Book Title: Anekant 1982 Book 35 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538035/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 35 : ki01 janavarI-mArca 1982 traimAsika zodha-patrikA anekAnta bAnapura kA prasiddha aitihAsika sahasrakUTa jinAlaya prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa aka meM krama viSaya 1. mana ko sIkha 2. dharmasthala meM bha0 bAhubalI-DaoN. jyotiprasAda jaina 3. brahma jinadAsa sabadhI vizeSa jJAtavya-zrI agaracada nAhaTA 4. rAma kA vana gamana mbayabha aura tulasI-DaoN. devendrakumAra jaina, indaura 5. jaina bhUgola kucha vizeSatAeM-DaoN0 ramezacandra jaina 6. jaina paramparA me nikSepa-paddhati-zrI azoka kumAra jaina 7. vizvadharma banAma jainadharma-DaoN0 mahendramAgara 'pracaDiyA' 8, A0 nemicandra si0 cakravartI-DA. harIndrabhUSaNa jaina 6. jarA socie : sampAdakIya 10. sAhitya-samIkSA 900 we 00 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-vIra svA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimitta zrI ratnatrayadhArI jaina, 8 janapatha lena, naI dillI rASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-tramAsika sampAdaka-zrI padmacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21 dariyAgaja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya svAmitva-vIra sevA mandira 21. dariyAgaja, naI dillI-2 mai ratnatrayadhArI jaina, etad dvArA ghoSita karatA hU~ ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| ratnatrayaghArI jaina prakAzaka AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 90 vArSika mUlya : 6) ru0, isa aMka kA mUraya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote hai / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdana maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om aham Jai HariOA FILLAHITRATNA / IMIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilAsitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // varSa 35 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 janavarI-mArca kiraNa 1 vIra-nirvANa savat 2508, vi0 sa0 2038 1982 mana ko sIkha "re mana, terI ko kuTeva graha, karana viSaya ko dhAva hai| inaho ke vaza tU janAdi taM, nija svarUpa na lakhAvai hai| parAdhIna china-chona samAkula, duragati-vipati cakhAva hai // re mana0 // pharasa viSaya ke kArana vArana, garata parata dukha pAye hai| rasanA indrovaza jhaSa jala meM, kaMTaka kaNTha chidAve hai ||re mn0|| gandha-lola paMkaja mudrita meM ali nija prAna khapAve hai| nayana-viSayavaza dIpazikhA meM, aMga pataMga jarAve hai||re mn0|| karana-viSayavaza hirana prarana meM, khala kara prAna lubhAva hai| 'daulata' tana inako, ji ko bhaja, yaha guru sIkha sunAve hai // re mn0|| -kavivara daulatarAma jI bhAvArtha-he mana, terI yaha burI Adata hai ki tU indriyoM ke viSayoM kI ora daur3atA hai / tU ina indriyoM ke vaza ke kAraNa anAdi se nija svarUpa ko naho pahicAna pA rahA hai aura parAdhIna hokara kSaNakSaNa kSINa hokara vyAkula ho rahA hai aura vipatti saha rahA hai| sparzana indriya ke kAraNa hAthI gaDhe meM gira kara, rasanA ke kAraNa machalI kA~Te meM apanA galA chidA kara, ghrANa ke viSaya-gaMdha kA lobhI bhauMrA kamala meM prANa ga~vA kara, cakSa vaza pataMgA dIpa-zikhA meM jala kara aura karNa ke viSayavaza hiraNa vana meM zikArI dvArA apane prANa ga~vAtA hai / ataH tU ina viSayoM ko chor3a kara jina-bhagavAna kA bhajana kara, tujhe aisI guru ko sIkha hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasthala meM bha. bAhubalI a DA0 jyotiprasAda jaina 'vidyAvAridhi prAyaH samasta prAcIna bhAratIya dharmoM kA udaya uttara paryApta makhyA me nivAsa thaa| cauvIsa tIrthakaro meM se bhArata meM huA, kintu unake popaNa, vikAsa evaM pracAra- adhikAza kI, aura vizeSa rUpa me Rpabhadeva, ajitanAtha, prasAra kA pradhAna zreya dakSiNa bhArata ko rahA hai| vaidika candraprabhu, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra matroM kI racanA sarasvatI-yamunA-gagA taTavartI RpiyoM kI vibhinnA kAlo kI anaginana khaDina-akhaDita mUrtiyoM ne kI to vedoM ke pramukha bhASyakAra sAyaNAcArya kI yatra-nana vidyamAnatA dakSiNa bhArata me uvA nIrthakaro kI meghAtithi Adi dakSiNa meM hue| vedAnta ke sarvopari upAsanA cirakAla meM cana Ane kI yoka hai| kimI bhI prastotA tathA brAhmaNa dharmadarzana meM navaprANa mavAra tIrthakara ke garbha-janma-dIkSA-jJAna-nirvANa kalyANako meM me karane vAle zakarAcArya aura unake suyogya gipya maDana- kabhI dakSiNa bhAga ne kigImmAna meM nahIM hA, ana mizra hI nahIM prAya. anya samasta pramukha vedAcArya tathA vahA~ koI bhI kapANaka kSetra gA miTAna nahIM hai, nathApi vaNavAcArya dakSiNa bhAratIya the| nAgArjuna, dinAga, jaithibhaNA kI gobhUmipA, gAdhanA rAna, mamAdhimaraNadharmakIrti, dharmottara prabhRti udbhaTa bauddhAcArya bhI dakSiNa me mmAraka, gaTadira, kalApUrNa jinAna pa. jinamadira-nagara, hI hue, aura prAya samasta diggaja jainAcArya bhI, vizeSakara mAnamtambha, aniNaya kSetra, kalAdhAma aura mAskRtika kendra digambara paramparA ke, dakSiNI hI the / isa prakAra bhAratIya karNATaka rAjya meM to paga-paga para prApta hote hI he Andhra, saskRti, sAhitya eva kalA ke bhAratIya dharmo eva darzanI , mahAgAda, tamila, kerala Adi rAjyoM meM bhI aneka hai| ke saMrakSaNa, popaNa eva vikAsa meM dakSiNa bhArata kA roga kadana, gaga, cAluga, gadATa, homala, vijayanagara, dAna uttara bhArata kI apekSA kucha adhika hI rahA hai. ega ___ maimUra Adi prAcIna eva madhyakAlIna gajyA kA hRdthala kathana meM kadAcita koI atyukti nahIM hai| suramya karNATaka deNa apane mAskRtika vaibhanake kAraNa mahAdeza jainadharma kA prasAra dakSiNa bhArata me ravaya AdiguruNa bhArata ke atIta tathA vartamAna meM bhI gaunyapUrNa sthAna rakhatA bhagavAna RSabhadeva ke samaya meM hI rahatA AyA hai, yaha hai| inI karNATaka rAja meM zrI dharmasthala jamA adabhata purANa prasiddha tathya hai| aitihAsika kAla meM to prAya / dhArmika kendra hai, jisake pradhAna ArAdhyadeva to majunAthezvara prArambha se hI usa bhUbhAga me jainadharma ke astitva ke mahAdeva (ziva) he, kintu ra purAhila-gujArI vaiSNava lakSya upalabdha hai / pArva, mahAvIra yugIna karakaDu, brAhmaNa hote hai. aura marvopari vyavasthApaka eva prabandhaka jIvadhara Adi paramadhArmika jaina nareza dakSiNAtya the| dharmAdhikArI' upAvidhArI hegga hai jo jainadharmAvalambI hai| cauthI zatI IsApUrva ke madhya ke lagabhaga atima zrutakevali mulata. isa sthAna kA nAma 'kuDbhA' thaa| lagabhaga bhadrabAhu dvAdazavIya mahAduSkAla kA pUrvAbhAsa pAkara jaba ATha mau varSa pUrva zrI varmaNNa hegaDe apanI dharmapatnI zrImatI apane 12000 nirgrantha muni-ziSyo sahita uttara bhArata se ammU ballAlatI sahita ima sthAna para Akara rahane lge| vihAra karake karNATaka dezastha kaTavapra parvata para padhAre the, pati-patnI dono hI dhArmika manovRtti ke dAnazIla jaina jo usa samaya bhI eka pavitra jainatIrtha ke rUpa meM prasiddha madgRhastha the| apane AvAsa ke nikaTa hI unhoMne apane thA, to yaha tabhI sabhava thA jabaki ina pradezo me jinadharma ipTadeva tIrthakara candranAtha svAmI kA choTA-sA sundara pahale se hI vidyamAna thA aura usake anuyAyiyo kA yahA~ jinAlaya banA diyaa| zaivAcArya aNNappA svAmI kI preraNA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasthala meM bha0 bAhubalI eva prayAsa se sthAna ke mukhya ArAdhya ke rUpa meM majunAtha uttuga prastara pratimA kA nirmANArambha kiyA jo 1637 meM ziva kI sthApanA huI, tathA zanai zanai anya devI-devatAo pUrNa huaa| tadanantara use kArkala se dharmasthala sthAnAMtarita ke Ayatana sthApita hae, aura 16vI zanI me uDupa ke kiyA gayA jo eka ati dustara eva vyayasAdhya kArya thaa| modemaThAdhIzvara vAdira rAja svAmI ne isa kSetra kA duryoga se ratnavarma jI heggar3e kA svargavAsa ho gayA, kintu nAmakaraNa 'dharmasthala' kara diyaa| thI barmaNNa heggar3e ke unake yogya putra eva uttarAdhikArI, dharmasthala ke vartamAna vazaja mantatikrama se iga puNyakSetra ke dharmAdhikArI hote rahe, dharmAdhikArI zrI vIrendra heggaDe ne pitA ke adhUre chor3e jinakI .... kIgavI pIDhI cala hI hai| kArya ko bharapUra lagana ke sAtha pUrA kiyaa| gata 4 pharavarI prAya sabhI jAniyA, dharmo eva sampradAyoM ke bhaktajana 5982 ko vizAla paimAne para dharmasthala ke ukta bha0 baDI saMkhyA meM isa kSetra kI yAtrA karate hai jisake kAraNa bAhubalI kA pratiSThApanA evaM prathama mahAmastakAbhiSeka usakI Aya bhI prabhata hai| rAjya kA sarakSaNa evaM prazraya mahotsava sampanna huA hai| bhI sadaiva prApta rhaa| haMggaTe dharmAdhikAriyoM ne isa kSetra vartamAna karmabhami ke AdiyugIna mahAmAnava bha0 ke mAtha svaya ko AtmamAna kie rakhA hai, aura usakI vAhavalI ke vizAlakAya uttuga vigraha pratiSThApita karane mamamta vyavasthA, vividha dharmotsavo ke Ayojana napA kI jina paramparA kA eka mahasU varSa pUrva matrIzvara mArvajanika hita eva janakalyANakArI aneka pravRttiyoM ko cAmuNDAya ne zravaNabelagola meM OM nama. kiyA thA, usakI kAryAnvita kiyA hai| unakI garpina ekaniSTha mAdhanA mahasrAbdi kA mamupayukta samApana dharmAdhikArI zrI vIrendra eva lagana ke phanagvamga mvaya unakA to gauravapUrNa eva hegaDe ne Tama u tuga pratimA kI dharmasthala ke bAhubalI pratiSThita sthAna banA hI. kSetra kI bhI marvatomukhI unnati vihAra meM pratiSThApanA dvArA kiyA hai, jisake lie vaha hotI AI hai| 'basanta mahala' nAmaka anibhavya sabhAgAra mAdhuvAda ke pAtra hai| bha0 bAhubalI kI vizAlakAya kI aneka uttama kalAkRtiyA~ sva0 gajamalaya heggar3e dvArA mUrtiyo me dharmasthala kI isa pratimA kA chaThA sthAna hai, nirmita evaM nirmApita hai| vartamAna zatI ke prArambhika kintu AkAra kI dRSTi meM tIsarA hai --kevala zravaNabelagola dazako me gajA candayA heggare mannAnakrama me 18ve yA 16ve (57) phuTa aura kArkala (42) phuTa kI mUrtiyA~ hI dharmasthala dharmAdhikArI the| vaha baDhe pratiSThita eva ganyamAna majjana kI isa mUrti se adhika vizAla hai, zega samasta dakSiNa eva the unake uttarAdhikArI zrI ranna varma haiggane ko dharmasthala ke unara bhAratIya bAhubalI mUrtiyA~ AkAra meM umase choTI hai| navanirmANa kA pramukha zreya hai| apanI dharmapatnI zrImatI lAcArya zrI vidyAnanda jI mahArAja ke AzIrvAda tAmmA jI kI preraNA se unhone dharmasthala meM bhagavAna eya mAnidhya, zravaNabelagolA ke bhaTTAraka zrI cAsakIrti vAhavAlI ke vizAla vigraha kI sthApanA kA sakalpa kiyA svAmI jI kI adhyakSatA aura sAhU zreyAma pramAda jI tathA aura usake kAryAnvayana meM vaha manoyoga meM juTa ge| maMTha lAlanandra hIrAcada dopI Adi ke sakriya sahayoga se man 1967 I0 meM kArkala ke NilI zreSTha reMjAla gopAla dharmasthala ke dama mahotsava ne AzAtIta saphalatA prApta gheNe kI dekharekha meM lagabhaga eka mI kArIgarI ne 36 phuTa kI hai| ---jyoti nikuja, cAra bAga, lakhanaU abhinandana dinAMka 6 pharavarI 1982 ko lakhanaU meM itihAsa manISI DA0 jyotiprasAda jaina vidyAvAridhi ko saptatipUti ke upalakSya meM aneka mAnya vidvAna tathA iSTamitroM ne DA0 sA0 kA abhinandana kiyA tathA DA0 sA0 ke kAryoM ko sarAhA / upayogI vicAragoSThI huI tathA 'jyotinikuMja' meM 'purAtatva ke mAdhyama se itihAsa zikSA' pradarzanI kA Ayojana kiyA gyaa| DA0 sA0 ko dharma aura samAja ke prati anaginata sevAe~ haiN| 'anekAnta patrikA' ke mAdhyama se bhI DA0 sA0 samAja ko kAphI dete rahate hai| isa punIta abhinandana ke lie vIra sevA mandira kI ora se DA0 sA0 ke zata-zata abhinaMdana ! 00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa sambandhI vizeSa jJAtavya zrI agaracanda nAhaTA digambara, saMpradAya ke marugurjara aura hindI bhASA ke kAra hue hai unhI kI taraha brahma jinadAsa ne, saMskRta aura jaina kaviyo me 19vI zatAbdI ke brahmajinadAsa rAsa- loka-bhASA me bahuta-sI racanAe kI hai| rAjasthAna aura ziromaNi eva mahAkavi mAne jAte hai| unake sambandha meM gujarAta ke milejule bAgaDa pradeza meM unakA vicaraNa huA DA0 premacanda rAvakA ne DaoN narendra bhAnAvana ke nirdezana me hai| ata 50 jI rAjasthAnI-gujarAtI dono bhASAo ke zodha prabandha likhA hai jo abhI-abhI zrI mahAvIra grantha kavi mAne jA sakate hai| para merI rAya meM ye hindI ke kavi akAdamI, jayapura me DA0 kastUracada jI kAmalIvAla ke nahIM hai, kyoki hindI bhASA se rAjasthAnI eva gujarAtI prayatna se prakAzita huA hai| DA0 premacanda rAvakA ne alaga va svatara bhASAe haiN| brahma jinadAsa ko mahAkavi apanI ora se kAphI zrama karake isa zodha prabandha ko kahA gayA hai, kyoki inakI 3 racanAe--(1) AdinAtha taiyAra kiyA hai| eva zrI mahAvIra akAdamI ne jo 20 rAma (2) rAmarAma (3) harivaMza purANa rAma, ina tIno bhAgoM me 19vI zatAbdI se 20vI zatAbdI taka ke kaviyoM kA grantha parimANa kAphI bar3A hai para ye tIno racanAe~ sambandhI jAnakArI unake racanAo ke prakAzana kI yojanA mahAkAvya kI koTi me nahI aatii| ye kathA yA caritrabanAyI hai, usake antargata 'mahAkavi brahma jinadAma vyaktitva kAvya hai para kAvya zAstra meM jo mahAkAvya ke lakSaNa evaM kRtitva' ke nAma se DA0 premacanda rAvakA kA prastuta / batalAye hai, vaimI ina tInoM racanAoM kA viyaSa bahata zodha prabandha prakAzita kiyA hai| umame 280 pRSTha no vyApaka eva vaDA hai| mUla purANa yA caritra grantha jinake unake zodha prabandha ke hai| usake bAda pRSTha 281 se 410 AdhAra se inakI racanA huyI hai, ve bar3e parimANa vAle hai (130 pRSThoM meM) brahma jinadAsa kI kaI racanAe~ mUlarUpa me isI se inakA parimANa baDha jAnA svAbhAvika hI hai| tathA kaI Azika rUpa meM prakAzita kI gaI hai| AdhArabhUta brahma jinadAsa ko 'rAsa ziromaNi isalie kahA gayA grantho kI sUcI me 114 granthoM evatrikAo kI nAmAvali hai ki inhone rAsa sajJaka racanAe adhika saMkhyA meM racI dI gaI hai| usake bAda nAmAnukramaNikA eva zuddhipatra hai| hai| para vAstava me ye kathA grantha hI hai| 70 racanAoM me se 40 racanAeM hI 'rAsa' sajJaka haiM aura 70 racanAo me prArambha meM prAthamika vaktRvya, DA. narendra bhAnAvata kA se 33 racanAe~ to bahuta choTI-choTI hai jinakA parimANa prAkkathana aura DA0 rAvakA kI prastAvanA aura viSayAnukrama 100 padyoM se bhI nIce kA hai| kucha racanAe~ to 5-7-15hai| prastuta grantha kI 1 prati mujhe sammatyartha DA0 kAsalIvAla 20 gAthAo kI hI hai| aisI racanAo kA to kevala ne bhijavAyI hai| ata. sakSipta meM apane vicAra, sujhAva eva saMzodhana isa lekha meM prakAzita kara rahA hU / AzA hai isase sakhyA ko baDhAne kI dRSTi se hI bhale hI mahatva ho, para kucha nayI jAnakArI bhI prakAza meM aaygii| kAvya kI dRSTi se khAsa mahatva nahI hai| samagna grantha parimANa bhI 30 hajAra granthAgrantha 832 akSarI anupama __ 'brahma jinadAsa' kA janma sakalakIrti rAsa ke anusAra kSetra kA hai jo itanI lambI Ayu ko dekhate hue adhika nahIM pATaNa meM huA thaa| kyoki bhaTTAraka sakalakotti ke kahA jA sktaa| ye choTe bhAI aura guru the| sakalakItti bhI acche sAhitya- brahma jinadAsa aura unake guru bhaTTAraka sakala' kotti 1. sakalakoti eva upalakIrti kA bhI yathA jJAtavivaraNa denA cAhiye thaa| makalakIti kA jaba janma saM0 1443 diyA huA hai to