 3 | 2071 ( mUla ) bhUte'nadyatane khyAte lokavijJAte dRzye prayoktuH zakyadarzane vartamAnAddhAtorlatyayo bhavati / liddpvaadH|arunndevH pANDyam / ahadamoghavarSorA - bar3I bhArI vRtti ( amoghavRtti ) kA saMkoca karake yaha choTIsI parantu sampUrNalakSaNoMvAlI vRttiko maiM ( yakSavarmA ) kahU~gA / tIn / khyAta iti kim ? cakAra kartuM devadattaH / dRzya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / anadyate iti kim ? udagAdAdityaH / ( -amoghavRttiH ) ukta sUtrapara cintAmaNikI TIkA bhI isI prakAra hai / antara sirpha itanA hI hai ki amoghameM jahA~ 'laG pratyayo' likhA hai, vahA~ cintAmaNimeM kevala 'laG' likhA hai ' pratyaya ' chor3a diyA hai / uparyukta bAtoMse yaha to siddha ho gayA ki cintAmaNi amoghavRttise pIche banI hai aura usIko saMkoca karake banAI gaI hai / aba yaha dekhanA hai ki amoghavRttikA karttA kauna hai ? cintAmaNiTIkA ke pUrva 3-4-5-6-7 zlokoMkA artha acchI taraha lagAnese isakA nizcaya ho jAyagA / 3 -- jinhoMne sakalajJAnarUpI sAmrAjya padako prApta kiyA aura jo bar3e bhArI sAdhu samUha ke aguA the, ve zAkaTAyanAcArya jayavanta ho / 4-jina akelene buddhirUpa mandarAca se zabdasamudra maMthana karake, usameMse yazarUpa lakSmI ke sAtha sAtha sampUrNa vyAkaraNoMkA sArarUpa yaha amRta nikAlA / 1 - jinakA racA huA zabdAnuzAsana Arhat dharmakI taraha svalpagrantha ( pramANa meM thor3A), sukhasAdhya aura sampUrNa hai / 355 6 - jisa ( zAkaTAyanamuni ) ke zabdAnuzAsanameM iSTi, upasaMkhyAna, vaktavya, na vaktavya AdikA jhagar3A nahIM hai / 7 -- usakI ( tasya zAkaTAyanasya ) - 1 dhyAna rakhanA cAhie ki ye pA~coM zloka zAkaTAyanakA varNana karanevAle haiM / inameMke yaH ( zlo0 3 - 4 ) yadupakrama zabdakA yat (zlo0 1 ) aura yasya ( zlo0 6 ) ye tInoM sambandhadyotaka sarvanAma sAtaveM zlokake tasya zabdase sambandha rakhate haiM / yaha 'tasya' zabda kartari SaSThimeM banAyA gayA hai aura yaha sAtaveM padyakA mukhya vAkyAMza hai anvaya isa taraha hotA hai - ' yadupakramaM zabdAnuzAsanaM sArvaM tasya mahatIM vRttiM saMhRtya iyaM laghIyasI vRttirvakSyate yakSavarmaNA ' arthAt jisakA banAyA huA sarvopayogI zabdAnuzAsana nAmaka TIkAko saMkocakara maiM eka choTIsI TIkA vyAkaraNa hai, usIkI banAI huI bahuta bar3I banAtA hU~ | isase nizcaya ho gayA ki mUla zabdAnuzAsana aura usakI amoghavRtti TIkA ye donoM grantha eka zAkaTAyanane hI banAye haiN| mi0 0 rAisa sAhabane isake lie cidAnanda kavike 'munivaMzAbhyudaya' nAmaka kanar3I kAvyase eka pramANa diyA hai / yaha kavi maisUra ke cikkadeva nAmaka rAjAke samayameM ( I0 san 1672 - 1704 ) huA hai aura ' cAru For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 janahitaiSI - 1 kIrti paNDitadeva ' isakI upAdhi thI / kavike kanar3I zlokoMkA artha yaha hai : "usa munine apane buddhirUpa mandarAcalase zrutarUpa samudrakA maMthanakara yazake sAtha vyAkaraNarUpa uttama amRta nikAlA / zAkaTAyanane utkRSTa zabdAnuzAsanako banAleneke bAda amoghavRtti nAmakI TIkA -- jise 'bar3I zAkaTAyana' kahate haiM-- banAI, jisakA ki parimANa 18000 hai / jagatprasiddha zAkaTAyana munine vyAkaraNake sUtra aura sAtha hI pUrI vRtti bhI banAkara eka prakArakA puNya sampAdana kiyA / eka bAra aviddhakarNa siddhAntacakravartI padmanandine muniyoMke madhya pUjita hue zAkaTAyanako ' mandarapavartake samAna dhIra ' vizeSaNa se vibhUSita kiyA / " jainadharmake aura itihAsake marmajJa vidvAn muni jinavijayajIne isa viSaya meM eka bahuta hI puSTa pramANa diyA hai / vaha yaha hai ki vikramaka terahavIM zatAbdimeM malayagirisUri nAmake eka zvetAmbarAcArya ho gaye haiM / unhoMne aneka granthoM kI racanA kI hai aura unameM prAyaHH zAkaTAyana vyAkaraNakA ullekha kiyA hai / 'nandisUtra' nAmaka jainAgamakI TIkA: ve eka jagaha likhate haiM: zAkaTAyano'pi yApanIyayatigrAmAgraNIH svopajJa-zabdAnuzAsanavRttAvAdau stutimevamAha- bhagavataH 'zrIvIramamRtaM jyotirnatvAdiM sarvavedhasAm / ' atra ca. nyAsakRtavyAkhyA-sarvavedhasAM sarvajJAnAnAM sakalazAstrAnugataparijJAnAnAM, AdiM prabhavaM prathamamutpattikAraNamiti / ( - nandisUtra pRSTha 23 ) isameM ' zrIvIramamRtaM - ' ityAdi jo do pAda haiM ve amoghavRttike prathama zlokake haiM aura inheM malayagiri zAkaTAyanakI svopajJavRttike batalAte haiM / isase svataH siddha hai ki amoghavRtti hI svopajJavRtti hai / gaNaratnamahodadhike kartA vardhamAna kavi - jo ki vikramasaMvat 1197 meM hue haiM - apane granthameM zAkaTAyanake nAmase jina jina bAtoMko uddhRta karate haiM ve amoghavRtti meM hI milatI haiM, mUlasUtroMmeM nahIM / isase mAlUma hotA hai ki vardhamAna jAnate the ki amogha vRtti zAkaTAyanakI hI hai aura isI lie unhoMne usake udAharaNa zAkaTAyanake nAmase denA anucita na samajhA / zAkaTAyanastu karNe TiTiriH karNe curucururityAha / * isI sUtrakI vRttimeM eka udAharaNa aura hai- (- gaNaratnamahodadhi pRSTha 82 aura amogha0 211/57 ) ' aruNaddevaH pANDyam' arthAt devane pANDyanarezako rokaa| zAkaTAyanastu adya paJcamI adya dvitIyatyAha / amoghavarSake zarvadeva, tuMgadeva Adi kaI nAma haiM / Azcarya nahIM jo isa 'deva' se matalaba unhIMkA ho aura unhoMne kisI pANDya rAjAko harAyA ho / ( - gaNaratna * pRSTha 90, amoghavRtti 211/79 ) aba yaha dekhanA cAhie ki amoghavRttikI racanA kisa samaya huI / Upara 'khyAte dRzye ' sUtrakI jo amoghavRtti dI hai, usameM eka udAharaNa diyA gayA hai--' adahadamoghavarSo'rAtIn ' * arthAt, amoghavarSa For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AHMIRMILITARITAL shaakttaaynaacaary| MRITINRITE zatruoMko jalA diyA / isa udAharaNameM 789 ke madhya kisI samaya racI gaI hai granthakartAne prathama amoghavarSakI apane aura yahI pAlyakIrti yA zAkaTAyanakA zatruoMpara vijaya pAnekI jisa ghaTanAkA samaya hai| ullekha kiyA hai, usIkA jikra zaka saMvat- itihAsake pAThakoMse yaha chupA nahIM hai 832 ke eka rASTrakUTa-zilAlekhameM epi- ki rASTrakaTavaMzIya mahArAja amoghavarSa (prathama) grAphiA iMDikA volyUma 1 pRSTha 54 ' bhUpA- jainasAhityake bar3e bhArI AzrayadAtA ho lAn kaNTakAmAn veSTayitvA dadAha' ina gaye haiN| digambara jainasampradAyake AcArya zabdoMmeM kiyA hai / isakA bhI artha lagabhaga jinasenako ve apanA guru mAnate the / ataH vahI hai-'prathama amoghavarSane una rAjAoMko yadi usa samayake prasiddha vaiyAkaraNa zAkagherA aura jalA diyA jo usase ekAeka TAyanane unake santoSArtha apanI vattikA nAma viruddha ho gaye the / ' ukta zilAlekha amo- amoghavRtti rakkhA ho, to kucha Azcarya nahIM pravarSa prathamake bahuta pIche likhA gayA thA, hai| aura phira * adahadamoghavarSo'rAtIn' isa isa lie isameM parokSArthavAlI -- dadAha' udAharaNase to-jo amoghavRttimeM diyA gayA kriyA dI hai| usake lekhakake lie ukta ghaTa- hai-amoghavarSa aura amoghavRttike kartA kI nAkA svayaM dekhanA azakya thA; parantu amo- samakAlInatA aura bhI adhika spaSTa ho ghavRttike karttAke lie vaha zakya thA, isalie jAtI hai / usane 'adahat' yaha laGpratyayakI kriyA dI Upara malayagirimarikI nandisUtraTIkAkA hai| arthAt yaha usake sAmanekI ghaTanA jo kacha aMza udbhata kiyA hai, usase hogii| bagamurAke dAnapatrameM jo zaka saMvat- mAlUma hotA hai ki zAkaTAyana yApanIya-yati. 789 kA likhA huA hai, isa ghaTanAkA grAmAgraNIH' arthAt yApanIya saMghake AcAryoMke ullekha hai| usameM jo kucha likhA hai usakA agae the / yApanIya saMghakA ullekha indra. abhiprAya yaha hai ki gujarAtake mANDalikarAjA ekAeka bigar3a khar3e hue the aura gopicchikaH zvetavAso unhoMne amoghavarSake viruddha zastra grahaNa kiyA drAviDo yaapniiykH| thaa| amoghavarSane usa samaya unapara caDhAI karake ni:picchikazca paMcaite unheM tahasa nahasa kara DAlA / isa yuddhameM dhruva jainAbhAsAH prkiirtitaaH|| ghAyala hokara mArA gayA / amoghavarSa zaka arthAt gopicchika ( kASThAsaMgha ), zvetAsaMvat 736 meM siMhAsanapara baiThe the aura mbara, drAvir3a, yApanIya aura niHpicchika yaha dAnapatra zaka 789 kA hai / ataH (mAthura saMgha ) ye pA~ca jainAbhAsa haiN| digasiddha huA ki amoghavRtti zaka 736-- mbarasampradAyakI dRSTi se ye pA~coM saMgha jaina For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hmmmmmmmmm jainhitaissii| hokara bhI jaina nahIM haiM-ninhava haiM / ataH vaha digambara sampradAyakI apekSA zvetAmbara yApanIya saMghake aguA zAkaTAyana bhI eka sampradAyase nikaTakA sambandha rakhatA thA / prakArake ninhava the| digambara aura zvetAmbara sampradAyameM jo matadevasenasUrine apane darzanasArameM isa saMgha- minnatAye haiM unameM strImukti aura kevalibhukti ke AvirbhAvakA samaya batalAyA hai:- ye do bAteM mukhya haiM / digambara samprakallANe varaNayare dAyakI mAnatA hai ki striyoMko usI bhavameM sattasae paMca uttare jaade| mukti nahIM mila sakatI aura kevalajJAnI bhojana jAvaNiyasaMghabhAvo nahIM karate / para yApanIyasaMgha ina bAtoMsirikalasAdo hu sevdddo|| arthAt kalyANa nAmaka nagara ( nijAmake ra ko zvetAmbara sampradAyake hI samAna mAnatA hai, arthAt usakI dRSTise striyA~ muktilAbha kara rAjyake atargata ) meM vikramakI mRtyu ke 705 sakatI haiM aura kevalI AhAra karate haiM / varSa bAda zrIkalaza nAmake zvetAmbarase yApanI pATaNake prAcIna jainabhaNDArameM yApanIyasaMyasaMghakI utpatti huii| devasenasUrine drAvir3a Adi saMghoMmeM kauna - ghakA eka grantha milA hai jisakA nAma hai kauna viruddha bAteM mAnya haiM, unakA thor3A ' strImuktikevalabhuktiprakaraNa ' aura pAThakoMko thor3A ullekha kiyA hai| parantu yApanIya saMghake . ! yaha jAnakara Azcarya hogA ki isake sambandhameM uparyukta gAthAke atirikta kucha bhI racayitA aura koI. nahIM, zAkaTAyananahIM kahA / isase yaha nahIM batalAyA jA vyAkaraNake kartA svayaM zAkaTAyana haiM / yaha sakatA ki yApanIya saMghameM aura saMghoMkI grantha pATaNake saMghavI pAr3eke bhaNDArameM tAr3apatroM para likhA huA hai / zrImAn munimahAzaya jinaapekSA kyA vizeSatA hai / pahale hamArA khayAla thA ki jisa taraha eka do bahuta hI vijayajIkI kRpAse hameM isakA paricaya prApta mAmUlI bAtoMke kAraNa kASThAsaMgha jainAbhAsa huA hai / ve kahate haiM ki yaha grantha 12 banA diyA gayA hai, usI taraha yApanIya saMgha .. 1vIM zatAbdike AsapAsakA likhA huA hai| isameM kevala 79 kArikAyeM haiM jinameM 45 bhI hogA-arthAt yaha digambarasampradAyakA hI eka bheda hogA / parantu khoja karanese . strImuktiviSayaka aura zeSa 34 kevali bhuktiviSayaka haiM / inameM ve saba yuktihamArA yaha khayAla galata nikalA / yApanIya-: yA~ de dI gaI haiM jo zvetAmbaroMkI orase saMgha yadyapi eka svataMtra saMgha thA, to bhI ' digambaroMke prati upasthita kI jAtI haiN| isakA 1 darzanasArakI isa gAthAke pUrvakI anya saba gAthAoMmeM 'vikkamarAyaspa maraNapattassa' pada diyA hai, isI lie yahA~ vikramakI mRtyuke 705 varSa bAda praNipatya bhuktimuktilikhA hai| pradamamalaM dharmamahato dishtH| HETHELHHHHHEL For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ammmmmmmmmmmm shaakttaaynaacaary| vakSye strInirvANaM kevali -"kevalibhukti-strImuktiprakaraNam / bhuktiM ca saMkSepAt // 1 // zabdAnuzAsanakRtazAkaTAnAcAryakRtaM tatsaM. asti strInirvANaM puMvad grahazlokAzca 94 / "* yadavikalahetukaM strISu / aisA jAna par3atA hai ki purAne vidvAnoM meMna viruddhacyate hi ratna yaha prakaraNa acchI taraha paricaya thA / trysmpnirvRterhetuH|| ratnatrayaM viruddhaM strItvena vAdivetAla zAMtisUrine uttarAdhyayanasUtrakI yathAmarAdibhAvena / bRhat -TIkAke 36 veM adhyAyameM aura ratnaiti vAGmAtraM nAtra prabhAcAryane ratnAkarAvatArikAmeM strImuktipramANamAptAgamo'nyadvA // 3 // prakaraNakI kucha kArikAyeM uddhRta kI haiN| isI antakI kArikAvigrahagatimApannA taraha yazovijayajI upAdhyAyane apanI adhyAdyAgamavacanaM ca sarvametasmin / tmamataparIkSA tathA zAstravArtAsamuccayameM bhI bhuktiM bravIti tasmAda isakI kArikAyeM uddhRta kI haiN| dRSTavyA kevalini bhuktiH // 32 // ___ strImuktiprakaraNameM muniyoMke vastrakA nAnA bhogAhAro nirantaraH so vizeSito na bhUt (?) ullekha hai, isase mAlUma hotA hai ki yAyukyA bhedenAGgasthiti panIya saMghake muni nagna na rahate the| . puSTikSucchamAstena // 33 // zAkaTAyanake ukta prakaraNase hI nahIM, tasya viziSTasya sthitirabhaviSyattena sAviziSTena / kintu aura pramANoMse bhI yaha siddha hotA hai yadyabhaviSyadihaiSAM ki yApanIyasaMgha strImukti mAnatA thA / harisAlItarabhojanenava // 34 // iti strInirvANakevalibhuktiprakaraNa bhaga- bhadrasArakRta lAlitavistarAmeM likhA hai:.yadAcAryazAkaTAyanakRdantapAdAnAmiti / strIgrahaNaM tAsAmapi tadbhava eva saMsArakSayo 15 vIM zatAbdimeM eka vidvAnne, apane bhavatIti jJApanArtha, vacaH yathoktaM yApanI yatantre-"No khalu itthi ajIvo, Na yAvi samayameM upalabdha jainazvetAmbara granthoMkI abhavvA, Na yAvi dasaNavirohiNI, No eka nAmAvalI saMskRtameM bar3I khojake sAtha amANusA, No aNAri uppatI, No asaMlikhI hai| usameM kauna grantha, kisa bhASAmeM, khejjAuyA, No aikUramaI, No Na uvasaMkisa vidvAnane, kisa samaya, kitanA bar3A / tamohA, No Na suddhAcArA, No asuddha bondI, No vavasAyavajjiyA, No apuvvaaura kisa viSayakA likhA hai isakA saMkSipta , viSayakA likhA hai isakA sAkSapta karaNavirohiNI, No NavaguNaThANarahiyA,No vivaraNa-jahA~ taka upalabdha ho sakA- ajogAladdhIe, No akallANa bhAyaNaMti, likhA hai / isa sUcIkA nAma hai 'bRhaTTi- kahaM na uttmdhmmsaahigtti|" (pR0 109) paNikA' / isa TippaNikAmeM isa prakaraNa- *anuSTup zlokoMke hisAbase yaha saMkhyA likhI gaI kA bhI nAma hai:-- hai| AryA chanda anuSTupse baDA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 __+ jainahiteSI janahitamA aisA hI pATha zrIyazovijayopAdhyAyane bhI zvetAmbaratA adhika mAlUma hotI hai / devase. zAstrAvartAsamuccayameM likhA hai| nasUri bhI zrIkalaza nAmaka zvetAmbarake dvArA isase siddha hai ki yApanIya saMgha strImukti, isakI sthApanA batalAkara isa bAtakI puSTi karate kevalibhukti aura muniyoMke lie vastradhAraNa haiM, parantu isase yaha nahIM kahA jA sakatA ina tInoM bAtoMko mAnatA thaa| ki yApanIya saMgha zvetAmbara hI thaa| pro. pro0 pAThakane amoghavRttise nIce likhe pAThakake amoghavRttike uddharaNoM meM jahA~ kSamAvAkya uddhRta karake batalAyA hai ki zAka- zramaNa, Avazyaka, niyukti, Adi zvetAmbara TAyana zvetAmbara the: AcArya aura granthoMkA ullekha hai vahIM ve atho kSamAzramaNaiste jJAnaM diiyte| (amogha0 sarvagupta aura vizeSavAdI jaise digambara 1 / 2 / 201) vidvAnoMkA bhI ullekha karate haiN| ye vizeSa. __ atho kSamAzramaNairme jJAna dIyate / vAdI kavi ve hI haiM jinakA smaraNa vaadiraaj(1|2| 202) etakamAvazyakamadhyApaya atho enaM sUrine apane pArzvanAthacaritameM kiyA hai:yathAkramaM sUtram / ( 1 / 2 / 203) vizeSavAdigIrgumphazravaNAbaddhabuddhayaH / iyamAvazyakamadhyApaya atho enaM yathA- aklezAdadhigacchanti vizeSAbhyudayaM budhaaH| kramaM sUtram / (1 / 2 / 204) / inakA banAyA huA 'vizeSAbhyudaya' nAmakA bhavatA khalu chedasUtraM voDhavyaM / niyuktIradhIzva / niyuktiirrdhaate| (4 / 4 / 133-40) koI kAvya hai / zAkaTAyana apane ukta upasarvaguptaM vyaakhyaataarH| upavizeSavA- udAharaNameM kahate haiM-'upavizeSavAdinaM kavayaH' dinaM kvyH| (1 / 3 / 104) arthAt aura saba kavi vizeSavAdIse nIce haiN| kAlikAsUtrasyAnadhyAyadezakAlAH paThitAH pAThatA sarvaguptako ve vyAkhyAtA batalAte haiM aura mAyA (3 / 2 / 74) * Uparake vAkyoMmeM zvetAmbarAcAryoMkA, ye ve hI jAna par3ate haiM jinake caraNoMke samIpa unake kAryoMkA, tathA zvetAmbarasampradAyake baThakara zi baiThakara zivAyana yA zivAryane bhagavatI ArAAvazyaka niyuktike adhyayana karanekA dhanAkI racanA kI thI:jikra zAkaTAyanane kiyA hai| isase ve zvetA ajja jiNaNaMdi gANa tAmbara mAlUma hote haiN| parantu hamArI samajhameM savvaguttagaNi ajamittaNadINaM / unheM zvetAmbara yA digambara kahanekI apekSA avagamiya pAdamUle samma suttaM ca atthaM ca // yApanIya kahanA hI ThIka mAlUma hotA hai / puvAyariyaNibaddhA yaha eka tIsarA hI sampradAya thA jo bahuta upajIvittA imA sasattIe / purAne samayameM utpanna huA thA aura na jAne ArAdhaNA sivajaNa kabakA lupta ho cukA hai / avazya hI isameM pANidalabhojiNA riNdaa| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BULABILITARAMITHAIRIT shaakttaaynaacaary| 361 arthAt Arya jinanandigANa Arya sarvagupta zAkaTAyanakI jitanI TIkAyeM upalabdha gaNi aura Arya mitranandike caraNoMke samIpa haiM prAyaH ve saba digambaravidvAnoMkI hI haiN| baiThakara tathA bhale prakAra sUtra aura arthako sama- yadi zAkaTAyana zuddha zvetAmbara hote, to jhakara pANipAtrabhojI zivAryane apanI zaktike digambara vidvAn unake grantha para itanI TIkAyeM anusAra ArAdhanA zAstrakI racanA kii| kadApi na likhate / zvetAmbara sampradAyake inake sivAya zAkaTAyanameM siddhanandi, vidvAnoMkA zAyada hI koI grantha aisA hogA ( pUjyapAda ) aura Aryavajra ( vajranandi ) jisakI TIkA kisI digambara vidvAnkI kI ina do digambarAcAryoMkA bhI ullekha hai jinake huI ho| viSayameM pahale kahA jA cukA hai| zAkaTAyana apaneko 'zrutakevaladezIyAisase mAlUma hotA hai ki zAkaTAyana cArya' padase paricita karate haiM; parantu jahA~ taka yadi zvetAmbara sampradAyake samAzramaNa Adi hama jAnate haiM digambara aura zvetAmbara donoM muniyoM kA ullekha karate haiM to sAtha hI hI sampradAyoMmeM zakakI AThavIM zatAbdi taka vizeSavAdI Adi digambara vidvAnoMkI bhI zrutakevaliyoM yA ekadezazrutakevaliyoMkA sadbhAprazaMsA karate haiM / isa lie isase ve zvetA. va nahIM mAnA gayA hai| aise jJAniyoMkA abhAva mbara yA digambara nahIM Thahara skte| donoM sampradAyoMke matase bahuta pahale ho cukA yaha to mAlUna ho gayA ki yApanIya- hai; para yApanIya saMghameM isa bAtakA niyama saMgha digambara sampradAyase amaka amaka nahIM mAlUma hotA aura yahI usakI donoMse bAtomeM vibhinnatA rakhatA hai; paranta yaha bhinnatA hai / cintAmaNike kartA yakSavarmAne to mAlUma na huA ki zvetAmbara sampradAyake sAtha unako 'sakalajJAnasAmrAjyako pAnevAlA' usakI kyA vibhinnatA hai-yadyapi yaha nizca ' mAnA hai aura yaha bhI yApanIya saMghake si ddhAntake anusAra jAna par3atA hai| ya hai ki haribhadrasUri jaise vidvAn yApanIya taMtrakA eka svataMtra sampradAyake rUpameM ullekha devasenasarine yApanIya saMghakI utpati karate haiM, ataeva yApanIya zvetAmbara sampra ' vikrama mRtyuke 705 varSa bAda batalAI hai| yadi ise vikramasaMvat 705 mAna leM to samadAyakA koI gaNa yA gaccha nahIM ho sakatA hai| , isakA patA taba laga sakegA jaba yApanIyasaM- varSa pahale isa saMghakI utpatti ho cukI thii| hai| jhanA cAhie ki zAkaTAyanase lagabhaga 200 ghakA thor3A bahuta dhArmika sAhitya upalabdha ho| paranta isameM eka virodha yaha upasthita hotA zvetAmbara digambara sAhitya to isa viSayameM hai ki haribhadrasUrine apanI lalitavistarAmeM sarvathA mauna hai| yaha saMgha dakSiNa karNATakakI yApanIya taMtrakA ullekha kiyA hai jisase aura vizeSa rahA hai, ataeva saMbhava hai ki mAlUma hotA hai ki unase bhI pahale isa usa ora isakA kucha sAhitya upalabdha ho| saMghakA astitva thA aura haribhadrasUrikA For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AARAMAmumILAIMELLAMABARD jainhitaissii| Martinimummy arsanssxsisiSakdishSINSERSERSERSSERSERS svargavAsa vikrama saMvat 585 meM mAnA jAtA NAAMKARAN MANTRA hai-arthAt vikramasaMvat 585 se bhI pahale pustaka-paricaya / yApanIya saMghake astitvakA patA lagatA hai| M ORMONCONDOMPOARNESMOONDOMCOACOMRSACSESAL __yadyapi DA0 jaikobI Adi haribhadrasUriko upamitibhavaprapaMcAke kartA siddharSikA 1 mahAvIra-jIvana-vistAra / samasAmayika vikramakI dazavIM zatAbdikA mAna- jainasamAjameM vartamAna samayakI AvazyakatAte haiM; paranta unakI yaktiyA~ bhramamalaka haiN| vikra- oMko samajhanevAle pratibhAzAlI lekhakoMkA prAyaH abhAva hai aura yahI kAraNa hai jo itanI jAgRti __ aura Andolana honepara bhI abhItaka mahAvIra jAna par3atA hai| aisI dazAmeM samajhameM nahIM ' bhagavAnakA jainadharmake pradhAna pravartaka mahAvIra tIrtha.. AtA ki hama devasenasUrike batalAye hue karakA-kAI acchA jIvanacarita nahIM hai / kamase samayako galata samajheM yA haribhadrasUrike samaya- kama ajainoMke hAthameM dene yogya jIvanacaritakA nirnnyko| to bilakula abhAva hai| Aja aisI koI zreSTha ___ yApanIyasaMghameM kaI gaNa gacchAdi bhI bhASA nahIM hai jisameM buddha-bhagavAnkA jIvanacarita the / dvitIya prabhUtavarSa mahArAjake eka dAna- na milatA ho; bhAratavarSameM bauddhadharmakA abhAva patrameM yApanIya sampradAyake nandi saMgha aura hone para bhI yahA~kI mAyaH sabhI bhASAoMmeM buddha'nAgavRkSamUla gaNakA ullekha milatA hai| yaha jIvanI likhI jA cukI hai; parantu jainadharmake mAnanedAnapatra zaka saMvat 735 kA likhA huA hai| vAloMkI saMkhyA 13 lAkha hone para bhI unake upsNhaar| upAsya devake caritake viSayameM loga bahuta hI zAkaTAyana jaina the / unakA dUsarA nAma thor3A jAnate haiM / yahA~kI bhASAoMkA sahitya mahApAlyakIrti bhI thaa| ve yApanIya saMghake vIrake pavitra jIvanase sarvathA vaMcita hai| isa kamIkAprasiddha AcArya the / yApanIya saMgha digambara AvazyakatAkA-anubhava hama bahuta samayase kara rahe zvetAmbarake samAna eka tIsarA sampradAya thA the ki Aja ekAeka isa granthake darzana hue| jo aba lupta ho gayA hai| zAkaTAyanake " ise par3hakara bahuta santoSa huA aura AzA huI ki aba vaha samaya bahuta dUra nahIM hai jaba mahAvIra zabdAnuzAsana (mUlasUtra ), amoghavRtti bhagavAnakA eka sarvAMgasundara jIvanacarita likhA TIkA aura kevalabhuktistrImuktiprakaraNa ye jaaygaa| ise gujarAtI bhASAke prasiddha AdhyA. tIna grantha upalabdha haiM / eka koI sAhitya- tmika lekhaka zrIyuta bhImajI harajIvana parIkha kA grantha bhI unakA hai jisakA ullekha ( suzIla ) ne likhA hai aura mesarsa meghajI hIrajI rAjazekharakI kAvyamImAMsAmeM kiyA hai| ve kampanIne prakAzita kiyA hai / isameM bhagavAnake rASTrakUTavaMzIya mahArAja amoghavarSake samayameM jIvanakI mukhya mukhya ghaTanAoMko lekara vicAra kiyA zaka saMvat 736-789 vi0saM0 871 se gayA hai aura unase bhagavAnake lokottara jIvanakI 924 ) ke lagabhaga vartamAna the| gaharI bAtoM para prakAza DAlA gayA hai / lekhaka acche vicAraka haiM, svataMtra mata denevAle haiM, jaina For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 363 dharmake AdhyAtmika sAhitya aura karmavijJAnase kisI pAgalakhAnese chUTakara bhAgA huA manuSya paricita haiM, isa lie apane kAryameM yatheSTa saphala hogA; parantu manuSyakI sAmAnya buddhi use aisA hue haiM / bar3e hI sundara, gaMbhIra aura rahasyapUrNa samajhanese iMkAra karatI hai / hamAre zAstra bhI batavicAroMko unhoMne prakaTa kiyA hai / par3hakara lAte haiM ki svayaM mahAvIra bhagavAnakI apekSA hRdaya gadgada ho jAtA hai aura bhagavAnake gozAlAkA anuyAyI samAja adhika thA aura prati jo bhaktibhAvanA hai vaha kaI guNI bar3ha isIse mAlUma hotA hai ki usakI pravartaka zakti jAtI hai| icchA thI ki kucha aise prakaraNa pATha- aura logoMke hRdayakI sparzita karanekI sAmarthya koMke sAmane upasthita kiye jAyeM; parantu sthAna- sAdhAraNa na thii|" lekhakane pradhAnataH zvetAmbarasaMkocake kAraNa rukanA par3A / lekhakane apane sAhityake AdhAra para isakI racanA kI hai; parantu vicAra nirbhaya hokara prakaTa kiye haiM, isakA paricaya unameM sAmpradAyika moha nahIM hai, isa kAraNa unhoMne maMkhali gozAla sambandhI prakaraNameM milatA hai / jisa koI bAta aisI nahIM likhA hai jo digambaroMko samaya mahAvIra bhagavAn apane vicAroMkA pracAra kara apriya ho / pustakameM bhagavAnkI mukhya mukhya prabhAvarahe the, usa samaya unakA eka pratispardhI thA jisakA zAlinI ghaTanAoM sambandhI pA~ca chaha citra bhI nAma maMkhaligozAla thA / bauddhasAhityameM isakA diye haiM aura unameM tIna citra vastrayukta nahIM kintu aneka sthaloMmeM ullekha milatA hai|aajiivk nAmaka nagna citrita kiye gaye haiM aura isake kAraNa unheM sampradAyakA pravartaka yahI thA / isake anuyAyiyoMkI zvetAmbarI bhAiyoMkI tIvra samAlocanAkA pAtra saMkhyA mahAvIrake anuyAyiyoMse bhI adhika thii| bananA par3A hai| isa pustakake do citra jainahitaiSIke yaha pahale mahAvIrakA ziSya thA, parantu pachi unase pahale aMkameM prakAzita ho cuke haiM jinaparase pAThaka vimukha ho gayA thA aura unako isane kaSTa diyA citroMkI uttamatAkA anumAna kara sakate haiN| thaa| zvetAmbarasAhityameM isa kAraNa hemacandrAcArya pustaka choTI hai, parantu isa bAtake batalAneke jaise samartha vidvAnoMne bhI sAmpradAyika mohavaza use lie acchI hai ki bhagavAnakA jIvanacarita kisa bahuta hI nindya aura nIca prakRtikA puruSa batalAyA hai. DhaMgase likhA jAnA cAhie aura usake likhaneke parantu lekhaka kahate haiM-"gozAlAko jaisA marsa. alpa- lie kisa prakArakI yogyatA caahie| yadi isameM buddhi aura sarvathA unmatta citrita kiyA hai| asala meM mahAvIra bhagavAnkA etihAsika paricaya, usa samavaha vaisA nahIM thA / yaha bilakula saca hai ki mata- ekA yakI paristhiti, digambarazvetAmbara dRSTise bhagavAna kA jIvana aura usakA tAratamya, samavasaraNa Adi. bhedakI dRSTi apane sAmaneke manuSyake vAstavika - vibhUtiyoMkA rahasya Adi bAteM aura jor3a dI svarUpako dekhanemeM antarAya DAlatI hai aura hama hama jAya~, to eka jIvanacaritakI AvazyakatAkI apane rAgadveSake tAratamyake anusAra usake vAstavika bahuta kucha pUrti ho jAya / mUlya Der3ha rupyaa| svarUpako nyUnAdhika aMzameM vikRta dekhate haiM, hameM AzA hai ki jo vidvAn gujarAtI samajha to bhI isa prakaraNameM ina matabhedake kAraNoMse gozAlA- sakate haiM ve isa pustakako ma~gAkara avazya par3heMge ko jisa rUpameM kitane hI jainagranthakAroMne apane Age aura lekhaka tathA prakAzakake parizramakI kadara kreNge| upasthita kiyA hai, vaha kisI bhI prakAra kSantavya 2 mahAvIra-bhakta mnnibhdr| nahIM ho sakatA / hemacandrAcAryakI racanA par3hakara isa pustaka ke lekhaka aura prakAzaka bhI ve hI ajJAna loga yahI samajha lete haiM ki vaha gozAlA haiM jo mahAvIrajIvanavistArake haiN| yaha eka upa For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jainahitaiSI nyAsa hai aura zAyada jainasAhityameM abataka jitane usI kAvyakA hindI anuvAda prakAzita karake sAhiupanyAsa likhe gaye haiM una sabase acchA hai / tyaprasAraka kAryAlayane hindImeM eka acche grantharatnakI isakA kathAnaka bilkula kalpita hai aura bauddha vRddhi kI hai / anuvAda bahuta hI acchA, zuddha aura sAhityakI eka kathAko parivartana karake taiyAra sarala huA hai / par3hate samaya aisA mAlUma hotA hai ki kiyA gayA hai / bauddhakathAke buddhadeva isameM bhagahama koI anuvAda nahIM kintu kisI kavikI vAn mahAvIra aura bauddha upAsaka mANabhadra zrAvaka dhArAvAhika svataMtra racanA par3ha rahe haiM / hama pahale maNibhadra ke rUpa meM citrita kiye gaye haiN| maNibhadra, 1, nahIM jAnate the ki eka ajaina vidvAnke dvArA jainaratnamAlA, subhadra AdikA svabhAvacitraNa bahuta kAvyakA itanA acchA anavAda ho skegaa| isameM acchA huA hai / racanAmeM asvAbhAvikatA bahuta hI kaI prakaraNa aise haiM jo jainadharmakI jAnakArIke kama hai| mahAvIra bhagavAnake mahattvakI bar3I sAvadhAnIse nAsa binA acchI taraha nahIM samajhe jA sakate, parantu rakSA kI gaI hai / vaidika dharmake virodhakI avatAraNA raNA hama dekhate haiM ki anuvAdaka una sthaloMko bhI sapha ma karake bhI lekhakane apane hRdayakI vizAlatAke / eka latApUrvaka pAra kara gaye haiN| isake prakAzaka paM. kAraNa koI eka bhI zabda aisA nahIM Ane diyA . / udayalAlajI kAzalIvAla apane -- vaktavya meM hai jo dhArmika dveSakI sRSTi karanevAlA ho aura likhate haiM ki yaha anuvAda hamane eka ajaina yaha karake bhI jainadharmake prati pAThakoMkI savizeSa vidvAnase karAyA hai| kAraNa hamAre jaina vidvAnoMko zraddhA AkarSita karanemeM lekhaka samartha hue haiM / eka to becArI hindIbhASA para prema hI nahIM, hindIratnamAlA aura maNibhadrakA sambandha hRdayapara bahuta bhASAmeM kucha likhanA mAno ve apanA apamAnasA hI gaharA prabhAva DAlatA hai| ratnamAlAke vacanoMse samajhate haiM / dasare unakI bhASA saMskRtajaTila aura sabhadra ke samAna aura bhI aneka kAmuka sumAgegAmI itanI ADambarapUrNa hotI hai ki unase itanA bana sakate haiM / pustaka sacitra hai / suprasiddha citra- a acchA anuvAda ho bhI nahIM ekatA thaa|" isa kAra dhurandharake banAye hue tIna citroMse jo kathAke vaktavyake pahale bhAgaseM hama sahamata nahIM / hamArI tIna prasaMgoMke anukUla banA gaye haiM-pustaka aura samajhameM aparAdha kSamA ho-saMskRtajJa jainapaNDita bhI sundara bana gaI hai / prAraMbhameM jo prastAvanA hindI jAnate hI nahIM hai aura isa kAraNa hindI likhI gaI hai. vaha baDe vicArase likhI gaI hai likhanA unake lie apamAnakA kAraNa hai / yaha aura upanyAsake kaI pAtroMke caritrapara savizeSa bAta nahIM hai ki hindI likhaneko ve tuccha kAma prakAza DAlatI hai / mUlya bAraha Ane / pRSTha samajhate hoM-samajhate to acchA kAma hai parantu kareM saMkhyA 160 / kyA, use jAnate hI nahIM haiM aura isameM unakA 3 cndrprbhcrit| . kucha aparAdha bhI nahIM hai / jina vidyAlayoM aura anuvAdaka, paM0 rUpanArAyaNajI pANDeya aura pAThazAlAoMmeM par3hakara ve vidvAn hote haiM vahA~ prakAzaka, hindIjainasAhityaprasAraka kAryAlaya, hindI sikhalAnekA koI bhI prabandha nahIM hai / vaktabambaI / pRSTha saMkhyA 200 / mUlya eka rupyaa| vyakA dUsarA aMza bahuta ThIka hai| candraprabhacarijainasAhityameM mahAkavi vIranandikRta candraprabha- takA itanA acchA anuvAda sacamuca hI kisI carita bahuta hI acchA kAvya hai| usakI joDake jainapaNDitase nahIM ho sakatA aura na abhI do bhAvapUrNa aura prasAdaguNaviziSTa kAvyabahuta hI thor3e haiN| cAra varSa aisI AzA karanI caahie| hama apane For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RADIOmmom Balpustk-pricy| GanthurmTTAMITREETTETTERE 365 pAThakoMse preraNA kareMge ki ve isa anuvAdako ma~gA- zAyada lAgatase bhI kama rakkhA gayA hai / lagabhaga kara par3heM aura prakAzakoMke utsAhako bar3hAveM / sAr3he cAra sau pRSThoMkI kapar3ekI sundara suvarNAkSara sAdhAraNataH pastakakA mUlya adhika mAlama hotA hai: yukta jilda ba~dhI huI pustakakA mUlya ATha parantu isake lie jo kharca kiyA gayA hai usako Ane bahuta hI kama hai jo loga saMskRta aura dekhate hue vaha adhika nahIM hai| gujarAtI jAnate haiM unheM isa granthakI eka eka 4 ktrvykaumudii| prati avazya ma~gA lenA cAhie / racayitA zatAvadhAnI muni rtncndrjii| vive 5cmpaa| caka aura prakAzaka, cunIlAla vardhamAna zAha, sAraM lekhaka, zrIyuta kRSNalAla varmA / prakAzaka, gapura, ahamadAbAda / sthAnakavAsI sampradAyameM muni , zrIyuta amIcandra jaina, gohAnA ( rohataka ) / pRSTharatnacandrajI saMskRtake acche vidvAna haiM / smaraNa saMkhyA 92 / mUlya sAta Ane / dillIke lAlA zakti unakI bahuta hI prabala hai / ve saMskRta kavitA " manoharalAla apanI strI gomatIke sAtha sukhase rahate / bhI karate haiM / yaha grantha unhIMkI racanA hai / the| santAnake lie donoMne bahuta prayatna kiye parantu 232 zArdUlavikrIDita chandoMmeM yaha pUrNa kiyA gayA hai| isameM kartavya, zikSA, brahmacaye, Arogya, phala kucha nahIM huaa| bahuta samayake bAda unake ka campA nAmakI laDakI huI / gomatIkI mRtyuka AjJApAlana, vyasanasvarUpa, gRhiNIkartavya, vidha samaya manoharalAlane pratijJA kI thI ki maiM dUsarI vAkartavya, kanyAvikraya, bAlyavivAhaniSedha Adi aneka viSayoMke sambadhameM samayopayogI zikSA zAdI na karU~gA; parantu eka hI varSake bAda pratidI gaI hai / racanA sundara hai.| eka udAharaNaH jJAko bhUlakara usane sunaharIke sAtha zAdI kara lii| sunaharI campAko taraha tarahake kaSTa dene lagI / yAvannArthasamarjane balamabhUddArAdinirvAhake, yAvanneSTatarA sa. manoharalAla apanI strIkA gulAma ho gayA, vaha bhI maaptimgmtpraarbdhvidyaaklaa| campAko mArane pITane lgaa| eka bAra campAkI yAvabuddhivikAzadeharacane prApte peTImeM sonekI cUr3I rakhakara sunaharIne use corI dRDhatvaM na vA,tAvanno sukhadaM prave lagAI / pulisane tahakIkAta kI, to yaha . . zanamihAkAle gRhasthAzrame // subUta huA ki sunaharIne hI campAko kaSTa deneke muni mahodayane pratyeka zlokakA gujarAtI bhA- lie yaha cAlAkI kI thii| isase sunaharI aura vArtha likhA diyA hai aura usa para zrIyata zAhane bhI cir3ha gaI / usane dhannAkI mA dvArA viSa ma~gAvistArapUrvaka vivecana kiyA hai| vivecanameM aneka kara usake laDDU banAye aura unheM campAke lie dezI videzI granthoMse udAharaNAdi dekara mUla vi- rakhakara kahIM bAhara calI gaI / honahArakI bAta SayakI bar3I acchI paddhatise pariSuSTi kI gaI hai / ki manoharalAla bhUkhe hue aura unhoMne eka laDDU isase granthakI upayogitA bahuta hI bar3ha gaI hai| khA liyA ! becAre tar3aphane lge| DAkTarane jahara bar3odA rAjyameM yaha inAma aura lAyaberiyoMmeM rakha- khAyA huA btlaayaa| talAzI huI / campAkI neke lie svIkRta ho cukA hai aura thor3e hI sama- peTImeM do laDDU aura bhI nikale / vaha pakar3I yameM isakI do AvRttiyA~ ho cukI haiN| yaha bhI granthakI gaI aura use phA~sIkI AjJA huii| pIche gopAla uttamatAkA eka nidarzana hai / chapAI, kAgaja, nAmake eka lar3akane jo campAko cAhatA thA, jilda Adi saba hI bAteM acchI hai aura mUlya to dhannAkI mAke dvArA patA lagAkara asalI aparA For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jainahitaiSI- - dhinI sunaharIko DhUMDha nikAlA aura phA~sI car3haneke TIkA hai jo saMbhavataH sAgabAr3eke bhaTTAraka zubhacandraThIka vaktapara pahu~cAkara campAko bacA diyA / jIkI kI huI hai / mUla aura saMskRta TIkApara kisIne sunaharIko kAle pAnIkI sajA huI / campAke sAtha jayapurI bhASAmeM eka vacanikA likhI thI aura usako gopAlakA byAha ho gayA / " yahI isa pustakakA lAlA giranArIlAlajIne bahuta hI burI tarahapara khar3I kathAnaka hai / racanAmeM asvAbhAvikatA bahuta hai| bolImeM parivartana karAke prakAzita karAyA hai jisakA kisI bhI pAtrakA svabhAvacitraNa sarvatra eka sA nahIM yaha gujarAtI anuvAda kiyA gayA hai / anuvaadhuaa| lekhakane cAhe jisa pAtrase icchAke anu- kako ye saba bAteM avazya mAlUma ho jAtI yadi sAra usake sthirIkRta svabhAvakA khayAla rakkhe ve thoDAsA bhI parizrama karate / binA, cAhe jo kAma karAye haiM aura cAhe jo 7 devakulapATaka / / zabda unake mu~ise kahalavAye haiM / bhASAmeM bhI lekhaka, zrIvijayadharmasUri aura prakAzaka, svAbhAvikatAkA abhAva hai / jo kAma cAra lAi- abhayacanda bhagavAnadAsa gA~dhI / isa choTIsI. 24 noMse nikala sakatA thA usake lie pRSThake pRSTha pRSThakI pustakameM devakalapATakakA aura usake mandiroM vyartha kharca kiye gaye haiN| varmAjI svataMtra racanAke tathA pratimAoMkA aitihAsika vivaraNa hai| delabar3e premI haiM / acchA ho yadi isake bAr3A yA devalabAr3A devakulapATakakA apabhraMzarUpa hai / sAtha hI ve racanApaddhati sIkhaneke aura parizrama ise Ajakala delabADA yA AbUjI kahate haiM / karaneke bhI premI bneN| vahA~ke zvetAmbara sampradAyake mandiroM meM jo zilA6 yazodharacaritra / lekha haiM ve saba isameM saMgraha kara diye gaye haiN| lekha * sUratase zrIyuta mUlacanda kasanadAsajI kApar3i- prAyaH caudahavIM zatAbdike pIcheke haiM / isa samaya yAne gujarAtImeM eka sastI jainagranthamAlA nikAla- pratyeka tIrthasthAna aura devAlayake isI prakArake nekA prAraMbha kiyA hai jisakA yaha dUsarA puSpa hai| lekhasaMgraha prakAzita honekI avazyakatA hai| tIrthaisakA mUlya cAra Ane hai jo lAgata mAtra hai| kSetrakameTIkA dhyAna isa ora jAnA cAhie / kApar3iyAjIke bhAI IzvaralAlajI isake anuvAdaka pustaka muphtameM bA~TI gaI hai, aura yazovijayahaiM / isake TAiTila peja para likhA hai-" puSpadanta granthamAlA Aphisa khArageTa, bhAvanagarase milegii| kavikRta hindIgranthaparase anuvAdaka-" aura bhUmi- .8 pATaliputrakA vizeSAGka / kAmeM likhA hai- vaccharAja kAvikRta mUla prAkRta paTanekA purAnA nAma pATaliputra hai| ataH paTaparase puSpadanta kavine usakI saMskRta chAyA kI aura nese isI aitahAsika nAmapara hindIkA eka sAptAusakA hindI anuvAda lAlAgiranArIlAlajIne prakA- hika patra nikalane lagA hai / pATaliputrako nikalate zita kiyA aura usakA yaha gujarAtI anuvAda hai|" hue do varSase Adhika ho gaye / usake utsAhI isase anuvAdaka mahAzayake pramAdakA khAsA patA saMcAlakoMne gata mAghamAsameM paTanA hAIkorTa tathA lagatA hai / mUla grantha prAkRta bhASAmeM hai aura usake hindU vizvavidyAlayake upalakSameM pATaliputrakA yaha racayitA puSpadanta kavi haiM / puSpadantane vaccharAja vizeSAGka prakAzita kiyA thA / hameM kheda hai ki hama kavike prAcIna kathAsUtrako par3hakara apane prAkRta bahuta bilambase lagabhaga 5 mahIneke bAda isa aMkake granthakI racanA kI hai / arthAt kavikA yazodhara- viSayameM apanI sammati likha sake haiM / jainamitrake carita prAkRtameM nahIM / isa prAkRtakI eka saMskRta sAijase kucha bar3e 72 pRSThoMpara yaha chapA hai| kAgaja For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __pustaka-paricaya / bar3hiyA ArTapepara haiM / citroMkI saMkhyA 50 se Upara yahA Adhunika a~garejIzikSAse vAstavika zikSita hai| chapAI darzanIya huI hai / lekha aura kavitAoMkI taiyAra hote haiM aura na prAcIna saMskRtazikSAse / saMkhyA 27 hai| pATaliputra aura vihArase sambandha a~garejI skUla aura kAleja gulAma, khuzAmadakhora, rakhanevAle aitihAsika lekha kaI haiM aura ve bar3I apane bhAiyoM para julma karanevAle, ArAmatalaba, khojase likhe gaye haiN| adhikAMza citra prAcIna durbala svArthI puruSa taiyAra karate haiM aura saMskRtakI imAratoM aura mUrtiyoM Adike haiN| lekhoMke saMgraha saMsthAyeM vartamAna dezakAlase anabhijJa ghoMghA paNDita karanemeM isa bAtakA dhyAna rakhA gayA hai ki ne taiyAra karatI haiN| saMskRta zikSAke sambandhameM vicAra vizeSataH bihAra aura bihAriyoMse sambandha rakhane- karate hue kahA gayA hai- " hamAre dezakA karor3oM le hoN| kaI lekha bahuta hI mahattvake haiM aura bar3e rupayA saMskRta pAThazAlAoMmeM kharca kiyA jAtA hai, bar3e pratiSThita puruSoMke likhe hue haiN| kavitAyeM kaI para vahA~se zikSA pAye hue hamAre dezabandhu zikSAke haiM:parantu ekAdhako chor3akara prAyaH nirI tukabandiyA~ haiN| kisI aMgakI pUrti nahIM karate / pichale hajAra Der3ha hindI patroM ke abhItaka jitane vizeSAGka nikale hajAra varSakA itihAsa hamako isa bAtakI sUcanA hai, hamArI samajhameM yaha una sabase adhika sundara aura detA hai ki jisa prakArakI purAnI zikSApraNAlI bahumUlya hai / mUlya likhA nahIM, parantu rupaye bAraha pAThazAlAoMmeM pracalita hai usake dvArA hamArA Anese kama na hogA / hindIke premiyoMko isakI jAtIya jIvana svAbhAvika DhaMgase vikasita nahIM ho eka eka prati apane saMgrahameM avazya rakhanA caahie| sakatA / pAThazAlAoMke saMskRta par3he hue vidyArthI 9 zikSAkA Adarza aura lekhnklaa| Atmikabalase hIna, saMkucita vicAroMmeM par3e hue lekhaka aura prakAzaka, svAmI satyadeva parivA- apanA jIvana vyatIta kara rahe haiN| bar3e bar3e diggaja jaka / pRSTha saMkhyA 109 / mUlya pA~ca aane| milanekA vidvAn dhArApravAha saMskRta bolanevAle, yaha nahIM patA, satyagranthamAlA Aphisa jAnasenagaMja ilAhA- jAnate ki unake jIvanakA uddezya kyA hai ? bAda / yaha bar3I khuzIkI bAta hai ki hindI sahi- zAsana kisako kahate haiM ? bhArata nirdhana kyoM ho tyama naye jozakI bijalI kanevAle satyade- rahA hai ? jApAnane unnati kaise kI ? amerikAkI jIne lagabhaga do varSake bAda aba phirase pustakeM tijAratakA bhAratapara prabhAva kyoM par3atA hai ? iMglilikhanA zurU kara diyA hai| yaha ApakI vyAkhyAna- stAnakI zAsanapaddhati kyA hai ? bhAratIya samAjameM mAlAkI pahalI saMkhyA hai / isameM Apake do phUTa honekA kAraNa kyA hai ? aise aise Avazyaka vyAkhyAna haiM / hamane donoMhIko Adyanta pddh'aa| praznoMke viSayameM ve kucha nahIM jAnate / alabattA 'lekhanakalAmeM ' lekhoMkA mahattva, lekhakoMke bheda, nyAyake avacchedakAvacchinna aura vyAkaraNakI phaunake uddezya, kartavya Adipara vicAra kiyA gayA kikAoMmeM sira paTakanA khUba jAnate haiM / jo hai, aura vartamAna lekhakoMkI bar3I kar3I samAlo- dazA yUropake vidvAnoMkI 14-15 vIM zatAbdicanA kI gaI hai-khUba kharI kharI sunAI gaI haiN| yoMmeM thI, vahI dazA Aja hamAre saMskRta vidvAnoMzikSAsambandhI vyAkhyAnameM batalAyA hai ki jo kI hai| yUropake IsAI pAdarI una dinoM ' suIkI zikSA zArIrika, Arthika, mAnasika aura Arthika noka para kitane pharizte baiTha sakate haiM ? ' aise svataMtratA detI hai, vahI saccI zikSA hai / hamAre jaTila praznoMpara mahInoM zAstrArtha kiyA karate the; dezameM isa prakArakI zikSAkA prAyaH abhAva hai / na parantu apanI usa mUrkhatAse yUropake loga aba For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 CHODAIIMMARIWALATMAL jainahitaiSI nikala gaye / unhoMne zikSAke uddezyako dhIre dhIre kisa nirdayatAse tIsare darjeke musAphiroMko lUTate samajhanA zurU kiyA aura Aja yUropa zikSAkI aura kaSTa dete haiM ! adAlatoMke muharira garIba kisAunnata avasthAmeM haiM / isake viparIta hamAre saMskRtake noMke sAtha kaisA atyAcAra karate haiM ! jidhara dekho vidvAn, 'patrAdhAre ghRtaM ghRtAdhAre patram / ghI udhara hI a~garejI zikSitoMke hAthase bhAratajanatA patteke Upara hai yA pattA ghIke Upara hai ? aise atyanta duHkhI hai / ve apane dUsare jAhila dezapraznoMke hala karanemeM lage hue haiM / bhalA kahie bandhuoMko ghRNAkI dRSTi se dekhate haiM aura unake dezakI unnati ho to kaise ho ? Ajase 500 sAtha pazuoMse badatara vyavahAra karate haiN| dUsarI varSa pahale jo hamArI AvazyakatAyeM thIM ve Aja ora karor3oM azikSita ina bAbuoMpara tanika nahIM hai| Ajase 50 varSa pahale jo dezakI dazA vizvAsa nahIM karate, ve inako Thaga aura makkAra thI vaha aba nahIM hai / hamako dezakAlake anusAra samajhate haiN| " thor3I sI a~garejI par3hA huA lar3akA apanI AvazyakatAoMko samajha zikSAkA prabandha apanI bhASA bheSa tathA bhAvase ghRNA karane lagatA karanA hai / Aja bhArata purAne do hajAra varSa pahale- hai| usake lie aMgarejI bolanA aura a~garejI kA bhArata nahIM hai / Aja yadi amerikAmeM ruIkI sabhyatAkI nakala karanA hI zikSAkA Adarza hai / phasala mAmUlIse adhika hotI hai to usakA prabhAva koTa patalUna pahana galemeM kutte jaisA paTTA DAla mu~hameM bhAratavarSa para par3atA hai ! Aja hamArA sambandha saMsA- curaTa le, apane bhAiyoMse ghRNA karanA hI zikSAkI rake sabhya dezoMse ho gayA hai / hamArA maranA jInA sIr3hIpara car3hanA samajhatA hai / apanI bhASA to use isI para nirbhara hai ki hama dUsarI jAtiyoMke naye acchI lagatI hI nahIM, aura na apane prAcIna RSi vaijJAnika AviSkAroMse paricita hoM aura apanI muni usakI A~khoM meM jaMcate haiN| usake lie to zikSApraNAlIko Adhunika kalA kauzalake anusAra acchA bUTa, sUTa, acchI giTapiTa aura kisI banA DAleM / purAne jarjara hathiyAroMse kAma nahIM daphtarameM naukarI hI svargIya jIvana hai / rupayeke lie clegaa| aba hamako A~kheM kholakara calanA caahie| ghRNitase ghRNita kArya karaneko ve udyata haiM / naukayadi saMskRta pAThazAlAoMmeM barAbara naI Ava- rIke lie yadi inako apane dezabandhuoMkA galAzyakatAoM ke mutAbika grantha par3hAye jAte to Aja bhI kATanA par3e to usako ye loga DyUTIke nAmase hamArI yaha durdazA kadApi nahIM hotI !" a~garejI pukArate haiM aura tanika nahIM socate ki a~garejIke zikSAke viSayameM kahA hai:-"pichale 100 varSoM- isa zreSTha zabdakA artha kyA hai / vezyAoMkI taraha dhanake kA anubhava hameM batalAtA hai ki jisa DhaMgakI lie zarIra aura AtmAko becanA hI inake aMgarejI zikSA bhAratavarSameM pracalita hai usase lie DyUTI hai| hama lAkhabAra aisI zikSAko kabhI dezakA kalyANa nahIM ho sktaa| aMgarejI dhikkArate haiM / apane dezakI mamatA chor3a, pyAre skUloM meM zikSA pAye hue lAkhoM bhAratIya Aja dezabandhuoMse pazupanakA vyavahAra kara, pyArI mAtRgavarnameMTake bhinna bhinna vibhAgoMmeM niyukta haiM, aura bhASAse mu~ha mor3anA, tathA apane dezake pahirAvese hajAroM relave karmacAriyoMkA kAma karate haiM / ina ghRNAkara, apane pUrvajoMko tuccha dRSTi se dekhanA, zikSita logoMse dezakA kyA upakAra hotA hai ? yadi ye hI isa aMgarejI zikSAke phala haiM to hama dezake anapar3ha, ina a~garejI zikSitoMke hAthase isako dUrahIse namaskAra karate haiN| " isa bAnagIse bAhi trAhi kara rahe haiM / sTezanoMpara bAbU loga pAThaka isa pustakakA abhiprAya samajha sakate haiM / For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAAAImmumg pustk-pricy| acchI pustaka hai / isakA khUba pracAra honA kauna kauna haiM, unake adhikAra kyA haiM; aura bhAra caahie| kamase kama hamArI zikSAsaMsthAoMke calAne- tasarakArake sAtha unakA kyA sambandha hai, bar3e vAloMko to isakA pATha avazya karanA caahie| lATakI kausila kyA karatI hai, usake kAma kara nekA DhaMga kyA hai, bar3e lATake adhikAra kyA haiM, 10 naammaalaa| prAntIya sarakAreM kauna kauna haiM, unake zAsakoMke mahAkavi dhanaMjayakA banAyA huA yaha eka adhikAra kyA haiM, jiloMkA zAsana kaise hotA hai, 200 zlokoMkA choTAsA koza hai / sAtha hI 45 myUnIsipAliTiyA~, dehAtI borDa, AdikA svarUpa zlokoMkA eka nAnArtha koza hai / jo vidyArthI kyA hai, sarakArI Ayavyaya, dezIriyAsateM, phauja amarakoza jaise bar3e koza kaNTha nahIM kara sakate aura pulisa, nyAyavibhAga, jela, zikSApracAra, ve ise kaNTha karake kozakA kAma nikAla sakate svAsthyarakSA aura rela, nahara sar3akeM Adi saarvhaiN| ise paM0 ghanazyAmadAsajIjainakRtasaralAhandA janika kArya kaise calate haiM tathA mahArANI vikToarthasahita zrIyuta baMzIdharajI mAsTara lalitapura riyAne hameM kyA kyA vacana diye the / isa pusta(jhA~sI) ne prakAzita karAyA hai| pustakaka kopaTa lenese ukta saba bAtoMkA sAdhAraNa jJAna antameM zabdoMkI anukramaNikA de dI gaI hai, jo ho jAyagA aura pAThaka rAjanItika carcAmeM praveza bahuta upayogI hai / pustakameM choTe sAijake 100 karaneke adhikArI ho jAyeMge / lekhaka mahAzayane pRSTha haiM aura mUlya ATha Ane hai / isa pustakako likhakara hindIbhASAbhASiyoMkA 11 bhAratIya zAsana / bahuta upakAra kiyaa| isake lie Apa dhanyavAlekhaka aura prakAzaka, bAbU bhagavAnadAsajI ke pAtra haiM / pustakakA mUlya apekSAkRta kama mahesarI, zIzamahala mereTha / pRSTha saMkhyA 180 / rakkhA gayA hai| bhASA sarala aura sabake samajhameM mUlya sAta Ane / yaha bar3e saubhAgyakI bAta hai Ane yogya hai / chapAI aura kAgaja Adi saba ki hindIke lekhakoMkI pravatti rAjanItisambandhI acche haiN| pustakeM likhanekI ora bhI hone lagI hai / yaha eka 12 nItizataka / aisA viSaya hai jisakA jAnanA pratyeka par3he likhe bhartRharikA nItizataka saMskRta sAhityakI eka bhAratavAsIke lie Avazyaka hai / hindIsamAcAra- bahuta hI bahumUlya vastu hai| hindImeM isake aneka patroMke pAThakoMmeM phI sadI 50-60 pAThaka aise gadyapadya anuvAda ho cuke haiN| parantu jahA~ taka hoMge jo rAjanItisambandhI lekhoMko par3hate haiM; hama jAnate haiM abhItaka isakA bolacAlakI parantu unake pUre marmako nahIM samajha sakate / ve nahIM bhASAmeM koI padyAnuvAda nahIM huA thaa| hindIke jAnate ki a~gareja sarakAra hamAre dezakA zAsana- suparicita kavi paM0 locanaprasAdajI pANDeyane isa kisa DhaMgapara karatI hai aura isa kAraNa zAsana- kamIko pUrA kara diyA / anuvAda 'tukahIna' hai para sambandhI guNadoSoMkI carcA unake lie kaThina ho hameM acchA mAlUma huA / mUlakA bhAva anuvAdajAtI hai / isa pustakase hindI pAThaka apanI meM acchI taraha vyakta hotA hai / acchA hotA, yadi bar3I bhArI ajJAnatAko bahuta kucha dUra kara skegeN| ve eka padya kA anuvAda aneka padyoMmeM na karake eka jAneMge ki vilAyata sarakAra ( homa-gavarnameMTa ) kyA hI padyameM kiyA jAtA / yadyapi isameM kaThinAI kAma karatI hai, usameM kAma karanevAle adhikArI par3atI aura anuvAda bhI kucha kaThina ho jAtA For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jainahitaiSI parantu kavitAke thor3e zabdoM meM bahuta kahane ' ke 15 bhAvavilAsa aura devazataka / guNakI rakSA ho jAtI / padyake nIce gadyameM bhI mUla- prakAzaka, muMzI goviMdazaraNa saradAra, mahakame kA artha likhA gayA hai aura hameM usameM koI doSa apIla, jayapura / ' hindInavaratna ' ke lekhakoMne najara nahIM AyA / isake sAtha hI paM0 sakhArAma devakaviko hindIke nau sarvazreSTha kaviyoMmeM ginAyA dube, bI. e. bI. ela. kA a~garejI anuvAda bhI hai aura unakI racanAkI bahuta prazaMsA kI hai / chapA hai jo zAyada a~garejI par3hanevAle vidyArthiyoM- yaha grantha unhIM devakavikA banAyA huA hai| ke lAbhake lie likhA gayA hai / isa pustakake bhAvavilAsameM zRMgArarasake samasta bhAva-nAyaka prakAzaka 'mesarsa haridAsa eNDa kampanI, herisana roDa nAyikA bheda alaGkAra Adi-varNita haiM aura zatakalakattA' haiM / chapAI acchI hai / mUlya ATha aane| kameM brahma, tattva, AtmA Adike vicAra haiN| 13 jIvanI shkti| yaha purAnI brajabhASAkI kavitA hai| jo loga anuvAdaka paM0 jvAlAdatta zarmA / prakAzaka hari- ise samajhate haiM aura zRMgArarasake rasika haiM unheM dAsa eNDa kampanI kalakattA / mUlya pA~ca aane| avazya hI isake par3hanemeM Ananda AyagA / kavitA yaha baMgAlake suprasiddha DAkTara pratApacandra majUmadAra acchI hai para itanI acchI nahIM ki usake balase ema. DI. kI likhI huI baMgalA pustakakA anuvAda devamahAkaviyoMkI zreNImeM biThAye jA sakeM / devahai / hamane ise baMgalAmeM par3hA hai / bar3I hI acchI zatakakI kavitAmeM gaMbhIratA aura tattvajJatA bahuta pustaka hai / dIrgha jIvana prApti karaneke lie zArI- kama hai jo usake viSayoMke lihAjase honI cAhie rika aura mAnasika zaktiyoMkI rakSA aura sadu- thI / pustakakA pUpha acchI taraha nahIM dekhA gayA payoga kisa prakAra karanA cAhie, isakA isameM aura chapAI to itanI bhaddI hai ki Ajakalake sarva sAdhAraNake samajhanemeM Ane yogya varNana kiyA saundaryapremI pAThaka zAyada hI ise pasanda kreN| gayA hai / snAna, AhAra, kasarata, cikitsA aura bar3e sAijake 114 pRSThoMkI pustakakA mUlya auSadhasevana, aneka tarahakI cintAyeM aura pA~ca Ane bahuta kama hai| bhAvanAyeM, dIrghajIvanase lAbha, Adi kaI adhyAyoMmeM 16 vyAkhyAnasAhityasaMgraha ( gujraatii)| pustaka vibhakta hai| anuvAda bhI acchA huA lekhaka, munirAja zrIvinayavijayajI aura prkaahai| isa prakArakI pustakoMke pracArakI bahuta Ava- zaka devacanTa dAmajI seTe. bhAvanagara / manya dAI zyakatA hai| rupyaa| lekhaka mahodayane ise sAta varSake satata pari14 shaardaa| zramase taiyAra kiyA hai ! isameM vyAkhyAnoMkA to nahIM anuvAdaka paM0 zivasahAya caturvedI, prakAzaka vyAkhyAnoMke upayogameM AnevAle saikar3oM viSayoMkA hindIhitaiSI kAryAlaya, devarI (sAgara),pRSThasaMkhyA 50 / aura aneka granthoMse liye hue hajAroM zlokoMkA saMgraha baMgalAke prasiddha upanyAsalekhaka zivanAtha zAstrIke hai / saMgrahameM aura gujarAtI vivecanameM koI vizeSa' mejavaU ' nAmaka upanyAsakA yaha parivartita tA nahIM / prAraMbhameM lekhaka, muni AtmArAmajI anuvAda hai / isakA pichalA bhAga jo duHkhAnta thA aura seTha makanajI kAnajIke citra tathA caritra sukhAnta kara diyA gayA gayA hai / eka gArhasthya haiM jo Aja kalake samayameM prasiddhike lie bahuta citra hai| striyoMke lie upayogI aura zikSAprada hI Avazyaka samajhe jAte haiM aura jinheM udAsIna hai| chapAI acchI hai| mUlya chaha Ane / jaina sAdhu bhI burA nahIM samajhate haiN| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustk-pricy| 371 17 satyAgrahakA itihAsa / isa DhaMgase paricaya karAyA gayA ho / isake lekhaka,zrIyuta bhavAnIdayAlajI neTAla (AphrikA) lie lekhaka mahAzaya dhanyavAdake pAtra haiN| acchA aura prakAzaka, vAbU dvArakAprasAdajI sampAdaka navajI- ho yadi Apa isI prakAra urdUke anyAnya kavivana, indaura kempa / mUlya Der3ha rupayA / dakSiNa Aphri- yoMkA bhI hindIke pAThakoMko paricaya karA deN| kAke bhAratavAsiyoMke kaSToMko dUra karaneke lie mahA- lekhaka urdU phArasIke paNDita haiM / isa lie unhoMne tmA gA~dhIne jo satyAgraha yA niHzastrapratIkAra zurU urdU phArasIke aise bahutase zabdoMkA artha batalAnekiyA thA, usakA prAraMbhase lekara abatakakA iti. kI jarUrata nahIM samajhI hai. vizeSa karake pAra hAsa isa pustakameM likhA gayA hai / bar3I bhArI 28 pRSThoMmeM-jinheM hama jaise urdUphArasI-zUnya vizeSatA yaha hai ki isa itihAsase sambandha rakhane- loga bilakula hI nahIM samajha sakate haiN| AzA vAle saikar3oM strIpuruSoM ke citra-jinakI saMkhyA 60 hai paNDitajI apane AgAmI nibandhoMke likhate ke lagabhaga hai-isa pustakameM de diye gaye haiM aura yaha samaya isa ora dhyAna deMge / kAvyamarmajJoMko yaha bar3e bhArI arthavyayakA kAma hai / pratyeka bhAratavAsI- pustaka avazya par3hanA cAhie / ko yaha pustaka par3hanA cAhie aura videzoMmeM apane 19 kumAra devendraprasAdajIkI pustkeN| bhArata bhAIyoMkI jo durdazA hotI hai usase paricita 1 sevAdharma, 2 nyAyAvatAra, 3 Jainism honA cAhie / pustakakI chapAI acchI hai, parantu not Atheism and The six Dravyas of ba~dhAI itanI kharAba hai ki pustaka pUrI bhI nahIM par3hI Jain Philosophy, 4 vizvatattva aura 5 jAtI hai aura patra alaga alaga ho jAte haiM / aisI sArvadharma / pahalI pustaka premopahArasIrIjakA prathama acchI pustakakI yaha truTi bahuta khaTakatI hai| puSpa hai / choTIsI 64 pRSTha ( Dabala krAuna 32 18 mahAkavi gAliba aura unakA pejI) kI pustaka hai| mUlya vagairaha kucha likhA urdU kaavy| nahIM / vizvasevAke sambandhameM bahuta acche acche lekhaka, paM0 jvAlAdatta zarmA aura prakAzaka, vicAra saMgraha kiye gaye haiM jo hRdayameM likha rakhane haridAsa eNDa kampanI, kalakattA / pRSThasaMkhyA yogya haiM / dUsarI pustakameM AcArya siddhasena 1.2 / mUlya pA~ca Ane / urdUkA padya-sAhitya divAkarakA mUla nyAyAvatAra-jisameM ki kevala 32 bahuta bar3hA car3hA hai| use uttamottama racanAoMse zloka haiM-usakA mahAmahopAdhyAya DA0 satIzacandra puSTa karanevAle kaI nAmI kavi ho gaye haiM / mirjA vidyAbhUSaNa ema. e. kA kiyA huA a~garejI artha gAliba bhI unameMse eka hai / saMskRta sAhityameM jo aura saMbhavataH candraprabhasUrikRta saMskRta TIkA sthAna mAghakA hai, vahI umeM gAlibakA hai| phArasI- (nyAyAvatAravivRttiH ) hai / prAraMbhameM a~garejI ke to Apa mahAkavi the| IsvI san 1869 meM bhUmikA hai / nyAyAvatAra bahuta hI mahatvakA aura ApakI mRtyu huI / isa pustakameM lekhaka mahAzayane prasiddha grantha hai| vidyAbhUSaNa mahAzaya ise sabase ApakA aura ApakI racanAkI khUbiyoMkA pahalA jainanyAyagrantha batalAte haiN| isake eka digdarzana karAyA hai aura antake lagabhaga 40 zloka para hama apane samAjake paNDitoMkA dhyAna pRSThoMmeM ApakA urdU kAvya hindIanuvAdasahita AkarSita karate haiM:de diyA hai / hindImeM zAyada yaha pahalI AptopanamanulaMdhyamaddaSTeSTavirodhakam / pustaka hai jisameM dUsarI bhASAke kisI kavikA tattvopadezakRta sArva zAstraM kApathaghaTTanam9 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ILLAHULILALIMITALITILLUTILIT 372 jainahitaiSI ThIka yahI zloka AcArya samantabhadrake ratna. Der3a AnA / sau poMkI pustaka hai| bhAratakI vartamAna karaNDa zrAvakAcArameM bhI hai| isa bAtakA patA dazA para bahuta kucha kahA gayA hai jo par3hanevAloMpara lagAnekI jarUrata hai ki yaha ratnakaraNDameM kSepaka prabhAva DAlegA / kavitA acchI hai| hai uddhRta hai, athavA ratnakaraNDa parase nyAyAvatArameM 22 mahAtmA TAlsaTAyake lekha / uddhata kiyA gayA hai| yaha dilAyabrarI Apha jaina prakAzaka, granthaprakAzakasAmati pattharagalI, liTarecara ' kI dUsarI pustaka hai| mUlya isakA kAzI / rUsake suprasiddha vidvAn mahArSa TAlsaTAyake cAra Ane hai| tIsarI pustaka a~garejImeM hai aura 1 loga nazA kyoM karate haiM, 2 udyoga aura Alasya, mi. eca. vAranakI likhI huI hai / isake pahale 3 zikSaNasambandhI patra, 4 dharma aura buddhi, ina nibandhakA hindI anuvAda hitaiSImeM 'jainadharma cAra mahattvapUrNa lekhoMkA saMgraha hai / mU0 cAra Ane / nAstika nahIM hai / ke nAmase prakAzita ho cukA 23 vimlvinod| hai| yaha seTha nagInadAsa aura mANikalAlakI svAmI dayAnanda sarasvatIkA upadeza / orase muphta bA~TI gaI hai / 4 vizvatattva aura 5 lekhaka, em. bI. mokSAkara aura prakAzaka, zeTha sArvadharma ye do cArTa yA nakaze haiM jo dIvAla javAharalAla jainI, sikandarAbAda / mUlya dasa para cipakAne yA TA~ganeke kAmake haiN| pahalemeM jIva Ane / milanekA patA-AtmAnandajainapustakaajIva Adi tattvoMke tamAma bheda prabheda batalAye pracAraka maNDala. rozana muhallA, aagraa| yaha pustaka haiM aura dUsare meM nizcaya aura vyavahAra dharmake samyagda- hamAre pAsa kaI mahInoMse par3I hai / hamane kaI bAra rzana-jJAna--caritra Adi bheda aura upabheda dikha* cAhA ki isako par3ha jAyeM aura dekheM ki isameM kyA lAye gaye haiN| inase jainadarzanakI sthUla racanA likhA hai; parantu 376 pRSThake potheko paDhanA sAdhAsamajhameM AjAtI hai / pahalekA mUlya tIna Ane raNa kAma nahIM / kucha hI pRSTha paDhakara hama santuSTa aura dUsarekA cAra Ane hai / pustakoM aura cArTo- ho gaye / isameM svAmI dayAnanda sarasvatI aura unake kI chapAI Adi bahuta sundara hai / isa kAmameM samAjasudhArasambandhI siddhAntoMkI burI taraha prakAzaka mahAzaya siddhahasta haiM milanekA patA- miTTI palIda kI gaI hai| khUba hI jI kholakara di senTrala jaina pabliziMga hAusa, aaraa| mAliyA~ dI haiM aura bar3e hI bhadde DhaMgase unakI 20 sntaan-paaln| galtiyA~ dikhalAI haiN| sabhyatAkA yA bhASAsamitikA anuvAdaka,bAbU zivajIlAla kAlA / pa0, vaidya jarA bhI khayAla nahIM rakhA gayA hai| mAlUma nahIM, zaMkaralAla harizaMkara, murAdAbAda / prasiddha jalaci- isa prakArakI pustakoMko likhakara lekhaka kyA lAbha kitsika DA. luI kUne sAhabakI a~garejI pustakake socate haiN| kyA koI puruSa apane asatya vicA AdhArase yaha likhI gaI hai| baccoMkA pAlana poSaNa roMko gAliyA~ khAkara chor3a detA hai ? gAliyA~ to kisa taraha karanA cAhie aura unakA khAnapAna use apane vicAroM meM aura bhI pakkA karatI haiM aura kaisA honA cAhie, Adi bAtoMpara bahuta hI acche dhArmika dveSakI sRSTi karatI haiM / lekhakake vicArase vicAra likhe gaye haiM / jo loga bAla-baccoMvAle haiM, yadi AryasamAjake siddhAnta acche nahIM haiM to unheM unheM ise ekabAra avazya par3ha jAnA cAhie / 36 yuktipUrvaka sabhyatAke sAtha dUSita ThaharAnA caahie| pRSThakI pustakakA mUlya cAra Ane adhika hai| isa pustakako dekha kara hameM bar3A duHkha huA aura 21 bhAratIya shtk| usane isa kAraNa hama para aura bhI adhika prabhAva le0, muMsiphasiMha yAdava / pra0, brahmacArI narendra DAlA jaba hameM mAlUma huA ki isa pustakake yAdava, iTaulI po0 zikohAbAda (mainpurii)| mU0 prakAzaka 'yuktimadvacanaM' ko mastaka para caDhAnevAle For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba SATANTRIBITAMARHAALTALLLLLLBARABARIMAILER jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya / CumithfurnimittyETTmintummy 373 hamAre jainIbhAI haiM aura zAyada eka 'muni mahArAja' FRASTARIANRARARAT isa kAryake anumodaka haiN| abhI taka hamArA isa kAryake anumodaka haiN| abhI taka hamArA jainakarmavAda aura tadviSayaka ? khayAla thA ki isa prakArakI pustakeM likhanemeM 'AryasamAjI ' bhAI hI siddhahasta haiN| sAhitya / nIce likhI pustakeM dhanyavAdapUrvaka KorupsexHULU svIkAra kI jAtI haiM: (le0-zrIyuta muni jinvijyjii|) 1 jainatattvamImAMsA, 2 jainadharmakA hRdaya, jainadharmakI dRSTimeM isa jagatakA kartA hartA 3 vyAkhyAna mauktika, koI vyaktivizeSa nahIM hai| saMsArake anyAnya 4 avidyAndhakAramArtaNDa / mukhya dharma jisa prakAra kisI Izvara Adi zakti pra.