saM01437 yA 23 mAnya nahI ho sakatA / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinarAsa sambandhI vizeSajJAtavya aura bhuvanakIti vizeSa rUpa se jahA~ rahe aura unakI uralekha svargIya mohanalAla dalIcanda desAI ne apane bhadrAraka gaddI jisa sthAna para thI, usakA patA lagAnA 'jana gurjara kaviyo' ke bhAga 1 khaNDa 3 meM varSoM parva bahuta hI jarUrI thaa| kyoki vahIM unakI racanAoM kI kiyA hai| Azcarya hai DA. premacanda rAvakA ne aise prasiddha prAcInatama pratiyA~ va sarvAdhika racanAe~ milanI sabhava hai| grantha kA bhI upayoga nahIM kiyaa| brahma jinadAsa kI 4 para vahA~ para abhI taka khojahI nahIM kI gaI, anyathA bahuta- racanAo kA uralekha jaina gurjara kaviyoM bhAga 1 pRSTha 53 sI aura mahatva kI racanAe~ aura brahma jinadAsa ke jIvana me aura 5 aisI racanAo kA ura lekha jo bhAga 1 ke bAda sambandhI vizeSa jAnakArI milanI sabhava thii| brahA jinadAsa jJAta va prApta huyI unakA vivaraNa jaina gurjara kaviyo kI choTI racanAe~ to aura bhI bahuta-sI milanI cAhiye bhAga 3 ke pRSTha 476 me kiyA gayA hai| pahale bhAga meM kyoki kavi ne lambI Ayu paayii| aura unakA mukhya kAma vevala harivaMza rAsa evaM theNikarAsa Adiata chapA thA sAhitya-nirmANa kA hI pradhAna rUpa se rahA hai| bhaTTArako yazodhara rAsa, AdinAtha rAsa kA Adianta vivaraNa ke sAtha brahmacArI rahate aura vicarate rahe hai, unakI alaga bhAga 3 meM chapA hai| tIsare bhAga me hanumantarAsa, samarmAkata alaga se koI jimmevArI prAya nahIM rhtii| Ane-jAne rAsa aura sAmagvAso rAsa kI pratiyA~ to DA0 rAvakA vAle logo se milanA aura upadeza denA, dhArmika pravRttiyo ko anya bhaNDArI meM mila gaI, para karakaNTu rAsa eva dharma ke lie preraNA karanA ye sabhI kAma bhaTTAraka ravaya karate paccIsI kI jAnakArI unako nahIM mila skii| ata ina hai| tathA unake sAtha rahane vAle brahmacAriyo ko sAhitya dono racanAo kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai| racanA Adi ke lie kAphI samaya mila jAtA hai| mai karakaDa rAma (pUjA phala para) jayapura gayA taba mujhe jo brahma jina dAsa kI racanAoM kA Adi-~-vIra jiNesara praNamIne, marasatI svAmiNi devi, sagraha-guTakA dikhalAyA gayA thA, mere khyAla se usa eka zrIsakalakIrati gurU vAdimu, balI bhuvakIrati muni deva / / gaTake me hI kavi kI choTI-moTI 30-40 racanAe~ hogii| tahA parasAde niramalo, rAsa karu ati cg| isa dRSTi se rAvakA jI ne yadi adhika bhaNDAro kA pUjA phalaha vevaraNabu, mani dhari bhAva unaMga // 2 avalokana kiyA hotA to bahuta-sI aura bhI racanAe ata-acala ThAma deu niramalo, majane svAmI deva, milanI sabhava thii| mujhe tAjuba hotA hai ki nAgaura ke hadAsa chaDa tamha taNo, janami janami karu seva // 1 bhaTTArakIya bhaNDAra kA bhI unhone upayoga nahIM kiyA, zrI sakalakIrati guru praNamIne, muni bhuvanakIratI bhavatAra / jabaki vaha digambara zAstra bhaNDAro me sabase bar3A hai aura rAsakIyo me ruvaDo, bahma jinadAsa kahe sAra // 2 nAgora koI dUra bhI nahIM hai| isI taraha byAvara ke sarasvatI paThai guNaI je sAbhale, mana dhari avicala bhAu / bhavana ke grantha sagraha kA bhI upayoga kiyA nahI lgtaa| mana vAchita phala telahe, pAme sivapuri ThAu // 3 isalie unakI khoja me to adhUrI hI mAnatA hu, khaira / dhanada nAma govalIyo, eka kamala kari caga / jo bhI, mere jitanA bhI kara sake, acchA hI hai maine thoDI- pUjyA jiNavara muniglI, phala pAmyA uttaga // 4 sI khoja kI to mujhe aisI racanAo kI jAnakArI mila ye kathA rasa mAbhali. bhaviyaNa sayala sujANa / gaI, jinakA ullekha rAvakA jI ne apane zodha prabandha meM pUjo jiNavara maniralI, asaTa pagAri guNa bhAna // 5 nahI kiyA hai| sAdhAraNatayA 'brahma jinadAsa' kI racanAe~ eka kamala phalavistaryo, saraga mugati lagi caga / zvetAmbara bhaNDAro me adhika nahIM milatI, vizeSataH anudina je jina pUjIse, tehane phala uttaMga // 6 bIkAnera jaisalamera Adi pazcimI rAjasthAna ke zvetAmbara sAco dharama suhAvaNo, thor3o kIje mahanta / bhaNDAroM meM / para kavi kI racanAo kI bhASA gujarAtI vaDa bIja jimi rUvaDo, phala dIse ananta // 7 pradhAna hone se gujarAta ke zvetAmbara bhaNDArI me iti karakaMDa mahAmunIzvaranIkathA pUjAphalama mamApta ma.bha. to milatI hI haiM / aura una racanAo kI pratiyoM kA (zeSa pRSTha para) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma kA vana gamana : svayaMbhU aura tulasI 0 DA0 devendrakumAra jaina . rAma ke vana gamana kI bhUmikA tava zurU hotI hai, jaba dazaratha ne rAma aura lakSmaNa ko bulAkara kahA--tuma yadi buDhApe ke kAraNa dazaratha ke mana me rAjapATa rAma ko maupane mere veTe ho no chara siMhAsana ora dharatI bharata ko de do, kA vicAra AtA hai| svayabhU ke paumacariu me dazaratha ko hAlAki maiM jAnatA hU~ ki bhagta bhavya aura tyAgI hai| buDhApe kI anumati usa samaya hotI hai jaba pratihAra apane 'cariu' ke anumAra bharata isa samaya ayodhyA meM hI the| buDhApe kA varNana karatA haA, gadhodaka samaya para na pahacAne unheM yaha batAyA jAtA hai ki unhe rAjya kA pramukha banAyA kI apanI lAcArI kA ullekha karatA hai| -- gayA hai to ve Ape se bAhara ho uThate hai / vaha kaikeyI aura he deva mere dina cale gae, yauvana Dhala cakA hai| jaga, dazaratha ko bhalA burA kahate hai| bUDhe pitA dazaratha ne unhai pahale kI Ayu ko sapheda karatI huI calI A rahI hai. aura yaha Adeza diyA ki duniyA ke itihAsa meM tIna bAte amatI kI taraha mere sira se A lagI hai| gati naSTa ho likhI jA--bharata ko rAjya, rAma ko vanavAsa aura majhe cukI hai| haDiyo ke joDa bikhara gae hai kAna sunate nahI prvrjyaa| rAma bhI bhagata se yahI anurodha karate hai ! AMkheM dekhatI nhiiN| gira kApatA hai| maha meM vANI Akhira dono ke Age bharata ko jhakanA pddaa| gama taba usa laDakhaDAnI hai| dAna jA cuke hai / deha kI kIti phIkI par3a rAjapaTTa ko bA~dha kara lakSmaNa aura sItA devI ke sAtha vana gaI hai| rakta gala gayA hai| kevala camaDI bacI hai, maimA ke lie kUca kara ge| dazaratha zoka meM magna hai ki maine hI hUM jaime mega dUsarA janma ho| aba mere pairo meM pahale rAma ko vanavAsa kyA diyA ? kyA maine aigA kara prAkRtika jaisA pahADI nadI kA vega nahIM hai| maiM kaime gadhodaka mava matya kA hI pAlana kiyA hai| yaha prakRti apane prAkRta matya dUra phuNcaataa| para TikI huI hai| kyoki-'saccu mahatau savvaho paasiu|' "gaya diyahA jovvaNu lhami u deva, sabakI tulanA me satya mahAn hai| rAma paidala mA~ kauzalyA paDhamAusu jaTa dhavalati Aya / ke pAsa jAte hai| unheM isa taraha Ate dekha vaha hairAna hai, puNu amaDa iva sIsa valagga jAya // hatAza vaha kAraNa pRchatI hai, uttara milatA hai-maine bhagta gai nuTTiya viDiya sadhivadha / ko mAga rAjya marpita kara diyA ? vaha yaha nahIM batAteNa suNati phaNNa loyaNa viradha // kyoM aura kaise? jo saupa diyA usake kAraNo ko ginAne mipha kaMpai muhe pakkhalai vAya / me lAbha bhI kyA thA ? kauzalyA phUTa-phUTa kara rotI huI gaya data sarIra ho NaTTha chaay| kahatI haipaggiliu ruhira viu gavara camma // "hA hA kAI vunu pai hala hara, mahu etthu je huu Na Navara jamma / dasa raha vama dIva jaga suMdara / giriNai-pavAha Na vahati pAya, paDa viNu ko caprerAi, gadhovau pAvau kema rAya // " 22/2 pai viNu ko kiMdueNa ramerAi / / " suna kara dazaratha ko lagatA hai ki eka dina aisI hA rAma hA rAma (haladhara) tumane yaha kyA kiyA? hAlana merI bhI hogii| maiM rAma ko gajapATa dekara apanA dazaratha kula dIpaka aura vizvasuMdara tumhAre vinA kauna tapa sAdhUgA / aNNu tau kagama / rAma ko rAjya milane haya gaja para baiThegA, tumhAre binA kauna geda se khelegA? para kaikeyI jala uThatI hai vaha sIdhe apanI alakRta veSabhUSA rAma mAtA ko samajhAte hai.---- meM darabAra meM jAkara rAjA se kahatI hai--yaha vaha samaya hai dhIgyi hohi mAe ki rovahi, ki jaba Apa mere beTe ko rAjya kA anupAlaka bnaaeN| tuhi loyaNa appANu ma moyahi / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma kA vana gamana : svayaMbhU aura tulaso jiha ravikiraNa hi samiNa pahAvai, Na gayaghaTa-gindUra-bihamiya / / tiha mai hote bharahu Na bhAvai / mUra mama-ruhiTA li cacciya / teM kajje vaNavAse basakhau // " Nimiyarivva ANaMdu paNacciya / / "tAyaho taNau sajca pAlevau / gahyi rAja puNu gyaNi praaiy| dAhiNadese kareviNu thatti, jagu gilei Na sutna mahADaya // 23/8' tumhaha pAse ei somita // ' 23/6 sadhyA ho gaI vaha lAla divAI dI mAno miMdara se he mA dhIraja dhAraNa kage, kyo rotI ho? Akhe lAla, gajaghaTA ho, mAno sUrya ke mAma aura raktadhArA se pocho, apane ko zoka me mata ddaalo| jisa prakAra sarya kI alakRta ho| vaha nizAcarI kI taraha Anada se nAca uTI, kiraNoM ke mAmane candramA nahI camakatA, usI taraha mere sadhyA calI gaI, phira gatri A pahacI jame vaha sote hue rahate hue prajA ko bharata acchA nahIM lgtaa| isa kAraNa vizva ko nigana jAnA cAhatI hai| mai vanavAsa karanA cAhatA huuN| mai pitA ke satya kA pAlana rAma ayodhyA meM cala kara pAsa meM eka jina-mandira karU~gA, dakSiNa deza meM nivAsa kara ! lakSmaNa tumhAre pAma meM Thaharane hai / rAtri meM mithuna dvandva dekhate hue--rAma Age aaegaa| bahate hai| dUgare dina sabere java logo ko mAlUma hotA hai yaha kaha kara rAma samasta parijano me pUcha kara cana ki rAma vanavAga ke lie nara gAe he, to mainya aura va die / ugave jAne hI sItA devI rAjabhavana se niklii| pIche lagate / / taba taka rAma gabhIra nadI ke kinAre pahara kavi svayabhU kI kalpanAe hai -- jAte hai| menA ko vApasa karate hue ve-sItA devI ko "Na himavatahA gaga mahANa i / hAtha para baiThA kara nadI pAra kara jAte hai| Na chadaho Niggaya gAyattI / / rAma lakSmaNa aura mItA me sUnI ayodhyA nara-nAriyo Na saddaho NIsagyi vihnii| ko acchI nahIM lgtii| ayodhyA ke rAja-parivAra meM sabase NAi kitti sappurupa-vimukkI / adhika dukhI vyakti hai.-bharata (paumariu ke anusAra jAi rabha NiyaNANaho cukkii|" 23/6 bharata rAga ke vana gamana samaya ayodhyA meM hI the) apane bhavana se jAnakI isa taraha nikalI, jaise vanadhAma kI bAta suna kara vaha mUchina ho jAte hai ? hoza meM vAma himAlaya se gagA nikalI ho, jame chada se gAyatrI nikalI Ane para, vaha sabase pahale kogalyA ke pAsa jAte hai, aura ho. mAno zabda se vibhakti nikalI hA, jasa sajjana se mukta kahate hai ki gA tuma vyartha kyA rAnI hA, maiM rAma ko DhaDha usakI kIrti ho jaise apsarA rabhA apane sthAna se cUka kara lAtA hai| bharata ayodhyA se nikalatA hai kaI dinoM gaI ho! taka bhaTakane ke bAda, eka latAgRha me bhagata rAma ke darzana sItA mAtAo se pUcha kara rAma ke sAtha ho lii| rAma karate hai| bhagna uname lauTane kA arodha karatA hai isI ke vana gamana kI bAta suna kara lakSmaNa vidroha kara detA hai| bIca kaikeyI vahA~ A jAnI hai| bharata rAma se prastAva vaha rAma se kahatA hai ki maiM abhI bhagata ko pakaDatA hU~ karatA hai ki tuma me hI ayodhyA kA rAja karA jaise indra aura Apako asAmAnya rAjya detA huuN|" rAma use samajhAte saglona meM karatA hai| hai-aisA rAjya karane se kyA lAbha jisame pitA ke satya kaMkeyI ke mAmane rAma pUrI dRr3hatA se apanA kathana kA nAza hotA ho, maiM solaha varSa vanavAsa ke lie jaauuNgaa| daDarAte haidono ke savAda ke bIca sUrya DUbatA hai, aura sAjha AnI Na diNNu saccu tAe tibAra, hai ; kavi usake dRzya paTa para mAnavI anubhUtiyoM kI ta mai vi diNNu tumha samabAra / bhayAvahatA ke citra akita karatA hai eu vatraNu maNeppiNu suha samiddha, NAi sajha Aratta padosiya / sai hatthe bharaha paTu baddhatA / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, varSa 35, ki0 1 anekAntaM pitA ne jo satya tumhe tIna bAra diyA hai, vaha maiMne rAma calata ati bhayau viSAdU / sau bAra diyA-yaha kaha kara rAma ne kalyANamaya rAjapaTTa suni na jAi pura Arata naadu|| bharata ke bA~dha diyA / (hAlAMki isake pahale ve ayodhyA meM subhaMtra unhe choDane jAtA hai, rAma kA antima par3Ava yaha kara cuke the| rAma vahA~ se cala dete hai, bharata aura zRMgaverapura meM hai, vahAM unakI bheMTa niSAdarAja se hotI hai zatrughna dhavala muni ke pAsa jAkara yaha pratijJA karate hai ki jo unakA svAgata karatA hai| vaha sAre kAMDa ke lie rAma ke vanavAsa se lauTane para, ve unhe rAjya vApasa dekara kaikeyI ko doSI mAnatA hai| rAta bhara rAma ke guNoM kA sanyAsa grahaNa kara lege| isake bAda rAma kI vana yAtrA gAna karate hue saberA ho jAtA hai| zurU hotI hai ! kahata rAma guna bhA bhinumArA / ___ mAnasa me dazaratha ko buDhApe kI anubhUti, darpaNa meM jAge jagamaMgala sukhadArA // ayo064 kanapaTI ke Upara sapheda bAla dikhane se hotI hai| unheM zrRMgaverapura me janatA kI vApasI ke sAtha, rAma nAva lagatA hai ki saphedI ke bahAne bur3hApA kaha rahA hai se gagA pAra karate hai| citrakUTa me kola kirAta rAma kA "nRpa aba rAja rAma kahuM dehU / / svAgata karate hai| tulasI ke anusAra rAma vanagamana kA jIvana janama lAbha kina lehU // ayo0/2 vAstavika prArabha citrakUTa se samajhanA caahie| vasiSTha ke prastAva para paco kI mahamati se jaba rAma kaheu rAma bana gavanu suhAvA / ke rAjyAbhiSeka kI ghoSaNA hotI hai to devatAoM me haDakapa sunahu sumatra avadha jimi AvA // 2 // maca jAtA hai, ve sarasvatI ke mAdhyama se matharA kI buddhi niSAdarAja jaba apane ThikAne AtA hai to use akelA bhraSTa karate hai| utsava ke prasaga se usakA hRdaya jala dekha kara sumatra pachADa khAkara dharatI para gira par3atA hai| uThatA hairAma tilaka muna ura bhA dAha / ayo0/12 niSAdarAja ke samajhAne para sumaMtra jaba ayodhyA lauTatA hai matharA bharata kI anupasthiti kA lAbha uThAte hue, to use lagatA hai ki jaise mA bApa kI hatyA karake A rahA AkhirakAra kaikeyI ko vara mAgane ke lie rAjI kara letI hai| glAni kI tIvratA se usake muMha kA raga uDa cukA hai| hai| kopabhavana me pahuca dazaratha jaba, kaikeyI se krodha kA va kAraNa pUchate hai to vaha kahatI hai sunAte-sunAte usakA vacana ruka jAtA hai1. dehu eka vara bharatahi TIkA / asa kahi saciva, vacana rahi gyuu| hAni glAni soca basa bhayaU // ayo0 153 2. tApasa veSi viseSa udaasii| yaha dekha kara rAjA ke prANa pakherU ur3a jAte hai / caudaha barasa rAma vnvaasii|| bharata ko nanihAla se bulAyA jAtA hai| AzakAoM yaha suna kara dazaratha mUchina hai, rAjA ke rAta bhara aura apazakuno ke bIca, bharata ayodhyA meM praveza karate haiM taDapane kI usa para koI pratikriyA nahI hotii| sumaMtra vaha jo kucha nunate hai usakI pratikriyA hai Akroza, ghRNA kisI taraha rahasya kA patA lagA kara rAma ko jaba varga ke AtmaglAni aura pazcAttApa / kauzalyA unheM vanagamana kI bAre meM batAte hai to ve apane ko bar3abhAgI mAnate hai ki sArI pRSThabhUmi batAtI hai| rAjasabhA kI matraNA aura pitA kI AjJA mAnane kA avasara milA / jAne para parAmarza ke bAvajUda bharata citrakUTa jAkara rAma se milate dazaratha, rAma ko bAra-bAra gale lagAte hai| sabase pUcha kara hai| citrakUTa kI sabhA ke vivaraNa kA vizleSaNa svatatra jaba rAma vana gamana karate hai, to dazaratha aura kauzalyA ko viSaya hai| usakA niSkarSa yaha haisItA kI cintA sabase adhika hai| kula milA kara ayodhyA prabhu kari kRpA paoNvarI dInhI / meM pratikriyA yaha hai sAkata bharata sIsa dhari lInhI // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma kA kA vana gamana : svayaMbhU aura tulasI isa prakAra cariu aura mAnama meM yaha tathya samAna hai svIkAra karate hai ki bharata, jahA~ vara mAgane ke lie ki sArA bakheDA usa samaya khar3A huA jaba buDhApe ke kAraNa kaikeyI ko bhalA-burA kahate hai, vahI kauzalyA ke prati dAratha ne rAma ko yuvarAja banAne kI ghoSaNA kii| cariu sadbhAva vyakta karate hai| tathA rAma ko vApasa lAne ke meM kaikeyI sIdhe darabAra me jAkara vara mAgatI hai jaba ki lie jAte hai / 'cariu' me rAma ayodhyA se paidala jAte hai, 'mAnasa' me matharA ke ukasAne para vaha aimA karatI hai 'mAnama' meM ratha me baiTha kara, bAda meM ve umakA parityAga cariu me rAma ko yuvarAja banAe jAne kI ghoSaNA ke karate hai| svayabhU kaikeyI ke prastAva se utpanna vipAda aura samaya bharata ayodhyA meM the, jabaki 'mAnasa' ke anusAra Akroza kI chAyA eva sadhyA kI prAkRtika pRSThabhUmi para nanihAla me| donoM kavi svIkAra karate hai ki 'prAkRtika akina karate hai / jabaki nulanI mAnavI bhAvanAoM ke utArasatya' kI rakSA ke lie, rAma ne maharSa vana jAnA svIkAra caDhAva meM bharata kI AjIvana anAsaga vRtti, tyAga aura kiyaa| prAkRtika satya se yahA~ abhiprAya vacana matya yA udAttatA ko lekara / dono kavi ekamata hai, bhale hI usake maryAdA satya se hai| "cariu' me dazaratha, rAma vana gamana manovaijJAnika yA dArzanika kAraNa alaga-alaga ho / ke bAda jaina-dIkSA grahaNa karate hai jabaki 'mAnasa' meM sumana zAti nivAga, 114 upAnagara, ke lauTane ke bAda dazaratha kI mRtyu ho jAtI hai| dono kavi indaura-452006 00 (Tha 5 kA zeSAza) (1) dharma paccIsI kaDI 27 lipi meM 500 praniyA prakAzita kI gaI ora lAgata mUlya dohA --bhavi-kamala-ravi siddha jina, dharma dhuradhara dhIra / 1 rupaye cAra AnA rakhA gayA thA----brahma jinadAsa kA __ namana satiMda / jagatamaharaNa namo vividha gumbIra // ? janma savata Adi kucha bhI vivaraNa nahIM miltaa| unake copAI-mithyA viSaya meM rata jIva, tAtai jaga meM bhatra sadIva, bar3e bhrAtA aura guru sakanakIti ne savata 1481 me vividha prakAra gahai parajAya, zrI jina dharmanI neka suhAya / 2 mUlAcAra pradIpa kI ravanA bhAI ke anugraha se kii| kevala dohA-budha kumuda sazi sukhakaraNa, bhava dukha sAgara jAna / imI AdhAra me DA0 rAvakA ne brahma jinadAsa kA janma kahai brahma jinadAsa yaha, grantha dharma kI khAna / savata 1450 ke lagabhaga kA mAnA hai| para merI rAya meM dhAga | taje vAcaM suna, mana me kara uchAha, 1890 ke karIba honA cAhiye / brahma jinadAsa kI do hI te pAve sukha sAsate, manavAchina phala lAhi / racanAoM meM savata milatA hai| sa. 1508 aura 1520 / chapanitakRta tatvasAra bhApA sAthenI prata (pakSa) pakti ume dekhate hara rAbakA ne harivaza purANa ke racanA ke samaya 11 na0 35-3 AtmAnanda sabhA, bhAvanagara / unakI Ayu 70 varSa kI mAnI hai, para merI rAya me usa (jaina gurjara kaviyo bhAga 3 ke pRSTha 476) samaya 60 varSa me adhika kI Ayu nahI honI cAhiye / brahma jinadAsa ke 2 rAsa aba se 53 varSa pahale chapa rAMvakA jI ne brahma jinadAsa kI prAkRta saskRta racanAo bhI cuke haiN| para unakI jAnakArI DA. rAvakA ko nahI ke kevala nAma hI de diye haiM, yaha maiM zodha prabandha kI baDI milI lgtii| mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA, sUrata ne kamI mAnatA huuN| una racanAo kA vivaraNa bhI denA vigambara jaina gujarAtI sAhityodvAraka phaNDa ke grantha na 2-3 cAhie thA tabhI kavi kA vyaktitva evaM kRtitva kA likhA meM brahma jinadAsa racita (1) zrIpAla mahAmunirAsa aura jAnA pUrA mAnA jaaygaa| kRtitva meM unakA samAveza (2) karma vipAka rAsa, vIra savata 2453 me gujarAtI hai hii| -nAhaToM kI gavAr3a, bIkAnera hA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bhUgola : kucha vizeSatAyeM DaoN. ramezacanda jaina jaino ke anusAra vizva nitya hai, isakA koI utpatti 3. upala (caTTAnA aura kaccI dhAtuo ke aneka prakAra Adi aura anta nahI hai| yaha vizva do bhAgo me vibhAjita 4. caTTAne 5, namaka athavA namakIlI caTTAna 6. bajara bhami hai-lokAkAza aura alokAkAza / lokAkAza meM sabhI 7-13 lauha tathA kaccI dhAtue~ 14. hIrA 15, 16, dravya hai| AlokAkAza me kevala AkAza hai| jano ne gati 17. dUsarI caTTAnI nimitiyA~ 18. suramA 16. mage ke aura sthiti ke niyAmaka dharma aura adharma do dravya alaga samAna 20. abhraka 21-22 abhraka kI reta 23 gomedaka se mAne hai| jinhe anya kisI darzana ne nahIM mAnA hai| (kImatI patthara kA eka prakAra) 24 rucaka (eka kImatI AlokAkAza pUrI taraha kisI vastu ke dvArA apravezya hai, patthara) 25 aka 26 billaura ke samAna svaccha caTTAne cAhe vastu AtmA ho yA pudgala (Matter) / pRthvI maNDala 27 lAla tahadAra caTTAna kI parata 26-40 ratna, grenAiTa madhya ke adhobhAga meM hai| nIce naraka hai| Upara svarga hai| tathA parivartanIya caTTAne eva talachaTa sambandhI khanija dravya / sArA sasAra ghanodadhivAtavalaya, ghanavAtavalaya aura jIvAjIvAbhigamopAGga me miTTI ke vijJAna sambandhI tanuvAtavalaya nAmaka vAyu kI motI parta ke sahAre kucha sUcanA hai| isame miTTiyo ke 6 bheda batalAe gae haisthita hai| jaina vicArako ne vizva ke vistAra kA 1. acchI upajAU miTTI 2. zuddha miTTI jo parvatIya pradeNI mApa bhI diyA hai| yaha zvetAmbara paramparA ke anusAra me pAI jAtI hai| 3. mana.zila (kucha caTTAnI miTrI) 236 rAjU ghanAkAra tathA digambaroM ke anusAra 347 rAja 4. retIlI 5. kakarIlI 6. gola patthara athavA pattharo kI ghanAkAra hai| pRthvI atigola (gedAkAra) hai| sUryaprajJapti pracuratA se yukt| malayagiri TIkA me uparyukta miTriyo me meM kahA gayA hai ki jaba dina kA samaya 18 muharta hotA hai se pratyeka kI Ayu batalAI gaI hai| prathama miTTI eka hajAra to pRthvI ke prakAzita hone kA kSetra 72 hajAra yojana varSa taka rahatI hai, dUsarI miTTI 12 hajAra varSa, tIsarI hotA hai| jaba dina kA samaya 12 muharta hotA hai to 14 hajAra varSa, cauthI 16 hajAra varSa, pA~cavI 15 hajAra prakAzita pRthvI kA kSetra 48 hajAra yojana hotA hai| varSa, chaThI 22 hajAra varSa / aneka jaina kRtiyo me isa tathya kA nirdeza kiyA gayA hai sUryaprajJapti (400 I0 pU0) me sUrya kI kiraNo ke ki hamArI duniyA meM do candramA tathA do sUrya hai| sUrya- sAmane kisI vastu ke rakhane kI kriyA (Incolation), prajJapti meM grahaNa ke do siddhAnto kA vivecana kiyA gayA kiraNa phekanA (Radiation) sUrya ke prakAza kA pratibimbana hai| isase spaSTa hai ki isa kRti kA lekhaka candramA aura (Riflection), UrjA (Energy) tathA pRthvI eva vibhinna sUrya kI parachAI dikhalAI paDane ke sahI siddhAnta se dharAtalo kA garbha honA ityAdi viSayo para vistAra se paricita thA aura manuSyo kA eka varga aisA thA, jisane isa vivecana hai| yaha varNana yathArtha meM prazasA yogya hai, kyoMki siddhAnta ko svIkAra kiyA thaa| isa pustaka me itane vistAra se aura spaSTa rUpa se viSayoM ___ Ayai sAma athavA zyAma (250 B. C.) bhUmi pradeza kA sahI vivecana itane prArambhika samaya me kiyA gayA hai, kA vibhAjana 40 rUpo meM karate hai--(1) kaeNkarIlI bhUmi jo ki Adhunika yuga ke adhyayana kA viSaya hai| cauthe choTe-choTe patthara ke Tukar3oM se bharapUra bhUmi) 2. retIlI prAbhRta sUtra 25 meM kisI vastu ko zuddha karane ke lie sUrya 1. AdhAragrantha-Development of Geographic knowledge in India (pro0 mAyAprasAda tripAThI) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina bhUgola : kucha vizeSatAyeM kI kiraNoM ko sAmane rakhane kI zRMkhalA prastuta hai| sUrya havA) 2. udIcIna (uttarI) 3. dakSiNavAta 4. uttara ke tApakSetra kA bhI isame vivecana hai aura isa sandarbha me paurastya (sAmane se uttara kI ora calane vAlI havA) aneka A~kaDe die gae haiN| prAbhRta 5 sUtra 26 kA nAma 5. savAtsuka 6. dakSiNapUrvatuMgara (Southerly Strong lezyA pratihita hai| isameM sUrya ke prakAza ke phailane kA Wind) 7. aparadakSiNabIjApa (dakSiNa pazcima se calane varNana hai| vizeSa rUpa se sUrya kI kiraNoM ke sAmane kisI vAlI) 8. aparavIjApa (Westerlies) 6. aparottaragarjana vastu ke rakhane kI kriyA, kiraNa phekanA tathA pratibimbana (uttarapazcimI cakravAta) 10. uttamasavAtsuka (ajJAta) ke viSaya kA vistRta varNana hai| isame sUrya kI rozanI ke 11. dakSiNa savAtsuka 12. pUrvatugara 13-14. dakSiNa tayA pratibimbana ke 20 vAdo kA jikra hai| prAbhUta 6 sUtra pazcimI vIjApa 15. pazcima garjabha (pazcimI AMdhI) 27 meM garmI kI dazA yA sUrya ke prakAza kA anveSaNa hai| 16. uttarI garjabha (uttarI A~dhI) / anantara yahI cakravAtoM sabase pahale isameM isake viSaya me 25 siddhAnta die hai| kA nirdeza kAlikAvAta ke rUpa meM hai| isa zabdAvalI ne pahale siddhAnta me varNana hai ki pratyeka kSaNa mUrya kI rozanI ava bhaugolikoM ko aura nAviko ko prabhAvita kiyA prApta kI jA rahI hai aura dUsare kSaNa yaha avazya ho rahI aura unhoMne tatparatA se ina aneka bhAratIya pAribhASika hai| saura varSa kI samApti ke samaya jaba ki sUrya sabase zabdo ko apanI bhASA me grahaNa kara liyaa| jIva vicAra? lambe dina Antarika ghere meM rahatA hai, isakI adhikAdhika udbhrAmaka vAta (sUkhe per3o se bahane vAlI havAyeM) UrjA 20 kI avadhi ke lie AtI hai| isake bAda sUrya 2. utkalikA vAta 3. bhUmaNDalIkAvAta 4. mukhAvAta parivartana prArambha karatA hai| dUsare siddhAnta ke anumAra 5. zuddha vAta tathA 6. guJjavAta kA nAma nirdeza hai| pRthvI dharAtala para pudgala sUrya kI kiraNo ke paDane se prajJApanA me himapAta tathA zilAvRSTi sahita A~dhI UrjA pAtA hai / anantara dUsare pudgala unake savAhana dvArA kA nirdeza hai| jambUdvIpaprajJapti meM bAdaloM ke do vargIkaraNa garma hote haiN| tRtIya siddhAnta ke anumAra kucha vastuye sUrya hai| prathama sAta prakAra ke bAdalo ke nAma die gae haiMkI kiraNo ke pahane me garma hotI hai aura kucha nahIM hotii| 1. aramamegha 2. virasamegha 3. kSAramegha 4. khAtramegha prajJApanA tathA Avazyaka cUNi meM aneka prakAra kI 5. agnimegha 6. vidyunmegha 7. viSamegha (ashnimegh)| havAo kA mahattvapUrNa adhyayana hai| havAo ke vargIkaraNa dUmarI bAra 1. sakSIramegha 2. ghRtamegha 3. saghRtamegha 4. sambandha me jaina pUre bhAratIya bhUgola vijJAna me advitIya amRtamegha 5. ramamegha 6. puSkaramegha tathA 7. savartaka megha hai| prajJApanA me 16 prakAra kI havAo kA varNana hai- ke nAma hai| 1-4. cAro dizAoM kI havAyeM 5-6 utaratI aura caDhatI trilokasAra me kahA gayA hai ki kAlamegha sAta prakAra garma havAyeM 7. kSitija ke samAnAntara havAye 8. jo vibhinna ke hote hai| iname se pratyeka sAta dina varSA lAtA hai| dizAo se bahatI hai| 6. vAtodbhrama (aniyamita havAye) sapheda megha 12 prakAra ke hote hai, inheM droNa kahate hai| 10. sAgara ke anurUpa havAye 11. vAtamaNDalI 12. iname se pratyeka sAta dina ke lie varSA lAtA hai| isa utkalikAvAta (mizrita havAyeM) 13 maNDalIkAvAta (tejI prakAra varSA kA kAla 133 dina kA hotA hai| jIvAjIvase cakkara khAne vAlI havAyeM) 14. gujAvAta (bharabharAhaTa bhigama kI TIkA me tuSAra, barpha tathA zilAvRSTi sahita kA zabda karane vAlI havAye 15. jhajhAvAta hiMsaka havAyeM oNdhI aura kuhare kA kathana hai| jo ki varpha girane meM sahAyaka hotI hai / 16. saMvartaka vAta isa bAta kA nirNaya karane kA bahuta sunizcita AdhAra (kisI vizeSa kSetra kI havA jo ki sUkhe vanaspatiyo me bhara hai ki jano ke manuSya zarIra racanAzAstra tathA caritra jAtI hai 17. ghanavAta (baladAyaka havA) 18. tanuvAta zAstra viSayaka vicAra bar3e buddhimattApUrNa the aura ina 16. zuddhavAta (Gentil Wind) Avazyaka cUNi me 16 zAkhAo viSayaka unakI jAnakArI kisI se kama nahIM prakAra kI havAoM kI sUcI hai---1. prAcIna vAta (pUrvI thii| prajJApanA kemanuSyaprajJA sUtra 36 adhyAya 1 meM manuSya, Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 35, ki01 bhanekAnta strI tathA mlecchoM ke viSaya meM vibhinna manuSya zarIra racanA kAla meM bhArata deza kI paimAiza sunizcita rUpa meM kI zAstra viSayaka sUcanAyeM haiN| isameM mlecchoM kA 5 prakAra gaI thii| vizva athavA bhArata ke nakaze ko banAne kI kalA kA kA vargIkaraNa hai--(1) zaka (2) yavana (3) cilAta / pramANa bhadrabAhu ke vRhat kalpasUtra (400 I0 pra0) (4) zabara tathA (5) brbr| jIvAjIvAbhigama ke sUtra isame kahA gayA hai-- 105 se 106 meM manuSyo ke vibhAjana kA prayatna kiyaa| tarugirinadI samuddo bhavaNAvallIlayAviNAya / gayA hai| yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki yaha kitanA niddIsacittakamma punna kalasa sotthiyAI ya / / vaijJAnika hai| isameM do mukhya vargoM kI jAnakArI hai| ye tattvArthamUtra me jambUdvIpa kA nakazA batalAyA gayA do varga aneka upavoM meM vibhAjita hai| be hai-a hai| sUtra kI TIkA se jJAta hotA hai ki prAcInakAla ke (1) sammUcchima manuSya (2) garbhavyutkrAntika / ba manuSya 'skela' ke vicAra se paricita the aura eka choTe me (1) karmabhUmaka aura anta:paka / antIpaka ke 28 bheda / 'skela ke AdhAra lambe pariNAma kI vastu kI racanA kara hai / jaise--ekoraka, gUDhadanta tathA zuddhadanta ityaadi| sakate the----- tattvArthamUtra kI akala devakRta TIkA meM aneka prakAra "madhyeyapramANAvagamArtha jambUdvIpatulyAya viSkammA ke manuSyoM aura unake vyavamAya kA varNana hai| yojanasahasrAvagAha budhyAkuzUlAzcatvAra kartavyA.-zalAkA ___agavijjA (cauthI zatAbdI I.) meM manuSya zarIra / pratizalAkA mahAzalAkAkhyAstrayo vyavasthitA caturtho'nana racanA zAstra viSayaka kucha nathya nihita hai| isake 24ve vsthin|" adhyAya meM manuSyo kA Arya aura mleccho ke rUpa meM vahankSetra samAsa ke varNana me yaha prakaTa hai ki yaha grantha vibhAjana hai| brAhmaNa, kSatriya, vaizya nathA zUdro kA raga aneka prakAra ke vizva ke citro me paricita hai| tiloya. isameM sapheda, lAla, pIlA tathA kAnA varNita hai| jIva paNNatti me AkAza kA eka Digrama ic nakzA diyA vicAra me aneka prakAra kI jAtiyoM varNita hai / jaise- gayA hai| mAdhavacandra vidya (1225 I.) ne eka zabda asura, nAga, pizAca, rAkSasa tathA kinnara / nApa kA sabase saMdRSTi kA prayoga kiyA jisakA zAyada artha 'bhaugolika pahale nirdeza sambhavata tattvArthAdhigama mUtra meM pAyA jAtA DAigrAma' yA udAharaNa thaa| hai| isame sUtra vizeSa kI TIkA meM akalaGkadeva kahate prajJApanA kI TIkA me haribhadrasUri (705-767 I0) hai-ATha madhya kA eka utsedhAgula hotA hai| 500 ne 12 prakAra kI vanaspati kA varNana kiyA hai.