-AtmAnanda-jainaTraikTa-sosAiTI,ambAlAzahara dvArA isa jagatakA sarjana aura saMharaNAdi mAnate 5 mahArANApratApakA vanavAsa, haiM vaisA jainadharmakA siddhAnta nahIM hai / jaina6 prAcIna sabhyatAkI jhalaka / siddhAnta isa jagatakA sarvathA utpAda bhI nahIM pra.-paM0 rAmasvarUpazarmA, candausI yU. pii.| mAnatA aura pralaya bhI nahIM / jaina-dharma paryAya7 hamArA kartavya-pra0, jainakumArasabhA, jhAlarA- rUpase vizvako pratikSaNa parivartanazIla mAna kara pATana chAvanI / bhI dravya-rUpase ise anAdi ananta aura zAsvata 8 saMsAra aura mokSa-pra0, candrasenajI jainavaidya, svIkAratA hai / isa lie auroMkI taraha isako ittaavaa| jagatkartRtva-dharmavAlI IzvarAdi vyaktikI kalpanA 9 jJAnasUryodaya-pra0,mUMgAsiMhajI jaina, kAyama karanekI AvazyakatA nahIM rahatI / vizvake jo gaMja (phrrukhaabaad)| 10 hindIjanazikSA ( caturtha bhAga )-pra0, .vividha svarUpa manuSyoMko dRSTi-gocara ho rahe haiM jainapustakapracArakamaNDala rozana muhallA, aagraa| | aura hote rahate haiM unameM mukhya kAraNa jIva . 11 saptavyasananiSedha-pra0, rAvata zerAsiMghajI; aura jar3akI sammilita-zakti hI hai / isI naina skUla, bIkAnera / zaktike prabhAvase sAre saMsArameM pratikSaNa parivartana 12 jIvavicAra-pra0, AtmAnandajainapustaka. hotA rahatA hai / jainatattvajJoMne isa zaktiko pracAraka maNDala, nauvarA, dehlii| 'karma ' saMjJA dI hai / karmahIke kAraNa jaga13 devAdhidevaracanA-pra0, lAlagurudattAmala dAsI jIva nAnAprakArake sukha-duHkha prApta karate jaina, po0 kasUra ( lAhaura ) / rahate haiM aura sthala aura sakSma jIva-yoniyoM meM 14 bhAva Avazyaka-pra0, pArekha mohanalAla janma-maraNa liyA karate haiN| prANiyoMko zubhAzubha amRtalAla, rAjakoTa / kAryameM pravRtta karAnevAlA bhI kevala karma hI hai 15 ghRtake vyApArI aura usake sudhArake upAya rAya- aura kiye hue kRtyakA yathAyogya phala denepra0, Ara. jeThAbhAI naM021 polaka sTrITa klkttaa| . 16 bhAratIya dRzya-pra0, vizvanAtha ThAkura, vAlA bhI karma hI hai / AtmA apane hI kiye thaikarasTora, mthuraa| hue karmake prabhAvase iSTa pAritoSika prApta karatA 17 zrIgautamapRcchA-patA, mannAlAla copar3A, hai aura usI kAraNa aniSTa daNDa bhI / svarga aura naraka tathA mokSa aura saMsAra, jIva apane Apa hI, karmadvArA prApta karatA hai| inakI prAptimeM rtlaam| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 HAIBAMBABAITIDINAMASum jainahitaiSI anya kisI vyaktike prayatnakI jarUrata nahIM rhtii| Alocana-pratyAlocana kiyA hai, parantu isa karmadUsarekI kRpA prasannatAse athavA aruci yA udA- vAdakA kisIne nAma taka bhI nahIM liyA / sInatAse AtmAke hitAhitameM kisI bhI prakArakA jainadharmakA yaha karmavAda sarvathA bhinna apUrva parivartana nahIM ho sakatA / jIva apanI hI aura navIna hai| jisa prakAra jaina bauddha aura kRtidvArA jina kAraNoMko saMcita karatA hai unhIM- vaidika dharmake anyAnya tattvoMkA, eka ke pariNAmoM-kAryoMkA zubhAzubha phala, kAlAnta- dUsareke sAhityameM, pratibimba (chAyA) dRSTigocara rameM anubhava karatA hai / jagatake nAnA dharmose jaina- hotA hai vaisA isa karmavAdake viSayameM nahIM pratIta dharma jo savizeSa bhinna dikhAI detA hai vaha isI hotaa| yadyapi mahAn siddhAntake kAraNase hai| puNyo vai puNyena karmaNA bhvti,paapHpaapen| jaina-dharmakA tattvajJAna 'karmavAda ' ke mUla (bRhadAraNyaka) siddhAnta para racA gayA hai / karmavAdako jaina- karmaNo yapi boddhavyaM boddhavyaM ca vikrmnnH| dharmakA mudrAlekha mAnanA caahie| jisa prakAra akarmaNazca boddhavyaM gahanA krmnnogtiH|| zrIkRSNakA mukhya prabodha niSkAma karmayoga, buddha (bhagavadgItA 4,7 / ) devakA samAnabhAva, pataMjalikA rAjayoga aura yaSA yayAni kamoNi prAk sRSTayApratipedire zaMkarAcAryakA jJAnayogako prakaTa karaneke lie tAnyeva pratipadyante sRjyamAnAHpunaH punH|| thA, vaise hI zramaNa bhagavAn zrImahAvIrake upadezakA . (mahAbhArata, zAnti0 231,48) zubhAzubhaphalaM karma manovAgdehasambhavam / lakSya-bindu karmavAdako prakAzita karanekA thaa| karmajA gatayo nRNAmuttamAdhamamadhyamAH // mahAvIra devane karmake kuTila kAryoMkA aura ( manusmRti, 12, 3 / ) kaThora niyamoMkA jaisA udghATana kiyA hai vaisA ___ ityAdi karmatattva pratipAdaka vicAra vaidika auroMne nhiiN| bhagavAn mahAvIrakA yaha karmavAda sAhityameM aura anubhavagamya aura buddhigrAhya hone para bhI svarUpameM "kammassa komAha kammadAyAdo kammaatyanta sakSma Ara gahana hai| isakI mImAMsA yoni kammabandha kammaparisaraNo. yaM kamma bahuta vikaTa aura rahasya vizeSa gaMbhIra hai| isa karissAmi kalyANaM vA pApakaM vA tassa viSayakA samyagU-avagAhana karaneke lie zA- dAyAdo bhvissaami|" strIya jJAna-sambandhI yogyatAkI apekSAke sivA, (aMguttaranikAya tathA nettipkrnn|) isa tattvake khAsa anubhavI jJAtAkI bhI AvazyakatA 'kammanA vattatI loko kammanA vattatI pajA rahatI hai| kevala pustakake AdhAra para manuSya kammanibaMdhanA sattA rathassANIva yaayto|| isake svarUpase yathArtha paricita nahIM ho sakatA, (suttanipAta, vAseTha sutta, 61 / ) yahI kAraNa hai ki bahutase vidvAn jainadharmake isa prakAra karma-sattAko pradarzita karanevAle sAmAnya aura kucha vizeSa siddhAntoMko jAnate udgAra bauddha-sAhityameM avazya upalabdha hote haiM; hue bhI karmavAdake vicAroMse sarvathA aparicita hote parantu jaina-dharmake kArmika vicAroMke sAtha inakA haiM / hamAre isa kathanakI satyatAke pramANameM, yaha koI sAmya nhiiN| bhagavAn mahAvIrake kArmika bAta kahI jA sakatI hai ki AjaparyaMta aneka vicAra zrIkRSNa aura buddhadevake vicAroMse sarvathA nainetara vidvAnone,jainadharmake bhinna bhinna vicAroMkA bhinna svarUpa rakhate haiN| . For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHALIMILIATIALAMITRALIAMOHAARAAOTOBOARD jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya / . 375 kitane eka Adhunika vidvAnoMke aise vicAra karAla gAloMmeM vilIna hote hote bhI jo kucha dRSTigocara hote haiM ki " jainadharma aura bauddha- atyalpa bhAga, jainadharmake isa karmavAdaviSayaka dharma koI svataMtra mata nahIM hai, parantu vaidikadharmahI- sAhityakA upalabdha hai usakA ThIka ThIka avake bheda vizeSa haiM / ye donoM dharma vaidika dharmahaki lokana karanese hamAre isa kathanakI satyatAkA apane pitAke samIpase apanI AvazyakatAke anubhava ho sakatA hai / jo kucha kArmika-sAanusAra vicAra-saMpattikA hissA lekara kisI hitya isa samaya vidyamAna hai vaha bhI itanA vizAla kAraNavaza judA nikale hue putra samAna haiM, hai ki usakA yathArtha jJAna prApta karaneke arthAt ye dharma parakIya--bhinna jAtIya na ho kara lie manuSyako apane AyuSyakA bahuta bar3A inake pUrvavartI brAhmaNadharmahIkI pRthak-bhUta zAkhAyeM bhAga lagAnA par3atA hai / aisI dazAmeM, jainadharmake haiN| "* ina vicAroMkI vizeSa mImAMsA karanekA vicAroM-siddhAntoMkA mUlasthAna vaidika dharma yaha prasaMga nahIM hai| yahA~ hama kevala itanA hI kaha hai, yaha kathana kaise yukti-yukta mAnA jA kara Age bar3hate haiM ki ye vicAra jainasiddhAntoMkA sakatA hai ? samyaga abhyAsa-vizeSAvalokana-kiye binA hI kacha varSa pahale to loga jainadharmase, bahuta pradarzita kiye gaye haiM,-ataeva inameM satyakI mAtrA hI anabhijJa the; parantu pAzcAtya paMDitoMke bahuta kama hai / janadharmake syAdvAda, jIvavAda, prazaMsanIya prayAsase aba vaha dazA nahIM rhii| karmavAda, Ara paramANuvAda Adi aneka prauDha aba bahatase vidvAn janadharmake svarUpako jAnate vicAra-tattva haiM jinakA vaidika-sAhityameM kahIM para haiM aura jAnanekA prayatna karane lage haiN| kaI vidvAn AbhAsa bhI dRSTigocara nahIM hotaa| yadi jainadharmake jainadharmaviSayaka sAhitya, itihAsa aura tattvasiddhAntoMkA mUlasthAna vaidikadharma mAnA jAya, jJAnakA Alocana-pratyAlocana karane lage haiN| to bhagavanmahAvIra pratipAdita jainatattvoMkA mUla kitanI hI deza-videzastha prAcIna sAhitya-prakAsvarUpa vAdakasAhityama avazya upalabdha hAnA zaka saMsthAoMkI orase tathA svayaM jaina-samAcAhie; para vahA~ usakA koI cihna nahIM miltaa| jakI orase bhI, jainadharmake kitane hI prAcIna jainadharmake uparyukta aneka vAdoMko chor3a kara kevala graMtha prakAzita ho gaye haiM aura dina pratidina akele karmavAdahIko lekara vicAra kiyA jAya, vizeSatayA hone lage haiN| isase yadyapi aba jainajo isa lekhakA uddiSTa viSaya hai, to pratIta hogA dharma aura janasAhityake Upara bahuta kucha prakAza ki jo karmavAdaviSayaka sAhitya janasamAjameM patA jAtA hai aura jainetara vidAnoMkI prIti vidyamAna hai aura usameM karmasaMbaMdhI jina hajAroM bhI jainadharmakI ora bar3ha rahI hai tathApi mahAvIravicAroMkA saMgraha hai usake eka bhI aMza yA devakA makhya siddhAnta jo karmavAda hai usakI vicArakA sAmya kara sake aisA koI ullekha vaidi- ora abhItaka vidvAnoMkA citta AkarSita nahIM ka sAhityameM najara nahIM AtA / hajAroM varSoMke haa| kAraNa yaha hai ki eka to yaha viSaya hI pracaMDa AghAta-pratyAghAtoMke kAraNa kalikAlake gahana aura kaThina hai, dUsarA isa viSayake sAhitya * dekho, lo0 zrIyuta bAlagaMgAdhara tilaka racita kA vidvAnoMko paricaya bhI bahuta thoDA hai| karma'bhagavadgItA-rahasya athavA karmayogazAstra' (pRSTha vAdakA nirUpaNa karanevAlA kitanA sAhitya 566)-lekhaka / vidyamAna hai aura kina kina graMthoM meM isakA For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jainahitaiSI - mukhya vivecana kiyA gayA hai, yaha bAta bahuta kama vidvAn jAnate haiM / isa lie yahA~ para hama una graMthoM kA saMkSiptatayA ullekha karate haiM jinameM kevala karmasambandhI hI vicAroMkA vivecana kiyA gayA hai| isase sarvasAdhAraNako isa viSayakI vizAlatAkA bhI anubhava hogA aura jo koI isakA abhyAsa karanA cAheMge unheM tattad graMthoMkI prAptimeM bhI sugamatA hogI / jainadharma ke prAcIna graMthoMmeM likhA hai ki zramaNa bhagavAn zrImahAvIradevane bhinna bhinna sthala aura samaya meM karmatattva ke viSayameM jo upadeza diyA thA, use unake gaNadharoMne-gautamAdi pradhAna ziSyoMneekatra saMgRhIta kiyA thA / isa saMgrahakA nAma viSayAnusAra 'karmapravAda' rakkhA thA / ' karmapravAda' zabdakA tAtparya vyAkhyAtAoMne isa prakAra likhA hai "karma jJAnAvaraNIyAdikamaSTaprakAraM tatprakarSeNa prakRtisthityanubhAgapradezAdibhedaiH saprapaJcaM vadatIti karmapravAdam / " ( nandIsUtra, malayagirisUri / ) athavA " bandhodayopazamanirjarA paryAyA anubhavapradezAdhikaraNAni sthitizca jaghanyamadhyamotkRSTA yatra nirdizyate tatkarmapravAdam / ( tattvArtharAjavA - rtika, bhaTTAkalaGkadeva ! ) arthAt jisameM jJAnAvaraNAdi ATha prakArake karmoM ke svabhAva aura kAla Adi bhedoMkA savistara varNana kiyA gayA ho, yA karmasambandhI baMdhana aura udayAdikA svarUpa tathA sattAkA jisameM vivecana kiyA gayA ho, use 'karmapravAda' kahate haiM / yaha karmapravAda bahuta vizAla thA / isakA adhyayana sAdhAraNa buddhivAle manuSyoMke lie azakya thA / atizayaprajJAvAn muni hI isameM praveza pA sakatA thA / isa lie isa saMgraha kI gaNanA pUrvo ke jJAnameM kI jAtI thI / pUrvIya jJAnako dhAraNa karanevAle muni zrutakebalI kahe jAte the / arthAt isa karmapravAdakA jo pUrNa jJAtA hotA thA vaha ' sarvajJatulya samajhA jAtA thA / zramaNa bhagavAn zrImahAvIradevake aneka zramaNa ziSya isa 'karmapravAda' ke pAradRSTA the / bhagavAnke nirvANake bAda bhI kaI AcArya isakA yatheSTa jJAna rakhate the / parantu bhAratakI madhyakAlIna rAjakIya aura sAmAjika paristhitiyoMke viSamasaMyogoM ke kAraNa, bhAratake anyAnya mahAna zAstroMkI taraha yaha 'karmapravAda' pUrva bhI, mahAvIradeva ke kucha hI sau varSa bAda, naSTa ho gyaa| Aja isameM kA kucha bhI prakaraNa yA aMza vidyamAna nahIM hai| isa ' karmapravAda' ke sivA eka aura dUsare agrAyaNI nAmake pUrva meM bhI, jo vistArameM isase choTA thA, karmatattva viSayaka vicAroMkA vivecana vAlA 'kamaprIbhRta' nAmakA eka vibhAga thA / ' karmapravAda' ke naSTa hue bAda isI 'karmaprAbhRta' ke AdhAra para karmasambandhI mImAMsAkA adhyayana adhyApana kiyA jAtA thA / isa prAbhRtake kisI kisI aMzako lekara, usa samaya ke zramaNAdhipane alpabuddhi vAle jijJAsuoMke upakArArtha svataMtra rUpase kitane hI saMkSipta 'prakaraNa graMtha' likhe the ! kAlAMtara meM yaha karmaprAbhUtabhI sAre pUrvake sAtha naSTa ho gayA; paraMtu isameMse uddhRta kiye gaye prakaraNa-graMtha saMkSipta aura sarala honese zramaNasaMvameM vidyamAna raha gaye / vartamAna kAlameM jo kucha karmatattva viSayaka sAhitya vidyamAna hai vahIM prakaraNa-graMthoM kA banA huA hai| pichale AcAryoMne saMpradAyaprApta zikSaNa aura svAnubhava jJAnake AdhArase, inhIM graMthoMko vyAkhyA vivaraNAdise alaMkRta kara isa sAhityako yathAzakti pallavita kiyA hai / yadyapi vidyamAna sAhitya pUrvakI ape For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya | / / kSA nahIM ke barAbara hai, tathApi Ajakala ke manuSyoMke lie to yaha bhI duravagAhya ho rahA hai jaina sAhitya mukhya do vibhAgoM meM vibhakta hai zvetAmbara aura digambara nAmake donoM saMpradAyoM kA sAhitya bhinna bhinna hai / donoM prakAra ke sAhityameM karmaviSayaka sAhityake bar3e prauDha aura mahAn graMtha vidyamAna haiM / zvetAmbara saMpradAya ke bahutase mahatva ke graMtha to chapa kara prakaTa bhI ho cuke haiM / yahA~para hama zvetAmbarIya karma- sAhityake pradhAna pradhAna granthoMkA saMkSepameM ullekha karate haiM jisase vidvAnoMko isa viSayakA avalokana kara nerbhe sugamatA hogI / yoM to bhagavatI, prajJApanA, lokaprakAza Adi aneka graMthoMmeM isa viSayakA bahuta kucha ullekha hai| paraMtu jinameM kevala karmaviSayaka hI varNana kiyA gayA ho vaise mukhya graMtha nimnalikhita haiM: 1 - kammappayar3I ( karmaprakRti ) zvetAmbarIya karmasAhitya meM kampappayaDIkA prathama nAma hai | yaha grantha prAkRta bhASA meM gAthA ( AryA ) nAmaka chandoMmeM banA huA hai / isakI kula gAthAyeM 475 haiM / isake nirmAtA zrI zivazarma nAmake AcArya haiN| ye AcArya kaba hue, isakA nizcAyaka pramANa abhI taka koI upalabdha nahIM huA / kevala itanA jAnA gayA hai ki ye AcArya pUrvadhara yA pUrvIya jJAnako dhAraNa karanevAle the / yaha bAta inake banAye hue graMthAMse jAnI jAtI hai / isI kammappayaDIke anta meM eka gAthA hai jisameM likhA hai ki* iya kammappayaDIo jahasuyaM nIyamappamaiNA vi / sohiyaNAbhogaka kahaMtuvara diDivAyannU // 474 // * iti karmaprakRtito yathAzrutaM nItamalpamatinA'pi / zodhayitvA'nAbhogakRtaM kathayantu varadRSTivAdajJAH // 377 artha - (graMthakAra zivazarmasUri kahate haiM ki ) isa prakAra yaha vicAra - alpamativAle aise maiMne jaisA sunA thA vaisA karmaprakRtise liyA - banAyA hai / dRSTivAdake jJAtA aise zreSThapuruSoMko yadi, isameM kahI skhalanA dikhAI de to use zuddha kara, auroMke prati kaheM - par3hAveM / isa gAthAmeMse tAtparya yaha nikalA ki yaha graMtha zivazarmasUrine karma prakRti nAmaka kisI zAstrIya vibhAga meM se uddhRta kiyA haiM / kammappayaDImeMse uddhRta kiyA jAne isa graMthakA nAma bhI kammappayaDI par3a gayA hai / acchA to aba yaha kammappaDI kyA cIja hai so dekheM / vyAkhyAkAroMne isa zabdakI vyAkhyA isa prakAra kI hai-- " - dRSTivAde hi caturdazapUrvANi / tatra ca dvitIye'grAyaNIyAbhidhAne'neka vastusamanvite pUrve paJcamaM vastu viMzatiprAbhRtaparimANam / tatra karmaprakRtyAkhyaM caturthaM prAbhRtaM caturviMzatyanuyogadvAramayam / tasmAdidaM prakaraNaM nItamAkRSTamityarthaH / " ( malayagirisUriH / ) I tAtparya yaha hai ki agrAyaNInAmake dUsare pUrvameM pA~ca vastu ( padArthanirUpaNa ) haiM, jinameM pA~cavA~ vastu bIsa prAbhRtoM ( prakaraNoM - adhyAyoM) banA huA hai / ina prAbhRtoM meM karmaprakRti nAmakA cauthA prAbhRta haiM jisameM karmatattvakA nirUpaNa hai / isI karmaprAbhRta ( karmaprakRti ) meM - se isa graMthakA bhAva liyA gayA hai aura use gAthAoM meM guMthana kara yaha karmmaprakRti prakaraNa banAyA gayA hai / isa kathana se yaha siddha hotA hai ki zivazarma sUri dUsare pUrvake jJAtA the / pUrvoke jJAnakA sarvathA abhAva mahAvIradevakI 10 vIM zatAbdI ke antameM arthAt vikrama kI 6 ThI zatAbdI meM huA thA, aisA purAne For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAhitaiSImmmmmmmmmmmmm graMthoMmeM likhA hai / * isa dRSTi se isa graMthake kartA dekha kara anumAna kiyA jAtA hai ki vikrama vikramakI 6 ThI zatAbdIke pUrva hue hoMge aisA kI 9 vIM zatAbdImeM yaha banAI hogii| suprasiddha siddha hotA hai / isa bAtake sivA aura koI vyAkhyAkAra zrImalayagiri sUrikI banAI huI prathama aitihAsika ullekha inake viSayameM nahIM miltaa| TIkA hai jo isake rahasyoMko acchI taraha udghATana isa graMthapara eka purAnI cUrNi banI huI hai jisakI karatI hai / isakI zlokasaMkhyA 8000 pramANa zlokasaMkhyA koI 7000 pramANa hai / yaha kucha hai| dUsarI TIkA mahopAdhyAya zrIyazovijayajIkI prAkRta aura kucha saMskRtameM hai / isake kartAkA kI huI hai / yaha bahuta bar3I aura mahattvavAlI nAma aura samayAdi ajJAta haiN| paraMtu racanAko hai| yaha cUrNi aura malayagiri-vyAkhyAko sama nvita karatI hai aura graMthake rahasyoMkA mArmika* indranandikRta zrutAvatAra aura harivaMzapurANa tayA nirUpaNa karatI hai / isakI zlokasaMkhyA Adike anusAra mahAvIranirvANake 683 varSataka 13 hajArake lagabhaga hai| ina vyAkhyAoMke sivA aMgajJAnakI pravRtti rahI hai / antima aMgajJAnI lohA / municaMdrasUri ( 12 vIM zatAbdI ) kA eka cAye hue| unake bAda vinayaMdhara, zraditta, zivadatta aura arhaddatta ye cAra muni 'aMgapUrvadezadhara' arthAt aMga saMkSipta TippaNa bhI milatA hai| pUrvajJAnake eka bhAgake jJAtA hae / eka jagaha likhA isa grathama karmasambandhI, baMdhana. saMkramaNa. hai ki ye cAroM 118 varSameM hue| yadi vaha saca ho udvartana, apavartana, udIraNA, upazamanA, nidhatti to vIranirvANakI AThavIM zatAbdike antataka arha. aura nikAcita ina ATha karaNoMkA tathA udaya itta AcArya rahe / unake bAda arhadvali AcArya hue| aura sattA tattvoMkA apUrva aura sUkSma rUpase ye 'aMgapUrvadezaikadezavit ' arthAt usa eka bhAgake vivecana kiyA gayA hai| bhI eka aMzake jAnakAra hue| inake svargavAsI honepara mAghanandi AcArya hue| ye bhI utane hI jJAnake 2-pNcsNgrh| dhAraka the / mAghanandi jaba svargagAmI ho gaye taba kameviSayaka-graMthoM meM dUsarA naMbara paMcasaMgrahakA girinArake nikaTa dharasena nAmake AcArya hue| inheM hai| isake racayitA zrIcaMdrarSi mahattara haiM / ye kaba aprAyaNI pUrvake pAMcaveM vastuke cauthe karmaprAbhRtakA hue, isakA vizeSa nirNaya abhI taka nahIM kiyA jJAna thaa| unhoMne bhUtabAli aura puSpadanta nAmake gayA / tathApi inake nAmake sAtha jo 'mahattara muniyoMko par3hAyA aura taba unhoMne karmaprakRti prAbhR- kA vizeSaNa lagA huA hai usase vi0 kI 7 vIM takI racanA kii| inake bAda guNadhara AcArya hue zatAbdIke AsapAsa honekA anumAna kiyA jinheM pAMcaveM jJAnapravAdapUrvake dazavaM vastuke tIsare kaSAya- jAya to asaMbhava nahIM hogaa| carNikAra zrIjiprAbhatakA jJAna thA / yadyapi zrutAvatArameM spaSTa zabdoMmeM nahIM likhA hai ki inake bAda aura kaba taka pUrvakA - nadAsa mahattara aura govAliya mahattara Adi jJAna rahA, to bhI aisA mAlUma hotA hai ki guNadhara AcAryAkA isI samayake lagabhaga honekA pramANa, AcAryake bAda hI isakA lopa ho gayA hogaa| yadi milatA hai, isa lie paMcasaMgrahakAra bhI isI samaarhaddattake vAda ina saba AcAryoke honemeM 200 varSakA yameM hone caahie| yaha graMtha kammappayaDIkI apekSA samaya mAna liyA jAya, to digambara sampradAyake mata- bar3A hai / isakI mUla gAthAyeM 963 haiM / isa se bhI vIranirvANakI dazavIM zatAbdi taka pUrvajJAna- para svopajJa ( svayaM graMthakArakI banAI huI ) vRtti kI paramparAke astitvakA nizcaya hotA hai| hai jisakA pramANa 9 hajAra 8 ha TIkA --smpaadk| sarvatra nahIM miltii| pATanake prAcIna-bhANDAgArameM For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya | isakI eka prati tAr3apatrakI hai; anyatra dekhane meM nahIM AtI / sarvatra sulabha aura vizeSa pracalita TIkA zrImalayagirisUrikI banAI huI hai / yaha kA bahuta bar3I hai / isakA graMthapramANa 19000 zloka hai / isakI racanA bahuta sarala aura spaSTa hai / isake sivA, jinezvarasUrike ziSya rAmadeva ( vi0 12 vIM zatAbdIkA pUrvArdha ) kA banAyA huA saMkSipta TippaNa bhI kahIM kahIM dRSTigocara hotA hai / isa graMthakA nAma paMcasaMgraha hone meM do kAraNa haiM / eka to isake aMdara zataka, saptatikA, kaSAyaprAbhRta, satkarma aura karmaprakRti ina pA~ca graMthoM kA saMgraha honese yaha paMcasaMgraha kahA jAtA hai| dUsare, isameM yogopayogamArgaNA, baMdhaka, baddhavya, bandhahetu aura bandhavidhi ina pA~ca arthAdhikAroM-prakaraNoM kA samAveza hai / isase bhI paMcasaMgraha kahA jAtA hai / pA~ca arthAdhikAroM se prathama yogopayogamArgaNAdhikArameM, jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNA - sthAna dvArA prANiyoM kI pravRtti aura jJAnazaktikA varNana kiyA gayA hai / dUsare bandhakAdhikArameM, karma bA~dhanevAle jIvoMke bhinna bhinna svarUpa aura unake bheda dikhAye gaye haiM / baddhavyaprakaraNa meM jIvake bA~dhane yogya karmapudgaloMkA svarUpa nirdiSTa hai| cauthe baMdhahetunAmaka adhikArameM karmabaMdhana ke hetubhUta mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogoM kA vivecana hai / pA~cavA~ baMdhavidhi nAmakA prakaraNa bahuta bar3A hai / sAre graMthakA lagabhaga AdhA bhAga isane rokA hai| isameM karma - baMdha vidhAnoMkA aneka prakArase ullekha kiyA gayA hai / karmaprakRtike aneka bhaMgajAloMkA isameM AzcaryotpAdaka nirUpaNa hai / 3 - prAcIna karmagraMthapaMcaka | 1 karmavipAka, 2 karmastava, 3 baMdhasvAmitva, 4 SaDazIti aura 5 zataka ina pA~ca graMthoMkA, 379 sAmAnyatayA 'karmagraMtha ' hI ke nAmase ullekha kiyA jAtA hai / inhIM graMthoMke nAma aura viSayAnusAra devendrasUrine pIchase pA~ca graMtha naye banAye haiM isa lie ye prAcIna karmagraMtha kahe jAte haiM / inake kartA bhinna bhinna AcArya haiM jo judA judA samayameM ho gaye haiM / ina pA~coMke viSaya pRthak pRthak haiM / karmatattvaviSayakA abhyAsa karanevAleko prathama ina graMthoMkA kramase adhyayana karanA cAhie / ina pA~coM karma graMthoMpara judA judA vidvAnoMke banAye hue aneka bhASya, cUrNi, TIkA, TippaNa aura vivaraNa vidyamAna haiM jinakA vistArapUrvaka varNana kiyA jAya to kevala unake nAma mAtrakA ullekha karate haiM / eka choTIsI pustaka bana jAya / hama yahA~ para 1 - ina granthoMmeMse prathama karmavipAka nAmaka graMthakartA zrIgarSi nAmake AcArya haiM jo suprasiddha kathA upamitibhavaprapaMcAke racayitA siddharSike dIkSAguru the / isa para paramAnaMdasUrikI TIkA aura udayaprabhakA TippaNa banA huA hai 1 2 - karmastava nAmake dUsare karmagraMthake kartAkA nAma upalabdha nahIM hotA / isa para eka govindAcAryakI aura dUsarI haribhadra ( 13 vIM zatAbdI ) kI TIkA milatI hai / sivA eka purAtana prAkRta bhASya aura udaya-prabhakA TippaNa bhI dekhane meM AtA hai / 3- tIsare graMtha ke kartAkA nAma bhI jJAta nahIM hai / isa para kevala eka haribhadrasUrikI TIkA milatI hai aura kucha nahIM / isakA vizeSa sAhitya naSTa ho gayA / navIna baMdhasvAmitvake racayitA zrIdevendrasUri ko bhI isakA vizeSa prasphoTana na milane se ve apane graMtha para vistRta TIkA nahIM likha sake, jaisI aura 4 graMthoM para likhI hai / 4 - SaDazIti nAmaka caturtha karmagraMtha ke banAnevAle zrIjinavallabhasUri haiM jo bahuta karake navAMgavRtti For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMILLLLLUTIOLLARI 380 ra nainahitaiSI-. kAra zrIabhayadevasUrike ziSya the| isa graMthakA mUla kaise karma upArjana kara sakatA hai aura unase nAma to 'Agamika-vastuvicArasAra' hai; parantu kisa prakAra chuTakArA pA sakatA hai, ityAdi saMkhyA ( isakI mUla gAthAyeM 86 haiM) ke kAraNa samagra viSayoMkA anupama aura atisphuTa varNana yaha SaDazItike nAmase vizeSa prasiddha hai| isa kiyA gayA hai / para haribhadra, rAmadeva, malayagiri aura yazodeva 5-sattari ( spttikaa)| isa prakAra 4 AcAryoMkI TIkAyeM haiM / inake atirikta bhASya, vivaraNa, avacUri aura uddhAra yaha 6 ThA karmagraMtha kahA jAtA hai / uparyukta " prAcIna athavA navIna pA~coM graMthoMkA kramapUrvaka Adi saMkSipta prabaMdha bhI upalabdha hote haiN| 5-zatakake kartA vahI zivazarmasari haiM jo adhyayana kiye bAda isakA adhyayana kiyA kammappayaDIke kartA haiM / yaha graMtha bhI kammapa jAtA hai| isakA koI vizeSa nAma na honese yaDIke sadRza agrAyaNI nAmake dUsare pUrvake / gAthAoMkI saMkhyA (70) parahIse isakA ukta karmaprAbhUtameMse uddhRta kiyA huA hai / na nAma prasiddha hai / isake banAnevAle paMcasaMgrahaisa para prAcIna bhASya aura vistata carNike kAra zrIcaMdrarSi mahattara haiM / isa para sUtrakArakI atirikta maladhAri hemacaMdrasUrikI vistRta TIkA, - nijakI ( svopajJa ) vRtti hai jo prAkRtabhASAmeM udayaprabhakA ppiNa aura gaNaratnasarikI avacari hai| dUsarA TAkA zrAmalayAgArasArakA kA harDa bhI vidyamAna hai| hai jo acchI sarala aura vistRta hai| mUlake 4-navIna krmgrNthpNck| arthoMkA anusaMdhAna karanevAlA navAMgavRttikAra ___ zrIabhayadevasUrikA prAkRta bhASya aura usa para Upara jina prAcIna karmagraMthoMkA varNana kiyA merutaMgasarikA saMskRta vivecana isa graMthake gayA hai, unhIMke nAma para zrIdevendrasUrine, viSayoMko vizeSa sphuTa karatA hai| inake ativikrama saMvat 1300 ke lagabhaga, pA~ca navIna rikta rAmadevakA TippaNa aura guNaratnasUrikI graMtha banAye haiN| inameM viSaya bhI vahI hai jo avacari bhI lapalabdha hotI hai / prAcInoMmeM haiN| ina graMthoMke kartAne apanI nija 6-sArddhazataka / kI TIkAse vibhUSita kara, graMthoMkI upAdeyatAmeM vRddhi kI hai| yaha TIkA bahuta sarala spaSTa aura isakA mUla nAma 'sUkSmArthavicArasAra ' vistRta hai| isameM pUrvAparake saMbaMdhoMkA anasandhAna hai, paraMtu Uparake kitane eka graMthoMkI taraha isakA bar3I uttamatAse kiyA hai| Aja kala vizeSa . bhI nAma gAthAoMkI saMkhyAkA sUcaka par3a gayA paThana pAThana inhIM graMthoMkA pracalita hai| ina para hai hai| isake kartA jinavallabhasUri haiN| isa para eka pichale vidvAnoMne, gujarAtI bhASAmeM aneka vistRta ha - haribhadrakI aura dUsarI dhanezvarasUrikI TIkA vivecana likhe haiM jisase saMskRtAnabhijJa bhI ina milatA hai / milatI hai| municaMdrasUrikI cUrNi tathA eka graMthoMkA acchI taraha parizIlana kara sakatA hai| bhASya aura TippaNa bhI prApta hotA hai| ___ ina pA~coM graMthoMmeM, karmoke bhinna bhinna svarUpa, 7-saMskRta karmagraMthacatuSka / unake pRthak pRthak svabhAva, avAntara bhedopabheda, Uparake saba graMtha mUla prAkRtameM haiM, para inakI baMdhanaprakAra, jIvake sAtha baMdhe hue karmapudgaloMkA racanA saMskRtameMkI gaI hai / ina cAroM graMthoMke sthiti kAla, karmabaMdhanake kAraNa kauna jIva nAma kamase ye haiM-1 prakRtiviccheda, 2 sUkSmA For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya / rthasaMgraha, 3 prakRtisvarUpanirUpaNa aura 4 baMdhasvAmitva / inake racayitA Agamika zrIjayatilakasUri haiM jo vikramakI 15 vIM zatAbdImeM vidyamAna the / ina granthoMpara TIkA-TippaNa kucha nahIM huA / ina graMthoMke sivA aura choTe choTe bahuta se prakaraNa haiM; paraMtu " hastipade sarve pAdA nimagnAH " nyAyAnusAra unameM sarva viSayoMkA, ina graMthoMmeM samAveza ho jAnese, hama unakA ullekha nahIM karate aura karanekA sthala bhI nahIM hai / isa prakAra zvetAmbara - sAhitya meM karmaviSayaka graMtha prasiddha aura upalabdha haiM / ina graMthoMkI kulazlokasaMkhyA savAlAkha ke lagabhaga hogI / itanA hI sAhitya digambara - saMpradAyakA bhI hai| gommaTasAra Adi bar3e bar3e graMtha digambara vAGmakI zobhA bar3hA rahe haiM; paraMtu hamako una graMthoMkA vizeSa hAla mAlUma na honeke kAraNa yahA~ para ullekha nahIM kiyA jAsakA / koI jJAtA una graMthoMkI kramavAra sUcI prakaTa karanekA prayatna karegA to avazya prazaMsAkA pAtra ginA jAyagA * / zvetAmbarIya karmagraMthoM meM se bahuta * digambara sampradAyake sAhityameM jo karmaviSayaka aneka grantha haiM unameMse kuchakA paricaya nIce karAyA jAtA hai graMtha 1 mahAkarmaprakRtiprAbhRta - isa granthakA pari caya indranandikRta zrutAvatAra meM milatA hai / isake chaha khaNDa haiM, isalie ise SaTkhaNDa zAstra bhI kahate haiM / isake prAraMbhakA kucha bhAga ( kevala 100 sUtra ) AcArya puSpadantakA banAyA huA hai aura zeSa bhUtabali AcAryakA / isake jIvasthAna, kSullakabandha, bandhasvAmittva aura bhAvavedanA ye pA~ca khaNDa chaha hajAra zloka pramANa haiM aura chaTThA mahAbandhakhaNDa tIsa hajAra zlokoMmeM hai| isa taraha yaha sampUrNa prantha lagabhaga 36 hajAra zlokoM kA hai / isa mahAn granthakI kaI bar3I bar3I TIkAyeM haiM / eka TIkA kuNDakundapura nivAsI padmanandi ( kunda 381 chapa gaye haiM paraMtu digambara sAhityakA isa viSayakA gommaTasArako chor3akara eka bhI graMtha abhI taka prakaTa nahIM huA / isa lie tattvarasika aura dharmapremI digambara baMdhuoMkA kartavya hai ki ve isa viSayasAhityako prakaTa karanekA vizeSa udyama kreN| karmatattva ke viSayameM donoM saMpradAyoMkA samAna mata hai / isameM kisI prakArakA vicArabheda nahIM hai / isa lie