---1. vakSa utsedhAgula kA eka pramANAGagula hotA hai| yaha avasarpiNI 2 guccha 3. gulma 4. latA 5. vallI 6. parvaga (ganne jaisI) ke prathama cakravartI samrATa kA AtmAGgula hai| usa samaya 7. tRNa 8. valaya 6. harita 10. auSadhi 11. jalavha grAma, kasabe ityAdi isI parimANa se mApe jAte the| dUsare 12. kuhaNA (bhUmi ke andara ugane vaalii| kAlo me bhinna-bhinna AtmAiguloM kA prayoga kiyA gyaa| jambUdvIpa prajJapti aura tiloyapaNNati meM vibhinna pramANADagula mahAdvIpa, dvIpa, samudra, vedikAyeM, parvata vimAna, prakAra ke vyavasthita nagaroM kA varNana hai| jese-nandyAvarta, tathA narakapaTalo kI mApa ke lie prayukta kiyA gyaa| isa varddhamAna, svastika, kheTa, karbaTa, paTTana ityAdi / agavijjA prakAra yaha dekhA jA sakatA hai ki jaina pratyeka prakAra kI ke 26veM adhyAya meM 64 prakAra ke nagaroM kA varNana haibhaugolika vastu kI mApa se paricita the| yahA~ taka samudro rAjadhAnI, zAkhAnagara, parvatanagara, ArAmabahula, paviTanagara, kA bhI parimANa batalAyA gayA hai| samudra ke kinAre ke vistIrNanagara / jaino me janapada parIkSA kI paramparA thii| pradeza tathA jalaprAya pradezo kA bhI mApa hotA thaa| jisane Field Work (phIlDavarka) tathA kSetrIya bhUgola ke tiloyapaNNatti (500 I0) me mApa kI vahI vikasita vikAsa meM adhika kArya kiyA hai| dazA hai jo ki tattvArthAdhigama sUtra kI hai| dvIpa, samudra, sAtavI zatAbdI kI eka kRti bahata-kSetra samAsa se vedI, nadI, jhIleM, tAlAba, vizva tathA bharata kSetra yaha prakaTa hai ki samudra vidyA para likhane me jainoM kA pramANAGgula ke mApa se nApe gae haiN| tiloyapaNNatti ke (zeSa pRSTha 15 para) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM nikSepa paddhati prazoka kumAra jaina ema0 e0 zAstrI (zodha chAtra) prAcInakAla meM hI jaina paramparA meM padArtha ke varNana kI ne nikSepa ke 4 bheda batalAye hai ki sAtoM tatvArtha nAma, eka vizeSa paddhati rahI hai| janadarzana ke anusAra vastu sthApanA, dravya, bhAva nikSepa ke dvArA vyavahAra me Ate haiM ananta dharmAtmaka hai uma ananta dharmAtmaka padArtha ko vyava- isIlie pratyeka tatvArtha cAra prakAra kA hotA hai jaise nAmahAra meM lAne ke lie kiye jAne vAle prayatno me nikSepa kA / jIva, sthApanA-jIva, dravya-jIva, bhAva-jIva / dravya aneka bhI sthAna hai| jagata me vyavahAra tIna prakAra se calate hai svabhAva vAlA hotA hai uname se jima svabhAva ke dvArA vaha kacha vyavahAra jJAnAzrayI arthAt jJAna para Adhita hote hai dhyeya yA jJeya, dhyAna yA jJAna kA viSaya hotA hai usake lie kucha zabdAzrayI arthAt zabdo ke Upara Azrita hote hai aura eka bhI dravya ke 4 bheda kiye jAte hai nikSepa ke 4 bheda haiM cha arthAzrayI hote hai| ananta dharmAtmaka varatu ko savyava- nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / " mUlAcAra meM" sAmAyika hAra ke lie ukta tIno prakAra ke vyavahArI me bATanA ke tathA triloka prajJapti me maGgala ke nAma, sthApanA, dravya, nikSepa hai| nikSepa ke bAre meM aneka dArzaniko ne vibhinna kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se chaha nikSepa kiye hai|" vicAra prastuta kiye hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva se Avazyaka niryakti meM ina chaha nikSepo me bacana ko aura jIvAdi padArtho kA nyAsa karanA caahie|' sazaya, viparyaya joDakara sAta prakAra ke nikSepa batAye hai / yadyapi nikSepoM aura anadhyavasAya me avasthita vastu ko uname nikAlakara ke sabhAvya bheda aneka ho sakate hai aura kucha granthakAro ne jo nizcaya me kSepaNa karatA hai use nikSepa kahate hai' athavA kiye bhI hai parantu kama se kama nAma, sthApanA, dravya aura bAharI padArtha ke vikalpa ko nikSepa kahate hai / aprastuta kA bhAva ina cAra nikSepoM ko mAnane meM sarvasammati hai| nirAkaraNa karake prastuta artha ko prarUpaNa karane vAlA akaladeva ne nikSa po kA vivecana karate hae likhA hai ki nikSepa hotA hai|' aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA nikSepa padArtho ke vizleSaNa ke upAyabhUta hai unhe nayo dvArA prarUpaNa karane vAlA nikSepa hai|' zru ta pramANa aura usake ThIka-ThIka samajhakara arthAtmaka jJAnAtmaka aura zabdAtmaka bheda nayo ke dvArA jAne gaye dravya aura paryAyo kA saGkara bhedo kI racanA karanI caahie|" vyatikara rahita kathana karane ko nikSepa kahate hai| pramANa nAma kSetra nikSepa-jIva-ajIva aura ubhayarUpa kAraNo aura naya ke viSaya me yathAyogya nAmAdi rUpa se padArtha kI apekSA se rahita hokara apane Apa meM pravRta huA kSetra nikSepaNa karanA nikSepa hai| yukti ke dvArA saMyukta mArga meM yaha zabda nAma kSetra nikSepa hai / vaha nAma nikSepa vacana kArya ke vaza se nAma, sthApanA, dravya aura bhAva me padArtha aura vAcya ke nitya adhyavasAya arthAt vAcya-vAcaka saMbaMdha kI sthApanA ko Agama me nikSepa kahA hai| naya to goNa ke sArvakAlika nizcaya ke binA nahIM hotA hai isalie aura mukhya kI apekSA rakhatA hai isIlie vaha vivakSA sahita athavA tadabhavasAmAnya nibandhanaka ora sAdRzya sAmAnya hai| naya sadA apane (vivakSita) pakSa kA svAmI hai arthAt nimitaka hotA hai isalie athavA vAcya-vAcaka rUpa do vaha vivakSita pakSa para ArUr3ha rahatA hai aura dUsare pratipakSa zaktiyoM vAlA eka zabda paryAyAthika naya meM asaMbhava hai isanaya kI bhI apekSA rakhatA hai, nikSepa meM yaha bAta nahIM, yahA lie dravyAthika naya kA viSaya hai|" kisI anya nimitta para to gauNa padArtha me mukhya kA AkSepa kiyA jAtA hai isa- kI apekSA na kara kisI dravya kI jo saMjJA rakhI jAtI hai lie nikSepa kevala upacarita hai naya to jJAna vikalpa rUpa hai vaha nAmanikSepa hai|" saMjJA ke anusAra guNarahita vastu meM aura nikSepa usakA viSaya bhUta padArtha hai / " amRtacanda sUri vyavahAra ke lie apanI icchA se kI gaI saMjJA ko nAma Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 barSa 35, ki.1 anekAnta kahate haiN|" isI bAta ko paJvAdhyAyIkAra ne likhA hai| kSetra viSayaka zAstra kA jJAtA kintu vartamAna meM usake upamohanIya jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA yoga se rahita jIva Agama dravyakSetra nikSepa hai|"no Agama ghAta karane se arihanta nAma hai ina guNoM ke binA kisI kA dravya tIna prakAra kA hai jJAyaka zarIra, bhAvi aura tadravyaarihanta yA arhanta nAma rakhanA nAma nikSepa kA udAharaNa tirikta / jo jJAtA kA zarIra hai vaha jJAyaka zarIra khhai|" pustaka, patra, citra Adi me likhA gayA lipyAtmaka lAtA hai vaha trikAla gocara grahaNa kiyA jAtA hai arthAta nAma bhI nAma nikSepa hai|" usake bhUta-bhaviSyat aura vartamAna ye tIna bheda hai| tad ___ sthApanA kSetra nikSepa-buddhi ke dvArA icchita kSetra vyatirikta noAgamadravya ke do bheda haiM eka karma aura dUsarA ke sAtha ekatva ko prApta hue arthAt jinameM buddhi ke dvArA nokarma / Agama dravya me AtmA kA grahaNa kiyA gayA hai, icchita kSetra kI sthApanA kI gaI hai aise sadbhAva aura no Agamadravya me usake parikara, zarIra, karmavargaNA Adi asadbhAva svarUpa kASTha, danta aura zilA Adi sthApanA kA gRhaNa hai / " kSetra nikSepa hai|" amRtacanda mUri ne likhA hai ki paramA bhAva kSetra nikSepa-tatkAlavartI paryAya ke anusAra hI tathA kASTha Adi ke sambandha meM (yaha vaha hai) isa vastu ko sambodhita karanA yA mAnanA bhAva nikSepa hai isake prakAra anya vastu meM jo kisI anya vastu kI bhI do bheda hai Agama bhAva nikSepa aura no AgamabhAvavyavasthA kI jAtI hai vaha sthApanA nikSepa kahalAtA nikSepa / jaise arhat zAstra kA jJAyaka jisa samaya usa jJAna hai|" sthApanA ke do bheda haiM sAkAra aura niraakaar| me apanA upayoga lagA rahA hai usI samaya arhata hai yaha kRtrima yA akRtrima bimbo me arhanta parameSThI kI sthApanA AgamabhAvanikSepa hai jisa samaya usame ahaMta ke samasta guNa sAkAra sthApanA hai aura kSAyika guNoM meM arhanta kI sthA- prakaTa ho gaye hai usa samaya usa use ahaMta kahanA tathA una panA ko nirAkAra sthApanA kahate hai|" guNo se yukta hokara dhyAna karane vAle ko kevala jJAnI dravya kSetra nikSepa-jo guNo ke dvArA prApta huA thA kahanA no AgamabhAvanikSepa hai| kSetra viSayaka prAbhata ke yA gaNoM ko prApta huA thA athavA jo guNoM ke dvArA prApta jJAtA aura vartamAnakAla me upayukta jIva ko AgamabhAva kiyA jAyegA yA gaNo ko prApta hogA use dravya kahate kSetranikSepa kahate hai jo Agama meM arthAt kSetraviSayaka haiN| kisI dravya ko Age hone vAlI paryAya kI apekSA zAstra ke upayoga ke binA anya padArtha me upayukta ho usa vartamAna me grahaNa karanA dravyanikSepa hai aisA jinendra deva kahate jIva ko athavA audayika Adi pAca prakAra ke bhAvo ko haiN|"pnycaadhyaayiikaar ne kahA hai ki RjusUtranaya kI apekSA no AgamabhAvakSe tranikSepa kahate haiN|" nahI rakhane vAlA kintu bhAvinaigama Adi nayo kI apekSA jo nikSepa naya aura pramANa ko jAnakara tatva kI rakhane vAlA vyanikSepa hai|" AgamadravyakSetra aura noAgama- bhAvanA karate haiM ve vAstavika tatva ke mArga meM salagna hokara dravyakSetra ke bheda se dravya kSetra do prakAra kA hai usame se vAstavika tatva ko prApta karate haiN|" saMdarbha sUcI 1. tatvArtha sUtra 1-5 / 5. nyAyakumudacandra kA0 73-76 vivRti pR0 766 / 2. saMzaye viparyaye anadhyavasAye vA sthita temyo'yasArya 6. pramANanayayonikSepaNa AropaNa nikSepaH // AlApa nizcaye kSipatIti nikSepaH / paddhati-devasenAcArya anuH na. ratanacandra mukhtAra pR. 182 -SaTakhaNDAgama khaNDa 1 bhAga 3, 4, 5 pustaka 4 7. juttIsujuttamagge ja caubheeNa hoi khaluNavaNaM / saM0 hIrAlAla jaina pRSTha 2 / / -kajjasadi NAmAdisu taM NikkhevaM have samae // dravya 3. aprastutArthApAkaraNAt prastutArtha vyAkaraNAcca nikSepa. svabhAva prakAzaka nayacakra gAthA 270 / phalavAn / / laghIyastraya svo0 vi0 pR0 26 / 8. paJcAdhyAyI 1-740 / 4. sa kimarthaH aprakRta nirAkaraNAya ca / sarvArtha siddhi 1-5 6. tatvArthasAra amRtacandra sUri-saM050 pannAlAla sAhityA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM nikSepa paddhati cArya zloka 6 pR0 4 / 21. SaTakhaNDAgama pustaka 4 khaNDa 1 bhAga 3, 4, 5 sa0 10. dravyasvabhAva prakAzaka nayacakra-mAilladhavala gAthA 271-272 pR0 136, sa0 pa0 kailAzacandra shaastrii| 22. so'yamityakSakANNAde. sambandhenAnyavastuni / yadayava 11. SaDAvazyakAdhikAra gAthA 17 / sthApanAmAtra sthApanA sAmidhIyeto tatvArthasAra zloka 12. gAthA 1/18 / 13. gAthA 126 / 14. nayAnugatanikSe pairupaayrbhedvedne| viracayyArthavAka- ra 23. sAyAra iyaraThavaNA kittima iyarA hu bijA pddhmaa| pratyayAtmabhedAn zrutApitman / iyarA khAiya bhaNiyA ThavaNA arihoya NAyanbo / / u0 svabhAvapra zikanayacakra sa0 pa0 kalAzacanda zAstrI laghIyastrama, sva vR0 zloka 78 / pR0 137 / 15. SaTkhaNDAgama pustaka 4 khaNDa 1 bhAga 3, 4, 5 sa0 / hIrAlAla jaina pR0 3 / 24. guNaguNAnvA drata gata guNaMdrogyate guNAndroThayatIti vA 16. nimittAntarAnapekSa sajJAkarma nAma / / ta0 rA0 vA0 / / dravyam ||mvaarthmiddhi 1-5 / / sa0 pro0 mahendrakumAra 1/5 pRSTha 28 / 25. tatvArthamAra zloka 12 / 26 paJcAdhyAyI 1-743 / 17. atadguNe vastunisavyavahArArtha purupAkAganniyujyamAna 27 paTakhaNDAgama pustaka 6 khaNDa 1 pRSTha 5 / sajJAkarma nAma-sarvArthasiddhi-pUjyapAda sa0 pa0 phuulcd| 28 tatvArthavAtikAlakAra-anu pa0 gajAdharalAla jI tathA si0 zA0 pR0 17 / 10 makkhanalAlajI pR0 126-127 / 18. paJcAdhyAyI-1-742 / 26 mamaNasuna gAthA 783-788 pR0 238 / 16. moharaja atarAe haNaNaguNAdo ya NAma arihtii| 30. paTkhaNDAgama pustaka 8 khaNDa va bhAga 3, 4, 5 / ariho pUjAe vA sesA NArma have aNNa // dra0 svabhAva 31. dravyasvabhAva pakAzakanayacatra sapAdaka pa0 kailAzacanda prakAzaka nayacaka gAthA 273 / zAstrI gAthA 282 / 20. jainatarka bhASA pR0 25 / --jaina haipI skUla naI dillI (pRSTha 12 ka zepAza) dRSTikoNa vaijJAnika thaa| yaha bAta upayukta grantha ke kA kahanA hai ki samudra vAyu dvArA pravRtta hotA hai aura lavaNAdhyadhikAra tathA kAlodadhyadhikAra se prakaTa hai| dizAo meM baDhatA huA 4000 dhanuSa U~cAI taka bar3hatA hai| pahale adhikAra me lavaNa samudra kA mApa, isakI gaharAiyA~, jIvAjIvAbhigama me kahA gayA hai ki jvArabhATe kA jvArabhATIya kriyAye, vibhinna dvIpo kI gaharAI tathA kAraNa mahApaTala kI majabUta havAye (udAravAta) hotI hai| jalastara kA varNana hai| dUsare me kAlodadhi kA mApa, isake Avazyaka sUtra se jJAta hotA hai ki bhAratIya nauvidyA tathA jala kI prakRti tathA dUsare pahaluo kA varNana hai| vANijya me bahuta baDe the / unakA yaha kAla 600 I0 pU0 tattvArthavArtika me akalaGkadeva ne ATha mahattvapUrNa thA / yahA~ samudrI kaptAna ke lie 'NijjAmaka' zabda kA samudroM ke nAma die hai-~-1. lavaNoda 2. kAloda 3. prayoga kiyA gayA hai / samarAicca kahA meM bhAratIyo kI puSkaroda 4. varuNoda 5. kSIrod 6. ghRtod 7. ikSuda utsAha aura sAhasapUrNa samudrI yAtrA kI kahAniyA hai / eka 8. nandIzvaroda / bRhat kSetra samAMsa kI TIkA me sandarbha se yaha bAta prakaTa hai ki bhAratIya loga cIna, svarNa 6. aruNAvaroda / bhUmi aura ratnadvIpa bar3e-bar3e jahAjoM meM jAyA karate the / tattvArthAdhigama kI TIkA meM bhAratIya samudroM kI ra gaharAI kA varNana hai| sUtra 32 kI TIkA se jJAta hotA hai isa prakAra jaina bhUgola apane antargata bahuta sArI ki Antarika aura bAhya samudrI kinAre tathA samudrI kSetra bhaugolika vizeSatAo ko apane garbha meM chipAe hae hai, ke lie bhinna-bhinna zabdo kA prayoga hotA thaa| ye zabda isakA vistRta adhyayana evaM anvepaNa apekSita hai| the-(1) antaravelA (2) bAhya velA (3) agrodaka jainoM -jaina mandira ke pAsa bijanora, u0 pra0 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva dharma banAma jaina dharma 0 vidyAvAridhi DA. mahendra sAgara pracaMDiyA pI-eca0 Do0-Do0 liTa0 vizva dharma eka yogika zabda hai| vizva aura dharma ina atala, vitala, sunana, rasAtala, talAtala, mahAnala, aura do zabdoM ke samavAya se isa zabda kA gaThana-sagaThana huA hai| pAtAla ye mAna adholoka kahalAte hai aura sAta hI bhaloka prANI ke carane-vicarane sambandhI kSetra vizeSa kA bodhaka mAne gae hai -bhUloka, bhuvaloka, khaloka, mahaloka, janaloka, zabda vastRta vizva kahalAtA hai aura dharma zabda usa kSetra se tapoloka tathA satyaloka / ina sabhI ko milAkara loka vidyamAna nAnA tatvo aura unameM vyApta guNo, svabhAvA kA zabda kA artha sthira hotA hai| paricAyaka hotA hai| isa prakAra vizva-tatvo kA svabhAva vizva aura loka se bhI vyApaka arthakArI zabda hai --- kahalAyA vastuta. vizva-dharma / samAra / samagNa samAra: arthAt sasaraNa karane ko masAra jaina dharma bhI yaugika zabda hai, jisakA gaThana jaina aura kahA jAtA hai| karma-vipAka ke vaza se AtmA ko bhavAntara dharma nAmaka ina do zabdoM para AdhRta hai| jaina zabda mUlata. kI prApti honA bastRta samAra kahalAtA hai| samAra meM 'jina' se banA hai| 'jina' zabda kA abhiprAya hai jItane vizva aura loka jaise aneka kSatramakhI zabdoM kA mamaveta vAlA / jisane apane samaya kama-kapAyoM ko jIta liyA vaha vidyamAna rahatA hai| isIlie sasAra zabda mahattara mahimA kahalAyA jina aura jina ke anuyAyI vastuta kahe gae jana / mahita hai| janAgama me dharma kI carcA karate hue spaSTa kahA hai--batyu vizva meM aneka dharma pracalita hai jiname vaidika, bauddha, sahAbo dhammA arthAt vastu kA svabhAva hI dharma hai / ima jaina, islAma, ImAI Adi adhika ullekhanIya hai| ina mabhI prakAra vastu-svabhAva kA samyak vivecana jaina dharma kahalAtA dharmoM meM vyakti vizeSa kI sattA ko svIkAra kiyA gayA hai / Izvara, buddha, Izu tathA allAha Adi kisI bhI sajJA aba yahA vizva dharma banAma jaina dharma viSayaka vizada me use vyakta kiyA jA sakatA hai| sasAra ke nirmANa aura kintu sakSipta adhyayana aura anuzIlana prastuta karanA sacAlana meM usakI bhUmikA sarvopari mAnI gaI hai / vizva vastutaH hamArA mUlAbhipreta rahA hai| kI sabhI jIvAtmAe usa zakti ke vastuta adhIna hai, paratu __ janasamudAya aura samAja meM vizva bodhaka jina zabdoM kA jaina dharma isa mAnyatA ko svIkAra nahIM karatA hai| ullekhaprAya. pracalana hai uname loka aura sasAra mahatvapUrNa hai| nIya bAta yaha hai ki jaina