donoM saMpradAyoMke vidvAkunda ) AcArya kI hai jo 12 hajAra zloka pramANa hai / yaha kevala prAraMbhake tIna khaNDokI hai aura prAkRta bhASA meM hai / dUsarI TIkA zAmakuNDa nAmaka AcAryakI hai / isameM chadre mahAbandha khaNDakI TIkA nahIM kI gaI hai| yaha TIkA lagabhaga chaH hajAra zlokoMmeM hai / tIsarI cUr3AmaNi nAmakI TIkA tumbulUrAcAkI racI huI hai / yaha prAcIna kanar3I bhASA meM hai aura 54 hajAra zlokoMmeM hai / isameM bhI chahA mahAbandhA khaNDa chor3a diyA gayA hai / chaThe khaNDa para inhIM AcAryane eka judI hI paJjikA TIkA banAI hai jo 7 hajAra zlokoM meM hai| cauthI TIkA tArkikasUrya samantabhadrAcAryakI banAI huI hai / yaha Ananda nAmaka nagara meM racI gaI thI / yaha bhI pahale pA~ca khaNDoMkI hai aura 'atisundara mRdusaMskRta' meM likhI gaI hai / isakI zlokasaMkhyA 48 hajAra zloka hai / vyAkhyAprajJapti nAmakI pA~cavIM TIkA vappadevagurukI banAI huI hai / yaha prAkRta bhASAmeM hai / yaha donoM prAbhRtoMkI ( karmaprAbhRta aura kaSAya prAbhRtakI) saMyukta TIkA hai aura 14 hajAra zloka pramANa hai / isameM se chaTThe mahAbandha khaNDakI zlokasaMkhyA ATha hajAra hai / isakI racanA bhImarathI aura kRSNameNA nAmakI nadiyoM ke bIca meM base hue utkalikA nAmaka grAmake samIpa agaNaballI nAmake grAmameM huI thI / chaTThI TIkAkA nAma dhavalA hai / yaha prAkRta, saMskRta aura kanar3IbhASAmizrita TIkA / isakI zlokasaMkhyA 72 hajAra hai / ise AcArya jinasenake For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 Ammmmmmm jainahitaiSI noMko cAhie ki ve paraspara eka dUsareke graMthoM- usakI upapatti pUchatA hai / isa lie hameM apane kA vicArapUrvaka parizIlana kareM aura unameM saiddhAntika vicAroMko buddhigamya banAneke jo kucha vizeSatA dRSTigocara ho usakA pRtha- lie unakA navIna paddhatise vicAra aura vivekkaraNa kreN| aba hameM apane svAdhyAya aura cana karanA caahie| isa paddhatikA nAma tulapaThanapAThanakI purAnI paddhatikA parivartana karanA nAtmaka-paddhatti hai / vidvAna loka pratyeka dharmake caahie| saMsAra aba dhArmika aura tAttvika siddhAntoMkI, eka dUsareke siddhAntoMke sAtha vicAroMko anya dRSTi se dekha rahA hai / jagata- tulanA karate haiM aura kisameM kitanI viziSTatA meM zraddhAkA sAmrAjya bahuta kucha naSTa ho gayA aura satyatA hai yaha DhUMr3ha nikAlanekA prayatna hai aura usake sthAna para buddhikA prAbalya bar3ha karate haiM / hama apane jainadharmake siddhAntokA rahA hai / aba pratyeka vicAraka kisI vicArakI viziSTatva, usake sahodara vaidika aura bauddha, satyatAko zraddheyatayA na mAna kara buddhipUrvaka baTika dharmake siddhAntoMke sAtha tulanA kiye vinA 60 hajAra zlokakoM kI hai / chaThI TIkA 60 hajAra guru vIrasenane mATagrAmake Anatendrake banavAye hue zlokoMkI vIrasena aura jinasena svAmIkRta hai| ise jinamandira meM baiThakara vikrama saMvat 905 ke lagamaga jayadhavalA kahate haiM / yaha prAkRta-saMskRta-karnATaka banAyA hai| bhASAmizrita hai| 2kaSAyaprAbhRta--pA~caveM jJAnapravAda nAmaka, ye saba grantha aura TIkAyeM alabhya nahIM, para pUrvake daza bhAga haiM jinheM vastu kahate haiN| dazaveM vastuke durlabhya avazya haiN| digambarasampradAyake mUDabidrItIsare prAbhUtakA nAma kaSAya-prAbhRta hai / isake mUla nAmaka prasiddha tIrthameM-jo meMgalora jilemeM haiM-eka racayitA guNadhara nAmake AcArya haiN| ye 'pUrvAMzavedI' the| siddhAnta-bhaNDAra hai / usameM dhavala, jayadhavala aura inakA ThIka samaya mAlUma nahIM, anumAnase dharasenA- mahAdhavala nAmake tIna siddhAnta grantha haiM / saMbhavataH cAryake kucha bAda hue haiN| mUla grantha 183 sUtragAthA saMsAra bharameM inakI kevala yahI eka eka prati hI aura 53 vivaraNagAthAoMmeM samApta huA hai / isakI avazeSa hai aura aise logoM ke adhikArameM haiM jo isa- . bhI kaI bar3I bar3I TIkAyeM haiN| kA nAmazeSa kara DAlaneke lie utArU hai| inamase __ pahalI cuurnnvRtti| yaha yativRSabha nAmaka AcAryako eka to karmaprAbhatakI vIrasanesvAmakRita dhavalA banAI huI hai aura sUtrarUpa hai / isakI zlokasaMkhyA nAmako TIkA hai aura saMbhavataH usameM vappadevaguru6 hajAra hai / yativRSabha AcArya guNadhara munise kucha kI vyAkhyAprajJapti bhI zAmila hai / dUsarA jayadhavala hI pIche hue haiN| kyoMki unhoMne gaNadhara munike ziSya siddhAnta kaSAyaprAbhUtake pahale skandhakI cAroM vibhanAgahasti aura ArthamakSu munise isa viSayakA adhya- ktiyoMkI jayadhavalA nAmakI TIkA hai jisameM kaSAyayana kiyA thA, isakA ullekha milatA hai| prAbhUtake guNadharamunikRta mUla gAthasUtra aura vivaraNadUsarI uccAraNavRtti / isakI zlokasaMkhyA 12 hajAra sUtra, yati vRSabhakRta cUrNisUtra, vappadevagurukRta vArtika hai / yaha uccAraNAcAryakI banAI huI hai aura isIlie aura vIrasena-jayasenakRta vIrasenIyA TIkA, itanI cIjeM zAmila haiN| tIsarA mahAdhavala siddhAnta kaSAyaise uccAraNavRtti kahate haiN| prAbhatakI yativRSabhAdikRta TIkAoMkA saMgraha hai| tIsarI vRtti zAmakuNDa AcAryakI hai jo lagamaga karmaprakRti aura kaSAya prAbhRtakA ukta vizAla sAhitya 6 hajAra zloka hai / cauthI tumbulura grAmanivAsI tumbu kevala mUDabidrImeM hai jisako prakAzita kara DAlanekI larAcAryakI caDAmaNi vyAkhyA hai| unhoMne karmaprAbhRtakI bahata bar3I AvazyakatA hai| bhI TIkA likhI hai| donoM TIkA oMkI zlokasaMkhyA843gommaTasAra-karmasAhityakA dUsarA prasiddha hajAra hai| pAMcavI TIkA vAppadevagurukI prAkRta bhASAmeM grantha gommaTasAra hai / digambara sampradAyameM isa For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CATALABHILAILAB ILIB HUBALIHERD jainakarmavAda aura tadviSayaka sAhitya / GiftifultifinitifittiiiiiiiiiitintifinitiinfiftITTER nahIM jAna sakate / isa lie hamArA kartavya hai eka sUcanA karake isa lekhako samApta karate haiM / ki hama apane sAhityake sAtha vaidika aura bauddha hamAre Adhunika zikSA pAye hue yuvaka kevala sAhityakA bhI abhyAsa kareM aura kisameM kitanA sAmAjika sudhArake vicAroM ke pIche ghur3aviziSTatva hai use DhUMDha nikAleM / dhArmika daur3a kara rahe haiM, parantu usake Age bar3hanekA siddhAntoMkA yathArtha rahasya, tulanAtmaka dRSTise kucha bhI prayatna nahIM karate / jainadRSTimeM samAja avalokana karanevAloMko jitanA avagata hotA gauNa aura dharma mukhya hai, isa vicArako hamane Aja hai utanA auroMko nahIM / bhagavadgItAke rahasyoMkA kala bhulA diyA hai / sAmAjika unnati koI jaisA udghATana, lokamAnya zrIbAlagaMgAdhara tila- hamAre Atmika kalyANakA aMga nahIM hai, usakA kane kiyA hai vaisA anya kisIne nahIM kiyA, aMga to dhArmika unnati hai| yadyapi hamArA vyavaaisA jo ekAkAra udghoSa vidvAnoMke mu~hase hAra susaMgata rakhaneke lie samAjakI saMskRti nikala rahA hai vaha isI paddhatike abhyAsa aura hameM abhISTa avazya hai tathApi kevala sAmAjika avalokanakA phala hai. / tilaka mahAzayane sudhArahIse dharmako bhI viziSTatva A jA apane bhagavadgItArahasya athavA karmayogazAstra' yaha vizvAsa bhrAntimUlaka hai| hamArA dharma, sAmAnAmaka mahAn graMthameM karmavipAka va AtmasvAtaMtrya' jake sAtha koI sambandha nahIM rakhatA / yahI nAmakA eka prakaraNa likhA hai jo janakarmavAdake kAraNa hai ki bhagavAn mahAvIrane kisI bhI abhyAsIke lie avazya avalokanIya hai| prakArake sAmAjika niyamoMkA niyamana nahIM ___ aba hama apane navazikSita jainabaMdhuoMko 5kSapaNAsAra-isake kartA AcArya nemicagranthakA bahuta hI adhika pracAra hai / yaha prAkRta ndrake samAnakAlIna mAdhavacandra vidyadeva haiM / yaha bhASAmeM hai| kanar3I, saMskRta aura hindImeM isakI kaI saMskRta gadyameM hai / mAdhavacandrakI bahutasI gAthAyeM TIkAyeM bana cukI haiM / isa granthake kartA AcArya gommaTasArameM bhI zAmila haiN| nemicandra haiM / siddhAntacakravartI unakI padavI thii| paM. ToDaramallajIne gommaTasArakI jo vistRta vikramakI gyArahavIM zatAbdike madhya meM ve maujUda the / bhASATIkA likhI hai usameM labdhisAra aura kSapaNAsAra gaMgavaMzIya rAjA rAcamallake suprasiddha maMtrI cAmuNDarA donoMhI zAmila kara liye gaye haiN| yako apane granthameM unhoMne jagaha jagaha AzIrvAda / labdhisAra kSapaNAsArasahita chapa rahA hai| diyA hai| inhIM cAmuNDarAyake lie kahate haiM ki yaha 6 paMcasaMgraha-yaha dharmaparIkSAke kartA AcArya grantha dhavalAdi granthoMke AdhArase yA unhIMmeMse saMgraha Amitagati vItarAgakA banAyA huA hai / vikrama karake racA gayA hai / isake pahale bhAgakA nAma jIva- . kANDa aura dUsarekA karmakANDa hai| jIvakANDameM 733 saMvat 1073 meM isakI racanA huI hai| amitagati aura karmakANDameM saba milAkara 972 gAthAyeM haiM / IDarake bhaNDArase AI haI svargIya seTha mANikacanda. mAthura saMghake AcArya the| isakI eka prati hamane ye donoM bhASATIkA sahita chapa cuke haiM / isakA jIke yahA~ dekhI thI aura usakI kevala prazasti likha dUsarA nAma paMcasaMgraha bhI hai / kyoMki isameM karma- lI thii| yaha saMskRta bhASAmeM hai aura isakA viSaya prAbhatake jIvasthAna, kSudrabandha, bandhasvAmI, vedanA. vahI hai jo gommaTasArakA hai| khaNDa aura vargaNAkhaNDa ina pA~ca viSayoMkA varNana hai| inake sivAya isa viSayake anya granthoMse hama bdhisAra--yaha grantha bhI AcArya nemi- anabhijJa haiM / hA~, aise bahutase grantha haiM jinakA mukhya candakA banAyA huA hai aura prAyaH sarvatra milatA hai| viSaya to yaha nahIM hai, para gauNarUpase isakA khAsA.. isameM pA~ca labdhiyoM tathA upazama aura kSapaka zreNakA vivecana milatA hai / varNana hai| isakI saba milAkara 650 gAthAyeM haiN| -smpaadk| For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 LALITHILOSONAL jainahitaiSI NEPALIANCDAANTUNNEYAAT kiyA / hamAre sAhitya aura vicAroM para sAmA- PARTIANEVAALWAY jika viSayoMkA jo raMga caDhA hai vaha kevala par3ausIdharmoke kAraNa hai / jisa prakAra pAzcAtya , saMskRtikI bAharI camaka damakameM bhArata apane antastejako bhUla gayA hai; vaise hI [le.--zrIyuta paM0 jvAlAdatta zarmA / ] jainasamudAyane bhI hiMdUMsamAjake rUDhIdharmokI dhAmadhUmameM mohita hokara apane asalI siddhA- lAhorake muTThIbhare baMgAliyoMmeM divAkara bAbUkI ntoMko vismaraNa kara diyA hai / isI vismRtike jaisI samAlocanA hotI hai-usase mAlUma kAraNa hamArA samudAya dina pratidina ghaTatA par3atA hai ki vahA~ para unakI pratiSThA sAdhAraNa ghaTatA Aja nAma mAtra raha gayA hai / isa lie nahIM hai / dhanameM to divAkara bAbU baMgAliyoMmeM aba hamArA kartavya hai ki bhUle hue siddhAntoMko kyA aneka paMjAbiyoMmeM bhI bar3e haiM; para unakI phira tAjA kreN| hameM sAmAjika bandhanoMke nikamme samAlocanAmeM yaha prasaMga kabhI na uThatA thaa| jAlameM na pha~sa kara dhArmika satyoMke agAdha samu- unakI jina bAtoMkI vizeSarUpase samAlocanA drameM svecchApUrvaka tairate rahanA cAhie / ina dhArmika satyoMkA yathArtha svarUpa hama taba hI ra hotI thI unameM unakA strIvidveSa, a~garejadveSa samajha sakeMge jaba hameM karmavAdake vicAroMkA ThIka aura bAlyajIvanake itihAsako gupta rakhanekI ceSTA ThIka jJAna hogaa| karmavAdako samajhe binA koI ye pradhAna thIM / divAkara bAbUkA saujanya suprajainadharmakA jJAtA nahIM kahalA sakatA / shmstu| na siddha thaa| dAnameM bhI unakA mukAbalA karanevAle bahuta kama loga hoNge| para a~garejoMke sAtha vyavasampAdakIya noTa-karmasambandhI siddhAnta hAra karanemeM ve jaisI rukhAIkA paricaya dete the digambara aura zvetAbara donoM hI sampradA- yA kisI strIke nAmollekha para jaisI virakti yoMke prAyaH ekase haiM / inameM bahuta hI prakAza karate the usako dekhakara AdamI aneka kama-nAma mAtrakA-bheda hai / aisI dazAmeM tarahakI bAteM manameM socA karate the| yadi koI kyA hI acchA ho yadi hamAre digambara- ina bAtoMkA kAraNa unase pUchatA thA to unakA sampradAyake vidvAn zvetAmbara-karmasAhityako ceharA bahata hI gambhIra bhAva dhAraNa kara letA aura zvetAmbara sampradAyake vidvAn digambara thaa| lAhora-pravAsI urbara-mastiSka baMgAliyoM meM karmasAhityako bhI par3heM aura manana kreN| ! haraekane eka eka thiyarI (siddhAnta ) banA hamArI samajhameM isase donoMko lAbha hogaa| donoM sampradAyake granthoMmeM jo khUbiyA~ haiM unase donoM " rakkhI thI aura divAkara bAbUkI anupasthitimeM hI lAbha uThAyeMge / kamase kama una sajanoMko ve apanI thiyarAko dUsaraka mastiSkama praveza karato isa ora avazya dhyAna denA cAhie jo nekI khUba ceSTA kiyA karate the| ina saba thiyavicArazIla haiM aura donoM sampradAyoMke hRdayako rAyAma AzutASakA thiyarI sabasa Adhaka sakSipta TaTolanA cAhate haiN| jaba taka donoM sampadA- aura yuktipUrNa hai / vaha kahatA hai, divAkara bAbU yoMke granthoMkA paraspara adhyayana adhyApana na kuAre nahIM haiM; mAlUma hotA hai unakI strI kisI kiyA jAyagA, taba taka na donoMkI kaTTaratA kama a~garejake premameM pha~sakara unako chor3a gaI hai| hogI aura na digambara zvetAmbara sampradAyakI isIlie ve a~gareja aura strI-jAtise itanI ghina bhinnatAkA aitihAsika rahasya hI samajhameM aaygaa| karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratidAna / 385 isa kutsiMta kathAke satya na honepara bAlakake kahane para divAkarane ghor3eko tAlAbameM bhI AzutoSane isako abhrAnta mAna rakkhA thaa| DAla diyA aura jaba vaha ghor3A taira kara divAdivAkara bAbUke nirAza promaka honemeM to kisIko karake pAsa nahIM AyA taba bAlaka divAkara sandeha hI nahIM thaa| unakA vihAga jinhoMne eka gaharI sA~sa chor3akara eka billIke premapAzameM sunA hai ve jAnate haiM ki divAkara bAbUko sau- baddha hogayA / billIke bAda kaI tarahake pakSiyoMse ndarya parakhanekI kucha kama kSamatA prApta nahIM hai| usakA prema huA aura antameM vidyAlayake vihAgakI marmasparza lahara, madhura jhaMkAra, bhairavIkI eka bAlakake sAtha usakA pragAr3ha prema hogayA / AzAmayI bhASA, kisI premikake hRdayase hI usI samayase usakA hRdaya madhurarasase bhIgane lgaa| nikala sakatI hai-isameM kisIko sandeha nahIM usI samayase vaha samajhane lagA ki binA dUsare ho sktaa| isake sivA ghara sajAnemeM, bAtacI- hRdayase mile usakA hRdaya asampUrNa hai / do tameM, hAvabhAvameM-pratipada para mAlUma hotA thA ki hRdaya eka sUtrameM grathita na honese manuSyakA prauDha divAkarakA hRdaya javAnImeM premakA abhinaya hRdaya jyotsnAhIna nIlimAkI taraha nirarthaka karake jarUra jakhmI huA hai| aura tamasAvRta ho jAtA hai| [2] inTresa pAsa karaneke bAda divAkarako jaba a~garejImeM masala hai-rAjA kabhI nahIM mrtaa| mitraniyoga huA usa samaya pAsa honekI prasannadivAkarakA bhI kisIko saccA itihAsa mAlUma tA bhI usake lie kaSTakA kAraNa hogaI / manake hotA to vaha jAna pAtA ki divAkara bAbUkA sAtha aneka tarka vitarka karake apane kisI sahahRdaya siMhAsana bhI bAlya aura yauvanakAlameM kabhI pAThIke parAmarzase usane eka sitAra kharIda zUnya nahIM rahA / vAstavameM baMkima bAbUke upa- liyA aura usake madhurasvaroMmeM usane apanA prema nyAsa par3hanese bahuta pahale hI ve eka tarahase arpaNa kara diyaa| premake panthameM par3a gaye the| sabase pahale to kAThake lAla ghor3ese unakA prema huA thA / usa yauvanake dvArapara pahu~cate hI divAkara kitanI samaya unakI avasthA cAra varSakI thI / unake kAminiyoMke guNapara mugdha hokara eka ekako pitAne kalakattese unake lie vaha kAThakA ghor3A apane hRdaya-mandirameM pratiSThita karake pUjA kara lA diyA thA / bAlaka divAkara usase rAta cukA hai-isakI iyattA nahIM / antameM jaba bI. dina prema karatA thaa| prAtaHkAla uThakara sabase e. kI parIkSAmeM anuttIrNa hokara vaha madhupurameM pahale vaha bAgase ghAsa lAkara usake sAmane vAyu parivartana karaneke lie gayA usa samaya rakhatA thA / bAdako mAse miThAI mA~gakara usako usake jIvanameM eka bar3A bhArI parivartana hogyaa| dika kiyA karatA thaa| dina bhara ghor3eke sAtha yaha bAta Ajase bIsa varSa pahalekI hai| isa khelakara rAtako use apanI cArapAIse bA~dhakara tarahake mahaloMke samAna makAna madhapurameM usa vaha sotA thaa| isa taraha 6 dina bIta jAnepara . samaya nahIM the| choTe choTe baMgale hI vahA~para sAtaveM dina eka bar3e bAlakane pUchA-" dIba, dikhAI par3ate the| terA ghor3A tairanA jAnatA hai ? " garvita divAka- divAkara jisa baMgalemeM rahatA thA usake pAsarahe uttara diyA-" haaN|" usake bAda usa vAlemeM mUranAmake eka zvetAGga vAsa karate the| For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATIOBIHARITHILIARLI jainahitaiSIamoniumummn immati madhupurake cAroM ora mUrasAhabakI koyalekI kaI isI lie niSkarmA divAkara, usa nirjana khAne thIM / vRddha mUra svayaM kAmako na dekhate the; kuTImeM rahakara sundarI zvetAMginIke premameM unmatta madhupurameM rahakara hI ve unakA intajAma karate the| hokara madhura sitArake svaroM meM apane manakI bAta madhupurake baMgaleke barAmademeM baiThe hue aura batAtA thA-isameM vicitratA hI kyA thI ? dhUmrapAna karate hue divAkara bAbUne pahale pahale usake madhupura pahu~canese koI DeDhamAsa bAda yuvatI misesa mUrako jisa dina dekhA thA usa eka dina mUra sAhabake baMgalemeM bahuta zora dina usako vRddha mUrakI lar3akI hI samajhA thaa| macA / bUDhA mara zeksapiyarake sAIlakI taraha kumArIke sAtha prema karanA kucha burA nahIM-isI hAtha pA~va hilAkara dunda macA rahA thaa| pulilie divAkara bAbU apane cittako saMyata na kara sakA dArogA apanI noTabukameM na mAlUma kyA sakA thaa| videzameM rahakara videzinIke padata- likha rahA thA / pulisako dekhakara aneka lameM apanA premapUrNa hRdaya arpaNa karake divA- AdamI bAhara tamAzA dekhaneke lie jamA ho kara rAtako nirjana jagahameM baiThakara marmasparzI gaye the| divAkara bAvUke hRdayagaganakA sudhAMzu bhI vihAga-rAginI gAyA karatA thA aura avasara sakhe ma~hase sthira hokara eka konemeM khaDA thaa| milate hI usa lAvaNyamayIkI snigdha rUpa rAziko dekhakara apanA citta prasanna kiyA karatA thaa| divAkarake manameM AyA ki sAhabake yahA~ __ mUrakI yuvatI strIse prema karake divAkarane jAkara paricaya karanekA yaha acchA avasara hai| apanI mUrkhatAkA paricaya diyA thA-yaha kahanApa para binA bulAye kisI kAryameM hastakSepa karanA bilakula ThIka hai / jisako pAnekI koI AzA vilAyatI nItike viruddha hai / yaha socakara nahIM, jisa agnimeM kevala jalAnekI zakti hai, usane isa taraha jAne kA saMkalpa tyAga diyA / jisameM saMjIvanI zakti nahIM hai-usake lie parantu mAmalA kyA hai-yaha jAnane ke lie divAAtmasamarpaNa karanA, usa bahnimeM bhasmIbhata ho karako bar3I utsukatA huI / usane apane naukajAnA-pAgalapana nahIM hai to aura kyA hai ? rase pUchA-mUra sAhabake baMgale meM yaha kaisI gola kintu hama jise pyAra karate haiM vaha yadi apanI mAla hai ! nIla gambhIra donoM A~khoMse hamako ghUrA kare, naukarane kahA-sAhabake bahutase bahumUlya dekhaneke suyogake samaya hI jo ArAma kursI- javAharAta aura nakada rupaye corI ho gaye haiN| para baiTha kara pustaka par3he aura bIcabIcameM hamArI dArogA sA0 tahakIkAta karate haiM / ora dekhakara mRdu kaTAkSapAta kiyA kare, hama kahanekI jarUrata nahIM ki isa vipattike jisa samaya sitArapara saMgItAlApa kiyA kareM saMvAdase premika divAkarakA hRdaya duHkhase bhara vaha yadi usa samaya apane choTese bAyeM pairase gayA / jisa samaya usane pattharakI mUrtikI taraha tAla de-aisA honepara yadi hama usake premameM khaDI huI miseja marakA raktahIna ceharA dekhA unmatta ho jAya to bhI kyA tuma hameM pAgala usa samaya divAkara bAbUke hRdayake bhItarI kaha sakate ho ? divAkara jAnatA thA ki aMga- bhAgase eka bar3e nizvAsakI utpatti huI / jisa reja ramaNIkI nasanasameM romAnsa bharA rahatA hai| premameM sahAnubhUti nahIM hai usako prema kahanA bhI * kAlpata khaaniyaaN| vyartha hai| For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratidAna / 387 [4] bahuta vAdAnuvAdake bAda nizcaya huA ki dinamaNi sUryya dhIre dhIre pazcima gaganameM mu~ha isa bAra phira klArA sau rupaye dekara hilakI chipA rahA hai / sAMdhyasamIra dakSiNa dizAse susaM- mAnarakSA karegI / usake bAda vaha phira kucha vAda lAkara barAsake phUloMko ha~sA rahA hai| na degii| Anandake mAre phUlakI do eka pattiyA~ TUTakara ukta ghaTanAke tIna cAra dinake bAda divAghAsapara baiThe hue premika promikAke Upara gira kara bAbU apane baMgaleke pIchevAle maidAnameM prAta:par3I / ghosalemeM jAnese pahale gulaguciyAne eka- samIrakA sevana kara rahe the / mUra sAhaba usa vAra khUba jorase gAyA / usake pratyuttarameM kAlI samaya madhupurameM nahIM the, khAnakA kAma dekhaneke koyalane bhI apane kaNThameM chipAI huI sudhAko lie bAhara gaye hue the| isI lie miseja cAyukI godameM bahA diyaa| mUra kaI kuttoMko sAtha lie akelI havA khArahI miseja mUrane kahA-"phlArensa, aba mujhase thI aura bIca bIcameM apane nIlanayanoMke kaTAaura nahIM ho sktaa| isa bAra hI vRddhane mujha para kSoMse divAkarake hRdayakA antastala taka Alosandeha kiyA thaa| vahA~ rahanA hamAre lie kita- r3ita kara detI thii| nA asuvidhAjanaka hai yaha batAnekI bAta nhiiN| divAkarako dekhakara eka choTAsA kuttA bhoMkane na mAlUma bUr3hA mUra kaba mregaa|" lagA / mema sAhabane virakta hokara usako cupa jisa yuvakake sAtha miseja mUra bAtacIta kara kiyA / usa samaya divAkara aura klArAke bIcameM rahI thI usakI avasthA koI tIsa sAlakI hogii| 5-6 gajakA hI antara thaa| divAkarane socA usakA zarIra khUba majabUta thA / phlArensa hila- ki yaha suyoga chor3anA ThIka nahIM / usane bar3e kA mukhamaNDala yauvanakI kAntise khUba udbhAsita mulAyama bhAvase vinayake sAtha yuvatIkI ora thaa| hila, miseja mUrake cacAkA lar3akA hai| phira kara kahA-"Thank you, madam." arthAbhAvake kAraNa vaha bahina klArAkA pANigra- yavatIne ha~sa diyA / divAkarake bAgameM Akara haNa nahIM kara sakA thA / arthavAn bUr3he mUrase usane gulAbakI tArIpha kI, kRtArtha yuvakane zAdI karanepara bhI yuvatI klArA phlArensake praNa- jhaTapaTa kacha gulAba lekara memasAhabako upahArameM yako bhUla nahIM sakI thii| suvidhA pAte hI ve diye / yuvatIne usakA dhanyavAda kiyA aura donoM ekAntameM milate the / vRddhako isakA kucha idhara udharakI bAteM karake antameM kahA-"mere bhI patA nahIM thA / svAmIkA antaHkaraNa bar3A sandehayukta hai| aisA hilane kahA-"isa bAra tumane dayA na kI to na hotA to maiM Apako avazya apane yahA~ betaraha apamAnita honA pdd'egaa| tumane usa dina nimantrita karatI" nirbodha divAkarane mAno svarga jo diyA thA vaha saba jAtA rahA / kamase kama paaliyaa| phira milanekI AzA dekara mUra-patnI eka sau rupayA binA mile ijjatakA bacanA bidA hogii| asambhava hai|" ukta ghaTanAke sAta dina bAda mUra-patnIne klArAne kahA-"chiH phlArensa, tuma juA khela- divAkarako phira darzana diye aura usako nA banda nahIM kara sakate ? isa bAra kaMjasa bUr3hA zAmakA bhojana karaneke lie apane sthAnapara tAr3a jAyagA / " nimaMtraNa diyaa| divAkarane socA ki Aja vRddha For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 mummam jainahitaiSIIMATIOnlintiiiiiiiiiiiiii sthAna para nahIM hai isI lie klArAne ziSTAcAra aMgUThI paharakara divAkarake AnandakI sImA dikhAkara mitratA dRr3ha karaneke abhiprAyase yaha na rhii| bahuta dinoMke paricitakI taraha klArAko anugraha kiyA hai| . hRdayase lagAkara vaha bar3e snehase usakA mu~ha cumbana karane lgaa| bAdako usI gharameM sabake aneka tarahakI bAteM karate karate rAtake dasa so jAnekI pratIkSA karane lgaa| baja gaye / sirpha eka naukara unakI sevA kara [7] rahA thaa| divAkarane aisA sukha apane jIvana mUra sAhaba jaisA ki unakA abhyAsa thA kabhI anubhava nahIM kiyA thA / pragalbhA klArA Ate hI apane bhaNDAragharake sAmane khaDe hogye| aneka tarahakI bAteM karake divAkarako prasanna baDhene socA ki kyA maiM svapna dekha rahA hU~ ? kara rahI thI / rAtako sote samaya pahananekI bUDhene apanI jebameM hAtha DAlakara dekhA to tApozAkase yuvatIkArUpa saugunA bar3ha gayA thaa| liyA~ usameM par3I huI thIM-para phira bhI darvA meM kArAne ha~sakara kahA-"bAbU Apa to jamA- lagA haA tAlA khalA huA thaa| yaha kAma ndAra haiM / hamArI isa vRddhake hAthase rakSA kIjie, kisane kiyA thA-vRddha kucha nizcaya nahIM kara hameM kahIM le clie|" __ skaa| bUr3hene jhaTapaTa laimpa jalAyA aura andara divAkarane cintita hokara uttara diyA-"yaha yaha jAkara usane dekhA ki jIvanabharameM paidA kI kisa taraha ho sakatA haiM memasAhaba ?" huI priyatama sampattike pAsa eka kAlA AdamI mema sAhabane kahA-"bAbU, rupayemeM kucha sukha khaDA huA hai| bUr3hene use dekhate hI jorase nahIM hai|" ThIka isI samaya bAhara sar3akapara cIkha maarii| ghor3ekI TApakA zabda sunAI diyaa| vismita __vRddhake sAtha usakA heuDa nAmakA mitra kAlI hokara klArAne kahA-"bAbU sarvanAza hogyaa| mAlUma hotA hai sAhaba aagye|" pahAr3Ise AyA thaa| mUrakI cIkha sunakara vaha ___ bhIta divAkara uTha khar3A huaa| klArAne . se aura naukara sabhI vahA~ pahu~ca gye| kahanekI jarUkahA-"kucha Dara nahIM hai| Apa mere sAtha aaie|" rata nahIM ki bhaya, lajjA aura vismayake mAre vismita divAkara andhakArako cIrakara pAsake divAkara kiMkartavyavimUr3ha ho gayA / jaba eka gharameM pahu~cA / klArAne cAbIse tAlA kholA, usakA thor3A bahuta vismaya.dUra huA taba usane usake bAda divAkarako usa gharameM khar3A karake apanA pahalA karttavya bhAganA sthira kiyaa| isI aura cAbIkA gucchA usake hAthameM dekara kahA lie vRddhakI cIkhako sunakara usane bhAganekI "bAbU isI gharameM Apa rukie| jaba saba loga ceSTA kii| kintu heuDake A jAnese usako so jAye taba gharameM cAbI dekara cale jaanaa| bandI ho jAnA pdd'aa| isI gharameM hamAre patikI saba sampatti hai|" usa samaya mUra sAhabake baMgalemeM bar3I golastabdha divAkarane cAbI lekara andhere gharameM mAla mcii| usI samaya dhIre dhIre A~kheM poMchatI praveza kiyaa| huI klArAne Akara kahA-"josepha, priyatama, tuma yuvatIne kahA-"bAbU , eka bAta aura hai| kaba Aye-yaha golamAla kaisA hai ? " / hamArI cihnasvarUpa yaha aMgUThI hAthameMse na "mUrane kahA-priyatame, sarvanAza huA cAhatA utaariegaa|" thaa| isa samaya bhagavAnane bar3I rakSA kI, nahIM For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLAILAIMERMALAIMAHAROLLMERMIND pratidAna / Rainfummmmmuintim to hamArA sabhI kucha svAhA ho gayA thaa| kara vaha bolA-"pyArI klArA, mujhe kSamA kara!" bhaNDAragharameM cora ghusa gayA thaa|" aura hatabhAgya divAkara ! vaha mana-hI-mana __isa samaya divAkara ekaTaka klArAkI ora kahane lagA-"o pizAcI, zaitAnI ! isI lie dekha rahA thA / mUrakI bAta sunakara klArAne bar3e terA itanA pyAra thA / pRthvI bar3I kaThina hai| bhAvase Aha khiiNcii| isakA mu~ha kaisA sarasa aura sarala hai, para isake heuDane kahA-" mi0 mUra, isa AdamIke prANa nArakI bhAvoMse pUrNa haiN| yaha a~gareja mahilA hAthameM yaha aMgUThI kisakI hai ? hai-yahI isakI sabhyatA hai !" mUrane kahA-"hAya rAma ! yaha to merI hIrekI sabhI vismita the| sirpha nAjirakhA~ nAmakA bahumUlya aMgUThI hai / yaha to mere vaksameM banda naukara-jisane zAmase divAkarakI khAtira kI thI-kabhI kabhI divAkarakI ora darda bharI thii| mAlUma hotA hai isane hamArI anyAnya dRSTise dekha letA thaa| cIjeM bhI curAI haiM / " ___ isake bAda heuDane divAkarakI jebakI talAzI __jelakhAneke rozana-dAnase cA~danIkI eka lI / usameMse klArAkA diyA huA cAbIkA hI "" kSINa aura malina rekhA divAkarakI dIna zayyAgucchA niklaa| para par3a rahI thii| jelakhAneke bAhara thor3I dUra vRddhane sirapara hAtha mArakara kahA-Great " gA~vameM eka kuttA bhoMka rahA thA / usakA zabda Heavens! This isa bunch of duplic jhillIkI jhaMkArake sAtha milakara hatabhAgya bandIke ate keys. __sabhI AdamI baDe Azcaryase divAkarakI ora smRtipaTapara bacapanakI apane grAmakI zAnta. dekhane lage / eka naukarane kahA- hajara yaha snigdha aura madhura chabi khIMca rahA thA / eka bAbU baMgaleke bagalameM koI mahInA bharase cintAva AyA hogA!" dUsarA bhAva, bhAva-pravaNa divAkarake hRdayako - usa samaya vRddhane eka bhArI rahasyako mAno Alor3ita kara rahA thA, usake sau sau TakaDe kara " rahA thaa| usake anajAnameM docAra A~suoMkI kholA / usane samajhA ki bIca bIcameM kauna ba~deM usake netroM meM AgaI thii| yuvaka soca rahA usakA dhana curAtA thA / yaha kAlA AdamI hI bhadravezameM par3osameM rahakara usakA sarvanAza kiyA / thA-kaisA apamAna hai, kaisA manastApa hai aura yA kaisA apayaza milA hai / acche gharAnemeM paidA karatA thaa| bhagavAnakI apAra karuNAke binA hokara mithyA pralobhanameM par3akara mithyA aparAkyA Aja yaha cora pakar3A jA sakatA thA ? dhameM saccA daNDa bhoga rahA huuN| cAhatA to baca . kArAne kahA-"josepha, maiM golamAla pasanda bhI sakatA thaa| jajase saba bAta saca saca kaha nahIM karatI / kintu aba maiM samajhatI hU~ tumhArA detA / ghara cacAke pAsa saMvAda bheja detA to vyavahAra kisa kadara nIca hai! yaha duSTa to zAyada yaha durgati nahIM hotI / para kisa taraha tumhArA dhana curAtA thA aura tuma mujhako-apanI isa jaghanya bAtako prakaTa karatA-kisa taraha pyArI strIko-premake-" jelase nikalakara Atmaparicaya dekara apanA vRddhane usako Age koI bAta kahane na dii| kAlA mu~ha dikhAtA-cupa rahaneke sivA-saca to campekI kalIkI samAna una aMguliyoMko cUma- yaha hai mere lie aura koI upAya hI nahIM thaa| 9-10 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NA.I.* jainhitaissii| 'Baminimaminimi saca to yaha hai ki divAkarake maunabhAvako kIjIvapUrNa vAstava jagatake ghRNita aura jaghanya dekhakara aura usake sundara mukhakI zrIko dekha- jelakhAnemeM vAsa karanA par3A hai| kara vicArakake manameM usake aparAdhake viSayameM sandeha paidA huA thA / vaha jAna gayA thA ki samaya kisIkI apekSA nahIM karatA / bAta isa mAmalemeM jarUra koI rahasya hai, para cAkSuSa purAnI hokara bhI saccI rahatI hai| divAkarake pramANake sAmane vaha apanI rAya kisa taraha kArAgArakA samaya bhI anantake pathameM pichar3ane jAhira kara sakatA thA ? divAkara yadi saba lagA / sAta dina bAda usakI kaidake tIna mAsa bAta saca saca vicArakake sAmane kaha DAlatA pUre hojAya~ge-phira vaha apanI khoI huI svAdhIto kauna kaha sakatA hai ki usake bhAgyameM kyA natA pAlegA / jelase chUTakara divAkara ghara nahIM hotA? jAyagA, yaha siddhAMta to usane sthira kara liyA jisa samaya jelakhAnekI nirjanatAmeM divAkara hai| kauna kaha sakatA hai ki itanI ceSTA karane ghaTanAke parvApara para vicAra kara rahA thA. usa para bhI gharapara kisIko isa bAtakA patA laga samaya usane agareja mahilAke kapaTakI hI gayA ho / kisa taraha usakA bhaviSya jIvana nindA kI ho-yaha bAta nahIM / eka tarahakI kaTegA-yahI cintA divAkarake hRdayako hara gabhIra AtmaglAni usake cittako saikaDoM jela- samaya lagI rahatI hai| khAnoMkI takalIphoMke barAbara kaSTa detI thii| isI samaya karmacandane usake pIchese Akara acche vaMzameM paidA hue, zikSAprApta yuvakake lie rAmarAma kI / divAkara kisI kaidIse bAtacIta jAnabUjhakara parastrIke sAtha vyabhicArake pathameM nahIM karatA thaa| samaya kATanake lie do ekake agrasara honA kitanA ghRNita kArya aura nArakI sAtha usako bAta karanA par3atI thii| unamese AcaraNa hai-dhIre dhIre yuvakake mastiSkameM ye bAteM karmacanda bhI eka thaa| praveza karane lagIM ! vaha kabhI socatA-kyA mujhe karmacandane kahA-" bAbU ApakA samaya to binA aparAdhake daNDa milA hai ? corIke apa- pUrA ho gayA / para hamAre samayakA aba bhI pA~ca rAdhameM nirdoSa hote hue bhI usakI apekSA a- varSa bAkI hai|" dhika pApAcaraNa karaneko kyA maiM udyata nahIM haiM divAkarane jabardastIkI viSAda milI ha~sI bhAbhagavAnake rAjyameM nyAya vicArakA abhAva ha~sa dI / eka DAkake sAtha sakhadaHkhakI kathA mI bAtakA socanA pAgalapana nahIM hai to kahate hae usako kacha naye prakArakA AzcaryasA aura kyA hai / bacapanase kevala bhAvoMkI utteja- mAlUma huaa| nAmeM kArya karatA AyA; caritragaThanakI ora karmacandane kahA-" bAbU, nArAja mata jitanA dhyAna denA cAhie utanA kabhI nahIM honA / eka jagaha mere koI daza hajAra rupaye diyA ! kabhI sthiracitta hokara vicAra nahIM rakkhe hue haiN| koI harja na samajheM to jelase kiyA ki jo kArya kara rahA hU~ usakA kaisA chUTakara una rupayoMse koI rojagAra zurU kara deN| phala nikalegA-acchA yA burA; kalpanA rAjyake jaba maiM jelase chUTa kara AU~ to Apa mujhe banameM, bAgameM, mahalameM, kuTImeM aneka bAra bicarA Apake pAsa jitanI sampatti ho usameMse AdhI hU~ usIkA yaha phala hai ki Aja mujhe isa nAra-bATa deN| yaha ikarAra kIjie / " For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TAmmamILAAMITRAAMAIIMIRAIMAANADA prtidaan| IFTTTTTARAMETHINETR IES 391 ina tIna mahInoMmeM divAkarake jIvanameM jitane mohinI zaktise parAjita hokara usake sammukha Azcarya bhare vyApAra hue the unameM yaha bAta sabase apanA balidAna diyA / vijayI karmacandane bar3hakara AzcaryakI thii| prastAvako sunate hI divAkarako batA diyA ki kisa jagaha usakA usakA hRdaya dhakadhaka karane lgaa| bhaya, vismaya, rupayA gar3A huA hai| nItijJAna aura lobhakA ullAsa bar3hAnevAlA sumiSTa [10] svara-ye saba milakara eka sAtha yuvakake hRda- karmacandase daza hajAra rupayoMkA lenA pahale yameM yuddha karane lge| vaha socane lagA-"chiH chiH to divAkarako acchA nahIM mAlama huaa| para kyA corIke dhanase bhaviSyajIvanake sukharUe jaba usane dekhA ki lakSmIkA anugraha usake kilekI bhitti banAnA hogI ? nahIM nahIM, maiMne Upara avizrAntabhAvase barasa rahA hai taba viveto corI kI nahIM-maiM to sirpha karja le rahA kake sAtha usakA mana mAnA nibaTArA ho hI huuN| phira merA hRdaya tANDava nAca kyoM nAca gyaa| uttara pazcimake do eka zaharoMmeM ghUmakara rahA hai ? hRdayakI durbalatAko aba karIba na divAkarane lAhorameM Akara vyavasAya zurU kara phaTakane dUMgA / para yadi mAlUma hogayA ki meM diyA / usameM eka sAlameM koI tIna hajAra corIkA dhana AtmasAt karane calA hU~ to phira rupaye mile / para phira bhI use zAnti nahIM jelakhAnA--o bAbA !" milI / isI lie bahuta soca vicAra kara divAkarane karmacandase kahA-"bhAI, mujhe vaha apane dezako lauTa aayaa| usakI zokAtumhArA rupayA nahIM caahie| " turA mAtAke sAtha usake prathama sAkSAtne isa ___ karmacanda cupacApa divAkarako dekha rahA pApaparipUrNa pRthvImeM bhI svargIya dRzya dikhA thaa| usane dekhA ki divAkarakI bhItarI maMtrI- diyA / usake ghara lauTa AnekI khabara pAkara sabhAmeM usake pakSakI AvAja bhI hai| usane grAmake naranAriyoMke jhaNDake jhaNDa Akara usase divAkarako tarkadvArA samajhAnA zurU kiyaa| prazna para prazna karane lge| usake purAne zatru bhI usane kahA-" yadi tuma mahAjanakA karja lete usake avasthAparivartanake viSayako lekara to yaha kaise jAna sakate ki usakA vaha rupayA usakI abhyarthanA karane lge| una saba bAtoMko pApArjita nahIM hai aura kauna tumase kahatA hai ki likhaneke lie hamAre isa choTese itihAsameM karmacandakA gupta dhana corIse prApta kiyA sthAna nahIM hai| eka saptAhake bAda divAkara gayA hai ? yadi tumheM yaha sandeha hI hai to tuma apanI vRddhA mAtAko lekara lAhora calA AyA isakA prAyazcitta dAna dvArA kara sakate ho| aura usa samayako Aja bIsa varSa gujara gaye daza hajAra rupayoMse rojagAra karake yadi lakhapatI vaha tabhIse lAhorameM hI rahatA hai| bana jAo to usameMse bIsa hajAra yA tIsa apane kArAgArase chUTaneke pA~ca varSa bAda hajArakA dAna karake sArA pApa dho sakate ho|" divAkarane karmacandakA patA lagAyA thA; para divAkara jaba ghara nahIM jAyagA to usako yaha usa hatabhagyakI jelameM hI mRtyu hogaI thii| rupayA le lenemeM Apatti bhI kyA hai ? [11] jagatameM jo nitya hotA hai-vahI huA / divAkara jisa samaya lAhorameM Akara basA jIta zaitAnakI hI huI / durbala narane lobhakI thA usa samaya koI bhI baMgAlI vahA~ nahIM rahatA For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FARAHATMAITATI O HIRALALITARY. jainahitaiSIaffitimummITATION S thaa| videzameM Akara yauvamasulabha adhyavasAyake [12] sAtha parizramake dvArA rupayA paidA karake sabhI dina bharake saba kAmoMse nivRtta hokara divAbaMgAlI apane apane dezako lauTa gaye the| una- kara bAbU apane saje hue kamare meM baiThe behAlA maeNse koI hotA to sambhava thA ki divAkarakA bajA rahe hai / bahAlAkA svara kramazaH uttarottara rahasya khula jAtA, para unameMse kisIke na hone car3ha rahA hai| isa saMgItasudhAsAgarameM divAkara sa lAhAravAsI baMgAlI divAkarake sambandhama mana unake caraNoM meM baiThA huA unake cehare kI ora bAbU khaba magna ho rahe haiM / eka kAlA bilAva mAnA siddhAnta banAkara apanA apanA kautUhala ekaTaka dRSTise dekha rahA hai / vaha kabhI kabhI nivAraNa kara lete the| apanI A~kha mUMda letA hai| bAhara piMjarabaddha ___eka dina AzughoSane kahA-" Aja kucha bulabula behAleke svarameM svara milAnekI vyartha hI kyoM na ho, divAkarakA pUrNa paricaya prApta ceSTA kara rahA hai| bulabulakA svara jarUra AnakareMge hI ! " itanA bar3A kArya akele sampAdana ndamaya hai / usako sunakara hRdaya phar3aka uThatA karanA muzkila hai yaha nizcaya karake AzughoSa hai / divAkarake behAlekA svara karuNa aura marmasatIzacandrake pAsa phuNcaa| sparzI hai / usako sunakara hRdaya stabdha ho jAtA usake prastAvako sunakara satIzane kahA- hai aura cittakI vRttiyA~ nIrasa ho jAtI haiN| "bhAI, kisI bar3e AdamIse isa tarahakA isIlie Azu aura satIza khuzI khuzI gharameM vyaktigata prazna karanA acchI bAta nahIM hai| Akara bhI saMgIta sunakara stabdha ho gaye haiM : dUsare jaba divAkara bAbU apanI sthira aura divAkarane unako dekhA taka bhI nahIM / bhAvahIna A~khoMse mujhe dekhate haiM saca kahatA hU~ bilAva bhI apane mAlikakI nistabdhatA bhaMga taba merA dila ThaNDA par3a jAtA hai| " honeke bhayase unako dekhakara pharzapara leTa gayA ! __ apanI bar3I bar3I mUMchoMpara hAtha pherate hue divAkarane pIche phira kara dekhA ki do bhadrapuruSa usase milaneke lie bAhara khar3e hue haiN| AzughoSane kahA-" kyA tuma mujhe nirA bholA ___ apratibha divAkarane jhaTapaTa behAlA rakhakara bAlaka samajhate ho ? hamane pahalese hI bahAnA - kahA-" bar3e saubhAgyakI bAta hai / eka sAtha banA rakkhA hai|" / donoMne kRpA kI hai / kSamA kIjie, mujhe Apake ___ satIzane kahA--" kaisA bahAnA hai sunAo [ AnekA zabda bhI nahIM sunAI diyaa|" to shii|" Azune kahA-" hama to bAjA suna rahe Azune kahA-" hama kaheMge ki hamase kala- the| Apane bajAnA banda kyoM kara diyA ?" katteke eka samAcArapatrane lAhorake sabase bar3e divAkarane kucha ha~sakara kahA- "samaya baMgAlIkA jIvanacarita mA~gA hai / hamAre lAhorI kATaneke lie kabhI bajA letA huuN|" baMgAliyoMmeM divAkara hI dhanameM, mAnameM, dayAmeM bAtacIta hone lgii| donoM yuvaka sAhasa aura sahRdayatAmeM sabase bar3hakara haiN| yadi vAstavika karane para bhI apanA abhiprAya nahIM kaha sake / hAla mAlUma ho gayA to samAcArapatrameM chapavAyA satIzane cupakese Azuse kahA-" matalabakI bhI jA sakatA hai|" bAta kyoM ___ satIzacandrane AzukI buddhikI bar3I tArIpha kI. Azune bar3I muzkilase apane manakA bhAva aura vaha svayaM vastra pahananeke lie calA gyaa| prakaTa kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CLAIIMCIATITHILIATIMILIATIL pratidAna / SummiutifultititimitunfittimfimE 393 divAkarane ha~sakara kahA-" dhanavAna honese rameM saundaryayakA kucha aMza bAkI hai / aba aura samAjameM bhI bar3A hojAya yaha bAta to nahIM hai| kisa vipattikA sUtrapAta hotA hai-mAlUma nhiiN| hama aura hamArI jIvanI hI kyA !" klArAne divAkarako nahIM pahacAnA / ina isI samaya naukarane Akara kahA ki " eka daI sAloMmeM usakI mAnasika sthitimeM vizeSa mama aura eka a~gareja Apase milanA cAhate haiN| parivartana ho gayA thA / usake navanIta sama komakAma par3anepara divAkara bAbU aMgareja puruSase to la vakSaHsthalapara eka lambA vastra par3A huA thA / kabhI kabhI mila lete the: para Aja 20 varSase usake mAthe para cintAkI rekhA spaSTa dikhAI par3atI unhoMne kisI memakI ora dekhAtaka bhI nahIM thaa| thii| usake caMcala kamala-nayana isa samaya sthira naukarase kahA- .jarUrata ho to sAhaba Akara gambhIra aura eka prakArake duHkhabhAvase pUrNa the / mila sakatA hai; memase meM milanA nahIM caahtaa|" divAkarake paricita svarameM klArAne kahA Azu aura satIzane eka dasarekI aura dekhaa| bAbU, bar3I vipattimeM pha~sakara Aja hama strI naukarane Akara kahA-" mema sAhaba binA A * puruSa ApakI sevAmeM upasthita hue haiN| hamane pase mile kisI taraha jAnA nahIM caahtiiN|" sunA hai lAhorameM Apa jaisA koI dAnI nahIM hai -isI lie hama Apake pAsa bhikSArtha Aye haiN|" _ divAkara bar3I jhaMjhaTameM par3a gaye / maukA mAlUma hotA hai ki apanI bhUmikAse divApAkara AzughoSane kahA-"harja kyA hai, mila lIjie kyA kahatI haiM ?" karake hRdayapara kucha prabhAva par3A yA nahIM, yaha ___ yadi ye loga isa samaya nahIM hote to divA bAta dekhaneke lie ve donoM kucha derake lie kara bAba kisI taraha bhI memase milanA pasanda Azcaryase dekhane lagA / unake muMhakI aisA / cupa horahe / AzughoSa divAkarake mu~hakI ora nahIM karate / para ina donoMke sAmane inako maja- AkRti usane na dekhI thii| barana mema sAhabako milane ke lie bulAnA pdd'aa| ramaNIne phira kahanA Arambha kiyA- "bAbU, Aza aura satIzako jAneke lie uThate dekha divA- merA svAmI relakA gArDa hai| apane pahale svAmA karane kahA-"mahAzaya, Apa baitthie| ina logoMse ke marane para mujhe bahuta dhana milA thaa| mujhe ekAntameM milanA maiM acchA nahIM smjhtaa|" kahate lajjA mAlUma hotI hai ki juema hilane ___ satIzane Azuko baiThaneke lie hAthase saMketa vaha saba rupayA naSTa kara diyA / apanI phijuulkiyaa| Azu mUMchake agrabhAgako maror3ate hue varcIke kAraNa yaha isa samaya itanA RNagrasta sAhabake kArDako par3hane lagA, usameM likhA thA- ho gayA hai, ki sArI lAinameM isako eka paisA 'phlorensa hila / ' bhI karja nahIM mila sakatA / aba eka AdamI- dhIre dhIre phlorensa hilane kamaremeM Akara di- kI pA~ca sau rupayakI DigrImeM usako kala jela vAkarakA salAma kiyaa| usake pIche eka adher3a jAnA hogA / bAbU, isa apamAnake sAmane Apa umrakI strI thI-jisako dekhanese mAlama hotA thA jaise mahAnabhAva sajjanase bhIkha maoNmanA acchA hai ki vaha eka dina jarUra sundarI hogii| usako isI lie hama ApakI sevAmeM Aye haiN|' dekhate hI divAkara cakita hogayA / divAkarane hila-patnI cupa ho gii| AzughoSane dekhA ki mana-hI-mana kahA-mAlUma hotA hai yaha vahI pA. divAkarake cehare para bhI caJcala bhAvakI jagaha piSThA hai / pizAcI gakSasI ! ajanI ke zo gaMbhIra bhAva AgayA hai| divAkarane tabIyatako For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 sa~bhAlakara kahA - " Apake svAmIko saba kitanA rupayA denA hai ?" klArAne kahA - "bAbU, isakI bAta kyA pUchate ho; koI tIna hajAra rupaye denA hai / " jainahitaiSI / usakI bAtakA uttara na dekara divAkara bAbUne ceka-bahIse tIna hajArakA eka ceka phAr3akara hilasAhabako de diyaa| sabhI vismita ho gaye / hila sAhabane kahA- "bAbU, maiM ApakI dayAkA upayukta pAtra nahIM huuN| maiM bar3A pApI hU~--isa ramaNIke premameM par3akara maiMne aneka pApa kiye haiM / " klArAkA ceharA raktahIna gyaa| divAkarane kahA - " isake pahale svAmIkA nAma mUra hai ? " vismita klArAne kahA - " hA~ / " 66 madhupura meM rahatA thA ? 21 hilane kahA - " Apane kisa taraha jAnA ?" divAkarane klArAse kahA - " mema sAhaba, mujhe pahacAnatI ho ? jhUThe apavAdameM, apanA pApa chipAne ke lie jisakA sarvanAza karanemeM jarA bhI saMkoca nahIM kiyA thA usako aba bhI pahacAnatI ho ? ihakAla aura parakAla mAnanevAlA maiM asabhya hindU hU~ / tumhAre AzIrvAda se hI mere pAsa itanI sampatti hai / Aja usIkA mUlya svarUpa yaha sAdhAraNa pratidAna kiyA hai / " divAkarakI bAta samApta hote na hote klArA pRthvIpara gira par3I / divAkara uThakara dUsare kamare meM calA gayA / hilakI klArAke Upara virakti duganI hogaI ! usane socA- isa bojha ke binA dUra hue rakSA nahIM hai / Azu aura satIzane bar3e yatnase klArAkI mUrchAko dUra kiyA / klArAke cale jAnepara satIzane kahA - " bhAI kyA mAmalA hai ! " AzughoSa mU~cha maror3ate maror3ate bole- "hA~, divAkara vAstavameM hI kumAra haiM / phira bhI hamArI thiyarI ekadama nirmUla nahIM hai / mUlameM baMgAlI aura memakA mizra prema hai jarUra / " ahiMsA paramo dharmaH / [ le0-zrIyuta lAlA lAjapatarAya koI dharma satyase uccatara nahIM aura na ' ahiMsA paramodharmaH' se bar3hakara koI jIvana kI caryA hI hai / 'ahiMsA paramo dharmaH' kI ukti ThIka ThIka samajhI jAkara vyavahRta kI jAya to vaha manuSyako pUrNa sAdhu aura vIra banA detI hai / ThIka ThIka artha na samajhane aura durupayogase vahI manuSyako kAyara, Darapoka, patita aura mUrkha bhI banA detI hai / eka samaya aisA thA jaba ki hinda ise ThIka ThIka samajhate aura isakA ucita upayoga bhI karate the| usa samaya ve eka satya-premI jAtike supuruSa aura vIra manuSya the| tatpazcAt eka aisA samaya AyA, jaba ki kucha supuruSoMne pUrNa zubha bhAvase aura sAdhu vicArase isa kalpanAkA rUpa diyaa| unhoMne kevala ise anya saba dharmAcaraNoMse Upara hI nahIM rakkhA, varan zreSThajIvanakI use eka mukhya kasauTI bhI bnaaii| unhoMne kevala apane jIvanahImeM isakA atIva upayoga nahIM kiyA, varan anya saba vastuoMkI sagocaratA para bhI isako eka mahAna jAtIya dharmakA rUpa de DAlA / anya saba dharmAcaraNa, jo jAti tathA manuSyako ucca banAte haiM, tuccha samajha pIche chor3a diye gaye ! kyoMki utkRSTatA ke vicArase ahiMsA hI sabase ucca mAnI gii| zrI / sAhasa, varitA aura zUratA saba kinAre rakha diye gaye / dezabhakti, mAtRbhUmi-prema, kuTubIjana-sneha aura jAti-sanmAna Adi saba bhulA diye gaye / isakA kAraNa ahiMsAkA durupayoga athavA anya saba vastuoMko nikRSTa samajhane ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ROMANILAIMERIALAMMAR ahiMsA paramo dhrmH| 395 ahiMsAke prati utpanna anupayukta mahattva thA, lakI cintanAke lie zaktizAlI nahIM rahane jisase ki hinduoMmeM sAmAjika, rAjanaitika detii| aura naitika patanakI sambhAvanA upasthita ho yaha manuSyako vyAdhigrasta evaM bhIru banA gii| ve yaha bhUla gaye ki manuSyatva bhI ahiM- detI hai| jainadharmake sthApaka, sAdhupuruSa the tathA sAke samAna hI eka dharmAcaraNa hai / vAstavameM unhoMne AtmatyAga evaM Atma-saMyamakI nItise manuSyatva ahiMsAse kisI rUpameM samatAhIna na jIvanako bA~dha diyA thaa| unake anuyAyI jainathA kintu usa samaya taka, jaba taka ahiMsAkA sAdhu una sAdhupuruSoMmeMse haiM, jinhoMne mAnasika ucita upayoga kiyA jAtA / unhoMne eka- evaM hArdika sabhI icchAoMke damana karanemeM mAtra satya-jisa para jAtIya-svArtha avalaMbita hiMsAkI uttejanA para bahuta bar3I saphalatA prApta hai arthAt sabaloMse nirbaloMkI rakSA, balAtkAra- kara rakhI hai| TAlsTAyake matakI ahiMsokA se kisIkI vastu chInanevAloM aura paravastu rUpa abhI kucha hI varSAkA phala hai / jaina har3apa karanevAloM, coroM aura duSpravRttivAloM, ahiMsA, bhAratavarSa meM tIna sahasra vA~se mAnI vilAsapriya durjanoM evaM striyoMkI saccaritratAkA jAtI hai / pRthvItala para anya koI bhI gupta rItise nAza karanevAloM, duSToM aura vaMcakoMko aisA deza nahIM, jahA~ AhesAke itane adhika anyAya aura duHkha denese rokanA Adi- aura aise pakke anuyAyI hoM, jitane aura jaise kI upekSA kii| unhoMne yaha mAnanekI avahe- bhAratavarSa meM ho cuke aura aba taka vartamAna haiN| lanA kI, ki manuSyatvakI rakSAke lie taba bhI saMsAra bharameM isa dezake samAna koI nyAyayukta krodha aura pratidaMDakA bhaya Ava- aisA padadalita aura mAnuSika guNoMse vaMcita zyaka hai jisase nirdoSoMko hAni pahu~cAne, deza nahIM. jaisA ki bhAratavarSa Aja dina ho pavitratAko naSTa karane aura dUsaroMke svatvoM- rahA hai athavA gata pandraha zatAbdiyoMse hai / ko chInanevAle duSpravRttike manuSyoMke citta- kucha loga kaha sakate haiM ki yaha saba adhaHpatana ko rokanemeM manuSya samartha ho / ve satyakI ahiMsAkI sadoSa upayogitAle nahIM, varan utkRSTatA samajhanemeM saphala nahIM hue| kyoMki anya dharmAcaraNoMkI hInatAse huA hai| jo kisI atyAcAra, anyAya yA duSkarmako adhika na kaha kara hama itanA hI kaheMge ki hone detA hai aura isa taraha usakI adhInatA kamase kama isa ahiMsAke siddhAntakA bhraSTa huA svIkAra kara letA hai vaha eka prakArase usakI svarUpa bhI (aura aneka kAraNoMke sAtha) bhAratake puSTi kara usake karanameM uttejanA detA hai tathA svamAna, pauruSa aura dharmAcaraNako hAni pahu~vaha aMzataH duSkarma karanevAlekI vRddhi aura cAnevAle kAraNoMmeMse eka thaa| ve puruSa jo isa balavRddhikA bhI uttaradAtA hotA haiN| siddhAnta para pUrNa vizvAsa karane kA dAvA karate __'ahiMsA' kI atyupayogitA evaM durupayogitA haiM svayaM apane AcaraNoMse pramANita karate eka prakArakI chUta hai, jo kramako DhIlA kara haiM ki yaha vikArayukta satyatAkA upayoga detI hai. sagaNatAko nirbala banA detI hai. strI vAstavameM jIvanako chala manuSyatvahInatA puruSoMko ardhavikSipta, zaktihIna aura zithila tathA atyAcArakI ora le jAtA hai| banA detI hai; aura unheM sadAcaraNa tathA zubhapha- maiMne svayaM eka jaina-parivAra meM janma grahaNa For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTAMILAIMIMILAIMIMIL jainahitaiSI kiyA hai / mere pitAmaha ahiMsAke aTala loga anya hinduoMkI apekSA adhika AcAravizvAsI the / yahA~ taka ki cAhe unheM eka hIna haiM athavA usa prakArakI ahiMsA hI AcArasarpa kATa kyoM na letA para ve use kabhI na hInatAkI ora le jAtI hai| aisA kaccA vicAra mArate ! ve kabhI eka kITANu takako bhI hAni hamase dUra hI rahe / janajAti, svayaM apanI nahIM pahuMcAte the| ve apanA bahutasA samaya pUjA- rIti nItike anusAra eka mahatI jAti hai jo rcanAdimeM hI vyatIta karate the| ve parNarUpase dAnI, satkArI aura apane vyavasAyameM parieka dharmAtmA puruSa the, samAjameM unakA ucca- zramA evaM catura hai| sthAna aura mAna thaa| unake eka bhAI virakta isI prakAra hinduoMkI anya jAtiyA~ bhI tathA ukta matake eka prasiddha AcArya the| sAdhu haiM / hamAre kahanekA tAtparya kevala itanA hI hai ki mahAtmAoMmeM jinase kabhI majhe apane jIvana- ahiMsAke sImAhIna AcArane una jAtiyoM ko meM milanekA saubhAgya prApta huA hai, ve eka kisI prakArase zreSTha aura anya jAtiyoMkI apekSA sarvotkRSTa sajjana the| unhoMne apanA jIvana naitikarUpase bhI ucca nahIM banAyA hai| vAstaapane uddezyAnusAra, AvezoM, icchAoM tathA vameM ye ve manuSya haiM jo vizeSarUpase atyAcAra mAMsa-bhakSaNa Adise atIva ghaNA karate hue tathA anya sabalatAoMse duHkha uThAte haiN| kyoMki vyatIta kara diyA / taba bhI sadAcaraNakI dRSTi- ve anya logoMkI apekSA adhika asahAya haiN| se unakA jIvana rUkhA aura aprAkRtika hI isakA kAraNa kevala paramparAgata bhaya tathA sabarahA / maiM unase prema aura unakA sammAna karatA latAke prati ghRNA hI hai / ye apane tathA apane thA, para unakI rIti nItikA anusaraNa kara na nikaTastha priya snehiyoMke sammAnakI rakSA sakA aura na unhoMne hI kabhI mere isa kAryakI nahIM kara sakate haiM / yUropa Izvaradatta sabalatAke cintA kii| unake bhrAtA arthAt mere pitAmaha svatvoMkA navIna avatAra hai, taba bhI yaha yUroeka dUsare ho prakArake manuSya the| ve usa savi- pake lie ucita thA ki eka TAlasTAyako vaha kAra ahiMsAmeM (ahiMsAke bhraSTa hue siddhAntameM) janma detA / para bhAratakI dazA dUsarI hai| vizvAsa karate the; jo pratyeka dazAmeM kisI bhAratameM hama anyAya aura sabalatAko atyAprANIkI hiMsA karanese rokatI hai, tathApi ve apane cAra, vaMcakatA aura upadravake lie kabhI samavyApAra tathA vyavasAyameM saba tarahako cAlAkiyA~ rthita nahIM karate / hameM vizvAsa hai ki bhArata calAneko kevala ucita hI nahIM varada yogya kabhI yahA~taka nahIM pahu~ca sakatA / kintu hama bhI samajhate the| unake vyavasAyake nItizAstrake yaha zikSA diye jAneke pakSameM kabhI anumati anusAra aisI cAlAkiyoMko calAnekI chUTa thii| nahIM de sakate ki Atma-rakSA, sammAna-rakSA tathA -- maiMne aise vicArake bahuta manuSyoMko bhI dekhA strI, bahina, putrI aura mAtAkI rakSAke lie hai jo nAbAligoM aura vidhavAoMko unake nyAyayukta .balakA prayoga na kiyA jAya / aisI antima grAsase bhI vaMcita kara dete haiM, para ve zikSA aprAkRtika evaM anarthakArI hai / hama hI jUM , pakSI athavA anya prANiyoMko mRtyukI rAjanaitika hatyAoMse ghRNA karate haiM, sirpha vipattise bacAneke lie sahasroM rupaye kharca kara itanA hI nahIM, varan isase bhI adhika, yahA~taka dete haiM / mere kahanekA yaha tAtparya nahIM ki jaina ki hama anyAyayukta evaM anuciMta balaprayoga For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SImmmmmmmmmmDA ahiMsA paramo dhrmH| 397 jo ucita kAryakA bAdhaka ho, usake prati bhI jAtIya vikAsako avaruddha karanekI svatantratA pRNA rakhate haiM / parantu hama usa dazAmeM cupa nahIM kisIko bhI na milanI cAhie / na buddha aura baiTha sakate jaba eka ucca evaM sammAnita puruSa na IsAne hI kabhI aisI zikSA dI hai| maiM nahIM hamAre navayuvakoMse kahatA hai ki " jo manuSya jAnatA ki kadAcit jaina bhI isa paridhi taka hamAre saMrakSaNameM haiM unake sammAnakI-ijjatakI pahu~ce hoNge| kyoMki ina dazAoMmeM mAnasahita rakSA karanekA mArga yaha hai ki hama apaneko atyA- jIvana bitAnA asambhava ho jaaygaa| jisa cAra karanevAloMke hAthoM meM de deveM / kyoMki yU~se- manuSyakA aisA vizvAsa hai, vaha kabhI lagAtAra bAjI karake sAmanA karanekI apekSA yaha kahIM kisIkA pratirodha-jo apanI icchAnusAra bar3A mAnasika evaM zArIrika sAhasa hai"| kAma kara rahA ho-nahIM kara sakatA / kyA hama mAna lo ki koI atyAcArI hamArI putrI para pUcha sakate haiM ki mi0 gA~dhIne da0 ephrikAke AkramaNa karatA hai / mi0 gA~dhIkI ahiMsA zvetAMgoMkA dila-bhAratavAsiyoMko deza bAhara kahatI hai ki apanI putrIkI mAnarakSAke nikAlanekI parama priya nItike pratikUla virodha lie kevala AkramaNakArI aura putrIke bIca- khar3A karake-kyoM dukhAyA ? tarkAnusAra to meM khar3A ho jAnA hI ThIka hai| kintu usa jaise hI usa dezavAloMne unheM dezake bAhara dazAmeM kyA hogA, jaba AkramaNakArI hamako nikAlanekI AbhilASA prakaTa kI thI, vaise hI girA kara apanI paizAcika AbhilASA pUrI karegA? unheM apanA DerA-DaMDA uThAkara sammAnapUrvaka mi. gA~dhIke kathanAnusAra isakI apekSA ki khasaka AnA thA aura aisA hI apane dezavAapane balako usake pratirodhake lie upayogameM siyoMse karaneke lie kahanA ucita thA / lAveM, isameM adhika mAnasika evaM zArIrika kAraNa aisI dazAmeM kisI bhI prakArakA virodha sAhasakI AvazyakatA hai ki aisI dazAmeM bhI hiMsAke barAbara hI ho jAyagA; kyoMki saba khar3A rahe aura use durAcAra karane de| mi0 prakArakI zArIrika hiMsA kevala mAnasika gA~dhIkI isa mAnyatAke kucha bhI artha hiMsAkA hI vikasita rUpa hai| yadi kisI nahIM haiM / meM mi0 gA~dhIke vyaktitvakA bahuta cora, DAkU yA zatruke dUSaNa para vicAra karanA Adara karatA hU~ / ve una mahAtmAoMmeM se eka mAtra pApa hai, to vAstavameM unakA pratirodha haiM jinakA maiM hadayameM dhyAna karatA hU~ | maiM una- karanA usase kahIM bar3A pApa hai| kI sahRdayatAmeM sandeha nahIM karatA / maiM unakI yaha bAta UparI rUpahImeM aisI anupayukta pravRttiyoMke sambandhama prazna nahIM karatA / kintu hai ki hameM mi. gA~dhIkI spIcakI riporTakI isako maiM apanA kartavya samajhatA hU~ ki meM eka satyatA para sandeha karanekI pravRtti hotI hai / joradAra pratirodha usa anarthakArI upadezake parantu patroMne svataMtratApUrvaka isapara TIkA TippaNI lie uThAU~ jisake sambandhameM unake usa upade- kI hai aura mi0 gA~dhIne bhI isa samAcArake zake diye jAnekI vijJapti dI gaI hai| prati koI virodha-patra nahIM prakAzita kiyaa| __gA~dhIko bhAratake navIna baccoMke mastiSka- kisI dazAmeM bhI, mujhe pratIta hotA hai ki maiM ko aise viSayakI zikSA dekara bigAr3ane- cupacApa nahIM baiThA raha sktaa| jaba taka spIcakA kabhI adhikAra na diyA jAnA caahie| ke AzayakA saMzodhana evaM pUrNa kathana na ho For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 mmmmmmmm jainahitaiSI m vizvAsa / jAya taba taka isa prakArakI ahiMsAkI zikSA / ko navIna bhAratake binA anusaraNa kiye hue hI AvivecanIya satyatAkI bhA~ti raha jAnA cAhie / mi0 gA~dhI, pUrNa kalpanAkA saMsAra racA cAhate haiM / vAstavameM ve aisA karane aura dUsaroMse kahaneke lie bhI svatantra haiM, para usI bhA~ti yaha merA bhI kartavya hai ki maiM unakI galatiyoMko batalAtA calU~ / ( maryAdAse ) (le0-zrIyuta premI hajArIlAlajI!) (1) jisa suhItalameM huI, vizvAsakI jAjvalyatA ! sUkhate dekhI nahIM, usakI kabhI aashaaltaa|| . . . DUbate hRdayoMko detA, hai bahuta Upara uThA // dAna karatA hai nirAzoM___ko bar3I utphulltaa| cAhe tumhAre rAstemeM kitane hI vighna upasthita hoM aura kitanehI duHkha aura kaSToMko tumheM bhoganA par3e to bhI sadA prasannacitta rho| udAsa aura nirAza kabhI mata hoo| vicAro, jaba takalIpheM tumheM cAroM taraphase ghera rahIM hoM, usa samaya yadi tuma nirAza ho jAoge aura apane cittakI prasannatAko kho baiThoge to kyA tumhArI takalIpheM ghaTa jAyagI ? kadApi nahIM, ulTI bar3ha jAyagIM / takalIphoMkA duHkha kauna kama hai, usa para udAsa hokara kyoM apane duHkhako duganA karate ho? yadi tuma abhI navayuvaka ho, to prakRtine tumheM ha~samukha banAyA hai| yadi tuma dekho ki tumhArI lakSmI, kIrti, athavA anya kisI vastukI prAptimeM kucha kaThinAI yA kaMTaka hai to ise apane lie acchA smjho| ye kaThinAiyA~ tumhAre mArgameM jAnabUjhakara DAlI gaI haiM ki jisase tuma aura adhika zrama karo aura tumameM sahana zakti Adhika bddh'e| yaha acchA hai aura jiyAdA acchA hai ki tuma tamAma umara prasannacitta rahate hue zrama karate raho, aura tumhArI icchA oMkI kabhI pUrti na ho, bajAya isake ki Apattike pahale pahala Ate hI nirAza ho jAo aura vaha nirAzA tumhAre sAhasa aura utsAhako bhaMga kara de aura tumhAre cittakI svAbhAvika prasannatAko naSTa kara de / yadi tumhArA svabhAva narma aura mulAyama hai to tumheM prasanna rahanA hI cAhie / yadyapi hama bhalIbhA~ti jAnate hai ki nirAzA aura asAvadhAnatAkI apekSA tuma aneka duHkhoMko saharSa sAmanA kara sakate ho tathApi tumheM cAhie ki nirAzAko AzAmeM badala do| una bAtoMkA vyartha citavana karake apane samayako naSTa mata karo jo tumheM hAsila nahIM huii| prakRti tumheM harSa aura AzAkA srota banAyA hai, na ki zoka aura nirAzAkA / kAryakRta hotA nahIM, jisameM nahIM vizvAsa hai| kAma karaneke lie, ___ usako bar3A avakAza hai| dharmakI hai jar3a yahI, yaha nItikA bhI prANa hai| vIrajanakA bAhubala hai, sAdhuoMkA jJAna hai / / siMhako bakarI lakhe, bakarA bane bnkesrii| retameM bina toyake, rakkhe sadA khetI hrii|| nAstitA yadi vyaktiyoMkI, svatvarakSaka ho to ho| jAtiyA~ vizvAsa bina, sarvasva hI detI haiM kho|| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va tIrthoke jhagar3e kaise miTeM ? ( lekhaka-zrIyuta vADIlAla motIlAla zAha / ) digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMmeM bhUkha aura ajJAnase mara rahe haiM aura unake tIrthakaroMkI mUrti pUjI jAtI hai aura donoM hI lie kisIkI A~khameM do bU~da A~sU bhI nahIM ise