dharma kisI vyakti-zakti kI dena yadyapi vizva, loka aura sasAra zabdo kA sAmAnya abhi- nahI hai aura nA hI samArI jIvAtmAe usake adhIna hai / jaina prAya usa kSetra vizeSa se rahA hai jahA prANI nAnA-yoniyo se dharma vastuta svAdhInatA pradhAna dharma hai / AvAgamana ke cakramaNa me lagA rahatA hai, tathApi ye sabhI jaina dharma me guNo kI upAsanA kI gaI hai| guNoM ko zabda apanA-apanA pRthaka artha-abhiprAya rakhate hai| hI yahAM spaSTata iSTa mAnA gayA hai| pAMca prakAra ke iSTa vizva zabda kA mantavya sAmAnyata. sapta mahAdvIpo ke yahAM pracalita hai-arihata, siddha, AcArya, upAdhyAya aura samaveta kSetra-kula se rahA hai, isI ko duniyA bhI kahA sAdhu / pratyeka iSTa viziSTa guNo kA samavAya samIkaraNa gayA hai| vizva kI apekSA loka zabda vyApaka hai / svarga- hotA hai| pacaparameSThi isIlie badanIya hai| jiname paca pRthvI aura pAtAla ke samIkaraNa ko vastuta. loka zabda se parameSThiyo kI baMdanA kI gaI hai| isa Adya matra ko Namo. kahA jAtA hai| caudaha saMkhyA meM loka zabda vibhakta hai|- kAra maMtra kahA gayA hai| yathA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva dharma banAma jaina dharma Namo arihatANa, Namo siddhANa, Namo AiriyANa vibhAjita kiyA gayA hai-ghAtiyA aura aghaatiyaa| jo Namo uvajjhAyANa Namo lAe savva saahuunn| jIva ke guNo kA ghAta karate hai ve vastuta kahalAe dhAtiyA sabase bar3I bAta yaha hai ki jaina dharma kI mAnyatA hai ki karma / yathA-- pratyeka jIvAtmA meM ye sabhI guNa sadA vidyamAna rahate hai| 1. jJAnAvaraNa 2. darzanAvaraNa 3. mohanIya 4. antarAya karma-kula se pracchanna ina gugo ko ujAgara karane kA yahA jo pUrNa guNa ko ghAta na kara pAe ve aghAtiyA karma vidhAna hai| nAnA karmoM ko kSaya karake jIva apane meM kahalAte haithA pratiSThita ina guNo ko prakaTa kara sakatA hai| svaya iSTa 1 vedanIya, 2 Ayu, 3 nAma, 4. gotra / aura parama iSTa bana sakatA hai / prANI svaya prabhu bana sakatA ghAniyA aura aghAtiyA karma milakara ATha karma-bheda hai, isa prakAra kI vyavasthA kadAcina jaina dharma meM hI upa- pracalita hai| samAra ke ananta karma inhI ATha karmoM meM labdha hai| isa prakAra pratyeka prANI apane hrAsa aura vikAma parigaNita kie jA sakate hai| ina karmo kI paricayAtmaka kA svaya kartA aura bhoktA hai| sakSipta rekhA nimna rUpeNa prastuta kI jA makatI hai| karma siddhAnta ko mAnyatA anya dharmoM meM bhI dI hai| 1 ghAtitA karma---a.-jJAnAvaraNa karma --jo AtmA ke vahA~ jIvAtmA pratyeka karma prabhu kI kRpA se sampanna karatA jJAna guNa ko DhakatA hai use jJAnAvaraNa karma kahate hai ora kie hue karma-phala bhI usI kI kRpA se bhogatA hai parantu jaina dharma meM jIva svaya karatA hai, karmAnusAra nimitta (ba) darzanAvaraNa karma-jo AtmA ke darzana guNa ko svata juTA karate hai aura karma-phala kA bhoga bhI vaha svaya DhakatA hai use darzanAvaraNa karma kahate hai| bhogA karatA hai / kimI kI kRpA kA yahA koI vidhAna nahI (ma) mohanIya karma--jimake udaya me jIva apane svarUpa ko bhulAkara anya ko apanA samajhane lagatA hai, karma zabda kA laukika artha to kriyA hI hai / jIva, mana ume mohanIya karma kahA gayA hai| vacana aura kAya ke dvArA kucha na kucha kiyA karatA hai, vaha (da) antarAya karma-jo dAna-lAbha Adi meM vighna saba usakI kriyA yA karma kI sajA prApta karatA hai / mana, DAlatA hai use antarAya karma kahate hai| vacana aura kAya karma ke ye tIna dvAra hote hai| sasArI 2 aghAtiyA karma-(a) vedanIya karma-jo AtmA ko AtmA ke ina tIna dvAro kI kriyAo se pratikSaNa sabhI mukha-dukha detA hai, use vedanIya karma kahate hai| Atma-pradezo meM karma hote rahata hai anAdi kAla se jIva kA (ba) Ayu karma-jo jIva ko narka, tiryaca, manuSya aura karma ke sAtha sambandha calA A rahA hai| inakA pArasparika deva me se kisI eka ke zarIra me roka rakhatA hai, astitva vastuta. siddha hai| use Ayu karma kahA gayA hai| mUlata. karma ke do bheda kie gae hai-dravyakarma aura (sa) nAma karma-jisase zarIra aura aMgopAga Adi bhaavkrm| kI racanA hotI hai use nAma karma kahate hai / pudgala ke karma-kula dravyakarma kahalAte hai| dravyakarma (da) gotra karma-jisase jIva kA ucca athavA nIca ke nimitta se jo AtmA ke rAga-dveSa ajJAna Adi bhAva ___ kula me paidA honA hotA hai use gotra karma kahate hai| hote hai ve vastutaH bhAva karma kahalAte hai| dravya aura bhAva Atmika guNo meM karma kA koI sthAna nahIM hai / ajJAbhada sa jo AtmA ko paratatra karatA hai, du.kha detA hai tathA natA se karma AtmaguNo ko pracchanna karatA hai| AtmasasAra cakra me cakramaNa karAtA hai, vaha samaveta rUpa meM karma gaNoM ko prabhAvita karane ke lie karmakula jisa mArga ko kahalAtA hai| apanAtA hai use Asrava mArga kahA jAtA hai| Asrava bhI karmoM kA eka kula hotA hai| karma anantakAla se eka pAribhASika zabda hai jisake artha hote hai karmoM ke Ane ananta hai| anantakoM ko sthUlarUpa se do bhAgoM meM kA dvAra / isa prakAra karma-sacAra Asrava kahalAtA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 35, ki 1 kAnta Asrava dvAra bahumukhI hotA hai| karma kula ke anusAra pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| aneka+ aMta+Atmaka Asrava mArga ko bar3e sAvadhAnI ke sAtha samajhane-samajhAne ke yoga se isa zabda kA sagaThana huA hai| yahA para anta zabda kI AvazyakanA hai / pApa aura puNya kI dRSTi se Asrava do se dharma nAmaka artha grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra aneprakAra kA hotA hai| ise hI zubha aura azubha kahA gayA kAnta zabda kA artha huA aneka dharma vAlA athavA aneka hai / zubha karmAsrava se prANI sukhI aura azubha karma se prAya guNa vAlA / isakA tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu meM aneka duHkhI huA karatA hai| vicAra kara dekhe to pratyeka prakAra guNa vidyamAna hai| manuSya ke lie yaha baDA kaThina hai ki kA karma baMdhana kA kAraNa hai ora badhana kabhI sukhada nahI usa vastu ke samasta guNo eva avasthAo kA vibhinna ho sktaa| isa prakAra dukha dUra karanA aura sukhI honA dRSTiyo se eka sAtha varNana kre| isake atirikta kevala hI prANI kA utkRSTa prayojana kahA jA sakatA hai| umI guNa kA yA avasthA kA varNana uma dRSTi se kiyA loka ananta tatvoM se bharA par3A hai| jaina dharma meM unhe jAnA hai jisa dRSTi se jisa guNa ke kathana karane kI sAta bhAgo me vibhAjita kiyA gayA hai| jIvAjIvAsavabaMdha- AvazyakatA usa samaya kI paristhiti ke anusAra pratIta savaranirjarAmokSAstatvam arthAta jIva, ajIva, Asrava, badha, hotI hai / usa samaya vastu ke anya guNo ke varNana karane kI savara, nirjarA aura mokSa ye sAta hI tatva hote hai / tatva prAya upekSA kI jAtI hai / eka pAribhApika artha rakhatA hai| isakA artha hai vamta kA anekAMta mUlata siddhAta hai aura isa siddhAta kI zailI saccA svarUpa / arthAt jo vastu jaisI hai umakA jo bhAva hai kA nAma hai syAvAda / syAt vAda zabdo ke yoga se syAdvAda daraasala vahI tatva hai| ina mAna tatvA ko sahI-mahI zabda kA gaThana huA hai / syAd zabda kA artha hai kathacita rUpa meM mAnanA vastuta samyak darzana kahalAtA hai| ina arthAt kisI eka dRSTi se aura vAda kA abhiprAya hai tatvo ko jAnakara sva-para bheda buddhi ko jAnanA vastuta. vicAra / isa prakAra syAdavAda ke kathana se yaha bodha hotA samyak jJAna kahA jAtA hai / darzana arthAt sapta tatvo ke hai ki vivikSita vastu kA varNana usake kisI eka guNa kA prati zraddhAna aura bheda vijJAna pUrvaka unheM apane me laya kisI eka dRSTi se hai, usakA varNana anya guNa yA anya karanA hI vastuta. samyaka cAritra kahalAtA hai / yaha darzana, daSTi kI apekSA anya prakAra hotA hai / loka meM sAmAnyataH jJAna aura cAritra kI triveNI hI vastuta sacce mukha mArga syAvAda kA artha anyathA bhI lagA kara mithyA dhAraNA kA kA pravartana karatI hai / yathA--- prayatna kiyA gyaa| aimI mAnyatA dhAriyo ko dRSTi me syAt samyakadarzanajJAnacAritrANimokSa mArga / kA artha hai zAyada / phalasvarUpa syAdvAda kA artha zAyada aisA Aja ke mAnavI-samudAya kI mukhya samasyA hai Agraha- ho, isa prakAra mAnA gayA hai| unakI dRSTi meM syAdvAda vaaditaa| pratyeka vyakti apanI mamajha me theSThatA anubhava madehabodhaka zabda hai| jaina dharma meM isa zabda kA artha isa karatA hai| binA soce-samajhe jaba vaha apanI dhAraNA ko prakAra svIkAra nahIM kiyA gayA hai| yahA to syAt zabda se dUmaroM para thopane kA durAgraha karatA hai tabhI virodha-tajjanya karthacina kA artha lete hai arthAt vivakSita vastu ke kisI sagharSa kA janma hotA hai / saMgharSa kA bRhat saskaraNa hI yuddha eka guNa kA kisI eka dRSTi se varNana hai| usa guNa kA kA rUpa grahaNa hai / jaina dharma me isa vizva vyApI samasyA ke usa dRSTi se varNana pUrNata. nizcayAtmaka hai, isame kisI samAdhAna hetu eka atyanta mahatvapUrNa vicAra paddhati pradAna prakAra kA sadeha nahIM hai| kI hai| usake anusAra yuddha zAnti kA upAya sAmane nahI vizva meM vaicArika vividhatA Arambha se hI rahI hai| AtA apitu yuddha ke utpanna hone me bhUla kAraNa aura vicAra vaividhya ko jaba Agraha ke sAtha grahaNa kiyA jAtA AdhAra kA udghATana bhI ho jAtA hai| yuddha kA mUlAdhAra hai tabhI sagharSa ko janma milA karatA hai| Aja ke vizvahai aagrhvaaditaa| anekAnta aura syAdvAda isa dizA me vyApI mAnavI samudAya meM vaicArika visaMgati vyApta hai ullekhanIya samAdhAna hai| phalasvarUpa pratyeka kSaNa yuddha-saMgharSa kI sambhAvanA banI rahatI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva dharma banAma jaina dharma 16 hai| isa vizva vyApI samasyA kA samAdhAna anekAta aura kaSTa pahuMcAne vAlI asAvadhAnI ko dravya hiMsA kahA jAtA syAvAda ko jAnane aura mAnane me sahaja me hala ho jAtA hai| isa prakAra dravya hisA sthUla hai aura bhAva hiMsA sukSma / hai| phalasvarUpa anekamukhI saMghAtmaka paristhitiyo me jisa prakAra kisI corI karane vAle cora kI svaya bhI samatA aura sauhArda kA vAtAvaraNa sthira kara Adarza kI corI hotI jAtI hai arthAt usakI acaurya vRtti kI corI sthApanA hotI hai| huA karatI hai usI prakAra hiMsaka ko ahiMsaka vRtti kisI prANI mAtra ke vikAsa aura hrAsa hetu jaina dharma kA prakAra kI hiMsAtmaka manovRtti utpanna hone para prAyaH eka aura siddhAnta hai- ahiMmA / ahiMsA mUlata AtmA kA pracchanna ho jAtI hai| svabhAva hai / vaha vastuta: kisI nakArAtmaka sthiti kI jaina dharma me dravya hiMsA ko cAra koTiyoM prAya vibhakta pariNati nahI hai arthAta jo hiMmA nahI hai vaha ahiMsA hai prAya. R kiyA gayA hai| yathA--1. makalpI hiMmA, 2. virodhI hiMmA A TA aisA nahI hai / jo vastu bAhara se prApta hotI hai usakA / 3. ArambhI hiMmA, 4. udyogI himaa| apanA vibhAva aura prabhAva huA karatA hai| prabhAva aura vibhAva-vyApAra kSaNa-kSaNa me badalate rahate hai / maiM mAnatA hU himA kA vaha rUpa jo jAna-bUjhakara arthAt saMkalpa ki jo prApta hai vaha Aja nahI to kala avazya samApta hai pUrvaka kI jAtI hai, vastuta sakalpI hiMsA kahalAtI hai| mana astu hame prApta aura mamApta me sarvathA pRthaka hokara jo me vacana se tathA zarIra se svaya karake, dUsaro ke dvArA vyApta hai use jAnanA caahie| karAkara tathA kimI anya vyakti ke kie jA rahe kArya kI pozAka mAnyatA svI- anumodanA karake jo kArya kiyA jAtA hai, vaha sakalpI kAra karatI hai| cAhe mahAtmA INa ho, cAhe allAha ho, hisA kI koTi meM A jAtA hai / kisI AkramaNakArI se athavA Izvara ho athavA bhagavAna buddha, sabhI ke dvArA apanA, apana pAravAra kA, Ara dhana dhama Ara samAjaahiMsA ko svIkArA gayA hai parantu jaina dharma meM ahiMsA ko rASTra kI rakSA hetu jo hiMsA ho jAtI hai vaha vastUta. virodhI jisa rUpa meM mAnA gayA hai usakI sUkSmatA aura vizadatA himA kahalAtI hai| vicAra kara dekhe to lagatA hai ki vastuta advitIya hai| yahA ahiMmA ke isI mahatva-mahimA saMkalalI hiMmA kI jAtI hai jabaki virodhI hiMmA ho jAtI para saMkSepa me vizleSaNa karanA Avazyaka hai| ahiMsA jaina dharma kA prANabhUta tatva hai| usakI vizada pratyeka vyakti ko gRha kArya meM aneka vidhi aise kArya vyApti me satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha Adi saba karane hote hai jiname hiMsA ho jAtI hai| ghara kI vyavasthA vrata samA jAte hai / vratI ahiMsaka hotA hai aura jo vyakti bhojanArtha khAdya mAmagrI kA vyavasthA karanA, kapaDe banavAnA saccA ahiMsaka hai usake dvArA kisI prakAra kA pApa karma tathA dhulavAnA Adi me jo hiMsA ho jAtI hai use ArambhI honA sambhava nahI hotA / mana, vANI aura zarIra ke dvArA hiMmA kahA jAtA hai| ahiMsaka isa prakAra ke kArya karate kisI prakAra kI asAvadhAnI ahiMsaka prAya, nahI karegA samaya atyanta mAvadhAnI rakhatA hai tAki kama se kama hiMsA jisase kisI bhI prANI ko kisI bhI prakAra kA kaSTa hone paae| isI prakAra udyogI hiMmA me pratyeka gahastha pahace / isake viparIta kI jAne vAlI asAvadhAnI vastutaH athavA vyakti ko apane aura apane Azrita prANiyoM ke hiMsAjanya hotI hai| lie jIvakopArjana karane meM jo hiMmA hotI hai use udyogI hiMsA ke mUlataH do bheda kie gae haiM--yathA-- hiMmA kahA jAtA hai| mAMsa-madirA kA vyApAra, bhaTTA Adi 1. bhAva hiMsA, 2. dravya hiMsA / kA lagavAnA tathA anya aneka isI prakAra ke kAma-kAja apane mana me svayaM tathA kisI dUsare prANI ko kisI karane se jo hiMsA hotI hai vaha udyogI hiMsA ke antargata prakAra kA kaSTa dene kA vicAra AnA vastuta. bhAva hiMsA AtI hai| ahiMsaka dharmoM ko isa dizA meM pUrI sAvadhAnI kahalAtI hai| vANI tathA zarIra se apane tathA dUmare ko rakhanI cAhie aura jIvakopArjana ke lie aisA kArya karanA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 35, ki01 ho| cAhie jisameM kama se kama hiMsA hone kI sambhAvanA rahatI AtmA kI svAbhAvika sthiti hI pavitratA hai aura vahI ahiMsA hai| Aja apekSA hai jahAM hiMsA kI rauravI pizAuparokta cAroM prakAra kI dravya hiMsA vastuta: gRhastha canI muha bAe mAnavatA ko nigalanA cAhatI hai, ahiMsA ke samUha ke dvArA kI jAtI hai isa prakAra kI honI vAlI nirUpaNa, usa para carcana, vimarSaNa aura bauddhika vizleSaNa hiMsAtmaka vyApAro ke prati sAvadhAnI rakhane vAlA prANI ke krama se Age bar3hAyA jAe tAki loka zraddhA jo hiMsA meM aNuvrata sAdhanA ke antargata AtA hai| isake atirikta isa gaharI paiThatI jA rahI hai, ahiMsA para Tikane ko samanita dizA meM jo sUkSma svarUpa para AcaraNa karatA hai vaha prAya. ho| saMta sAdhaka samAjI kahA jAtA hai / use sAmAnyata. mahAvrata mahAtmA Izu, ahiMsA pAlana karane kA nideza dete haiN| mAsa ke sAdhanA samudAya kA aga kahA jA sakatA hai| vaiTika vizva meM aura islAmI vaidika vizva me aura islAmI duniyA meM bhI ahiMsAtmaka hiMsA para vijaya pAne ke lie jitanA kaSTa sahanA paDe pravRtti kI anuzasA kI gaI hai| ina sabhI mAnyatAoM me vaha saba sahA jAe / iMmI siddhAnta ke AdhAra para tapasyA manuSya gati kI zreSThatA sarvopari hai| yaha dhAraNA hai bhI kA vikAsa huA hai| indriya aura mana ko jIte binA koI ThIka / isIlie yahAM manuSya hita ko marvopari mamajhA jAtA ahiMmA jIvana me nahI A mktii| inakI vijaya ke lie hai| manuSya hita meM yadi tiryacAdika gatiyoM ke jIvoM kA vAdya vastuo, viSayo kA tyAga Avazyaka hai| ghAta hotA hai to yahA prAya. use karane kI svIkRti dI jaina dharma meM isa uddezya ko dhyAna meM rakhate hue apari- jAtI hai| isake viparIta jaina dharma meM spaSTa dhAraNA hai ki graha vAda kA pravartana kiyA gayA hai| parigraha ke sAdhAraNata manuSya gati anya sabhI gatiyo kI tulanA meM ni:smandeha artha hai saMgraha karanA / jaina dharma samatA para bala detA hai zreSTha hai nathApi manuSya kI sukha-suvidhA hetu yahA anya jIva mamatA para nahI / para-padArtha ke prati jo mamatva bhAva utpanna dhAriyo kA ghAta karane kI anumati aura svIkRti kadApi hotA hai usase hI sagraha kI bhAvanA utpanna hotI hai| mamatA nahI dI gaI hai| vicAra kara dekhe to spaSTa ho jAtA hai ki kA mUlAdhAra ajJAnatA hai| ajJAnI sva-para bheda se kisI jIva cAhe kisI bhI zreNI kA ho, malIna ho, dIna ho vastu kA sahI-sahI mUlyAkana nahIM krtaa| ahiMsaka kabhI athavA kulIna aura pravINa ho, kaSTa koI bhI bhoganA nahIM ajJAnI nahI ho sakatA / imIlie ahiMsaka peTa bharane kI cAhatA / sabhI gatiyoM ke jIva sukha kI AkAMkSA rakhate bAta kahatA hai, peTI bharane kI nahIM / peTI bharanA hI to hai| jIva ghAta kie binA manuSya gati ko sukha-suvidhA, parigrahavAditA hai| pradAna karane kA prayatna jaina dharma me prArambha se hI rahA hai| mata parigraha kara yahAM kucha thira nahIM hai, yahAM spaSTa dhAraNA rahI hai ki hama svaya jieM aura dUsaroM vyartha hai sagraha, jarUrata cira nahIM hai| ko jIne deN| ho sakI apanI na daulata rUpa sI bhI, vizva kI anya aneka dhArmika mAnyatAoM dvArA vyakti mauta se pahile nijI tana, phira nahI hai / / udaya aura vargodaya kI vyavasthA saMjoyI gaI hai javaki jaina ahiMsaka sadA aparigrahI hotA hai| AvazyakatA se dharma meM vyakti hI nahI. koI varga vizeSa TI dharma meM vyakti hI nahIM, koI varga vizeSa hI nahIM apitu adhika padArtha saMgraha meM use Asakti nahI rahatI Amakti prANI mAtra ke unnayana hetu sanmArga prazasta kiyA gayA hai| vastutaH abodha kA pariNAma hai| Asakti burAI hai / bodha vicAra kara dekheM to spaSTa ho jAtA hai ki yaha kitanI hone para burAI duharAI nahIM jaatii| vyApaka aura udAtta bhAvanA hai| isI virAT bhAvanA ke bala AtmAnuzAsana meM kahA hai ki dharma pavitra AtmA me bUte para jaina dharma ko vizva dharma ke uccAsana para pratihita ThaharatA hai| ahiMsA eka dharma hai / vyavahAra kI bhASA meM vaha kiyA jA sakatA hai| pavitra AtmA me udbhUta hotI hai aura nizcaya kI bhASA me -pIlI koThI AgarA roDa, alIgar3ha, pina 202001 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya nemicandra siddhAnta cakravartI - mahAmahopAdhyAya DaoN0 harIprabhUSaNa jaina, sAhityAcArya, ujjana paricaya aura upAdhi ananta saMsAra rUpI samudra se pAra ho gayA usa abhayanandi vikrama kI 11vI zatAbdI meM eka atyanta pratibhAzAlI guru ko mai namaskAra karatA huuN|" jainAcArya hue jinakA nAma nemicadra hai / ye, digambara jainA- "jassa ya pAyapasAeNaNaMtasasArajalahimuttiNNo / gama 'SaT khaNDAgama' aura usakI 'dhavalA' aura jaya dhavalA' vIriMdaNaMdivaccho NamAmi ta abhayaNaMdigurUM // " TIkAoM ke pAragAbhI vidvAn the| isI kAraNa unhe 'middhAMta (karmakANDa-436) cakravatI' kI mahanIya upAdhi prApta huI thii| unhone dhavala- isI prakAra karmakANDa meM anyatra (gAthA naM. 785) siddhAnta kA mathana karake 'gommaTasAra' tathA jaya dhavala- tathA labdhisAra (gAthA na0 648) me bhI unhone apane siddhAnta kA mathana karake 'labdhimAra' nAmaka granthoM kI tIno guruo ko praNAma kiyA hai| racanA kii| cAmuNDarAya aura unake guru prAcArya nemicandragommaTasAra grantha ke karmakANDa me, unhoMne likhA hai cAmuNDa rAya, gagavazI rAjA rAyamalla (rAcamalla) ke ki "jisa prakAra cakravartI apane cakraratna se bhArata varSa ke pradhAnamatrI eva senApati the| unhone aneka yuddha jIte aura chaha khaNDo ko nirvighna svAdhIna kara letA hai, usI prakAra usake upalakSya me vIramArtaNDa, raNaraMgamalla Adi aneka maiMne apane buddhi-rUpI cakra se paTkhaNDAgama siddhAnta ko upAdhiyA prApta kii| samyak rIti se saadhaa|" ise eka Azcarya hI samajhanA cAhie ki jo vyakti "jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaNDa sAhiyaM avigghenn| apane yauvana ke prabhAtame prabala zaktizAlI rAjAoM se yuddha tai maicakkeNa mayA chakkhaNDa sAhiya samma // 367 // " kara vijaya prApta karatA rahA, vahI apane jIvana kI saMdhyA meM AcArya nemicandra madRza guruoM ke pArasa kA sparza pAkara saMbhavata. vidvAnoM ko, AcArya nemicandra ke lie isa kaise eka adhyAtmika bhakta, santa, nirmAtA aura sAhityakAra upAdhidAna kI preraNA, jaya dhavalA prazasti ke usa zloka se prApta huI hogI jisame vIrasena svAmI ke lie khaa| ni sandeha, cAmuNDarAya atyanta guNI puruSa the| unhoMne gayA hai ki "bharata cakravartI kI AjJA kI taraha jinakI apane jIvana me cAra mahAna kArya kie : prathama-zravaNabhAratI SaTkhaNDAgama me skhalita nahI huii|" velagolA sthAna para, candragiri parvata para cAmuNDarAya vasati " "bhAratI bhAratIvAjJA SaTkhaNDe yasya nAskhalat / " nAmaka jinAlaya kA nirmANa aura usameM indranIlamaNi kI (jaya dhavalA prazasti-20) eka hAtha U~cI bhagavAna neminAtha kI pratimA kI sthApanA, prAcArya nemicandra ke guru jo aba anupalabdha hai / dvitIya-zaka savat 600 (vi0saM0 AcArya nemicandra ne apane guruoM ke nAmo kA ullekha, 1035) me cAmuNDarAya purANa kI rcnaa| tRtIya--guru spaSTa rUpa se, apane granthoM meM kiyA hai| tadanusAra, AcArya AcArya nemicandra ke gommaTasAra grantha para 'vIra mArtaNDI' abhayanandi, vIranandi aura indranandi, unake guru hai| kama- nAmaka dezI bhASA (kanaDI) me TIkA aura caturthakANDa meM eka sthAna para kahA gayA hai ki "jinake caraNoM zravaNabelagolA meM vindhyagiri para, saMsAra kA adabhuta zilpa ke prasAda se vIramandi aura indranandi kA vatsya (ziSya), vaibhava eva mahAn Azcarya bAhabalI svAmI kI sattAvana Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, barSa 35, ki01 anekAnta phITa U~cI, vizAla, bhavya evaM atizaya manojJa pratimA kI unake pratibodhanArtha kii| trilokasAra ke saMskRta TIkAkAra nirmiti / mAdhavacandra vidya ne trilokasAra kI prathama gAthA kI cAmuNDarAya kA ghara kA nAma 'gommaTa' thA yaha bAta utthAnikA meM likhA hai-"bhagavannemicandra saiddhAntadevazcaturaDaoN0 A0 ne0 upAdhyAya ne apane eka lekha meM sapramANa nuyogacaturudadhipArazcAmuNDarAyapratibodhanavyAjenAzeSavineyasiddha kI hai| unake isa nAma ke kAraNa unake dvArA janapratibodhanArtha trilokasAranAmAna granthamAracayan / " sthApita bAhabalI kI mUrti 'gommaTezvara' ke nAma se khyAta jIvakANDa ke anta kI gAthA (naM0 735) meM granthakAra hii| DaoN0 upAdhye ne 'gommaTezvara kA artha kiyA hai- ne kahA hai--'Arya Aryasena ke guNa samUha ko dhAraNa karane gommaTa arthAt cAmuNDarAya kA Izvara arthAt devatA / isI vAle ajitasenAcArya jisake guru hai vaha rAjA gommaTa ra kAraNa se vindhyagiri kI, jima para gommaTezvara kI mUrti jayavanta ho|' isI prakAra karmakANDa ke anta kI kucha sthApita hai. 'gommaTa' kahA gayA hai| isI gommaTa upanAma- gAthAo (ata kI kucha gAthAoM (naM0 666 se 672) ke dhArI cAmuNDarAya ke lie nemicandrAcArya ne apane gommaTa ke dvArA, AcArya nemicandra ne gommaTa rAjA cAmuNDarAya sAra nAmaka samagra grantha kI racanA kii| isI kAraNa grantha kA jayakAra kiyA hai aura unake dvArA kie gae kAryoM kI ko 'gommaTasAra' sajJA prApta huii| bhI prazaMzA kI hai-- mere mitra DA0 devendrakumAra jaina ne gommaTezvara kA "gaNadharadeva Adi Rddhi prApta muniyoM ke guNa jisame eka dUsarA artha kiyA hai| ve likhate hai' ki--"unhe nivAsa karate hai. aise ajitasenanAtha jisake guru hai, vaha gommaTezvara isalie kahA jAtA hai ki vaha gomaTa yAnI rAjA jayavanta ho / / 666 / / siddhAntarUpI udayAMcala ke taTa prakAza se yukta the, prakAzavAnoM ke Izvara gommaTezvara / se udaya ko prApta nirmala nemicandra rUpI candramA kI kiraNoM dasarI vyutpatti yaha hai ki sAdhanAkAla meM latA-gulmoM ke se vaddhiMgata, guNaratnabhaSaNa, cAmuNDarAya rUpI samudra kI buddhi vaha 'gulmamat' ho gae 'gommaTa' umA kA prAkRta rUpI velA bhavanatala ko pUrita kare // 667 / / gommaTa sagraha sUtra (gommaTasAra), gommaTa zikhara para sthita gommaTajina jIvakANDa kI mandaprabodhinI TIkA (pa0 3) kI aura gommaTa rAja ke dvArA nirmita kukkUTajina jayavanta utthAnikA meM zabda likhe haiM unase unake apratima vyaktitva ho // 668 / jisake dvArA nirmita pratimA kA mukha sarvArthakA sahaja bodha ho jAtA hai-"shriimdprtihtprbhaavsyaadvaad| siddhi ke devo dvArA tathA sarbAdhijJAna ke dhAraka yogiyo ke zAsana guhAbhyaMtara nivAsi''tadgommaTasAra prathamAvayavabhUtaM dvArA dekhA gayA hai, vaha gommaTa jayabanta ho // 666 / svarNajIvakANDaM viracayan / " kalazayukta jinamandira me, tribhuvanapati bhagavAn kI arthAt --"gagavaMza ke lalAmabhUta zrImad rAjamalladeva mANikyamayI pratimA kI sthApanA karane vAlA rAjA ke mahAmAtya pada para virAjamAna, raNaragamalla, asahAya jayavanta ho // 970 // jisake dvArA khar3e kie gae stambha parAkrama, guNaratnabhUSaNa, samyaktvaratnanilaya Adi vividha ke Upara sthita yakSa ke mukuTa ke kiraNarUpI jala se siddhoM sArthaka nAmadhArI zrI cAmuNDarAya ke prazna ke anurUpa ke zuddha pA~va dhoe gae, vaha rAjA gommaTa jayavanta jIvasthAna nAmaka prathama khaNDa ke artha kA saMgraha karane ke ho / / 971 / / gommaTasUtra ke likhate samaya jisa gommaTa rAjA lie gommaTasAra nAma vAle paMcasagraha zAstra kA prArabha ne dezI bhASA me jo TIkA likhI, jisakA nAma vIrakarate hue, nemicandra siddhAnta cakravartI parama magala pUrvaka mArtaNDI hai, vaha rAjA cirakAla taka jayavanta ho // 72 // " gAthA sUtra kahate hai / " ___ cAmuNDarAya ke lie yaha kitane saubhAgya kI bAta hai vindhyagiri para bAhubalI kI pratimAki AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI jaise manISI guru ne, cAmuNDarAya ne zravaNavelagolA kI vindhyagiri kI na kevala gommaTasAra apitu trilokamAra kI bhI racanA pahADI para sattAvana phuTa U~cI jisa atizayayukta manohArI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI pratimA kA nirmANa karAyA, vaha unake jIvana kI sabase 'kalyabde pATha ThIka mAnakara ukta tithi ke varNa ko 607bar3I upalabdhi thii| 8 I0 nirdhArita karate hai| siddhAnta zAstrI paM0 kailAzacandra samrATa bharata ne apane anuja, bAhubalI kI kaThora jI apanI sAhityika chAna-bIna ke AdhAra para, mUrtitapasyA kI smRti me uttara bhArata me eka manojJa pratimA sthApanA kA samaya 681 I0 (vikrama saM0 1038) upayukta kI sthApanA kI thii| kukkuTa sarpo se vyApta ho jAne ke mAnate haiN| kAraNa vaha 'kukkuTa jina' ke nAma se prasiddha huii| uttara isa prakAra vibhinna vidvAno ke matAnusAra bAhubalI bhArata kI mUrti se bhinnatA batalAne ke lie cAmuNDarAya kI pratimA kA sthApanA kAla I0 607 se lekara dvArA sthApita mUrti 'dakSiNa kukkuTa jina' khlaaii| karma- I0 1028 taka, lagabhaga 121 varSa ke madhya jhUla rahA hai| kANDa gAthA 666 meM isa pratimA kI U~cAI ko lakSya meM bhujhe to jyotiSa zAstra ke anusAra parIkSaNa kie gae rakha kara hI nemicandrAcArya ne kahA hai ki "usa pratimA DaoN0 ghoNAla aura DaoN0 nemicandra zAstrI ke 180-981 I0 kA mukha sarvArthasiddhi ke devoM ne dekhA hai|" vAle mata upayukta jAna paDate hai| isa mata me pa0 kailAzacandra "jeNa viNimmiya paDimAvayaNaM savvamiddhidevehiM / / lo jI kI bhI sahamati hai| savvaparamohijogihiM diTTha so gommaTo jayau // " prAcArya nemicandra kI racanAe~ -karmakANDa -gAthA na. 666) AcArya nemicandra kI prAkRta gAthAo me racita pA~ca pratimA sthApanA kA samaya-. racanAe~ prasiddha hai| inameM kevala dravya saMgraha ko choDa kara ___ gommaTasAra karmakANDa (gAthA na 668 tathA 666) ma zeSa cAra racanAo-gommaTasAra, labdhisAra aura cAmuNDarAya ke dvArA 'gommaTa jina' kI pramiA kI sthApanA valokyasAra (trilokamAra) kI racanA kA ullekha haikA nirdeza hai| ata: yaha nizcita hai ki gommaTasAra kI "zrImadgomaTalabdhisAravilasattra nokpamArAmarasamApti gommaTa-pratimA kI sthApanA ke pazcAt huii| kintu mAjazrIsugdhenucintitamaNIn zrInemicandromuni. // " mUrti ke sthApanAkAla ko lekara itihAsajJo me baDA matabheda imI prakAra dravya-sagraha kI antima gAthA meM muni hai| bAhubali caritra meM "kalpayabde SaTzatAkhye..." ityAdi nemicandra dvArA usakI racanA kie jAne kA ullekha haizloka me cAmuNDarAja dvArA velgula nagara me 'gomaTeza' kI "davasagahamiNa muNiNAhA..."Nemicandra muNiNA bhaNiya ja" pratiSThA kA samaya kalki savat 600, vibhava savatsara, -(dravyasagraha 58) caitra zukla paMcamI, ravivAra, kumbha lagna, sImAgya yoga, gommaTasAra-- masta (mRgazirA) nakSatra, batAyA hai| nAma--ima grantha ke cAra nAma pAe jAte hai-gommaTa kintu ukta tithi kaba par3atI hai isa sabaMdha me aneka sagahasutta, gommaTamutta, gommaTasAra aura paMcasagraha / mata hai| pro0 esa0 sI0 ghoSAla ne jyotiSa zAstra dvArA gommaTasaMgahasUtta evaM gommaTamutta nAmoM kA prayoga svaya parIkSaNa ke AdhAra para ukta tithi ko 2 apraila 680 granthakAra ne karmakANDa kI 668vI tathA 672vI gAthAoM mAnA hai| mai kiyA hai| gommaTasAra nAma kA prayoga abhayacandra jyotiSAcArya DaoN0 nemicandra jI, bhAratIya jyotiS siddhAnta cakravartI ne apanI mandaprabodhinI TIkA meM kiyA ke anusAra ukta tithi, nakSatra, lagna, savatsara Adi ko hai| isI TIkA me grantha kA nAma paMcasaMgraha bhI upalabdha 13 mArca san 181 me ghaTita mAnate hai / hotA hai| pro0 hIrAlAla jI ke anusAra 23 mArca 1028 san paMcasagraha, nAma kA kAraNa batAte hue pro0 ghoSAla' meM ukta tithi vagairaha ThIka ghaTita hotI hai| kintu zAma ne likhA hai ki isame, bandha, bandhyamAna, bandhasvAmI, bandhazAstrI ne ukta tithi ko 3 mArca 1028 san batAyA hai| hetu aura bandhabheda ina pAMca bAto kA saMgraha hone ke esa0 zrIkaNTha zAstrI 'kalkyabde' ke sthAna para kAraNa hI isakA nAma pacasagraha hai| siddhAnta zAstrI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 35, ki01 anekAnta paM0 kailAzacandra zAstrI ne paMcasagraha nAma kA kAraNa batA te jIvakANDa kA saMkalana bahuta hI vyavasthita, santulita hue likhA hai ki "sabhavatayA TIkAkAroM ne amitagati ke aura paripUrNa hai| isI se digambara sAhitya meM isakA paMcasaMgraha ko dekhakara aura usake anurUpa kathana isame dekha viziSTa sthAna hai| kara ise yaha nAma diyA hai|" karmakANDagommaTa arthAta cAmuNDarAya ke pratibodhana ke nimitta gommaTasAra ke dUsare bhAga kA nAma karmakANDa hai| likhe jAne ke kAraNa isa grantha kA nAma 'gommaTasAra' pdd'aa| isakI gAthA saMkhyA 672 hai| isameM no adhikAra haividvAn isakA racanA kAla vi0 saM0 1040 ke lagabhaga 1. prakRti-samutkIrtana, 2. bandhodayasattva, 3. sattvasthAnabhaGga, mAnate haiN| 4. tricUlikA, 5. sthAnasamutkIrtana, 6. pratyaya, 7. bhAvaviSayavastu-jIvakANDa cUlikA, 8. trikaraNalikA aura 6. karmasthiti racanA / gommaTasAra ke do bhAga hai-prathama jIvakANDa aura ina nau adhikAro me karma kI vibhinna avasthAoM kA dvitIya karmakANDa / jIvakANDa kI gAthA saMkhyA ke viSaya nirUpaNa kiyA gayA hai / me matabheda hai| kailAzacandra jI zAstrI ne jIvakANDa kI siddhAntAcArya pa0 ke nAza candra zAstrI ne eka mahattvapUrNa liyA jAnA colA bAta