puNyakArya samajhate haiM / parantu donoMkI Ate ! para ina mukadamoM meM aba taka koI pakSa na pUjAvidhimeM thor3IsI bhinnatA hai| eka sampradAyavAle jItA hai aura na hArA hai ! hajAroM para pAnI phera bhagavAnakI mUrtiko saba prakArake parigrahasambandhase kara eka pakSa eka korTase jItakara sarTiphikeTa rahita rakhate haiM aura dUsarI sampradAyavAle use letA hai, para dUsarImeM hAra jAtA hai aura taba oNgI cakSu Adi lagAkara pUjate haiM / isa sAdhAra- yahA~ vahA~se rupayoMkA bala ekahA karake tIsarI Na bhinnatAke kAraNa donoM hI sampradAyavAle eka korTa meM jAneke lie kamara kasatA hai / jo loga dUsareko jhUThA aura unmArgI siddha kiyA karate isa kAmake ague-lar3aneke lie uttejita krnehaiN| isa kAryake lie abhItaka samAcArapatra vAle haiM, ve prAyaH dharmAndha haiM aura 'bhusameM cinagI aura vyAkhyAna Adi sAdhana kAmameM lAye jAte DAla jamAlo dUra khar3I' vAlI kahAvatako carithe, parantu jaba inase santoSa na huA taba isa tArtha karate haiM / bhole bhaktoMke paisoMkI holI jalakAryameM donoMne rupayoMkI sahAyatA lenA zurU kara tI hai aura ye dRra khar3e rahakara tApate haiM / abhI dI hai aura isa taraha aba ye rupayoMke dvArA hAla hI maiMne sunA hai ki bambaImeM digambara jainAapane apane dharmako vijayazAlI banAnA cAhate haiN| kI sabhA huI aura usameM bAtakI bAtameM sammeda... sammedazikhara, antarikSa pArzvanAtha, maksI, zikharake mukadameMke lie 60-70 hajArakA tAraMgA Adi pavitra-sthAnoM meM Ajakala yahI ho phaNDa ho gayA ! isa samaya koI ATha mahInese rahA hai| pratyeka pakSavAlA yahI kahatA hai ki digambariyoMkA lagabhaga daza hajAra rupaye mAsiina tIrthoM para kevala hamArA hI haka hai aura hamArI kake hisAbase sammedazikharake mukaddameMmeM kharca hI paddhatise yahA~ upAsanA-pUjA honI caahie| ho rahA hai ! udhara zvetAmbara bhAIyoMkI 'Anaisake lie kaI mukaddameM dAyara haiM jo varSoM se cala rahe ndajI kalyANajI' kI koThI jaba taka bara karAra haiM aura unake lie lAkhoM rupayA bhole bhAIyoMse isa haiM taba taka koToMke aura vakIla bairisTaroMke taraha vasUla kiyA jAtA hai; mAnoM ina mukaddamoM- lie to cintA karane yA candA karanekA koI se tIrthaMkaroMke dharmakA pracAra yA prabhAvanA hI ho kAraNa hI nahIM hai / unakA to saba tarahase Ananda rahI ho| aba taka donoM pakSavAloMke isa kAmameM aura kalyANa hai / parantu ina prayatnoMse jainadharmakA kaI lAkha rupaye laga cuke haiM aura ye usa samaya yA zvetAmbara digambara sampradAyakA kyA kalyANa kharca hue haiM jaba svayaM jainI hI duHkha, daridratA, hogA, yaha koI nahIM batalAtA / kyA adAla For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RADIOAAMIRMIRE jainahitaiSI toMse ina jhagaDAkA nibaTerA ho sakatA hai ? athavA se jo eka jItegA usa jItase kyA usakA dharma adAlateM 'nyAya' kara sakatI haiM ? kabhI nahIM, vAstavameM satya Thahara jAyagA ? are ajJAniyo ! aura isakI sAkSI pratyeka vicArazIla jainI de yaha usake dharma ' kI nahIM, para 'paise' kI sakatA hai| 'bAlakI khAla nikAlanevAlI' jIta samajhI jAyagI aura dharmakI satyatAkA vartamAna nyAyapaddhati aisI vilakSaNa hai ki usake nirNaya honA to karor3oMkA kharca kara cukane paradvArA jo kArya 'aparAdha' siddha huA hai vahI bhI bAkI hI rahegA ! aura phira nyAyapriya 'haka ' subUta kiyA jA sakatA hai ! yaha nyAya sajjana to donoMko adharmI kheNge| kyoMki tumhAre hakoM para nahIM kintu vakIla bairisTaroMkI tIrthakara mahAtmAoMne-jinheM donoM hI pUjya caturAI, nyAyAdhIzakI vicArazakti aura akAvaTa mAnate haiM-ina dveSakAryoMko adharma hI kahA hai| para avalambita hai| jisa pakSako apane mukaddameMkI jo zvetAmbarasamAja vidyApracArake lie gata satyatAmeM solaha Ane vizvAsa hai vaha bhI yaha AzA sAta varSoMse vArSika do hajAra rupayA kharca karanahIM kara sakatA ki adAlatameM hamArI jIta neke lie bhI idhara udhara tAkatA hai, vahI avazya hogI / aisI dazAma maca aThakA phaisalA samAja sammedazikhara para digambaroMko pUjA na karane deneke puNyakAryameM do cAra lAkha rupayoMkA ukta sandigdha aura khAlI nyAyapaddhatika dvArA pAnI banA sakatA hai aura jo digambarasamAja karAnekA pAgalapana chor3akara samajhameM nahIM svArthatyAgI paNDita pannAlAlajIke zAstroddhAraAtA ki koI sIdhA sarala aura binA varcakA kA kAryake lie athavA svayaMsevaka paM0 arjunalAlaupAya kyoM nahIM kiyA jAtA / kyA jaina samA - jI seThIke chuTakAreke Andolanake lie dazabIsa jakI ciraprasiddha vyApArI buddhi para patthara hI / hajAra rupayA kharca karanA kaThina samajhatA hai, par3a gaye haiM jo vaha aura koI acchA mArga / mAga vahI ina pahAr3oMke mukaddamoMmeM lAkhoM rupayA pAnIkI nahIM khoja sakatI ? kahA jAtA hai ki yadi 6 taraha bahA rahA hai / aphasosa ! bhAiyo ! rAvaNake yahA~ koI catura vaizya salAhakAra hotA, kyA tama apane inhIM kAmoMse apane par3osI to usakA rAjya naSTa nahIM hone paataa| varta- ajaina bhAiyoMkI najarameM U~ce car3hoge ? dUsare mAnake jainI usI vaizya jAtike hI to vaMzadhara loga tamhArI mUrkhatA para ha~sate haiM, tumhAre dhanakI haiM: phira Aja ye apane hI gajyako aura so bhI barabAdI hotI hai, tuma donoM eka bApake do dharmasambandhI rAjyako bacAneke lie rAvaNakI sahA- beTe ho to bhI tumameM dinoM dina dveSa bar3hatA jAtA yatA kyoM cAhate haiM ? bhAIyo ! isa kAmameM tumheM hai, aura tIba kaSAyake vazavartI hokara tuma donoM svayaM prakRti (kudarata) hI saphala na hone degii| hI karmabandha karate ho| ye saba hAniyA~ andhese prakRti mAtA dayAlu nahIM para nyAyapriya hai, andhekI bhI A~kheM kholaneke lie kAphI haiM / isa lie vaha tumheM ina hAra jItakI bAjiyoMmeM isake sivAya eka aura bar3I bhArI hAni isase hI kaMgAla aura phaTehAla karake pheMka degii| yaha ho rahI hai ki jisa samaya bhAratake tamAma batalAo to sahI. to tama yaha lAkhoM karoDoMkI sapatra aura videzI honepara bhI apanI nyAyabarabAdI kisa birate para kara rahe ho? isase tumhAre priyatAke kAraNa bhAratakA pakSa lenevAle briTiza kaunase ucca AzayakI saphalatA hogI? tumameM- sajjana svarAjyakI mA~ga sadAkI apekSA adhika For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CALMITABILIBHIARMINORAMMAMIRMIRAHAMITHAATAMIL tIrthoke jhagar3e kaise miTeM / 401 joradAra AvAjase karane lage haiM, usa samaya logoMkI Ayu tapasyA karate karate pUrNa ho lagabhaga 8-10 lAkha jainadharmAnuyAyI bhArata- jAyagI ve saba svargalAbha kareMge! vAsI apane isa AcaraNase yaha batalA rahe haiM yadi hamAre bhAIyoMmeM itanA dhairya na ho, ve ki hama loga apanA dhArmika aura sAmAjika jhaTapaTa isa pAra yA usa pAra hI ho jAnA cAhate rAjyataMtra bhI svayaM nahIM calA sakate haiM-videzI ho. to unake lie dUsarA rAstA yaha hai ki donoMvidharmI sarakArako bIcameM DAle binA hamArA ko Amane sAmane Akara isa taraha lar3anA kAma hI nahIM cala sakatA hai / hamArA yaha kArya cAhie ki usase hAranevAle aura jItanevAle hamArI svarAjyasambandhI AzA para nirAzAkA donoMhI antameM lAbhameM raheM / yaha lar3anekI rIti kAlA bAdala chA detA hai| usI prakArakI honI cAhie jaisI mandiroMmeM hamAre jainabhAiyoMko cAhe jisa taraha hocAhe jo hAni uThAkara ho, yadi jIta hI prApti AratIke ghIkI yA phUlamAla AdikI bolI bolate karanI hai, to unheM korTose to jItakI AzA samaya kAmameM lAI jAtI hai / jisa sthalapara chor3a hI denA cAhie-vahA~se vaha to mila hI jhagar3A ho usa sthalake pUjA karaneke hakakI bolI bolo / yaha bolI eka lAkhase kama rakamanahIM sakatI hai| aba rahe aura aura mArga, so 1 unameMse eka to yaha hai ki donoM pakSake makhi- sa zurU na honI cAhie aura eka bolImeM paccIsa yAoMko jhagar3eke sthAnoMmeM virAjamAna rahanevAle hajArase kamakI rakama Age na bar3hAnI cAhie / bhagavAnake Age tapasyA karane ke lie baiTha jAnA jo pakSa sabase adhika rakama de usIko pUjA cAhie aura apanI tapasyAke jorase bhagavAna- karanekA svataMtra haka diyA jAya aura yaha rakama ko bulAnA cAhie tathA kahanA cAhie-"prabho! donoM samAjoMke yuvakoMkI zikSAvRddhimeM kharca tumhAre lie to hama lar3alar3akara thaka gaye aura kAja kI jAya / tuma dayA-mayArahita hokara siddhalokameM .jA yadi yaha mArga pasanda na ho to antameM chupe ho ! dayA karake thor3I derake lie to yahA~ tIsarA aura atizaya mahattvakA mArga yaha hai ki A jAo aura batalA do ki isa sthAnapara pUjA bhAratake jitane prasiddha prasiddha netA haiM unameMse karanekA haka kisako hai ? sAtha hI sAtha yaha kisI ekako athavA doko pasanda karake unake bhI batalA do, jisase Age purAne granthoMke lauTane hAthameM yaha mAmalA de denA cAhie aura ve jo -palaTanekI aura subUta DhU~DhanekI khaTakhaTase bhI kucha phaisalA kareM use hamezAke lie svIkAra chuTTI mila jAya ki pahale zvetAmbara haiM yA kara lenA cAhie / lokamAnya zrIyuta bAlagaMgAdhara digambara ? " jaba taka bhagavAn siddhazilA tilaka aura mahAtmA gA~dhI Adi sajjana aise haiM chor3akara na AveM aura khulAsA na kara jAya~ taba ki inake dvArA pakSapAta yA anyAya nahIM ho taka donoM hI pakSavAle tapasyA karate rheN| isa- sktaa| ye donoM hI pakSavAloMko santuSTa kara skeNge| se eka to logoMke rupayoMkA pAnI bananA banda jainasamAjake gauravako rakha sakeMge aura bhAratake ho jAyagA aura kadAcit, bhagavAnane padhAranekI hitakI rakSA kara skeNge| isa antima sUcanAko yA khulAsA karanekI kRpA nahIM kI, to jina mAnaneke lie jo taiyAra na hoM, unheM pakkA deza For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 MITRAKATIHATIONAIRIDIHATI jainahitaiSI drohI samajhanA caahie| hamArI samajhameM jinheM daza lAkha zvetAmbara digambara jainoMmeMsegA~dhI aura tilaka jaise puruSaratnoMmeM vizvAsa bar3e bar3e vyApArakuzala, vayovRddha aura par3he nahIM hai athavA unakI sammatikI paravA nahIM hai, likhe janoMmeMse-eka mAmUlI aura gharU jhagaunheM bhAratavAsI hI nahIM kahanA caahie| Deko bhI miTAnevAlA koI puruSa Age nahIM ___ ukta donoM hI sajjana dharmAtmA haiM, mUrtipUjAko AtA / samaya ! terI balihArI ! bhI mAnate haiM aura dezake gauravako bar3hAneke lie antameM, jina jinendradevakI pUjAke Thekeke to prANoMko hathelI para liye phirate haiM / kAnUna- lie yaha sonekI nadI bahAI jA rahI hai, ve yadi kA jJAna bhI inheM jajoMkI apekSA kama nahIM hai thor3I derake lie muktipurIkA Ananda chor3akara aura sAtha hI satyake ekaniSTha sevaka honeke suna sakate hoM, to unake caraNoMmeM merI yaha kAraNa kisI orako lur3haka jAnevAle bhI ye nahIM prArthanA hai ki "he bhagavan ! aisA samaya lA do haiN| donoM hI sampradAyake vicAravAna sajjanoMko ki hama apane bhAIyoM aura putroMse to hAra jAya~-- isa viSayameM Andolana karanA cAhie aura ise burA na samajheM aura apane zatruoMko harAnebhAI bhAIkI isa ApasI lar3AIko miTAnakA ke lie hara samaya taiyAra raheM-prakRta zatruoMko puNya sampAdana karanA caahie| harAnemeM hI apanA gaurava samajheM / " ___mahAtmA gA~dhI itane udAra aura nirabhimAnI haiM ki unheM aise kAmoMke lie AmaMtraNakI bhI manuSyako bahatasA duHkha isa kAraNase hotA hai ki AvazyakatA nahIM rahatI hai| isa lie maiM unase vaha prAyaH sadA isI bAtakI ciMtAmeM rahatA hai ki AgrahapUrvaka prArthanA karatA hU~ ki hamAre jaina loga mere viSayameM kyA kahate haiM / yaha phiz2alakA bhAI yadi Apako bIcameM par3akara nyAya kara syAla hai| isa khyAlameM pAgala bane rahanA mUrkhatA hai| deneke lie AmaMtraNa na kareM, unameM itanI bhI jarA soco to ki tumhAre kAmoMkA jo kucha ve kahate subuddhi na rahI ho, to Apako svayaM hI dezake haiM usase kucha sambaMdha bhI hai yA nhiiN| isake atigauravake lie aura dezakI eka pratiSThita kaumakI rikta yaha bhI nizcaya nahIM hai ki ve tumhAre viSayameM avanatiko rokaneke lie-svecchApUrvaka bIcameM kucha kaheMge bhI yA nhiiN| kitane hI AdamI yaha khyAla paDanekI kRpA karanA caahie| karate rahate haiM ki hamAre kAmoMkI duniyA dekha rahI hai, 'samayake pherateM sumeru hota mATIko isa kathana paraMtu unheM dekhatA koI nahIM / ve socate haiM ki haraeka kI satyatA isa mAmalemeM pratyakSa ho rahI hai| eka rAhagIrakI hama para dRSTi par3atI hai, paraMtu yaha kevala khyAla hai / astu mAna lo ki yaha khyAla nahIM kintu aisA bhI samaya thA jaba gujarAtakI kIrtiko dUra - satya hai, vAstavameM loga tumhAre vicAroM aura kAryoMkI dUra taka phailAnevAlA aura musalamAnoMke prabala jhUThI niMdA karate haiM aura tumhAre viSayameM anucita AkramaNoMke vegase mANDalika rAjAoMke ApasI sammati rakhate haiN| parantu isase kyA ? kisIne TIka jhagar3oMke rahate bhI gujarAtako bAlabAla bacA kahA hai ki dUsareke burA kahanese tumhArA kucha nahIM lenevAlA puruSa eka jaina thA aura vaha pATaNakA bigdd'taa| yadi tuma vAstavameM nirdoSI ho to dUsaroMmaMtrI muMjAla thA / yaha 25-30 varSakA yuvA kI kar3I samAlocanAse tumheM utanAhI duHkha honA aneka jhagar3oM phasAdoM svArthajAloM aura upadra- cAhie jitanA ki tumheM usa samaya hotA, jaba ki voMko bar3I dUradezI aura zaktise dabA sakatA thA kisI aise manuSyakI vahI samAlocanAkI jAtI jisase aura sAre gujarAtameM amanacaina rakha sakatA tuma tanika bhI paricita nahIM ho, arthAt tumheM raMca thA aura eka yaha bhI samaya hai jaba ATha- mAtra bhI duHkha nahIM honA cAhie / (-helpsa ) For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna deviyoMkA saMvAda / __ [le0, zrIyuta bAbU mitrasenajI jaina / ] 1 lakSmIH (1) khabaradAra koI cU~ mata karanA, merA hai sNsaar| merA hI adhikAra jagatamai, maiM hI hU~ sardAra // bar3e bar3e gar3ha kanaka bhavana saba, mere hI haiM khel| phaila rahI hai akhila lokameM, mere yazakI bela // A~kha uThAkara jisako dekhU, damameM ho khuzahAla / kapA vinA merI phirate saba. bhUkhe au kNgaal| bar3e bar3e vidvAna vIra vara, raTate merA nAma / calatA hai mere hI bala para, sAre jagakA kAma // jarmana amarIkAko dekho, briTina cIna jApAna / merI caraNa-reNuko pAkara, kahalAte dhanavAna // vahA~ rAkaphelara jaise haiM, agaNita mere dAsa / yahA~ binA mere bhAratake, hote nitya upAsa // (4) eka samaya bhAratane merA, kiyA bahuta apmaan| isase dekho Aja banA yaha, ghora duHkhakI khAna // calo haTo saba, yaha nizcita hai, meM sabakI srtaaj| merI nAmamAlikAko hI, phere sakala samAja // 2 zaktiH -- yaha kyA, yaha kyA, kyA bakatI hai o garabIlI naar| kyA tU basa ho gaI bar3I, kara lenese zRGgAra // jhUTha sarAsara bakanevAlI, mata kara tU abhimAna / mere Age khar3I na honA, dikhalAne ajJAna // nahIM jAnatI jisa dina merI, kuTila bhaveM car3ha jaatii| ..tU dabatI phiratI hai sammukha, mere kabhI na AtI // maiM ika chinameM sAre jagako, tahasa-nahasa kara ddaaluuN| cAhe jise banAU~ rAjA, cAhe jise nikAlU~ // For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jainahitaiSImimmifinitMITTED hai pratyakSa Aja yUrapa para, huA hamArA kop| tanika soca terI prabhutAkA kahA~ hogayA lop|| jarmana aura briTiza rAjoMmeM, nikala par3I talavAra / lAkhoM isa naramedhayajJameM, hue, ho rahe chAra // maiM kRpAlu jaba thI bhArata para, lAkhoM the vrviir| aba taka rahe pratApa zivAjI, pRthvIse raNadhIra // basa isa jagapara merA hI hai, ekachatra adhikAra / / khabaradAra aba Age bar3ha kara, nahIM bar3hAnA rAra / / 3 vidyA:-- Thaharo, Thaharo, donoM milakara, vyartha lar3AI na tthaano| haTo, kAma lo tanika buddhise, bAta hamArI maano| lakSmI ! tuma ho bar3I caMcalA, gaMbhIratA nahIM hai| aura, zakti! tumameM vicAranekI yogyatA nahIM hai| (10) dekho lakSmI ! eka doSa hai, tumameM atizaya bhaarii| tumako cora curA le jAte, calatI eka na pyaarii|| tuma rahatI ho jahA~ vahA~ para, doSa phailate saare| nitya lar3AI hotI, hote bandhu bandhuse nyAre // maiM hU~ ati gaMbhIra cora bhI nahIM curAne paataa| jitanA karo dAna merA dhana, dUnA bar3hatA jAtA // tuma bhI suno zakti ! saba jagako, maiM sabhyatA sikhaatii| tU manuSyako naraka dikhAtI, maiM surapura le jAtI // (12) udAharaNameM detI ho tuma, yUrapa-raNako mAna / para itanA to soca vahA~ kyA, terI hI hai zAna // vyomayAna, topeM, jo karatIM, agaNita nara sNhaar| adbhuta raNakauzala Adika ye, kisake haiM vyApAra // (13) terA bar3A garva lakha maiMne, yaha karataba phailaayaa| yUrapake isa mahAyuddhameM, nIcA tujhe dikhAyA // hama tuma tInoM bahana jahA~ hai, vahA~ puNya suradhAma / vahIM buddha au mahAvIra haiM, vahIM kRSNa au rAma // For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha prsngg| 1 lAlA lAjapatarAya aura jaindhrm| vrata haiM unameM jo darjA ahiMsAkA hai vahI zeSa pajAbake suprasiddha dezabhakta lAlA lAjapata- cArakA arthAt satya, asteya, brahmacarya aura rAyajIkA nAma bahuta kama loga aise hoMge jo aparigrahakA hai / yaha nahIM ki zrAvakako sirpha na jAnate hoN| Apa isa samaya AryasamAjI haiM, ahiMsAkA pAlana karanA hI jarUrI hai satya AdikA para ApakA janma eka (sthAnakavAsI ) jaina- nahIM, athavA AhaMsAke barAbara satya AdikI kulameM huA thA-Apake pitA pitAmaha Adi pAlanA Avazyaka nahIM hai| jainasiddhAntake anusaba jainadharmake anuyAyI the / yaha bAta svayaM sa Apake likhe hue eka lekhase prakaTa huI hai jo jinakA pAlanA pratyeka gRhasthake lie bahuta hI kalakatteke 'mADarna rivya meM prakAzita huA jarUrI hai-unameM ye pA~coM vrata eka samAna Avahai aura jisakA anuvAda hamane anyatra uddhRta zyaka haiM / eka suprasiddha jainAcAryane eka ahiMkiyA hai / ukta lekha mukhyataH mahAtmA gA~dhIke sAvatako hI AcArazAstrakA mUla mAnA hai aura vicAroMko lakSya karake likhA gayA hai; parantu hai / ve kahate haiM ki asatya bhI pApa isI satya brahmacarya Adiko usake hI bhedoMmeM ginAyA gauNarUpase usameM jainadharmakI ahiMsAkI Alo- - - kAraNa hai ki usase apane yA parAye prANoMkIcanA bhI kI gaI hai| kyoMki mahAtmA gA~dhIke * dravya yA bhAvarUpa hiMsA hotI hai-usase dUsaroMvicAra jainadharmake AcAra-zAstrAMse bahuta kucha koyA apaneko eka prakArakA kaSTa pahu~catA hai| milate-julate haiM / parantu hamArI samajhameM lAlA- isI taraha parastrIsevana Adi bhI hiMsAke kAraNa jIne sirpha jainadharmake vartamAna svarUpakI-ahiMsA- haiN| garaja yaha ki hiMsAko chor3akara aura koI dharmake usa atyAcArakI-jo jainadharmake vartamAna pApa hI nahIM hai| parantu pApapuNyakI isa vilakSaNa anayAyiyoMmeM dRSTigocara hotA hai aura jisameM vyAkhyAmeM bhI jo sAkSAt ahiMsA hai usakA dajA loga jainoMkA nahIM kintu jainasiddhAntakA doSa satya yA brahmacarya Adi kisI bhI vratase bar3A samajha lete haiM-AlocanA kI hai| ahiMsAko nahIM hai aura isI prakAra choTA bhI nahIM hai| ve sarvotkRSTa jIvanacaryA yA cAritra mAnate haiM; parantu jainadharma yaha nahIM kahatA ki tuma haritakAyake usake durupayoga yA atyupayogako hI acchA nahIM jIvoMkI to rakSA kiyA karo aura vyavasAya samajhate haiN| ve kahate haiM-ki anya satya Adi sadgu- vANijya AdimeM manamAnA asayavahAra kiyA kro| NoMke samAna yaha bhI eka sadguNa hai; yaha nahIM ki para vartamAna jainasamAjakA cAritra isI DhaMgakA tamAma sadguNoMkA ziromaNi yahI hai aura saccA- ho rahA hai jaisA ki lAlAjIne batalAyA hai aura ritrakI kasauTI bhI yahI eka hai / jainasiddhAnta isa prakArake eka nahIM hajAroM udAharaNa diye bhI Apake ina vicAroMse sahamata hai| zrAvakoMke jA sakate haiN| para yaha doSa jainasiddhAntakA yA jo pA~ca aNuvrata haiM yA muniyoMke pA~ca mahA usake ahiMsA dharmakA nahIM hai| 11-12 For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 AIMARAMMARIMALIHIAAAAAAAAAAAIMIRALIA jainahitaiSIpermTHITIRITUAmiti kaThinAI yaha ho rahI hai ki jainadharmakI lisvAmIkI pratimAke banavAnevAle aura gommaahiMsAkA svarUpa logoMne kuchakA kucha samajha TasAra siddhAntakI 'karnATakI vRtti ' likhanevAle liyA hai aura usI samajhake anusAra usa para cAmuNDarAya bhI bar3e vIra the| ve gaMgavaMzIya AkSepa kiye jAte haiN| para yaha AkSepa-ki jaina- rAjA rAcamalla (I0984-999) ke maMtrI the| dharmakI ahiMsAne logoMko nirbala sAhasahIna yA unakI samaradhuraMdhara, vIramArtaNDa, raNaraMgasiMha, kartavyacyuta banA diyA-vaisA hI bhittihIna hai vairikulakAladaNDa , sagaraparazurAma, pratipakSarAjaisA ki jaina-dharmako bauddhoMkI zAkhA mAna- kSasa Adi padaviyA~ hI unakI nyAyocita hiMsAnekA vizvAsa thaa| eka dina AyagA jaba loga priyatA yA yuddhapaTutAkI gavAhI de rahI haiM / apane isa bhramako jaina aura bauddhasambandhI bhrama- govindarAja, beMkoMDurAja Adi aneka rAjAke hI samAna chor3aneke lie lAcAra hoNge| jaina- oMko unhoMne yuddha meM harAyA thA / isa para bhI dharmane AhiMsAko isa DhaMgase sAdhA hai ki usakI ye jainadharmake anyatama zraddhAlu aura caritravAnthe pAlanA kisI bhI acche kAryoM rukAvaTa nahIM aura isa kAraNa samyaktvaratnAkara, satyayudhiSThira, DAla sakatI hai| eka pakkA jainI sabaloMke hAthase zaucAbharaNa Adi ucca zraddhA-cAritrasUcaka nirbaloMkI rakSA karaneke lie, aura nyAyakI padaviyoMse vibhUSita the / inake sivAya karnAuccatA kAyama rakhane ke lie bar3ese bar3A yuddha kara TakameM nAgavarma, janna, paMpa, kIrtivarmA Adi sakatA hai, lAkhoM AdamiyoMkA khUna bahA sakatA bIsoM kanar3I kavi aise hue haiM jo aneka jainahai, bar3ese bar3e kalakArakhAne khola sakatA hai, granthoMke kartA hone para bhI maMtrI, senApati, rAjA kRSi jaisA hiMsApUrNa kArya kara sakatA hai aura Adi yuddhavyavasAyI rahe haiM / gRhasthoMmeM to ThIka yaha saba karake bhI vaha apane darjese nahIM hI hai; vahA~ to kaI jainasAdhutaka aise gira sakatA hai| isa tarahakI kathAoMse-jinameM hue haiM jo rAjAoMke yahA~ kaTakopAzreSTha gine jAnevAle jainakSatriyoMne bhISaNa yuddha dhyAya yA yuddhavidyAke zikSaka rahe haiM / ina kiye haiM aura phira bhI ve svargavAsI hue haiM-jaina- bAtoMko savistAra jAnaneke lie hamAre likhe hue sampradAyake purANagrantha to bhare hue haiM hI, sAtha 'karnATaka-jaina kavi' yA kanaDIbhASAke 'karnAhI bhAratavarSake prAmANika itihAsameM bhI Takakavicaritra' ko dekhanA cAhie / abhI aise dRSTAntoMkI kamI nahIM hai| vikramakI nauvIM abhItaka jainoMmeM yuddhavyavasAyI rahe haiM / jainazatAbdimeM rASTrakUTavaMzake suprasiddha mahArAjA hitaiSIke pichale aMkoMmeM bacchAvata bhaMDArI Adi amoghavarSa ( prathama ) jinakA rAjya uttarameM jainakuloMkA itihAsa prakAzita kiyA gayA hai, vindhyAcala tathA mAlavA taka aura dakSiNameM usase isa bAtakA khAsA pramANa milatA hai| ye tuGgabhadrAtaka phailA huA thA, bar3e bhArI yoddhA the| loga rAjapUtoMke hI samAna vIra the aura aneka unhoMne cAlukya gaMga Adi aneka vaMzake rAjA- yuddhoMmeM lar3e the / rAjapUtAneke jayapura Adi oMko yuddhameM mArA thA / dakSiNake aneka zilA rAjyoMmeM jainamaMtrI abataka rahe haiM aura unameM lekhoMmeM unakI vIratAke gIta maujUda haiN| isa anekoMne bahAdurIke kArya kiye haiM / ye saba vaMzameM aura bhI kaI jaina rAjA hue haiM jo bar3e udAharaNa yaha jAnaneke lie kAphI haiM ki jisa bahAdura the| zravaNabelagulakI prasiddha bAhuba- prakAra zatruse apanI yA apane AzritoMkI For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHAmmOAmm vividha prsngg| rakSA karanA hinduoMkA dharma rahA hai, jainoMkA kerata haiM aura na kisI kAmako banda rakhate haiN| bhI usase kama nahIM rahA hai / aisI dazAmeM jainazrAvakake ahiMsAvratameM eka zarta mukhya jainadharmakI ahiMsAko nirbalatAkA yA kAyaratAkA hai-use icchApUrvaka mAraneke lie mAranekA bIja batalAnA jainadharma para anyAya karanA hai| aura niraparAdhIke mAranekA tyAga rahatA hai / ___ jainadharmakA nItizAstra yaha kadApi nahIM sikha- ucca Azayake vinA vaha kisIko nahIM maartaa|" lAtA hai ki tuma apanI bahina beTiyoMpara atyA- garaja yaha ki ahiMsAdharma kisIko nirbala yA cAraM hote hue dekho aura cupacApa khaDe raho, kAyara nahIM banAtA hai aura na ahiMsAkA vaha athavA apane zatruoMse svayaM apanI yA apane arthahI hai jo logoMne samajha rakkhA hai| bhAIyoMkI rakSA mata karo / usakI dRSTi meM bhI taba vartamAna jainoMkI nirbalatA aura kAyaduSTatA, anyAya, atyAcAroMko hote rahane denA ratAkA uttaradAtA kauna hai ? jainadharma ? kadApi aura sahana karate rahanA apratyakSa rUpase unheM nahA / ja nahIM / jainadharmakI ahiMsAko jainoMke kAyara yA sahAyatA karanA hai / isI lie. eka jainarAjA nirbala honemeM kAraNa mAnanA vaisA hI hai jaisA yA nyAyAdhIza saikar3oMko phA~sI de sakatA hai bhagavAn zrIkRSNakI gItAko vartamAna hindu oMkI nirbalatAkA kAraNa mAnanA / gItA aura phira bhI nirdoSa rahatA hai / jainasiddhAntameM ahiMsAke aneka bheda kiye gaye haiM / kevala hiM- hae bhI yadi hindU hajAra varSase padadalita hA jaisI karmavIratA sikhalAnevAlI zikSAke rahate sAke lie hI hiMsA karanA arthAt saMkalpI hiMsA rahe haiM to jainadharmakI ahiMsAke sarvathA nirdoSa karanA hI sabase ninya aura tyAjya hiMsA hai / hone para bhI jainoMkA nirbala honA koI AzcaisI lie janahitecchuke vicArazIla sampAdaka ryakI bAta nahIM hai| isake kAraNa hI kucha aura mahAzayane likhA hai ki " jaina lar3ate haiM jinapara vicAra karanA isa dezake manISI avazya haiM; parantu tuccha prAptiyoMke lie vidvAnoMkA kAma hai / vAstavameM isameM na jainayA hiMsAbuddhise lar3anemeM ve gaurava nahIM dharmakA doSa hai aura na hindU dharmakA / jainahisamajhate aura isa lie usa taraha lar3anemeM ve tecchuke sampAdaka mahAzayane ThIka hI kahA hai| pApa mAnate haiM yA ' hiMsA karanA ' samajhate haiN| ki " Aja jainadharma aura vedadharma donoM maujUda koI khAsa jarUrata par3ane para, kisI mahAn haiM / jainadharmake nizcayanayake zAstra bhI rakkhe haiM uddezyakI saphalatAke lie hI ve lar3ate haiM aura aura pUrNAvatAra kRSNakI gItA bhI kahIM calI dhairyase apramatta hokara ucca dayAko dRSTibindu nahIM gaI hai; tathApi jaina aura hindU donoM hI banAkara lar3ate haiM / katla karanA yA hatyA karanA prAyaH nirmAlya-nikamme ho rahe haiM / daza bIsa jainoMkA Azaya nahIM hotA; parantu yadi kala sammAnanIya apavAdoMko chor3akara sArA bhAratasvayaM cala karake ArahI ho, yA usake AnekI varSa Aja adhyAtmika nirbalatAmeM pha~sA huA saMbhAvanA ho, to use rokaneke lie ve lar3eMge hai| zakti maiyA-The Will to Powar-jIvaaura avazya lar3eMge; phira cAhe usa lar3AImeM ve nakA yaha sattva-manuSyoMkA yaha AtmA-AtmAkA mareM yA dUsare mareM isakI unheM paravA nahIM rhtii| yaha dharma-Aja bhAratameMse rUTha kara calA gayA sacce jaina zarIra para mamatA nahIM rakhate-zarI- hai| isameM na gItAkA doSa hai aura na jainarake lAlana pAlana kI dRSTise na ve koI kAma zAstroMkA / " For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jainahitaiSICamRRIERYDEUTINENattulitiDN ESETTE anya padArthoM ke samAna dharma bhI sadA ekasA samAna UparA-UparI na honA cAhie jinhoMne nahIM rhtaa| usameM bhI samayake anusAra parivartana ki ekabAra jainadharmako bauddhadharmakI zAkhA karAra huA karate haiM aura kabhI kabhI ve parivartana isa diyA thA / jainadharmakA gaharA adhyayana batalAyagA sImAtaka pahu~ca jAte haiM ki unheM dekhakara mUla ki isa dharmakI zikSAmeM ve saba zikSAyeM maujUda dharmakI kalpanA bhI nahIM kI jAsakatI / bauddha haiM jinakI eka rASTrake saMgaThanameM AvazyakatA dharmake tAMtrika sAhityako dekhakara usakI hotI hai / lAlAjIne bhI yadi aisA kiyA hotA azlIlatApUrNa kriyAyeM par3hakara-kyA koI kalpanA to unheM jainadharmake chor3anekI AvazyakatA na kara sakatA hai ki isakA mUla vahI unnata dharma hai par3atI; para jainasamAjameM rahakara ve AryasamAjake jisakA pracAra mahAtmA buddhane kiyA thA ? samAna svataMtratApUrvaka dezakA kalyANa kara sakate hamArA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIrakA yA nahIM, isameM hameM sandeha hai| kyoMki vartamAna upadeza kiyA huA jainadharma bhI samaya aura jainasamAjakA vicAravAtAvaraNa AryasamAjakI dezakI paristhitiyoMkI coTeM khAkara bahuta kucha apekSA bahuta saMkucita hai-usameM udAratAkI parivartita huA hai| usakA asalI mahattvakA bahuta kamI hai| rUpa dUsare vikRta ADambaroMke bhItara chupa gayA hai| usake sAhityakI bhI yahI dazA huI hai| 2do jAtiyoM meM vivAhasambandha / usakI racanA jaba unnata mastiSkavAle AcAyau~ke hAthoMse chUTakara anadhikAriyoMke hAthoMmeM ... ahamadAbAdake zrIyuta seTha cimanabhAI nagInaApar3I, taba unhoMne apanI yogyatAke anusAra / dAsakI kanyAkA vivAha-jo ki dazA zrImAlI haiM-seTha manasukhabhAI bhagUbhAIke bhAnaje bhacUbhAIke use dhIre dhIre vaha rUpa de DAlA jisakA prabhAva vartamAna jainasamAjameM dikhalAI detA hai / hamArA . __ sAtha-jo ki osavAla haiM-mahAbalezvarameM naI paddhatike sAtha abhI thor3e hI samaya pahale huA hai / pichalA sAhitya aisA durbala aura asAra hai ki donoM hI kuTumba dhanI mAnI aura apanI apanI usakA adhyayana karake koI jAti jIvanI zakti . prApta nahIM kara sakatI hai aura durbhAgyakI bAta yaha - jAtike mukhiyA haiM aura donoM hI jainadharmake anuhai ki isa samaya isI pichale sAhityakA hI adhika 9 yAyI haiM / isI prakArakA eka vivAha gatavarSa bhI pracAra hai / isa viSayameM bahuta kucha likhanekI ra huA thA aura vaha bhI do pratiSThita kaTumbaki bIca huA thaa| usameM rAjakoTake eka bhakhiyA icchA hai; parantu samaya tathA sthAnake abhAvase yahA~ lar3akIke pitA the aura bar3odAke dUsare itanA hI kaha kara santoSa karanA par3atA hai. ki mUla jainadharma yA usakI AhiMsA durbalatA . ___mahAzaya varake pitA / ye do udAharaNa aise haiM aura kAyaratA aura sikhalAnevAlI nahIM hai; . jisase mAlUma par3atA hai ki aba jainasamAjameM usase uccazreNIkA jIvana vyatIta karanekI zikSA . bhI samAjasudhArake vicAroMne praveza kiyA hai aura unakI pahu~ca samAjake dhanI mukhiyAoM