karmakANDa ke viSaya meM kahI hai| isake gAthA na0 22 aura DaoN0 nemicandra zAstrI ne isakI gAthAoM kI saMkhyA / se 33 taka kI gAthAo me kucha asambaddhatA yA apUrNatA 733 likhI hai| vastuta. gAthA sakhyA 734 hI hai| bhuut| pratIta hotI hai / mUDa badrI se prApta tADapatrIya karmakANDa kA kAraNa yaha hai ki jIvakANDa ke gAdhI nAthAraga jI. kI pratiyo meM ina gAyAo ke bIca me kucha sUtra, gadya me babaI vAle saMskaraNa tathA rAyacandra zAstramAlA, babaI vAle pAe jAte hai| mUDabidrI kI prati me pAe jAne vAle ina saskaraNoM ina dono saMskaraNo me gAthA sakhyA 734 ke sthAna sUtro ko yathAsthAna rakha dene se karmakANDa kI gAthA na0 para 733 likhI gaI hai| kyoki prathama saMskaraNa meM do 22 se 33 taka kI gAthAo me jo asambaddhatA aura gAthAoM para 247 na0 paDa gayA hai tathA dvitIya saskaraNa apUrNatA pratIta hotI hai, vaha dUra ho jAtI hai aura saba ma pramAdavaza 144 naM0 kI gAthA chUTa gaI hai| gAthAe~ susagata pratIta hotI hai| jaisA ki nAma se vyakta hai isame jIva kA kathana hai| pa0 kailAzacandra jI kA eka mahattvapUrNa sujhAva hai ki granthakAra ne jIvakANDa kI prathama gAthA me "jIvassa parUpaNa mUDabidrI kI prati meM vartamAna gadya-sUtra avazya hI karmakANDa voccha" kaha kara yaha bAta spaSTa kara dI hai ki isame jIva ke aga hai aura ve nemicandrAcArya kI kRti hai| karmakANDa kA prarUpaNa hai| jIvakANDa kI dvitIya gAthA me una bIsa kI mudrita saMskRta-TIkA meM una sUtro kA saskRta rUpAntara prarUpaNAoM (adhikAro) ko ginAyA hai jinake dvArA jIva akSaraza. pAyA jAnA bhI isa bAta kI puSTi karatA hai| kA kathana isa grantha meM kiyA gayA hai| ye bIsa prarUpaNAe~ una sUtro ko yathAsthAna rakhane se karmakANDa kI truTipUrti ho haiM-guNasthAna, jIva samAsa, paryApti, prANa, sajJA, 14 jAtI hai|" mArgaNAe~ aura upyog| TIkAeMyahA~ yaha bAta jAnane yogya hai ki gommaTasAra eka gommaTasAra para saMskRta me do TIkAe~ likhI gaI haiMsagraha grantha hai| karmakANDa kI gAthA naM. 665 me Ae prathama-nemicandra dvArA 'vIra mArtaNDI TIkA' aura dvitIya'gommaTasaMgraha sutta' nAma se bhI yaha spaSTa hai / jIvakANDa kA 'kezava varNIkRta 'kezavavarNIyA vRti' saMkalana mukhya rUpa se paMcasaMgraha ke jIvasamAsa adhikAra, 'vIramArtaNDa' cAmuNDarAya kI upAdhi thI, ata: tathA SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa, jIvaTThANa ke satprarUpaNA 'vIramArtaNDI' kA artha huA cAmuNDarAya dvArA nirmita aura dravyapariNAmugama nAmaka adhikAro kI dhavalA TIkA TIkA / yaha TIkA Ajakala upalabdha nahIM hai, kintu isakA ke AdhAra para kiyA gayA hai| ullekha do sthAno para prApta hotA hai-prathama, karmakANDa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI 25 viSayavastu kI gAthA na0 672 me tathA dvitIya kezavavarNI yA vatti zrI mAdhavacandra AcArya ne 'kSapaNAsAra' nAmaka eka kI prArambhika gAthA me / karmakANDa kI gAthA na0 672 anya grantha maskRta gadya me likhA hai| isa grantha aura isa prakAra hai nemicandra ke prAkRta-gAthAo vAle 'kSapaNAsAra' kA viSaya "gommaTa suttallihaNe gommaTa rAyeNa jA kayA desii| eka hI hai / sabhavata imI kAraNa labdhisAra ke unara-bhAga so rAo cirakAla NAmeNa ya viirmttnnddii|" kA nAma kSapaNAsAra de diyA gayA hai| kezavavarNIyA vRtti kI prathama gAthA isa prakAra hai-- "nemicandra jina natvA siddha zrI jJAna bhUpaNam / gommaTagAra ke jIvakANDa meM jIva kA, karmakANDa meM vRtti gommaTasArasya kUrve karNATavattita / " jIva dvArA bAdhe jAne vAle karmo kA aura labdhisAra meM yahA 'karNATavRttita' pada se abhiprAya, cAmuNDagaya jIva ke karmabandhana se mukta hone kA upAya tathA prakriyA dvArA likhita karmakANDa kI kannaDa TIkA se hai| batAI gaI hai| labdhisAra-kSapaNAsAra mokSa kI prApti ke kAraNabhUta mamyagdarzana aura gamyakalabdhimAra aura kSapaNAsAra ko gommaTamAra kA hI cAritra kI labdhi arthAt prApti kA kathana hone ke kAraNa uttara bhAga samajhanA caahie| prAkRta gAthAo meM nibaddha grantha kA nAma labdhimAra hai| dono granthoM kI sammilita gAthA-sakhyA 653 hai|" "mamyagdarzanacAgthiyo bdhi prAptiyasmin pratipAdyate DaoN0 ghopAla ne 'labdhimAra kI gAthA-sakhyA 380 tathA ma labdhimA rAkhyo grantha / " - -(labdhimAra TIkA) kSapaNAmAra kIgAthA-sakhyA 270, isa prakAra kula gAthA marvaprathama samyagdarzana kI prApti kA kathana hai| usakI sakhyA 650 likhI hai / vastuta gAthA sakhyA 653 hI hai| prApti pA~ca labdhiyoM ke hone para hotI hai| ve haigAthAo kI vibhinnatA kA kAraNa yaha hai ki gayacandra kSayopazama, vizuddhi dezanA, prAyogya aura karaNalabdhi / zAstramAlA babaI vAle maMskaraNa meM gAthAo kI makhyA 646 hai, kyoMki usame gAthA na0 156, 167, 278, nayA gAthA na0 361 taka cAritra mohanIya karma ke upazama 531 nahIM hai ye cAra gAthAe~ haribhAI devakaraNa granthamAlA karane kA kathana hai| usake Age cAritra moha kI kSapaNA se prakAzita samkaraNa (zAstrAkAra) me sammilita kara dI kA kathana hai| kSapaNA ke antargata jo kriyAye hotI hai unhI gaI hai| DaoN. ghoSAla ne gAthAo kI sakhyA 650 kima ko AdhAra banA kara cAritra moha kI kSapaNA ke adhikAro AdhAra para likhI hai, yaha bAta vicAraNIya hai| kA nAmakaraNa kiyA gayA hai| ve adhikAra hai---adha karaNa yahA yaha jAnanA atyanta Avazyaka hai ki labdhimAra apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa- ye tIna karaNa, bandhAaura kSapaNAsAra, dono eka hI grantha hai| jaise isa grantha kI pasaraNa aura matvApasaraNa--ye do apasaraNa, kramakaraNa, prathama gAthA meM granthakAra ne darzanalabdhi aura cAritralabdhi kapAyo Adi kI kSapaNA, dezaghAtikaraNa, antarakaraNa, ko karane kI pratijJA kI hai, vaise hI atima gAthA (652) makramaNa, apUrvaspardhakakaraNa,kRpTikaraNa aura kRSTi anubhavana me bhI kahA hai ki-"nemicandra ne darzana aura caritra kI (gAthA 362) / inhI adhikArI ke dvArA usa kriyA kA labdhi bhale prakAra khii|" DhuDhArI bhASA TIkAkAra pa0 kayana kiyA gayA hai| ToDaramala ne bhI likhA hai ki...-"labdhisAra nAmaka zAstra gommaTamAra kI taraha labdhisAra bhI eka saMgraha grantha viSe khii|" ata. isa grantha kA nAma landhisAra hI hai| hai| dono me khaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa aura unakI dhavalA. ___TIkAkAra nemicandra kI saMskRta-TIkA, gAthA na0 TIkA kA sAra hI sagRhIta nahIM kiyA gayA hai, pratyuta unase 361 taka pAI jAtI hai, jahA~ taka cAritra-moha kI tathA paMcasagraha se bahuta-sI gAthAe bhI sagRhIta kI gaI hai| upazamanA kA kathana hai| caritra moha ko chapaNA vAle bhAga sagraha hone para bhI inakI apanI vizeSatA dhyAna dene para saMskRta TIkA nahIM hai| yogya hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 35, ki01 anekAnta isI vizeSatA ke kAraNa gommaTamAra aura labdhimAra kA varNana tathA jambUdvIpa, lavaNasamudra, manuSyakSetra, nadI, kI racanA ke pazcAt, pakhaNDAgama aura kaSAya pAhaDa ke parvata Adi vA vrnnn| isame saba prakAra ke mApa tathA sAtha unakI TIkA dhavalA aura japadhavalA ko bhI loga bhUla mApane kI vidhi kA bhI varNana hai| gae, aura uttarakAla meM ina middhAnta-granthA ko jo sthAna dravyasaMgrahaprApta thA, dhIre-dhIre vahI sthAna nemicandrAcArya ke gommaTa muni nemicandra racita, dravyamagraha nAma kA, eka choTAsAra labdhimAra ko prApta ho gyaa| mA prAkRta bhASA kA mahattvapUrNa grantha hai isame kevala trilokasAra--- aTThAvana gAthAeM hai| phira bhI TIkAkAra brahmadeva ne isakA gommaTamAra ke racayitA AcArya namicandra siddhAnta- nAma 'bRhadravyasagraha' likhA hai| isakA kAraNa yaha hai ki cakravartI hI trilokamAra grantha ke racayitA hai| yaha bAta ima grantha ke nirmANa se pUrva, granthakartA dvArA eka 'lagha svaya granthakAra ne trilokamAra mI atima gAthA me ima dravya magraha' kA nirmANa ho cukA thA jisakI gAthA sakhyA prakAra kahI hai -- 26 bhii| grantha kI antima gAthA me granthakAra ne apanA "idi NomicadamaNiNA apdennbhyaadvccheg| tathA grantha kA nAma isa prakAra diyA hairaiyo niloyamAro khamata na bahamudAiriyA / / " "davvamagahamiNa muNiNAhA dosamaMcayacudAsudapuNNA / ___... (trilokamAra-1028) modhayantu naNusuttadhareNa NamicadamuNiNA bhaNiya ja / / " trilokasAra para mAdhava prApadya ne eka sarakRla-TIkA ima grantha ke Upara brahmadeva racita eka saskRtavatti hai| likhI hai jisakI bhUmikA meM usane isa bAta kA nirdeza isake prArabha meM vRttikAra ne grantha kA paricaya dete hArA kiyA hai ki yaha grantha cAmuNDara ya ke pratibodhana ke lie likhA hai ki ---"atha mAlavadeze dhArA nAma nagarAdhipatilikhA gayA hai| TIkA ke anta ma prazasti kI eka gAthA me rAjabhojadevAbhidhAna * zrInemicandramiddhAntidevaiH pUrva SaDayaha bhI likhA hai ki isa grantha kI kucha gAthAeM svaya mere vizatigAthAbhilaghudravyasagraha kRtvA pazcAd vizeSatattvadvArA racI gaI hai aura guru neminandrAcArya kI mammatipUrvaka parijJAnArtha viracitasya vRhadravyamagrahamyAdhikArazuddhipUrvakaisa grantha me samAviSTa kara dI gaI hai tvenavRtti praarbhyte|" arthAt -- guru-micada-samada kadivaya-gAhA hi nahiM raiyA / "mAlavadeza meM dhAganagarI kA svAmI kalikAla sarvajJa mAhavacativijjeNiNamaNumaNijjamajhehi // " gajA bhoja thaa| usame sabaddha maNDalezvara zrIgala ke Azrama isa prakAra vinokasAra sahakArapa----para racita eka nAmaka nagara meM zrI munisuvratanAtha tIrtha dUra ke caityAlaya se na vI mAtI ke bhANDAgAra Adi aneka niyogoM ke adhikArI somanAmaka madhya huii| rAjadhaSThI ke lie, zrI nemicandra middhAntideva ne pahale 26 viSaya vastu-- gAthAoM ke dvArA 'laghudravyamagrahanAma kA grantha racA, trilokasAra karaNAnuyoga kA grantha hai| prAkRna meM pIche vizeSa tatvo ke jJAna ke lie 'bRhadravyasagraha' nAmaka racita isakI gAyAo kI sakhyA 1018 hai| isake chaha grantha ranA / usakI vRtti ko mai prArambha karatA huuN|" pra adhikAra hai---lokamAmAnya, bhAvanaloka, pantaraloka, grantha kA kartRtva-- jyotirloka, vemAnika loka aura natiryakaloka / isa grantha kA kartRtva vivAdagrasta hai| sAmAnyataH, ina chaha adhikAro ke mAdhyama se trilokamAra meM jina namicandra siddhAntacakravartI ko hI dravyasaMgraha kA racayitA bAto kA varNana kiyA hai ve isa prakAra hai --tIno loko mAnA jAnA rahA hai| zrI DaoN0 zaraccandra ghoSAla ne bhI kA sAGgopAGga varNana - yathA naraka aura nArakiyoM kA dravyasayaha ke agrejI anuvAda (ArA saskaraNa) kI bhUmikA varNana, cAro prakAra ke devatAo ke bheda, prabheda, unake rahane meM ise inhI nemicandra siddhAntacakravartI kI kRti batAyA hai| ke sthAna, AvAsa, bhavana, Ayu, parivAra, vimAna, gati Adi kintu pa0 jugalakizora jI mukhtAra dravyasaMgraha ke Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nemicandra simAnta cakravatI racayitA ko gommaTasAra ke racayitA se bhinna mAnate hai| saskRta meM zabdArtha mAtra diyA gayA hai| isame anya graMthoM ke apanI purAtana jaina vAkyasUcI kI prastAvanA pR0 62-64) uddharaNa bhI svarUpa hai| gakI hindI TIkAe~ aneka haiN| me unhoMne donoM kI bhinnatA ke nimnalikhita kAraNa vAva surajabhAna jI vakIla kI hindI-TIkA apekSAkRta anya die hai hindI TIkAo se acchI hai| 1. dravyasaMgraha ke kartA kA siddhAnta cakravartI pada viSayavasta.. siddhAntI yA siddhAntideva pada se baDA hai| isake tIna adhikAra hai-prathama adhikAra me 27 2. gommaTasAra ke kartA nemicandra ne apane granthoM meM gAthAo meM chaha dravya aura pA~ca amtikAya kA varNana hai, apane guru yA guruo kA nAmollekha avazya kiyA hai| dvitIya adhikAra meM, gyAraha gAthAo me sAta tattva ora parantu dravya saMgraha me baimA nahI hai| nau padArtho kA varNana hai tathA utanIya adhikAra meM bIma 3. TIkAkAra brahmadeva ne apanI TIkA kI pranAthanA gAthAo meM mokSamArga kA nirUpaNa he| unhI tIno adhikArI me jina nemicandra middhAntideva ko dravyasagraha kA kartA ke antargata imame caudaha gaNasthAna, caudaha mArgaNA, dvAdaza:batAyA hai unakA samaya dhArAdhIza bhojakAtIna hone me anuprekSA, tIna loka, vyavahAra aura nizcaya mokSamArga, I0 ko 11vI zatI hai, jabaki cAmuNDarAya ke guru nemicandra mamyagdarzana, tIna mUtatA, ATha aga, chaha anAyatana, dvAdazAGga, kA samaya I0 ko 10vI zatI hai| vyavahAra tathA nizcaya cAritra, dhyAna nathA umake cAra bheda 4. vyasa graha se barmA ne bhAvAsrava ke bhedo meM pramAda tathA pana parameSThI kA varNana hai| ko bhI ginAyA hai aura avini ke pA~ca tathA kapAya ke isa prakAra AcArya neminandra middhAnta cakravartI, cAra bheda grahaNa kie hai| parantu gommaTasAra ke kartA ne paTkhaNDAgama-kapAyapAida-dhavalA-jaya dhavalA prabhRti siddhAnta pramAda ko bhAvAnava ke bhedo me nahIM ginAyA aura vigna grantho aura unakI TInAgoM ke pAragAmI prakANDa manISI, (dUsare hI prakAra se) ke bAraha aura kapAya va 25 bheda gommaTamA rAdi siddhAna aSoM ke praNetA, vIramArtaNDasvIkAra kie hai| raNaragamalla-mahAmAtya genAni-adhyAtma jijJAsU vidvatpravara isa mabaMdha meM eka bAta aura kahI jA sakatI hai ki zAstra praNetA TIkAkAra gommaTeza pratimA ke sthApayitA middhAnta-cakravartI dvArA racita cAra grantha 'mAganta' hai, cAmuNDa gaya varmAda (jina mandira) ke nirmAtA cAmuNDagaya jaise gommaTamAra, trilokamAra aadi| yadi dravyamagraha bhI ke guru eva atyata pratibhAzAlI puNya pR.pa the / unake dvArA racita hai to isa bAta kI mahaja kalpanA kI nibaMdhaka jA sakatI hai ki dravyamagraha ke sthAna para isakA nAma bhI vikrama vizvavidyAlaya, 'dravyasAra' honA cAhie thaa| ujjaina (ma0pra0) pa0 kailAzacandra zAstrI ne bhI pa0 jugalakizora jI sadarbha-sUcI mastAra ke mana se sahamata hote hue likhA hai ki munnAramiddhAnAcArya pa0 lAzacandra NAgtrI, jaina sAhitya sAhaba ke dvArA upasthita kie gae cArI hI kAraNa mabala kA itihAga' (jai0 mA0 10) prathama bhAga, pR0 382, haiN| ataH jaba taka koI prabala pramANa prakAza meM nahI AtA gaNeNa pramAda varNI jaina grathamAlA vIra ni0ma0, 2502 taba taka dravyasagraha ko middhAta cakravartI kI kRti nahI 2. mi0pa0 kanAzacandra zAstrI, jai0 mA0 i0, varNI mAnA jA sktaa| jaina grathamAlA, pR0 362 / Toka: 3. 