milatI hai| taka hone lagI hai| ve bhI aba samajhane lage haiM jainadharmakA svarUpa samajhaneke lie jainadharmake ki hamAre yahA~ jo saikar3oM jAtiyA~ aura upaprAcIna sAhityake adhyayana karane kI AvazyakatA jAtiyA~ haiM una sabako banAye rakhanA apanA sarvahai aura vaha adhyayana bhI una pAzcAtya logoMke nAza kara leneke barAbara hai / ina saikar3oM bhedabhA For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HumanAmmamamAAIIMAR vividha prasaGga 409 voMko rakhakara dinapara dina durbala aura kSINa hone- ku~ArI haiN| kaI lar3ake aise haiM jinakA eka eka vAlA jainasamAja jItA nahIM raha sakatA / yaha vivAha ho cukA hai, para striyA~ gujara cukI haiM / samaya pratyeka jAtike mukhiyAoMke cetanekA hai| lar3akiyA~ ku~ArI haiM lekina unakI sA~ke unheM cAhie ki ve isa prazna para qhaba gaMbhIratAse nahIM cukatI haiM / hama logoMkI birAdarI vicAra kareM aura bhaviSyameM ve kyA kareMge isakA bahuta kama ho gaI hai| binaikAvAra ( dassA ) nizcaya abhIse kara rakkheM / samajhadAra vaha hai jo bahuta bar3ha gaye haiM / yahA~ koI aise AdamI nahIM apanI AvazyakatAoMko samajhakara unake lie haiM, jo kuMAre lar3ake lar3akiyoMkI-jahA~ jahA~ pahalehIse taiyAra ho rahatA hai| anyathA Avazya- hamArI birAdarI hai vahA~ vahA~ khoja karake sagAI katAyeM to unase jo cAhatI haiM vaha karA hI karA deveM yA koI aura tadabIra batAveM / ku~Are letI haiN| naye vicAroMkA aura naI AvazyakatA- laDakoMkA kisI taraha vivAha ho jAya, kAI oMkA jo srota khulA hai usake prabAhameM par3e vicAra kiyA jAya to ThIka, jisase ve bigar3ane na binA aura bahe binA koI samAja aura jAti pAveM / kaI lar3akoMkI zAdiyA~ do do tIna nahIM raha sktii| jo jAtiyA~ buddhimatI haiM ve tIna ho gaI haiM aura unakI striyA~ gujara gaI usa pravAhake sAtha bahaneke lie pahalehIse taiyAra haiN| isase eka to jAtimeM lar3akiyoMkI kamI ho ho rahatI haiM aura sabake sAtha kuzalatApUrvaka gaI hai aura jo haiM unakI sA~ka nahIM suljhtii| abhIpsita sthalapara pahu~ca jAtI haiM; para jo aisA yadi kisI taraha sA~ke sulajha gaI to varga prIti nahIM karatI haiM, unheM pravAhakI prabala TakkaroMse nahIM milatI hai / yadi isa viSayameM hama chinna bhinna hokara jIrNazIrNa hokara bar3I kaThi- logoMse kahate haiM to uttara milatA hai ki jahAM nAIse vahA~taka pahuMcanA par3atA hai athavA bIcameM sA~ka mile vahA~ milAo aura deza deza bhaTako / hI naSTabhraSTa ho jAnA par3atA hai| ityaadi|" yaha cihI hama ukta sajjanakI icchAke 3 eka jaina jAtikA vivAha- viruddha prakAzita karate haiM, para jisa kAraNa sambandhI kaSTa / unhoMne hameM esA karanese rokA hai, vaha unakA hamAre pAThaka 'samaiyA / nAmakI jainajAtise nAma prakAzita honA hai, aura use hama prakAparicita hoMge / paravAra jAtikA yaha eka zita nahIM karate / samaiyA bhAiyoMkI durdazAkA bheda hai / dharmabhedake kAraNa inameM jAtibheda ho jJAna hameM bahuta samayase hai| inakI saMkhyA bahuta gayA hai| ye tAranasvAmIke anayAyI haiM aura thor3I raha gaI hai aura isa kAraNa inakI sAmAmartipUjAko nahIM mAnate haiM, kevala jainazAstroMkI jika avasthA bahuta zocanIya hai| ye cAhate haiM pUjA karate haiN| pahale paravAroMke sAtha inakA ki hama apane paravAra bhAiyoMse mila jAya~ aura vivAhasambandha hotA thA / aba bhI kahIM kahIM isake lie koI koI to apanA sampradAya chor3a hotA hai| daneke lie bhI rAjI haiM / parantu apaneko parama hamAre pAsa isa jAtike eka sajjanakI ciThI zreSTha samajhanevAle paravAra bhAI isa ora jarA AI hai jisakI ora hama apane samAjakA dhyA- bhA dhyAna nahIM dete| jainasamAjakI saMkhyA-hAsake na AkarSita karate haiM / ve likhate haiM-" hamArI praznapara vicAra karate hue samAjake kaI sajjanoMbirAdarImeM kuMAre lar3ake bahuta haiN| lar3akiyA~ bhI ne likhA thA ki "jainetaroMko jaina banAnese jaina For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 mTANAMAHARAILED jainahitaiSI samAjakI vRddhi hogI na ki antarjAtiyoMke- neke lie taiyAra hoM, to AdarapUrvaka unheM apane pArasparika vivAha pracalita karanese yA punarvivA- sampradAyameM milA liyA jAya / unheM hI kyoM hase / " para hama dekhate haiM ki dUsare logoMko tAranapanthakI mAnanevAlI jo asAThI Adi jaina banAnA to bar3I bAta hai, kisIse yaha bhI aura kaI jAtiyA~ haiM unheM bhI isI taraha upato nahIM banatA hai ki apane ina thor3ese samaiyA dezAdi dekara apane sampradAyameM milA lenA bhAiyoMko hI apanemeM milA liyA jAya / kisI- cAhie / eka do acche vidvAn upadezaka yadi ko apane dharmameM milAnA kyA koI dillagI varSa do varSa hI isa viSayameM prayatna kareM to hai ? isake lie bar3A audArya caahie| jinameM acchI saphalatA hogii| yadi samaiyA bhAI apane itanI bhI udAratA nahIM hai ki apane jAti ' vizvAsako badalaneke lie taiyAra na hoM, bhAiyoMko hI apane meM milA leM, cauke cUlhe aura . ka cUlha Ara ve apane hI panthameM ArUTa rahanemeM sakhare-nikhareke jhagar3oMse hI jo nahIM sulajha pAte hoM, to bhI unake sAtha sAmAjika sambandha prasanna haiM ve becAre dUsaroMko kyA jaina banAya~ge?hamArI sama- joDanameM koI hAni nahIM hai / jaba vaiSNava jhameM paravAra jAtikI pratyeka paMcAyatImeM isa viSa agravAloM aura jaina agravAloMmeM paraspara sambandha ho yakI carcA honI cAhie aura samaiyA bhAiyoMke sAtha sakatA hai-jaina aura vaiSNava jaise viruddha dharma bhI eka beTIvyavahAra jArI karaneke lie koziza karanA " gharameM acchI taraha raha sakate haiM, taba koI kAraNa cAhie / hama isa bAtako acchA nahIM samajhate haiM ki kisI sAmAjika subhIteke lie koI - nahIM ki tAranapaMthI aura digambara jainI ApasameM apane dharmako yA vizvAsako badala de aura isake / vivAhasambandha na kara sakeM / tAranapaMtha digambara lie kisIko lAcAra karanekA bhI hamArI sama sampradAyakA hI eka bheda hai jo mUrtipUjAko jhameM kisIko koI adhikAra nahIM hai; to bhI nahIM mAnatA hai aura digambara sapradAyakI prAyaH hama dekhate haiM ki tAranapaMtha eka aisA pantha hai sabhI bAtoMko mAnatA hai-yahA~taka ki digambara ki jisameM jIvanI zaktikA prAyaH abhAva hai| sampradAyake padmapurANa, harivaMzapurANa Adi usakA samajhanemeM Ane yogya koI svataMtra sAhitya granthoMkA svAdhyAyAdi bhI karatA hai / kahI nahIM hai aura isa kAraNa usakA jIvita rahanA kahIM samaiyA bhAiyoMkA paravAroMke sAtha bhojanaasaMbhava hai| usake mAnanevAle aura zraddhA rakha- pAnakA bhI sambandha hai aura kabhI kabhI to apanevAle tabhItaka raha sakate haiM jaba taka unameM vAdarUpase eka do vivAhasambandha bhI ho jAte zikSAkA pracAra nahIM huA hai / jyoM hI ve haiM / aisI dazAmeM unake isa nikaTa sambandhako zikSita hoMge tyoM hI kisI dUsare mArgako aura bhI adhika nikaTa banAnA sarvathA ucita he pakar3a leNge| aisI avasthAmeM yaha acchA hai ki aura prayatna karanese isameM saphalatA bhI ho ve mUrtipUjaka banA liye jAye jisase unameM sakatI hai| yadi isa viSayakI ora durlastha kisI taraha jainatva to banA rhe| parantu phira kiyA jAyagA, to isakA pariNAma acchA na bhI hama yaha kaheMge ki ve isake lie lAcAra na hogA / jainasamAjakI ghaTatI huI saMkhyA aura kiye jAya~ / unheM samajhAyA jAya, upadeza bhI tejIse ghttegii| diyA jAya aura yadi ve apanA vizvAsa badala For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HILLOILLAMILLIATIRLIRALBELLAR _ vividha prsngg| mmmmmmmmmmmmm 411 4 DhAI varSakI kanyA aura kamara kaseMge aura udhara bAlyavivAha tathA vRddhanau varSakA vr| vivAhake rokaneke lie bhI koI prayatna na kareMge; balki yadi bana sakA to paM0 rAmabhAUjIke 'pragati ANi jinavijaya'ke eka noTase samAna ina kAmoMmeM sahAyatA avazya de nikleNge| aura kATolake zrIyuta gujAbA rAvajI palasApurake eka patrase mAlUma huA ki paNDita rAma. 5 baalhtyaa| mAU nAmake sajjanane zolApurameM eka setavAla tA0 9 julAIke kAnphareMsa-prakAzameM usake kanyAkA vivAha-jisakI umra DhAI varSakI hai eka sampAdaka mahAzaya likhate haiM-" gata ravivArako nau varSake lar3akeke sAtha karAyA hai| paM0 rAmabhAU- ajamarake holIdar3A nAmaka nuhalle meM kisI vidhavAne jI setavAla bhAiyoMke guru haiM / ve bhaTTAraka nahIM haiM; gande pAnIke eka TInameM tatkAlake janme hue eka para bhaTTArakoMke hI samAna haiM aura eka choTese bAlakako DAla diyA thA. isa lie ki usakA pApa bhaTTAraka unake hAthameMke kaTha putale haiM / Apa seta kisI para prakaTa na ho jAya; parantu jaba bhaMgina TIna vAla bhAiyoMmeM vizeSakarake bhole bhole grAmINoMmeM sApha karaneke lie AI aura bacceko dekhA taba khUba hI pujate haiM aura unase apanI icchAnusAra usane zora macAkara saba para prakaTa kara diyA / dharmake svA~ga racAyA karate haiM / manuSyagaNanAkI hamane bhI mauke para jAkara yaha saba dekhA / isase riporTa meM jo pA~ca varSake bhItarakI 92 jaina- hameM bahuta hI duHkha huaa| aise dRzyoMkA citra sarva vidhavAyeM batalAI gaI haiM ve Apa hI jaise mahAtmA- sAdhAraNake sAmane upasthita kiyA jAnA cAhie, oMkI kRpAkI AbhAriNI haiN| ise hama bar3A isa khayAlase hamane phoTo bhI usI samaya lelibhArI saubhAgya samajhate haiM jo ukta kanyA yA jo hamAre khAsa aMkameM prakAzita hogA / setavAla jAtikI hai jisameM vidhavAvivAha isI prakAra eka ghaTanA 2-3 dina pahale lAkhana jAyaja hai, nahIM to yadi durbhAgyase usa choTese koThaDImeM bhI huI thii| ..." candrabA nAmakI bAlakakA jIvanadIpaka bujhagayA-yadyapi hama eka aura hindU vidhavAne jAtibhayake kAraNa aisA na honeke lie hRdayase cAhate haiM to isa apane tatkAla prasava kiye hue putrakI hatyA kara dudhamuMhI baccI ke lie jo vivAhakA tattva to DAlI, para pakar3I gaI aura bambaI-hAIkorTa ne kyA samajhegI, acchI taraha zabdoccAraNa bhI use kAlepAnIkI sajA dii| yaha sajA eka nahIM kara sakatI hai dharmake marmajJoM dvArA yaha jIvadayApracAraka sajjanakI prArthanAse gavarnara vmavasthA dI jAtI ki ise jIvana bhara vaidhavyavrata- sAhabane ghaTA dI aura aba use do varSakI kA pAlana karanA caahie| kyoMki isakA dAna kar3I kaida bhoganI hogii| isa tarahakI hatyAyeM kiyA jA cukA hai aura vivAha-maMtroMkI pratijJA aura garbhapAta taba taka kama nahIM ho sakate jaba dvArA yaha baddha ho cukI hai / arthAt paM0 rAmabhAU taka striyA~ balapUrvaka ' vaidhavya ' bhAganeke lie aura ajJAna mA-bApake pApakA prAyazcitta nirdoSa lAcAra kI jAtI haiN| vidhavAoMkA apane mRtabAlikAko jIvana bhara ra~DApA kATake karanA patiyoMke caraNoMkA dhyAna rakhate hue apanI cAhie / marmajJoMkI yaha samajha bar3I anaukhI hai ki icchAnusAra vaidhavyavratakA jIvana bhara pAlana idhara to ve balAt vaidhavya pAlana karaneke lie karanA jitanA acchA aura anukaraNIya kArya For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SALIMBAIHIROLLOLLIERRI jainahitaiSI 412 hai, aura aisI vidhavAyeM jisa samAjameM haiM vaha karanekA AdhikAra mahAn AtmAoMko hI thA; para samAja jitanA zreSTha aura sabhya hai, vidhavAoMko aba cAhe jo 'nAri muI ghara saMpati nAsI, mUMr3a balapUrvaka vaidhavya pAlana karaneke lie lAcAra mur3Aya bhaye sanyAsI' kI uktiko caritArtha karanA aura unheM gupta rUpase pApa karaneke lie karatA hai| aura becArI vidhavAke viSayameM to prastuta karanA utanA hI nindya aura tiraskaraNIya kyA kahA jAya ? vaha balAt vaidhavya bhoga rahI kArya hai aura jisa samAjameM yaha hotA hai vaha thI, ajJAna thI, vAsanAoMkI prabalatAke madhyAhnautanA hI nIca aura asabhya hai| meMse gujara rahI thI aura eka vAsanAoMki dAsa sAdhu se ekAntameM milane julane pAtI thI / aisI avasthAmeM 6 eka muni aura eka vidhvaa| usakA jitanA aparAdha hai usakI apekSA usa samAkalyANajI nAmake eka sthAnakavAsI jaina jakA Adhika aparAdha hai jisameM usa sarIkhI abamunine eka 17 varSakI vidhavA zrAvikA para kRpA lAyeM isa prakAra patita honeke lie lAcAra hotI haiN| kI aura jaba usakA phala eka putrake rUpameM phalA, taba apane sAsa-sasurake nikAla denepara becArI use lekara upAzrayameM pahu~cI / vahA~ ro-bilakha 7 jhAlarApATanameM sarasvatIbhavana / kara usane apanI pApakahAnI sanAI aura zrImAn ailaka pannAlAlajIke prayatnase jhAlamuni mahArAjake likhe hue ve patra peza kiye rApATaNa zaharameM gata zruta paMcamIko eka sarasvatI jisameM use isa viSayameM cintA na karanekA bhavanakI sthApanA ho cukI hai / isake lie ailaka aura bharaNa poSaNakA prabandha kara denekA AzvA- jIna saMskRta prAkRta aura bhASAke lagabhaga 2000 sana diyA thaa| para zrAvakoMko apane dharmakI grantha ekatra kara liye haiM aura kaI hajArakA aura sAdhasampradAyakI nindAke Darane satAyA aura candA kara liyA hai / bhavanake lie eka makAna unhoMne isa mAmaleko dabAne kI koziza kii| bhI bana rahA hai| isake maMtrI zrIyuta pyAracandajI kahate haiM ki kucha sAdhu bhaktoMne becArI abalAse ToMgyA bar3I bar3I AzAyeM dilAte haiN| bhavanameM ve cir3iyA~ chInakara phADa-phaDa DAlIM aura use naye naye alabhya grantha ma~gAkara rakkhe jAya~ge,bAharadhamakAyA jisase vaha muni mahArAjake pApa para vAloMko grantha likhAkara bheje jAya~ge, jo loga paradA DAla de| yaha saba kucha huA para dekhate cAheMge unheM vaise bhI grantha diye jAya~ge, mudrA, haiM ki aba yaha mAmalA dabatA nahIM hai| kucha tAmralekha, zilAlekha Adi bhI saMgraha kiye niSpakSa logoMkI A~kha para car3ha jAnese dUdhakA dUdha jAyeMge / ityAdi / hama bhI yahI cAhate haiM ki aura pAnIkA pAnI hue binA yaha rahanevAlA sarasvatIbhavana eka Adarza pustakAlayake rUpameM nahIM hai| jo ho, yaha ghaTanA hameM saceta karatI cale aura vaha Areke sarasvatIbhavanakI taraha hai ki bhAIyo! dharmake nAmase hI mata bhUla jaao| usake saMcAlakoMkI kIrti bar3hAneke hI lie jo dharmAtmA kahalAte haiM, jinhoMne dharmake Ava- nahIM kintu sarvasAdhAraNako vAstavika lAbha pahu~raNase apanI asaliyatako chupA rakkhA hai, unase cAneke lie ho / acchA ho yadi maMtrI mahAzaya sAvadhAna rho| sAdhu, yati, muni, kSullaka, brahma- upasthita granthoMkI eka sUcI banAkara prakAzita cArI Adike pavitra nAmoMko kalaGkita karane- kara deM aura grantha likhAne AdikA bhI prabandha vAle bhI inameM bahuta hote haiM / ina nAmoMke dhAraNa zIghra kara deN| jainasamAjameM eka acche sarasvatI For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KumamamummamamummRD vividha prsdd'| infinitrinting 413 bhavanakI bahuta bar3I AvazyakatA hai / yadi Adatako chor3akara ise muphIda kAmoMmeM lagAnekI ailakajI mahArAja isa mahAna kAryako kara DAleM Adata banAnekA prayatna kareM to ve apane dezato unakA nAma jugajugake lie amara ho jaay| kI bhArI sevA kreNge| taba durbhikSakA bhI prabandha ho jAyagA / bhAratameM sambhavataH koI phikA aisA bhAratameM zilpakI AvazyakatA nahIM hai, jisane bhAratakI tarakkIke lie isa kadara bhAratameM zilpake nae kArakhAne kholanekI yatna kiyA ho jitanA pArasiyoMne kiyA hai / bhArI jarUrata hai / hama isa bAremeM bhAratakA inhoMne apanI pU~jIko kArakhAnoM aura tijAratameM jApAnase mukAbalA karate haiN| jApAnameM sAdhAraNa lagA rakkhA hai| pArasiyoMkI saMkhyA sAre bhAratameM AdamiyoMne jo 40 varSa pahale bhAratanivAsi- kevala do lAkha hai / to bhI yaha atyukti nahIM yoMse na jyAdA hunaravara aura na buddhimAn the, ki unhoMne hidusthAnameM kArakhAne kholanekI zilpake bahutase kAma jArI kiye aura bIsa tamAma dUsare phirakoMkI nisbata jyAdA koziza sAlameM hI unnata ho gaye / aba yorapakI tamAma kI hai / na unameM koI sAdhu hai aura na koI cIjeM apane dezameM taiyAra karate haiM / hindake bhikSA para gujArA karatA hai aura na unakI loga bhI taba taka sukhI na hoMge jaba taka vaha striyoM meM koI vezyA hai| hAlA~ ki anya tamAma zilpake kSetrameM Age na bar3heMge aura isa bAtako phirkoM aura jAtiyoMkI vezyAyeM bhAratameM acchI tarahase anubhava na kareMge ki hindustAnameM maujUda haiM / kyoMki isa garIbIke kAraNa kaI hara prakArake kArakhAne khole jAya~ aura unako U~cI jAtoMkI striyA~ vezyA bana gaI haiN| ina saba tarakkI dI jAya / taba bhArata apanI prAcIna kharAbiyoMkA ilAja yaha hai ki dezameM hara prakAunnatiko prApta karegA / Aja kala hamAre iste- rake kArakhAne hindustAnI pU~jIse jArI kiye mAlakI hara eka vastu videzase ma~gavAI jAtI jAya~ aura unakI tarakkI ke lie bhAratIyoMko hai| Aja taka jisa kadara kArakhAne khole gaye dRDha nizcaya kara lenA cAhie aura apane dezakI haiM unase bahuta to videzake rupayese khole gaye banI hue cIjeM istemAla karanA caahie| haiN| isa prakArake kArakhAnoMse bhAratako koI -TahalarAma gnggaaraam| lAbha nahIM pahu~catA; kyoMki videzake rupayoMse kArakhAne calAnemeM saba lAbha dezake bAhara calA 9 bhUSaNa pahanAnakI kurIti / jAtA hai / jarUrata isa bAtakI hai ki hindustAnakA apanA rupayA kArakhAnokI tarakkImeM lge| hamAre pAThakoMse yaha avidita na hogA ki bhAratameM nissandeha dhana maujUda hai parantu vaha ' - bhUSaNa pahanAneke kAraNa aneka komala-hRdaya lAbhadAyaka kAmoMmeM nahIM lagAyA jAtA / yadi baccoMko samayase pahale hI kAlakA grAsa honA yaha rupayA zilpa kArakhAnoMmeM lagAyA jAya, to par3atA hai jisakA pramANa hameM pulisakI ripoina kArakhAnoMkI bahata tarakkI hogI aura sAtha Taise bhalI bhA~ti milatA hai / ataH hamAre una hI dezakA dhana bhI bar3hegA, aura avasthA bhI bhAratIya netAoMko bhI zIghra isa praznakI ora sudhara jaaygii| yadi hamAre rAje mahArAje aura apanA dhyAna AkarSita karanA cAhie, jo jAgIradAra aura dhanADhya apane rupayeko vyartha samaya samaya para bhAratakI daridratAkA rAga dabAne yA striyoMke bhUSaNa banAnekI purAnI alApA karate haiM; kyoMki hamAre dezavAsiyoMkA For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 a mAITINATIONAL jainahitaiSISamMITTEEmirmitimill bahutasA dhana jevara ghar3avAneke kAraNa naSTa hotA lagabhaga 30-35 hajAra rupaye kI hai-dAna kara hai / dhanI mAnI rAjA mahArAjA aura jamIMdAra gaI haiM aura isake lie 9 sajjanoMko paMca niyata ityAdike usa dhanakI gaNanA kI jAya jo ve kara gaI haiN| isameMse 5 hajAra paravAra jAtike jevara banavAne para lagAte haiM to usakI saMkhyAse hitArtha, 1 hajAra nA~dagA~vake mandirako, 1hajAra hameM cakita honA par3atA hai / dezameM lAkhoM cAMdavar3ake mandirako aura 1 hajAra tIrthakSetroMko; sunAra isI kAmameM lage hue haiM jisase koI lAbha isa taraha ATha hajAra rupaye deneke lie to ve nahIM hai / yadi yahI rupayA isa nirarthaka kAma svayaM batalA gaI haiM aura zeSa 25-30 hajAra para na lagAyA jAkara kisI upayogI kArya para rupayoMke lie likha gaI haiM ki ve kisI yogya lagAyA jAya to dezako bhArI lAbha pahu~ca pAThazAlAko de diye jAya~ / aba prazna yaha hai sakatA hai / isa rupayese kalA kauzalakI zikSA ki paMca mahAzaya yogya pAThazAlA ' kisako aura achUta jAtiyoMkA sudhAra bhI anAyAsa ho samajheM aura kisako ukta sampatti dI jAya / sakatA hai aura isase vaha lAbha ho sakatA hai yadyapi isakA vicAra karanA paMcoMke hI AdhIna jisake lAbhakA koI ThikAnA nhiiN| kheda hai hai-unhIMko yaha adhikAra hai, to bhI samAcAraki soziyala kAnphreMsa jo aneka kurIti samba- patroMmeM isakI carcA uThI hai aura loga isa viSandhI praznoMpara vicAra kiyA karatI hai usane bhI yameM apanI apanI sammatiyA~ de rahe haiM / jainamiAja taka isa praznako apane hAthameM nahIM liyaa| ke eka lekhakakI rAya hai ki yaha sampatti saubhAgyase aba janatAkA dhyAna isa ora Aka- morenAke siddhAntavidyAlayako denA cAhie, rSita ho gayA hai, ataH saba kAmoMko chor3akara digambara jainakI rAya hai ki morenA, mathurA hameM prathama baccoMko jevara nahIM pahanAneke Ando- kAzI, hastinApura ye cAra saMsthAyeM mukhya haiM, lanameM bhAga lenA caahie| AzA hai ki mere isalie inameMse kisI ekako milanA cAhie / bhAI bhaviSyatakI bhAratIya santAnako kAlake para hamArI samajhameM isa sampattiko upayogameM mukhase bacAnemeM koI kasara : lAnekA sabase prathama adhikAra dakSiNa mahArASTrahIisa viSaya para eka TraikTa bhI likhA hai, jisameM kI kisI saMsthAko hai| dakSiNa mahArASTrakA batAyA hai ki harasAla kitanA rupayA bhUSaNa jainasamAja ajJAnake gahare andhakArameM par3A huA banavAneke kArya para vyaya ho jAtA hai / usImeM hai| dhArmika jJAna to dUra rahA, vahA~ mAmUlI sAdhuoMkI vartamAna dazA para bhI prakAza DAlA likhanA-par3hanA jAnanevAle logoMkI bhI bahuta gayA hai| do paisekA TikaTa bhejane para nimna kamI hai| nijAmake rAjyameM zikSA-saMsthAoMkI likhita patese yaha TraikTa prApta ho skegaa| bahata hI viralatA hai aura usIke uttara bhAga " dahalarAma gaMgArAma jamIMdAra, DerA ismA- adhikAMza khaMDelavAla tathA dUsare jainI rahate haiN| IlakhAM (pNjaab)|" hama svayaM usa ora dekhakara Aye haiM ki unameM zikSAkA prAyaH abhAva hai| aisI dazAmeM Avazya10 eka dAnadravyakA upyog| katA hai ki sabase pahale isa dAna-dravyase unhIM nAMdagA~vanivAsI seTha hIrAlAlajIkI patnI kI ajJAnatA dUra karanekA prayatna kiyA jaay| apanI mRtyuke samaya apanI tamAma sampatti-jo yA to isake lie kisI subhIteke sthAnameM naI For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IITHILIATILBOLLEm vividha prsngg| 415 pAThazAlA khola dI jAya, yA gata varSa kacaneremeM logoMkA khayAla hai ki yaha paryuSaNa parva bahuta jo vidyAlaya sthApita huA hai aura jisameM prAcIna nahIM hai| zvetAmbara-sampradAyameM isa parvakA sunate haiM ki 60-70 lar3ake par3hane lage haiM, usoko bahuta mAhAtmya hai| Azcarya nahIM jo usakI yaha sampatti de dI jAya, athavA isa sampattise dekhadekhI hI digambara sampradAyameM isakA pracAra usameM par3hanevAle bAharake vidyArthiyoMko 15-20 haA ho| yaha bhI saMbhava hai ki hamArI dekhAvRttiyA~ niyata kara dI jAya~ / kucha bhI ho, isa dekhI zvetAmbara-sampradAyane hI isako grahaNa kara sampattikA upayoga dakSiNa mahArASTrake lie hI liyA ho / zvetAmbara-sampradAyameM yaha bhAdoM vadI honA cAhie / yahI nyAyya hai aura yahI ucita 12 se prAraMbha hokara sudI 4 ko samApta hotA hai / isake viruddha jo kucha kiyA jAyagA, vaha hai aura digambarameM usake dUsare hI dina sudI anyAyya aura anucita hogaa| 5 se prAraMbha hokara sudI 14 ko samApta hotA 11 paryuSaNa parva prAcIna hai yA hai / isa para zAstrIjIne eka vilakSaNa hI anu__ arvAcIna ? mAna lar3AyA hai| Apa kahate haiM ki hinduoM marAThIkA purAnI mAsika patra 'jainabodhaka' ., aura jainoMke prAyaH jitane mahAparva haiM ve saba aba zolApurase nikalane lagA hai| zrIyata seTha zuklapakSameM hI hote haiM / divAlI, kRSNASTamI jIvarAja gotamacanda dosI usake sampAdaka Adi una parvokI bAta judI hai jo kisI mahApuruSakI janma-maraNa tithike kAraNa mAne niyata hue hai / Apake dvArA usake do aMka- nikala cuke haiM aura donoMhI ThIka samaya para / . jAte haiM / isake sivAya jo parva jisa pakSameM nikale haiM / AzA hai ki aba yaha patra niyamita zurU hotA hai vaha usI pakSameM samApta ho jAtA kara rUpase calegA aura marAThImeM jaina mAsikake hai; parantu zvetAmbara-sampradAyakA paryuSaNa parva abhAvakI pUrti karatA rahegA / isake dUsare aMkameM kRSNapakSameM prAraMbha hotA hai aura zuklapakSameM samApta paM0 baMzIdharajI zAstrIkA eka lekha prakAzita huA / hotA hai / isase kalpanA hotI hai ki yaha parva hai jisase paryuSaNa yA dazalakSaNaparvake sambandhameM jaba unhoMne digambaroMkI dekhAdekhI zurU kiyA eka nayA prazna upasthita ho gayA hai| zAstrIjIle hAgA, taba upAyAntarAbhAvase unheM aisA karanA lekhase mAlUma hotA hai ki paryuSaNa yA dazalakSaNa para " par3A hogA / yadi ve digambaroMkI hI tithiyoMpara parvakA pracAra uttara bhArata, gujarAta, rAjapUtAnA karate, to vaha anukaraNa kahalAtA aura isameM aura madhyapradezameM hI hai / dakSiNameM yaha kevala dUsarI bhI aneka ar3acane AtIM, aura yadi pIche unhIM sthAnoMmeM mAnA jAtA hai jahA~ gujarAtI yA karate to udhara pitRpakSa zurU ho jAtA hai jo mAravAr3I logoMkA saMsarga hai| kolhApura, belagA~va, sAdhAra gAta sAdhAraNa janatAkI dRSTise azubha mAnA jAtA hai| dakSiNa kAnar3A, maisUra Adi prAntoMmeM isakA ataH digambariyoMke pahale hI unheM zurU karanA koI nAma bhI nahIM jAnatA hai / digambara sampra- par3A / isa taraha zAstrIjIne isa parvake sambandhameM dAyake prAcIna zAstroMmeM bhI kahIM isakA ullekha bahutasI bAteM kahIM hai, parantu nizcita rUpase nahIM hai| yatra tatra aSTAhnikA parvakA hI ullekha unhoMne kucha bhI nahIM kahA hai / arthAt yaha milatA hai / dakSiNa karnATakameM aSTAhnikAparva hI prazna abhI khar3A hai ki paryuSaNa parva prAcIna hai bar3e ThAThavATase manAyA jAtA hai| isase bahuta yA arvAcIna, aura vaha pahale digambaroM meM pracalita For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 416 jainahitaiSI - / thA yA zvetAmbaroMmeM | hama jainasamAjake vidvAnakA dhyAna isa ora AkarSita karate haiM ki ve isa ulajhana ko sulajhAnekA prayatna kareM / zvetAmbara sampradAya ke kalpasUtrameM - jo vIra nirvANa saMvat 980 meM lipibaddha huA hai - paryuSaNa parvakA vistAra se ullekha hai, isalie yaha mAnanA par3egA ki zvetAmbara sampradAya meM paryuSaNa parva * nayA nahIM haiN| aba rahe digambarasampradAya ke prAcIna zAstra, so unameM khoja karane kI AvazyakatA hai eka bAta aura hai / digambarasampradAya meM yaha dazalakSaNakA parva mAnA jAtA hai - bundelakhaNDa Adi prAntameM ise kahate bhI ' dazalakSaNaparva, hI haiM - vahA~ paz2Usana zabdako koI jAnatA bhI nahIM hai - aura dazalakSaNa parva sAlameM tIna bAra hotA hai / arthAt bhAdoMko chor3akara yaha mAgha aura caitameM bhI hotA hai; parantu mAgha aura caita donoMhIke dazalakSaNa ThATa-vATa aura utsavase nahIM hote haiM / isase yaha saMbhava jAna par3atA hai ki zvetAmbaroMke paryuSaNake utsava - kA anukaraNa karaneke lie unake par3ausI digambaroMne apane dazalakSaNaparvako yaha vizAla rUpa de diyA ho| isa bAta kI puSTi isa bAta se aura bhI vizeSa hotI hai ki dakSiNa karnATaka meM jahA~ zvetAmbara - sampradAyakA par3osa nahIM hai, dazalakSaNa parva itane ThATavATase nahIM manAyA jAtA hai / smaraNa rakhanA cAhie ki yaha eka aitihAsika prazna hai / isase kisI sampradAya ke mahattva yA amahattvakA koI sambandha nahIM hai / isalie ..isa para bilakula taTastha hokara aura sAmpradAyika moha chor3akara vicAra karanekI AvazyakatA hai / 12 mANikacanda - jainagranthamAlA / ukta granthasAlAmeM aba taka pA~ca grantha nikala cuke haiM - 1 sAgAradharmAmRtasaTIka, 2 laghIya strayAdisaMgraha, 3 pArzvanAthacarita kAvya, 4 vikrAntakauravIya nATaka aura 5 maithilIkalyA Na nATaka / abhI taka hamane isa granthamAlAke lie sthAyI grAhaka banAnekA koI prayatna nahIM kiyA thA / kyoMki hameM thor3A bahuta kAma karake dikhAne ke pahale sahAyatA mA~ganA yA apIla karanA pasanda nahIM / hamArI nIti yaha hai ki pahale kAma karake dikhalAnA cAhie; kAma dekhakara yaha asaMbhava hai sahAyatA denevAle na mileM / tadanusAra hama ukta 5 grantha prakAzita karake dikhalA cuke ki yaha kAma barAbara calatA rahegA aura yadi sahAyatA milatI rahegI to isake dvArA saikar3oM alabhya granthoMkA uddhAra ho jaaygaa| aba hama cAhate haiM ki isake kucha sthAyI grAhaka bana jAyeM, jisase isake phaNDameM ghATA na rahe aura granthoMkA pracAra bhI khUba hotA rahe / ye pA~ca grantha laga bhaga eka varSameM nikale haiM / ye saba lAgata ke mUlya meM bece jAte haiM, isa kAraNa ina sabakA mUlya lagabhaga do rupayA huA hai / prativarSa laga bhaga itanehI mUlya ke grantha nikaleMge / yadi sirpha 100 hI grAhaka yA sahAyaka hamako aise mila jAya~ jo isake pratyeka granthakI pA~ca pA~ca pratiyA~ le liyA kareM aura isa kAma meM unheM sirpha daza daza rupayA vArSika hI denA par3egA, to granthamAlA kA kalyANa ho jAya / usakI 500 pratiyA~ taiyAra hote hI uTha jAya~ aura zeSa dhIre dhIre bikatI raheM / daza rupayA denA dharmAtmA bhAIyoM ke lie koI bar3I bAta nahIM / AzA hai ki hamArI isa prArthanA para pAThaka dhyAna degeM aura jo mahAzaya isa prakAra grAhaka honA pasanda karate hoM ve hameM sUcanA dene kI kRpA kareMge / svargavAsI seTha mANikacandajI ke smaraNa ke lie jinake ki jainasamAja para asaMkhya upakAra haiM aura zAstroddhA - rakA puNya sampAdana karane ke lie pratyeka dharmapremIko isa ora apanA udAra hAtha bar3hAnA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SWA HIMAMITICLECTIOLLOOOO zikSitoMkI udAratA / SuTEREmirmirtifinittiritutti 417 itanI acchI hai ki yadi ve cAheM to vidyAsaM sthAoMko khUba sahAyatA mila sakatI hai / maiM zikSitoMkI udaartaa| se aise bIsoM vakIloM, bairisTaroM aura dUsare zikSi toMko jAnatA hU~ jinakI AmadanI pA~ca sau se lekara hajAra rupaye mAsika taka hai / yadi jainasampAdaka mahAzaya, samAjake ye zikSita cAheM-apanI AmadanIkA Apa akasara azikSita dhaniyoM tathA seThoM- dazavA~ hissA hI dAna karane lageM-to kevala para kaTAkSa kiyA karate haiM aura mauke-bamauke apanI hI sahAyatAse eka acchA kAleja calA unakI ha~sI ur3Aye binA mAnoM Apako yA Apake sakate haiM; para unameM itanI udAratA ho taba na ? bhAIbandhuoMko caina hI nahIM par3atA hai| zikSitoM ___ jo azikSita haiM ve vidyAdAnake mahattvako vizeSa karake a~garejIke paNDitopara-ApakI kucha nahIM samajhate haiM, samayako parakhanekI unameM zakti adhika kRpAdRSTi rahatI hai| parantu kyA Apane nahIM, isa lie yadi ve apanA rupayA mandirakabhI apane samAjake zikSitoMkI udAratApara pratiSThAoMmeM, anAthoMke bharaNapoSaNameM, atithivicAra kiyA hai ? yadi na kiyA ho, to mere satkAra AdimeM lagAte haiM to lagAne do, para nIce likhe vaktavyapara dRSTi DAlanekI kRpA kiijie| zikSita to saba kucha samajhate haiM / ve aura saba jainasamAjameM abhItaka jitanI saMsthAoMkI kAmoMse ghRNA karate haiM-sabako bAhiyAta samajhate haiM sthApanA huI hai; kyA Apa jAnate haiM ki unakA na ka unakA to samajheM, para apanA dhana vidyApracAra meM to lgaaveN| saMcAlana kinakI udAratAse ho rahA hai ? inake para saMsAra dekhatA hai ki ve nahIM lagAte haiM / lagA candekI sUciyA~ nikAlakara dekhie, unameM A bhI nahIM skte| kyoMki a~garejI zikSAkA sabase pake pyAre zikSitoMke nAma kitane haiM ? vidyAdA- baDA viSa jo aihikatA-vilAsitA hai, vaha unakI nakA mArga kholanevAle seTha mANikacandajIne Tha mANakacandajAna nasanasameM vyApta ho gayA hai / unake kharca itane kaunasI ucca zreNIkI zikSA pAI thI ? hAIskU bar3ha rahe haiM; jarUrateM itanI bar3ha gaI haiM, zArIrika lake lie kaI lAkha rupaya lagAnavAla saTha sukhasAmagriyoMmeM unheM itanA kharca karanA par3atA hai kalyANajImalajA kAnasa kAlajama par3ha hai . ki dAnake lie unake pAsa kucha bhI nahIM baca seTha hukumacandajIne kaunasA vidyAdhyayana rahatA / azikSita loga jyonAroM, byAhazAdiyoM kiyA hai ? abhI morenAkI pAThazAlAko AdimeM jo kharca karate haiM, usase jAti 38 hajArakA dAna karanevAle seTha bAlacanda birAdarIvAloM tathA bandhubAndhaoMko phira bhI kucha rAmacandajI bhI to na saMskRtake paDita haiM lAbha hotA hai; para inakI vilAyatI sAmagriyoMkA aura na a~garejIke / Apa kaheMge ki hamAre to eka paisA bhI dezameM nahIM rahane pAtA hai / samAjameM dhanI loga jitane haiM ve prAyaH azikSita / haiM, isalie ve hI dAna kara sakate haiN| kisI azikSitoMkI azikSitatAkI jAhe jitanI aMzameM yaha bAta ThIka ho sakatI hai| paranta nindA kI jAya, para unakI udAratAkI to prazaMApako yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki a~ga- sA hI karanA pdd'egii| ve melA pratiSThAoMmeM, jyoMnArejIkI ucca zikSA pAye hue Apake zikSitoMmeM bhI roMmeM, atithi abhyAgatoMmeM, pUjA arcA meM, mandiaise logoMkI kamI nahIM hai jinakI AmadanI rAdi banavAnemeM jo lAkhoM karor3oM rupayA kharca For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 LITILIUDIOILE jainahitaiSIiminimafiltinitiiiii karate haiM, usakA bhale hI sadupayoga na hotA ho, vyAsa aura bhISma / dezakAlakI dRSTi se ina kAmoMmeM kharca karanA bhale hI yogya na ho, para yaha to socie ki unake [ baMgalAmeM svargIya bAvU dvijendralAlarAyakA hRdayameM udAratA to hai, ve tyAga to kara sakate 'bhISma' nAmakA suprasiddha nATaka hai / mahAbhAratake kathAnakako lekara isakI racanA kI gaI hai| bahuta hI haiM / kevala udaraMbhara to nahIM hote / yaha unake acchA hai / isake do dRzyoMmeM vyAsa aura bhISmakA tyAga gaNakI hI qhabI hai ki ve Apake vidyA- jo kathopakathana hai use hama apane pAThakoMkI bheTa dAnako kucha vizeSa mahattvakI cIja nahIM sama- karate haiN| pahalemeM tyAga dharmakI mahattA batalAI gaI jhate haiM to bhI Apake kahane sunanese usameM hai aura dUsaremeM krtvykii| ] hajAroM rupayA de DAlate haiM / dezake pratyeka pahalA dRshy| kAryameM pratyeka AndolanameM ve Arthika sahAyatA [vyAsake AzramakA udyAna, prabhAtakAla, vyAsa dete haiM aura batalAte haiM ki zikSAse udAratAkA aura bhISma donoM dhIre dhIre Tahala rahe haiM / koI vizeSa sambandha nahIM hai| vyAsa-dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAm __eka sau rupayA mahInA kamAnevAlA sAdhAraNa (dharmakA tattva guhAmeM chupA huA hai|) azikSita gRhastha jitanA dAna kara sakatA hai, bhISma-taba maiM usakI khoja kahA~ karU~? Apake 100) ru0 mAsika pAnevAle bAbU vyAsa-apane hRdayake bhItara / bhISma-use maiM pAU~gA kaise ? usase cauthAI dAna bhI nahIM kara sakate haiN| gatavarSa ApakI bambaImeM hI ina shikssitoNkaa| ___ vyAsa-apane hRdaya-mandirakI ora kAna eka sammelana huA thA / bar3e bar3e vakIla aura lagAkara, sAvadhAnatAse suno, vaha atizaya madhura, . gAr3ha, gaMbhIra, sthira saMgIta sunAI pdd'egaa| bairisTara usameM upasthita hue the| bhAratajaina. - bhISma-kahA~ ! kucha bhI to nahIM suna mahAmaNDalako svayaM dhanakI AvazyakatA rahatI patA bho| hai, para usake lie bhI Apake zikSita ' ta vyAsa-devavrata ! avazya suna par3egA / sajjanoMne kacha bhI sahAyatA na kii| usake bAda tumheM maiMne divyajJAna diyA hai / acchA abakI bambaImeM zvetAmbara jaina kAnphareMsakA adhivezana . bAra suno, dekho vaha hRdayavINAke tAroMpara madhura bar3I dhUmadhAmase huA / isakA prAyaH sabhI kAma thA kAja zikSitoMke netRtvameM huA thA / eka darja- jhaGkAra ho rahI hai / suno devavrata ! kyoM suna par3I ? nase adhika vakIla bairisTara aura sAlisiTara bhISma-hA~, jaise dUrasthita samudrakI kallousameM zAmila the / kAnphareMsakA candA bhI lakI AvAja sunAI par3atI hai / kholA gayA jisameM lagabhaga cAra hajAra rupayA vyAsa-usakA kucha marma samajha pdd'aa| ekatra hue; para usakI sUcImeM bhI Apake zikSita bhISma-nahIM, kucha nahIM / bhAiyoMke oNkar3e nadArada ! isa tarahake aura bhI vyAsa-acchA to phira mana lagAkara suno| udAharaNa diye jA sakate haiM jinase Apake bhISma-sanatA huuN| zikSita bhAiyoMkI udAratAkI thAha milatI hai| vyAsa-devavrata ! suno, usa mahAgItameMse kyA Apa apane zikSita bandhuoMko hamAre hamAra yaha dhvani nikalatI hai ki "parAye hitake azikSita puruSoMkI udAratAkA anukaraNa kara neke lie samajhAya~ge ? -eka ashikssit| ' lie svArthatyAga karanA, yahI sakala dhauMkA mUla hai|" For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALLALITALLL vyAsa aura bhISma / fififimfiiftiiiiiiifittifull 419 bhISma-kyA kahA RSivara tyAga ? dvitIya aMka, paMcama dRzya / vyAsa-hA~, tyAga / devatAke caraNoMpara ha~sate vyAsa-manuSya hamezA sukhake lie pAgala ha~sate apane sukhakA balidAna kara denA, basa banA rahatA hai aura bhojana-pAnameM, zayana-AsayahI parama dharma hai aura sanAtana dharma hai| aura sAre / nameM, ghor3A-gAr3ImeM, mAna-sammAnameM, mUlyavAn dharma isake santAna haiN| vastrAbhUSaNoMmeM aura taraha tarahake vyasanoMmeM usIko __ bhISma-devatAke caraNoMmeM apane sukhakA DhU~DhA karatA hai / parantu vAstavameM dekhA jAya to usakA pAnA bahuta hI sahaja, aura sarala hai| vaha balidAna ? usI taraha binA parizramake prApta ho sakatA hai vyAsa-hA~, devatAke caraNoM meM apane sukhakA jisa taraha apanI hI muTThImeM ciij| balidAna kara denA yahI mahAdharma hai| bhISma-so kaise? bhISma- devatA kauna ? vyAsa-sukhakI vividha sAmagriyA~ yadyapi hamAre vyAsa-mAnava / hAthameM nahIM hai; parantu hama apanI AvazyakatAbhISma-loga apane sukhakA balidAna kyoM kareM? oMko to kama kara sakate haiM / AmadanI bhale hI vyAsa-parama sukhakI prAptike lie| na bar3he, para kharcako to ghaTA sakate haiM / unakA bhISma-prabho ! vaha sukha kaunasA hai ? lAbha sulabha nahIM hai para kSati to sahaja hai| vyAsa-vivekakI jayadhvani, AtmAkA santoSa hamArI isa nirIha parNakuTIrako dekho ! kuzAkA aura manuSyoMkA aashiirvaad| ina sukhoMko kyA Asana hai, vRkSake balkaloMke vasana haiM, phalamUtuma nahIM jAnate ? tyAgameM jo zAnti aura sakha loMkA hama bhojana karate haiM, aura jharaneke svaccha hai vaha aura kahIM nhiiN| usake sAmane svArthasi - jalakA pAna karate haiM / parantu batalAo hamAre dvikA sukha usI taraha phIkA par3a jAtA hai jisa . " yahA~ kisa cIjakI kabhI hai ? maiM apanI isa taraha sUryodaya hone para cndrmaa| svArthakA balidAna - phUsakI jhopar3IkA samrAT huuN| / karanemeM hI manuSyakA jaya hai aura yahI sabhyatA bhISma-prabho! Apa samrATse bhI bar3e haiN| ko Age bar3hAnevAlA hai| isa mahAn uddezyako ke isa phUsakI jhopar3ImeM raha kara bhI Apa bhArata " varSakA zAsana karate haiM aura isI lie maiM vIra sAmane rakhakara apane kartavyakA pAlana karanemeM , nama parazurAmakA ziSya aura hastinAkA yuvarAja bar3A sukha hai devavrata ! bhISma Aja Apake dvArapara jJAnakI bhikSA mA~gabhISma-prabho ! maiM samajha rahA huuN| neke lie AyA huuN| vyAsa-cittako sthira karake isa maMtrakA vyAsa-devavrata ! kyA abhItaka tumhArI jyoM jyoM japa karoge, tyoM tyoM tuma usa mahA jJAnakI pyAsa nahIM bujhI hai ? saMgItako, spaSTa, spaSTatara, spaSTatama rUpameM sana bhISma-deva, jJAnakI pyAsa kyA kabhI bajhatI hai? sakoge jisameM ki sammilita pRthivIkI samasta bujhata gItadhvaniyA~ eka sAtha baja uThatI haiM aura jisa / vyAsa-devavrata ! tumane viSapAna kara liyA sAmagAnakA prAraMbha veNuke mandasvarase hokara anta hai| zIghra hI usakA ilAja kro| bhISma-isakA matalaba ? siMgIke ucchAsameM jAkara hotA hai| acchA to ___ vyAsa-kSatriyakA dharma jJAna-vicAra nahIM hai; devavrata ! maMtrakA jApa kro| raNakSetra hI kSatriyakI karmabhUmi hai / jAo, bhISma-jo AjJA RSivara! vicAra karanA chor3a do aura kAmameM hAtha vyAsa-sandhyA honeko AI hai / calo, aba lagAo / vicArane aura socaneke lie hama loga Azramake bhItara caleM / donoM jAte haiM / haiN| jAo, ghara lauTa jaao| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jainahitaiSI - paropadeza - kuzala | ( le0 - - siMghaI mohanacandra jaina ) ( 1 ) thA prabhAtakA samaya manohara, pavana surIlI thI calatI / kaMjakalI ati lalita mudita mana, ravi kiraNoMse thI khilatI // jaladakhaNDa AbhA anupayukta, the nabhamaNDalameM chAye / viTapoM para the vihagavRnda, kalarava karate bahu manabhAye // ( 2 ) jharajhara karatI sundara saritA, tarala mandagati se bahatI / latA - gulmayuta usake taTa para, A~kheM nizcala ho rahatI // isI manorama bhUmibhAga para, phiratI thI DolI DolI / prema bharI gaMbhIra kekar3I, nija sutase bolI bolI // (3) sarala paMthagAmaki saba hI, jagajana guNagaNa-gAte haiM / sarala cAla hai saba sukhadAyaka, nItivAn batalAte haiM // isase aba tuma samajha socakara, calo cAla sIdhI pyAre / mile bar3AI tumheM saba kahIM, zItala hoM mere tAre // (8) mAtAke suna vacana putra, yoM ha~sakara bolA mRduvAnI / sAdara hai svIkAra milI jo sIkha mujhe jananI syAnI // lekina eka vinaya hai merI, yahI eka merA kahanA / sikhA dIjie sarala cAla, calake mujhako sIdhA calanA // (5) suna karake yaha uttara sutakA, use na sUjhA koi upAya / apanI Ter3hI cAla chor3a vaha, cala na sakI Dagabhara bhI hAya ! para upadeza - kuzala hote jo, svayaM nahIM kucha kara sakate / unakI hotI dazA yahI hai, lajjita ve cupa rahate // For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa par3hie aura isa puNyakAryakI saphalatAke lie apane pratyeka jainabandhuko par3hane ke lie dIjie / tIrthoMke jhagar3e miTAie / kSamAvanIke pavitra parvameM bhagavAnakI AjJA kA pAlana kIjie / pyAre bhAiyo ! bhagavAnakA nAma aura bhagavAnakI AjJA, ina do bAtoMpara kise prema 'na hogA ? aura phira usa sarvotkRSTa parvake dina - kSamAvaNIke dina - jisa dina kSudrase kSudra manuSya bhI bhagavAnakI AjJA mAthe para car3hAne meM nahIM cUkatA hai / isa zubha dina meM aisA kauna buddhimAn hogA jo bhagavAnakI AjJA sunane, samajhane aura amala meM lAne ke lie rAjI na ho ? 1 jina bhagavAn eka samaya hamAre Apake hI samAna manuSya the; parantu jaba ve ' meretere ' kA bhedabhAva aura samasta prANiyoMke sAthakA vairabhAva chor3akara kSamAke sAgara bane, taba manuSya miTakara bhagavAn bana gaye / ve apane anuyAyiyoMko bhI isI mArga para calanekA upadeza de gaye haiM aura isI lie zAstrakAroMne bhagavAnake upadezakA anusaraNa karake yaha AjJA dI hai ki jainadharmake pratyeka anuyAyIko sabere aura zAmako pratikramaNa karake vaira virodhakI kSamA mA~ganA cAhie / jisase pratidina na bana sake use hara saptAha meM, hara mahIne, hara chaha mahIne, aura vaha bhI na bana sake to varSa bharameM eka bAra to avazya hI vairavirodhakI kSamA karanA-karAnA cAhie / yadi yaha ' denA ' varSa bharameM eka bAra bhI na cukAyA jAya, to dhIre dhIre cakravRddhi byAja ke samAna karja bar3hatA hI calA jAya aura manuSya pApake bojhese itanA daba jAya ki usake lie sira U~cA uThAnA kaThina ho jAya / isI lie sAMvatsarika pratikramaNakI yojanA kI gaI hai, isI kAraNa hama saba loga eka dUsareke ghara jAkara kSamAvaNI karate-karAte haiM aura apane sambandhiyoM tathA mitra bandhuoMko kSamAvaNI ke patra likhate haiM / parantu isa samaya apanA yaha sAMvatsarika pratikramaNa karanA tathA kSamAvaNI karanA - karAnA adhikAMzarUpameM eka bAharI dikhAva yA dUsaroMko dikhAnekI cIja bana gayA hai | hama pratikramaNakA pATha to kara jAte haiM; parantu usa pAThameM caurAsI lAkha jIvayoni ke sAtha vaira virodha chor3anekA jo vacana hai hamase usakI pAlanA nahIM hotI hai / apane mitroM aura riztedAroMse to hama kSamAvaNI karate - karAte haiM; parantu jinake sAtha hamAre lar3AI jhagar3e cala rahe haiM unase kSamAvanI karane-karAne kA hameM sUjhatA hI nahIM hai / aisI dazA meM hama bhagavAnakI AjJA pAlanevAle kaise kahalA sakate haiM ? kyA isa taraha dinoMdina bairavirodhase bar3hate hue pApakA 1 1 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bojhA adhika hote jAnese hama apanA kalyANa kara sakeMge ? eka ora to hama bhagavAnakA nAma japate haiM aura dUsarI orase unakI mukhya AjJAkA bhaMga karate haiM / kyA saccI bhakti isIko kahate haiM ? itanA hI nahIM kintu yadi hama apane rAgadveSahIna jina bhagavAnake nAmase arthAt unake dharmake nAmase yA pavitra tIrthakSetroMke nAmase ApasameM vairavirodha kareM aura krodha, dveSa, asatya, eka dUsarekA burA cAhanekI vRtti, Adi aniSTa tattvoMko puSTa kareM-svayaM prazAnta bhagavAnake nAmase aisA kareM-to yaha kitanA bar3A mUrkhatApUrNa aura AtmaghAtaka kArya hogA, pavitra kSamAvanIke dina pratyeka bhAIko isakA vicAra karanA cAhie / tIrtha tAraneke lie haiM-DubAneke lie nhiiN| ... bhAiyo, manuSya adhogatiko na jAne pAve, isake lie 'dharma kI sthApanA huI hai| isI prakAra 'tIrtha' bhI manuSyako saMsArasAgarase pAra utAraneke sAdhana haiM / viruddha isake jo krodha, jhagar3e bakher3e Adi kArya haiM ve saba manuSyako DubAnevAle haiM / taba phira kyA tIrthake lie lar3AI-jhagar3oM aura vairavirodhoMkA karanA ucita ho sakatA hai ? dharma-aura khAsa karake pavitra jainadharma-to kahatA hai ki tuma apane zatruoMko bhI kSamA kara do, sira kATanevAlekA bhI bhalA cAho / aura tIrtha' kahate haiM ki hamako mAnanevAle saba logoMko cAhie ki ekatra hokara aura ekatAkA bala saMgraha karake usa balase saMsArako tAranekA pula banAveM / parantu hama saba to, ekatAkA jo thor3A bahuta bala bAkI raha gayA hai use bhI tIrthoke lie hI tor3a deneko taiyAra hue haiM aura sArI duniyAmeM saba milakara jo teraha lAkhase bhI kama jainI raha gaye haiM unameM bhI anekatA bar3hAkara, paraspara laDakara, nirbala par3a jAnekA mArga grahaNa kara rahe haiM / sajjano ! ekatAke balake binA, isa prabala pratispardhA aura jaDavAdake jamAnemeM apane pavitra jainadharmako kyA Apa loga jItA jAgatA rakha sakeMge? aikyabalake binA kyA hama auroMko jainadharmakI ora AkarSita kara sakeMge ? ekatAke balake binA hama saba kyA kisI bhI prakArakI sAsArika yA pAramArthika unnati kara sakeMge ? hama jo unnatike badale avanati aura usake sAtha pApa pratidina bar3hAte jA rahe haiM, usakA zAntipUrvaka vicAra karaneke lie yadi isa pavitra dinako bhI taiyAra na hoMge to aura kaba hoMge? jisa prakAra vyApArI apane hAni lAbhakA hisAba divAlIko nikAlatA hai, usI prakAra pratyeka sacce jainako pApa-puNyakA hisAba saMvatsarIke dina-kSamAvaNIke dina-avazya nikAlanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhUtakAlakI apekSA isa samaya hameM pApase bahuta saceta rahanA cAhie-pApase hameM bahuta DaranA cAhie / eka to isa samaya hamAre pAsa apane bhAgyazAlI pUrvajoMke samAna dRDha saMsthAna aura prabala puNya nahIM hai, jisase hama apane pApoMko sahajameM bhasma karanekA parAkrama kara skeN| dUsare Ana kalakA samaya, rIti rivAja, rAjya Adi sabhI bAteM isa prakArakI haiM ki jinameM calate phirate pApa ho jAte haiN| taba aise samayameM itanI sAvadhAnI to avazya rakhanA cAhie ki hameM pApa kATaneke sAdhanoMke ( dharma, deva, guru, tIrthake ) nimitta to pApameM na par3anA par3e, zAnti pAneke sthAnoMko to Agake sthAna na banAnA pdd'eN| zAstrakAra pukAra pukAra karake kahate haiM ki, bhAiyo ! dUsare ThikAnoMmeM lage hue pApa to tIrthasthAnoMmeM dhoye jA sakate haiN| parantu tIrthasthAnoMmeM lagAye hue pApa vajralepake samAna majabUta ho jAte haiN| tIrthoMkI mAlikI / tIrthasthAnoMke vAstavika mAlika bhagavAn haiM, na ki zvetAmbara yA digmbr| ye donoM to bhagavAnake 'TrasTI' haiN| bhagavAnakA eka putra mandira banavAve-aura dUsarA putra usakA mAlika bananeko taiyAra ho, yaha jisa prakAra zobhAkA kAma nahIM hai, usI prakAra pahalA putra adAlatakI zaraNa jAkara le; yaha bhI zobhAkA kAma nahIM hai| yadi kabhI bhAI bhAI bhUla kara baileM, kyoMki bhUla sabhIse hotI hai, to bhI bhAI-bhAIke jhagar3e bhAIcArekI rItise-samAdhAnI aura sulaha zAntikI rItise-kyA miTAye nahIM jA sakate ? bhagavAnake putroMke bIcake jhagar3oMke lie, jina bhagavAn para lezamAtra bhI zraddhA nahIM rakhanevAloMke pAsa jAkara nyAyakI bhIkha mA~gI jAya aura nyAya karAneke lie lAkhoM rupayA kharca kiye jAya~, isakA artha kyA yaha nahIM hotA hai ki ye donoM bhAI kisI samaya hila milakara rahanA hI nahIM cAhate haiM aura inake sAre samAjameM eka bhI aisA samajhadAra AdamI nahIM haiM jo jhagar3oMkA miTA sake ? kyA hama Apako apane apane haka chor3a denekI salAha dete haiM ? nhiiN| hama saba prArthanA karanevAloM se kisIkI bhI yaha icchA nahIM hai ki zvetAmbaroMko yA digambaroMko apane kisI tIrthakA bAjiba haka chor3a denA caahie| yaha to hama mAnate haiM ki hakakA nirNaya honA hI cAhie aura nyAyapUrvaka hI haka diye jAnA cAhie; parantu hamArI sUcanA yaha hai ki bhagavAn mahAvIrake pavitra nAmakI pratiSThAke lie aura unake dharmake gauravake lie tathA muTThIbhara bAkI rahI huI jaina prajAke gaurava tathA aikya balakI AvazyakatAke lie, hameM adAlatoMmeM jAnA chor3akara, bhAratavarSake sabase adhika lokapriya, buddhizAlI aura prAmANika aguoM yA lIDaroMmeMse eka athavA adhika aguoMko cuna lenA cAhie aura unase insApha karAnA caahie| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) lAbhAlAbhakA vicAra / korTa yA adAlatake dvArA insApha mA~ganemeM aura dezake netAoMke dvArA insApha karAnemeM kyA kyA hAni lAbha haiM, isa viSayameM hameM apanI vyApArI buddhise vicAra karanA cAhie: 1 yaha to sabhI jAnate haiM ki sarakArI nyAyapaddhati behada kharcavAlI aura atyanta vilambabAlI hai / eka korTameM bahuta samayataka mukaddamA calatA hai, usameM hajAroM rupayA vakIla bairisTaroMko denA par3ate haiM aura antameM dUsarI kArTameM jAnA par3atA hai / isake bAda vahA~ bhI hajAroM lAkhoM rupayA phUMkakara phira usase U~cI korTameM jAnA par3atA hai / isa bezu. mAra kharcake sivAya donoM pakSavAloMko apanA jo bahumUlya samaya khonA par3atA hai usakI to kucha ginatI hI nahIM hai / daur3a dhUpa karanI par3atI hai aura jhaMjhaToMmeM pha~sanA par3atA hai usakA bhI kucha hisAba nahIM / isake badale yadi hama dezake netAoMke dvArA insApha karAveM, to na adhika samaya lage aura na kharca hI ho / 2 korTako kAnUnakI daphAoMke mAphika hI calanA par3atA hai / yadi jajakI icchA bhI ho ki mujhe isa prakArakA phaisalA karanA cAhie; to bhI kAnUnakI daphAoMke Age use mana mArakara raha jAnA par3atA hai| kAnUnakI bArIkiyA~ satyako bhI thor3I derake lie dabA de sakatI haiM, parantu yadi dezake kisI netAke hAthameM yaha nyAyakA kArya diyA jAyagA to vaha 'vAlakI khAla nikAlanevAlI ' kAnUnakI bArIkiyoMkI apekSA satya ghaTanAoM para adhika dhyAna de sakegA / kyoMki use kAnUnakI bArIkiyoMkA bandhana nahIM rahegA-usake lie nyAya denemeM satya aura paramAtmAkA hI bandhana rhegaa| 3 hamAre kaI tIrtha dezI rAjyoMmeM haiM aura kaI a~garejI sarahadameM / ina dezI aura a~garejI rAjyake sabhI nyAyadAtA, hara mauke para, apane caritrabalako sampUrNa tathA kAyama rakha sakeMge, isa bAtapara pratyeka manuSyase vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / aura vizeSa karake usa samaya jaba ki rupayoMkA nahIM kintu mamatAkA prazna hotA hai, insApha karanevAleke cAritra para hI nirbhara rahanA par3atA hai| jina dezabhakta netAoMne apanA jIvana dezako arpaNa kara diyA hai, unake dRDha cAritrameM aura unake dvArA nyAyake jarA bhI khaMDita honemeM kisIko lezamAtra bhI Dara nahIM ho sktaa| kyoMki eka to ve kisI pakSakI ora jhuka nahIM sakate aura dUsare unameM kAnUnakI jAnakArI bhI dezI rAjyoM yA sarakArI adAlatoMke nyAyAdhIzoMkI apekSA kama nahIM hotI hai| aisI dazAmeM zuddhaniSThA aura vizAla kAnUnI jJAna ina donoMke saMyogase isa bAtakI harataraha saMbhAvanA hai ki unake dvArA vAstavika nyAya milegA / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 apane dharmasambandhI praznoMkA phaisalA dezake netAoMke dvArA honA, apane samAja aura apane deza donoMke lie gauravakI bAta hai / viruddha isake apane dezake netAoMke dvArA insApha karAnekI salAha na mAnanA, eka prakArase apanA aura apane dezakA apamAna karanA hai| hama apanA nyAya yadi Apa nahIM kara sakate haiM, to mAnoM yaha sAbita karate haiM ki hama ayogya haiM / aura phira hama to vaNika haiM, sayAne haiM, hamAre pUrvaja bar3e bar3e rAjyoMke maMtrI rahe haiM, naI naI yuktiyA~ socanemeM hama prasiddha haiN| yadi hama bhI apane dharmasambandhI jhagar3oMkA phaisalA karaneke lie adAlatoMmeM daur3e jAya~ge, to phira hamArA ukta gaurava kahA~ rahegA ? isa lie . antima prArthanA yaha hai ki zvetAmbara aura digambaroMke bIca jitane tIrthakSetrasambandhI jhagar3e isa samaya ho rahe haiM una sabake miTAneke lie aura antima nyAya pAneke lie sabase pahale hamAre jo mukaddame korTa meM cala rahe haiM unheM sthagita kara denA cAhie aura phira donoM pakSoMke dvArA cune hue eka yA adhika netAoMko paMca banAkara, unake samakSa donoM pakSoMke khAsa pakSakAroM yA vakIloMke dvArA tamAma hAlAta, subUta, dalIleM Adi upasthita karAnA cAhie aura isa bAtake pahale hI pratijJApatra likha denA cAhie ki ve jo phaisalA kareMge unheM donoM pakSavAle hamezAke lie mAneMge / isa prakAra purAnA vaira virodha miTAnA, paraspara sacce hRdayase kSamAvanI karanA aura bhaviSyameM bhAIcArekI majabUta gA~Thase jur3e rahanekA vrata lenA, yahI zrI mahAvIra bhagavAnake sacce bhaktoMkA yA digambara-zvetAmbaroMkA kartavya hai / isImeM donoMkI pratiSThA hai, zobhA hai, bala hai aura isImeM pavitra jainadharmakA kalyANa aura yazovistAra hai| - yadi hama isa prakAra vairavirodha na TAla sakeMge to hamArA sAMvatsarika pratikramaNa yA kSamAvanI parva nirarthaka hai, kevala eka dikhAnekI cIja hai| yadi samajhate hue bhI hama na ceteMge to isameM jarA bhI sandeha nahIM hai ki jAgrata avasthAmeM bhI bichaunemeM laghuzaMkA karanevAle bAlakakI taraha mUrkha gine jAyeMge / ___ yadi hamase yaha bhAI bhAIke bIca ekatA karanekA prayatna na ho sakA, to sArI pRthvIke caurAsI lAkha jIvayonise mitra bhAva karanekA bhagavAnakA vacana hama kahA~se pAla sakeMge aura taba hamArA manuSyabhava tathA jainadharmakA pAnA na pAneke hI barAbara ThaharegA / isa lie tIrtha-sambandhI sAre jhagar3oMke pakSakAra sajjanoMse hamArI prArthanA hai ki, Apa loga Aja-kSamA karane-karAneke dina-bairabhAva bhulAnevAle dina-avazya avazya, sacce hRdayase, gahare utarakara vicAra kIjie aura yadi For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI dharmAtmA mAI isI prakArakA koI mArga sUcita karaneke lie aura usake sambandhameM Apase salAha leneke lie Apake samIpa Akara upasthita ho, to Apako cAhie ki zrI vIra paramAtmAkI AjJAko apanI dRSTike sammukha rakhakara use ucita uttara deveM aura usakI paMca niyata karanekI yojanAmeM kucha saMzodhana parivartana karanA Apako ucita a~ca par3e to karanekI sammati de deveM ki jisase isa viSayameM prayatna karanevAle sajjana donoM pakSoMke vicA. roMko eka karake jitanI jaldI ho sake paMca niyata karaneke kAmameM saphalatA prApta kara sakeM aura sAre bhAratavarSake zvetAmbara-digambara bhAIyoMse yaha prArthanA hai ki, yaha jamAnA AndolanakA hai, isa lie Apa sabaloga isa prArthanApatrameM sUcita kiye hue AndolanameM avazya zAmila hU jie aura apane mukhiyA bhAIyoMse kahie tathA unako ciTThiyA~ likhie ki hama loga dharmake nimitta lar3aneko rAjI nahIM haiM aura AgrahapUrvaka preraNA karate haiM ki dezake netAoM dvArA sAre jhagar3oMkA phaisalA karAyA jAya / zvetAmbara bhAiyoMko apane zvetAmbara aguoMke pAsa aura digambara bhAiyoMko digambara aguoMke pAsa patra bhejanA cAhie / isa taraha jaba unake pAsa hajAroM patra ekaTe hoMge taba unakA itanA prabhAva par3egA ki donoM pakSoMke aguoMko yaha bAta mAnanI hI pdd'egii| lokamata bahuta bar3A bhArI bala hai| isa balase hama jo cAheM usI kAmameM saphalatA prApta kara sakate haiN| isa lie pyAre bhAiyo, apane aguoMke pAsa patra bhejakara unapara prabhAva DAlo, apane gA~voM aura zaharoM meM sabhAyeM karake isa viSayameM lokamata jAgRta karo, aura ApameM jitanI zakti ho, usa sabako lagAkara aikyabaLako dRDha kro| . kyoMki jahA~ ekatA hai vahIM zakti hai, jahA~ ekatA hai vahIM sukha hai, jahA~ ekatA hai vahIM svAtantrya hai, jahA~ ekatA hai vahIM gaurava hai / aura ekatA hI mahAvIrakA ' saMghaH' hai| ekatA hI muktikA 'maMtra' hai| isa ekatAke binA kisIkA kAma nahIM cala sktaa| . isa ekatAko chor3akara kyA Apa sukhI ho sakeMge ? For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM, nahIM, kadApi nahIM ! ekatA nahIM to dharma nahIM, __ aura dharma nahIM to digambara zvetAmbara bhI nahIM / yAda rakhie, ki lar3anA isakA artha hai donoM pakSoMkA nirbala par3anA, athavA lar3anA isakA artha hai doke hAthakI roTI tIsareko khilAnA / lar3akara jItanevAlA pakSa bhI antameM yahI kahatA hai ki isakI apekSA to cupacApa hI baiThe rahate to kama hAni uThAnI pdd'tii|' dharma, samAja aura dezakI sevAke lie / kartavya kArya anekAneka par3e haiM; parantu ... dhanakA ToTA hai, udAratAkI kamI hai, aura itane para bhI dharmake nimitta dhana ekahAkarake usameMse paraspara yuddha karoge ? nahIM sajjano, nhiiN| digambara-zvetAmbara donoM paraspara hAtha milAo aura saMyukta hAthoMke balase sAre saMsArako 'zAsanapremI' banAo! isI bhAvanA aura isI prArthanAke sAtha virAma lete haiM hama Apake dharmabandhuseTha vinodIrAma bAlacanda ( jhAlarApATana) ratanacanda khImacanda motIcanda jagamandaralAla jainI ema. e. bAra-eTalA (bambaI-zvetAmbara saMghake saMghapati) ( jaja hAIkorTa, indaura ) devakaraNa mUlajI ajitaprasAda jaina ema. e. elaela. bI. gulAbacanda devacanda javerI __ (eDITara, jainagajaTa, lakhanau ) ratanacanda talakacanda mAstara lallabhAI premAnandadAsa pArekha, ela. sI. I. lakhamasI hIrajI maizarI bI. e. elaela. bI. e. bI. laDhe ema. e. elaela. bI. khImajI hIrajI kAyANI je. pI. e. pI. caugule bI. e. elaela. bI. amaracanda ghelAbhAI For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUraja bhAnu vakIla, devabanda, cunnIlAla ema. kApar3iyA ema. e., jugalakizora mukhtAra , elaela. bI. bI. esasI. jyotIprasAda jaina , | mohanalAla dalIcanda desAI bI. e., (sampAdaka, jainapradIpa) ela ela. bI. ( eDITara jainazvetAmbara kAnphareMsa heralDa ) ThAkoradAsa bhagavAnadAsa javerI, bambaI. DAkTara nAnacanda ke. modI ela. zAha cunIlAla hemacaMda ema., eNDa esa. cetanadAsa jaina bI. e. mUlacanda hIrajI ( saikreTarI, mAMgarola (A0 sai0 bhAratajainamahAmaNDala) jaina sabhA, bambaI ) dayAcandra goyalIe bI. e. maNIlAla mohakamacanda zAha ( sekreTarI, vAlaMTiyara kameTI __(sampAdaka jAtiprabodhaka ) dazavI jaina zve0 kAnphareMsa ) nAthUrAma premI ( sampAdaka jainahitaiSI ) jIvanacanda sAkaracanda javerI gA~dhI sUracanda zivarAma | ( saikreTarI, devacanda lAlabhAI jainapustakoddhAra phaNDa ) bADIlAla motIlAla zAha ( eDITara, jainahitecchu ) sUcanA-isa mahatvake viSayameM yadi koI sajjana anubhavayukta sammati denekI kRpA kareMge to vaha dona sampradAyake una sajjanoMke pAsa jo isa Andolanako pasanda karate he tatkAla hI pahu~cA dI jAyagI aura usakA ucita upayoga kiyA jAyagA / yadi kisI zaharameM sabhA Adike rUpameM Andolana hogA aura usake riporTa hamAre pAsa koI sajjana bhejeMge to vaha kisI bhI pakSake hakameM jarA bhI hAni na pahu~ce isa prakArakI sAvadhAnI rakhakara sudhAra dI jAyagI aura samAcArapatroMmeM prakAzita karaneke lie bheja dI jaaygii| yadi koI mahAzaya zubhecchukake rUpameM salAha yA samAcArako gupta rakhaneke lie likheMge, to unakI AjJAkI akSarazaH pAlanA kI jaaygii| 1isa Andolanako pasanda karanevAle samasta digambara-vetAmbara bhAIyoMko apanI sahAnubhUti nIce patepara zIghrahI bhejanekI kRpA karanI cAhie / 2 ukta prArthanApatrameM paMca niyata karanekI jo sUcanA hai usakA artha yaha hai ki 1 paMcoMkA cunAva donoM pakSavAloMke dvArA hI ho sakegA, 2 paMca eka yA adhika cune jA sakeMge, 3 paMca ajaina hI banAye jAya~ge; parantu ajaina pramukhakI sahAyatAke lie donoM sampradAyoMke kucha vicArazIla aguoMkI kameTI banAnekI yadi; pakSakAroMkI icchA hogI to aisA bhI ve kara sakeMge / garaja yaha ki prArthanA patra to kevala mArgasUcana karatA hai para kAma kisa taraha kiyA jAya isakA nirNaya pakSakAroMke hI hAthase hogA aura ve isa viSayameM apane apane sampradAyake aguoMkI salAhase skeNge| -nivedaka, vADIlAla motIlAla zAha, 253 nAgadevI, bambaI. ____ [ tArakA patA-Brass-Bombay; TelIphona naM0 2556 ) prakAzaka-nAthUrAma premI, jaina graMtharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga-bambaI: mudraka-ciM. sa. devaLe, muMbaIvaibhava presa, sa~DharTa roDa, giragAMva, muMbaI. For Personal & Private Use Only