'manmativANI' patrikA, indaura meM (varSa 10, 4-5, dravyasagraha para brahmadeva racita saMskRta vRti ke kakTUbara-navambara 1680) DaoN. devendra kumAra jaina kA atirikta, prasiddha dArzanika prabhAcandra ne bhI eka makSipta lekha 'gommaTezvara bAhubalI' pR0 23 / vRtti likhI hai, jisame pratyeka gAthA ke khaDAnvaya ke gAtha (zeSa pRSTha TA0 pR0 para) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. prAkhira, yaza kA kyA hogA? Aja to yaha pravRtti dekhA-dekhI sAdhAraNa-sI banata kahane ko yaza kA bahuta baDA sthAna hai, para vAstava meM jA rahI hai ki abhinandana ho-cAhe kisI kA bhI yaza hai kucha bhI nahI / Aja aura pahile bhI loga yaza- ho| isa kArya me yadi grantha bheTa hai to usame kAphI kharca arjana ke lie bahuta kucha karate rahe hai / apanI sAmAjika, hotA hai aura kahI-kahI to paimA ekatrita karane, grantha anya-anya upakaraNo sabadhI AvazyakatAoM kI pUrti ke chapAne kI vyavasthA, yahA~ taka kabhI-kabhI vikrI kI cintA icchuka loga prAya. kaha diyA karate hai-tU nahIM to terA bhI mukhyapAtra ko hI karanI paDatI ho aisA bhI sandeha nAma to rahegA, nAma svarNAkSaro me likhA jAyagA, phoTo banane lagA hai| yadi aisA ho to aise abhinandano se bhI chapeMge Adi / aura mAnava hai ki yaza ke lAlaca me Akara kyA lAbha mivAya mAna-baDAI sacaya ke ? apanA sarvasva taka dene ko taiyAra ho jAtA hai| itanA hI kahane ko kahA jAtA hai-hame kAmanA nahIM hai, jaba kyo? Aja to logo me hoDa laga rahI hai| yaza-arjana loga pIche par3a jAte hai taba vivaza svIkAra karanA paDatA meM eka ko dUsarA pIche choDanA cAhatA hai / koI eka lAkha hai| para, yadi svIkAra karanA par3atA hai to ukta pravRttiyoM ke detA hai to dUsarA do lAkha usI yaza ke lie dene ko taiyAra sambandha me logoM ko zakAe~ kyo hotI hai ? yadi vivaza hai-vaha U~cA ho jAyagA / tyAga, tapa, sevA, prabhAvanA kiyA jAtA hai aura kAmanA nahI hotI to utsava me jAyA Adi jaise dhArmika kAryoM ke lie sannaddha vyakti bhI 'yaza' hI kyo jAtA hai ! gardana jhukA kara mAlAe~ kyo pahinI roga ke zamana karane meM asamartha adhika dekhe jAte hai| jAtI hai ? abhinandana svIkAra kyo kiyA jAtA hai ? aise logo meM Aja jo yaha dAna kI pravRtti Apa dekhate hai avamaro para bhUmigata kyo nahI huA jAtA | Adi / ghaTa mabhI upakAra aura kartavya kI bhAvanA se ho aisA socA kabhI Apane, ki 'yaza kA hogA kyA? yadi sarvathA tI nahI hai, adhikAza dhArmika kArya aura dAnAdi / apayaza dukhadAyI hai to yaza bhI sukhadAyI nahI--apitu yaza kArya yaza-kAmanA aura manautiyo kI pUrti ke lie kie| me abhimAna kI mAtrA bar3hane kA bhaya hI vizeSa hai| kyA jAne lage hai| tIrtha yAtrA bhI manautiyo tathA dAna dekara , __ hA pUrva purUSo ke yaza kA? tIrthakara prakRti ko sarvottama pATiyo para nAma likhAne meM hI saphala-sI mAnI jAne lagI prakRti mAnA gayA hai, una jaisA yaza.kIti karma kisI kA haiN| goyA, dharma aura dAna kartavya nahIM apitu vyApAra bana nahIM hotA, lekina kyA Apa batA sakege bhUtakAla ke gae hoM-lena-dena ke saude ho gae ho| jabaki dharma aura anatAnata tIrthakaro ke yaza ko, unake nAma-grAma aura kArya vyApAra meM ghanA antara hai| Adi ko? kyA Apa nahIM jAnate-jaba cakravartI chaha khaDoM hAM, to kahane ko Aja eka aura naI paripATI bar3e kI vijaya kara letA hai taba vaha vijaya kA jhaNDA gAr3anevega se prabala ho rahI dekhane meM Ane lagI hai-abhinandano nAma akita karane jAtA hai| aura ume nAmAMkana ke lie kii| kisI kA abhinandana ho yaha harSa kA viSaya hai, guNI sthAna nahIM miltaa| phalata: vaha kisI ke yaza-aMkana ko kA guNagAna honA hI caahie| para, abhinadana Adi miTAkara apanA sikkA jamAtA hai aura kAlAntara me koI kisakA, kauna, kaba aura kaise kare? yaha prazna hI dUra jA dUsarA usake sikke ko miTAkara apanA sikkA jamA par3A hai| letA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie phira, eka bAta yaha bhI to hai ki isa bhava meM milA yaza agale bhava meM kyA sahArA lagAtA hai- -sambandhita vyakti ko patA bhI nahI calatA ki kauna yaza gA rahA hai - 'Apa mare jaga pralaya ho, yadi ni kAMkSita bhAva se kartavya aura dharma samajha kara, yaza-lipsA ke bhAva ko chor3a kara kucha kiyA jAtA to puNyabaMdha avazya hotA jo agale bhava me sAtha bhI detA / | svAmI samantabhadra upadeza de rahe hai--ni kAkSita aga kA aura Aja paripATI cala rahI hai kayAnilAbha aura anyaanya sAMsArika sukha kAmanAo kI parantu jaba kucha dekara kucha lene kI bhAvanA se kArya kiyA jAtA hai taba hotA hai zuddha vyApAra; aura jaba nyAya aura kartavya-buddhi me, binA phala kI vAchA ke kiyA jAtA hai taba hotA hai dharma dharmasukhadAyI hai aura yaha Adi kI kAmanA, mAnakApAya poSaka kahA~ taka ThIka hai mocie ! 1 2. kyA dharma-kSetra meM sAhityika corI saMbhava hai ? dhArmika kSetra me jaba koI kahatA hai-amuka ne mere sAhitya kI corI kI hai yA merI racanA ko apane nAma se prakAzita karA diyA hai, to bar3A aTapaTA-sA lagatA hai aura aisA mAlUma hotA hai ki aise prasaMga me corI kA doSAropaNa karane vAle ne mAno corI kI paribhASA ko hI bhulA diyA ho AcAyoM ne kahA hai ye maNimuktAhitNyAdiSu dAnAdAnayo pravRttinivRttisabhava teSveva steyasyopapatte / - 7 / 152 'yasyadAnAdAnasabhavastasya grahNamiti / - - 711513 ta0 rA0 bA0 // -- arthAt jiname dena lena kA vyavahAra hai una sonA-cA~dI Adi vastuoM ke ( mUlarUpa) adattAdAna ko hI corI kahate hai [karma-mokarma ke grahaNa ko nahI--Adi ] - kavi ne aisA bhI kahA hai ki- 'mAlika kI AjJA bina koya, cIja hai so corI hoya // " phalata prasaMga meM dekhanA par3egA jise koI curA rahA hai vaha vastu kisI dUsare kI hai yA nahI / vicArane para spaSTa hotA hai varNa, zabda, vAkya aura bhAvo kA koI eka nizcita mAlika nahIM, jaba jisake jaise hai utane kAla usake hai -- nikalane para kisI anya ke / kyoki ye sabhI sArvajanika - prakRti pradatta hai, ina para kisI eka kA Adhipatya nahI-karma aura nokarma vargaNAoM kI bhI aisI isa - 21 hI vyavasthA hai / zabdavargaNA Adi nakala ke AdhAra para samAna rUpa (jAti) me eka kAla aneko meM eka hI rUpa meM pAe jA sakate haiM--- sabhI meM svatantra rUpa se / unameM vastu nirdiSTa na hone se usake haraNa kA prazna hI paidA nahIM hotA / jaise-- eka sone kA piNDa hai aura usakI parachAI bhI hai mUla piNDa ke haraNa karane vAlA cora hogA usakI parachAI ko pakar3ane vAlA cora nahI hogaa| usI prakAra varNa, pada-saracanA pUrvo kI pratikRti hone se parachAI mAtra hai aura unake haraNa karane vAlA cora nahI hogaa| phalana. yadi racanA kI nakala karane vAlA cora hai to cora kahane vAlA bhI pUrvo kA nakalacI hone se corI ke pApa se barI nahI ho sakatA aura pUrvAcArya bhI imo zreNI me jA par3eMge, jaisA ki ucita nahIM hai| dekhebhagavatI ArAdhanA jIvakANDa ( prathama zatI IsvI) gAthA 80 " "1 bhAvasaMgraha 41 32 33 (dazavI manI) gAthA 351 601 602 tiloyapaNNati (106 I0 sadI) gAthA 5/318 dhavalA (pustaka pR 65 gAthA 33 darzana prAbhUta (2-3 sadI) gAthA 106 tattvArthazAstra sAra ( 10 vI sadI) zloka 51 upasahAra 2 AptamImAMsA zloka 56 60 "1 ( dazavI zatI IsvI) gAthA 18 17 27 28 11 11 31 "" "1 " 31 33 66 jIvakANDa gAthA 573 bhakti parikSA prakIrNaka (11vI sadI) gAthA 66 paMcasaMgraha (11vI sadI) 1/13 1/14 tatvAnuzAsana (11vI sadI) zloka 9/14 28 zAstra vArtAsamuccaya 7/478 7/476 19 " Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, barSa 35, ki01 anekAnta ukta mabhI sandarbha AcAryoM ne apanI mUla racanA ke rUpa me 'saMtakammapaMjikA hai / isake avataraNa meM abhI 'satta' zabda die hai---uddhRtarUpa meM nhiiN| jarA socie / dhArmika bhI mere dekhane meM AyA hai--'pUNotehito sesaTaThArasANiyomeM granthoM para 'sarvAdhikAra surakSita' chapAnA bhI kahA~ taka gaddArANi sattakamme savvANi paruvidANi |'-yh saMtanyAya saMgata hai ? yaha bhI socie| kammapaMjikA tADapatrIya mahAdhavala kI prati ke 27veM pRSTha 3. samayasAra ko 15voM 'gAthA kA 'saMta'? para pUrNa huI hai aura SaTkhaMDAgama pustaka 3 meM isakA citra 1. SaTkhaMDAgama ke sAtaveM sUtra me 'mataparuvaNA' pada bhI diyA gayA hai| (dekheM-prastAvanA, SaTkhaDAgama pustaka kA prayoga milatA hai / imI pustaka ke imI pRSTha 155 para 3 pR0 1 va 7) ata. isa uddharaNa se isa bAta me tanika eka TippaNa bhI milatA hai jo tatvArya rAja vA0 ke mUla bhI sandeha nahI rahatA ki prasaMga me 'saMta' yA satta zabda kA kucha aMza hai.-'satva hyavyabhicAri' ityAdi / aise hI sattva-AtmA ke artha me hI hai / aura majasaM kA artha madhya SakhaMDAgama ke AThaveM mUtra meM 'sata' pada hai| yathA- hai jo 'AtmA ko AtmA ke madhya artha dhvanita karatA huA sNtpruvnndaae|' isake vivaraNa meM 'sat sattvamityartha.' AtmA se AtmA kA ekatvapana jhalakA kara AtmA ko anya bhI milatA hai| isI pustaka me pR0 158 para kahI se padArthoM me 'asayukta' siddha karatA hai| uddhata eka gAthA bhI milatI hai| yathA-'atthitta eka bAta aura / AcArya kundakunda ne niyamasAra kI puNamata asthittassa ya taheva parimANa / " isa gAthA gAthA 26 me 'annamaya ke artha meM likhA hai ki--astitva kA pratipAdana karane 15 me 'satamajjha' yA sattamajjha' kA prayoga kiyA hai aura vAlI prarUpaNA ko satprarUpaNA kahate hai| yahA~ bhI mata' / niyamasAra kI ukta gAthA kI saskRta chAyA meM attamajjha zabda dRSTavya hai| kA artha 'Atma-madhya' kiyA hai| isI prakAra 'saMtamajma' yA ukta pare prasaMga se do tathya sAmane Ate hai| pahilA 'sattamajjha' kI saskRta chAyA bhI satmadhya yA sattvamadhyaM hai yaha ki sabhI jagaha 'sata' kA prayoga 'saskRta ke sat zabda yaha siddha hotA hai / socie ! baliA aahai| yaha bAta bhI kisI se chipI nahIM ki deva-garaNa isa loka meM kyoM nahIM prA 'saMtaparUpaNA' meM usI 'sat' kA varNana hai jise tattvArtha mutrakAra ne 'satsaMkhpAkSetra' sUtra meM darzAyA hai| yAnI jise Today we wonder why the devas do not saMskRta me 'sat' kahA vahI prAkRta meM 'saMta' kahA gayA hai| & come down to see us on the Earth. But whom ata saMta kA mat svabhAvata. phalita hai| dUsarA tathya yaha should they come down to see here today? ki 'sat' zabda sattva ke bhAva me hai, ata sat, saMta, sattva, Who is superior to Greatness on the Earth? satta ye sabhI ekArthavAcI siddha hote hai / pustaka ke anta me Should they come down to Smell the stench jo 'satasutta-vivaraNa sammatta' AyA hai usameM bhI 'mata' kA of the slaughter-Houses, the meatshops, prayoga sat ke lie hI hai|| stinking kitchens and recking Restaurants ? 'saMta' zabda ke prayoga 'sat' artha me anyatra bhI upalabdha You have them come down to ignorant Priests, hai| yathA-'satakammamahAhiyAre-jaya. dha. a. 512 va bloated self-complacent tyrants, Lying Statesva prastAvanA dha.pra.pu. pR. 66 / men, Dishonest traders or Kings and ---'eso saMta-kammapAhuDa uvaeso' Emperors, who Respect neither their word -dhava0 pu0 pR0 217 / / nor their signatures ? Devas Have Extremely ----'Ayariya kahiyANaM saMtakammakasAyapAhuDANaM. delicate senses. And the strench From the --vahI, pR0 221 worlds latrines and cess-Pools must be quite satta-mahAdhavalaprati ke antargata grantha racanA ke Adi (zeSa pRSTha TAiTala 3 para) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA 1. varSamAna jIvana-koza (Encyclopaedia of indaura pRSTha-224, vArSika zulka-bIsa rupaye Vardhamana) - prastuta aka-ikkIsa rupaye / sampAdaka-zrI mohanalAla bAMThiyA aura zrI zrIcanda ucca koTi ke sarvAgapUrNa vizeSAko kI susthira coraDiyA / paramparA ke anurUpa tIrthakara kA prastuta vizeSAka sarvathA prakAzaka---jaina-darzana samiti, 16-sI Dovara lena, kalakattA anupama hai eva sarvopari hai| isame bhaktAmara stotra ke prakAzana varSa 1680, pRSTha 524 , mUlya prAmANika mUla pATha ke atirikta usake aMgrejI, hindI, 50 rupe| marAThI, kannaDa, bagalA Adi me prAmANika anuvAda, anvayArtha, matra aura yantra die gae hai| sAtha hI isame prastuta kRti zAstrI ke AdhAra para racita mahAvIra bhaktAmara stotra sambandhita eva anya sambaddha ayogI viSayoM jIvanakoza hai jimame bhagavAna mahAvIra ke jIvanavRtta-viSayaka para adhikArI manISiyo ke zodhapUrNa eva mAragarbhita jJAna 63 jaina Agama aura Agametara eva janetara sroto me prabhUta gambhIra lekha bhI die gae hai jisame imako upAdeyatA sAmagrI kA sakalana kiyA gayA hai| do khaDo meM samApta bahugunI ho gaI hai / mundara chapAI eva sajadhaja se yukta yaha jIvana koza kA yaha prathama khaDa mAtra hai| isame pradhAnanayA vizeSAka muvijJa sampanna muvijJa pAThako kI bhaktAmara stotra mUla zvetAmbara jaina Agamo me sAmagrI lI gaI hai aura / viSayaka sabhI jijJAmAo ko zAnta kara unheM suprazasta Agamo kI TIkAoM, niyuktiyoM, bhASyo, mUrtiyo Adi ge mArga para agrasara karegA, aisI AzA hai| kI bhI pracura sAmagrI kA sakalana kiyA gayA hai kintu isame -gokula prasAda jaina digambara jaina sroto kA paryApta aura mamucita upayoga nahI upAdhyakSa, vIra sevA mandira kiyA gayA pratIta hotA hai, jisase yaha koza marvamAnya na hokara ekAgI bana kara raha gayA hai tathA vardhamAna jIvana 3. divaMgata hindI-sevI--- koNa nAma ko sArthaka nahI karatA hai| digambara jaina Agamo lekhaka zrI kSemacandra 'mumana' . prakAzaka-zakuna prakAviSayaka katipaya prasaga aura sandarbha to sarvathA bhrAmaka bhI zana 3625, mRbhApamArga, naI dillI-2 . Dabala kAuna: pratIta hote hai| isa prakAra ekAgI dRSTikoNa prastuna karane 788 pRSTha baDhiyA mAlIyo kAgaja 886 hindI ke kAraNa yaha garimA aura niSThApUrNa prayAma vivAdAspada meviyo meM 700 ke citra majabUta kapaDe kI jilda ke sAtha bana gayA hai| kama-se-kama zodhapravartana kI dRSTi meM praNIta- gatte ke sundara Dibbe me banda mUlya--tIna sau rupae mAtra : saMkalita grantho me vastusthiti kA hI akana apekSita hai| 'divagata hindI sevI' mere samakSa hai aura vaha bhI svastha, saba milA kara lekhaka dvaya kA yaha mahattrayAsa atyanta suDIla, manohArI, vizAlakAya meN| jaba dekhatA hai taba sarAhanIya, upAdeya evaM upayogI hai| isameM sakalita sabhI hindI sevI aneko rUpo me Akho aura mana me mUmane lagate hai aura bhAratI-bhASA hindI kI samRddhi 2. tIrthakara (mAsika)kA bhaktAmara stotra vizeSAMka aura vyApakatA meM prayatnazIla atIta sabhI hindIsevI janavarI 2982 sAkSAt parilakSita hote haiM / asamajasa me haM ki-samakSasthita sampAdaka-DA0 nemIcada jain| ko divaMgata kase mAna ? yadi divagata hai to samakSa kaise, prakAzaka-hIrAbhayA prakAzana, 65 patrakAra kAlonI, aura samakSa haiM to divagata kaise ! Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 35, ki01 anekAnta samAdhAna ke do hI mArga hai-unako divagata na mAnU 'zakuna prakAzana' ko hai jinhone zrI 'sumana' jI ke sAtha yA apane ko divaMgata mAnalU / donoM ekatra hoge to virodha kandhe se kandhA bhir3Akara isa kArya me pUrA yoga diyA hai| miTa jaaygaa| para, maiM kina zabdo me likhU lekhaka kI zrI subhASa jI jana-paricita hai, inakI lagana zIlatA aura lekhanI grAhyatA ko? jisane divagato ko jIvanta prastuta sUjha ke pariNAma svarUpa inake sabhI prakAzana uttama hote karake mujhe divaMgata hone se bacA liyA aura jindA h| rahe hai| hamArI bhAvanA hai ki isa grantha kA adhikAdhika hAlAMki grantha ke mahattva ko dRSTigata karake yaha kahane vAle pracAra ho aura adhika se adhika janatA ise maMgAkara kaI mile ki hama kyoM na mara gae ? yadi mara jAte to grantha lAbhAnvita ho| me nAma to amara ho jaataa| ThIka hI hai 4. prAcArya zrodha sAgarajI mahArAja abhivandana graMza'nAma jindA rahe jinakA, unhe marane se DaranA kyA hai|' sapAdaka . zrI dharmacandra zAstrI, prakAzaka : zrI digabara yadyapi hindI seviyo ke paricaya meM isase pUrva bhI jaina navayuvaka maNDala, kalakattA, sAija 11" x 6" pRSTha sImita aura mahattvapUrNa kaI grantha prakAzita ho cuke hai 34+ 848 chapAI uttama, AkarSaka jilda va sAjasajjA, tathApi isa sakalana kI apanI vizeSa mahattA hai aura vaha hai-'khoja-khojakara hindI seviyo ke paricayo kA skln|' mUlya . 151 rupe| saMlagnasUcI lekhakakI bheda-bhAva rahita, vizAla aura udAra abhivandana grantha svaya meM abhivandanIya bana par3A ise dRSTi ko bhI iMgita karatI hai ki usane jAti-patha, prasiddha- sayojako kA prayAsa hI kahA jAyagA / antaraga-bahiraga sabhI aprasiddha jaise sabhI prakAra ke bheda bhAvo ko chor3akara, mAtra zlAghya / AcArya zrI ke prati umaDatI aTUTa bhakti kA parihindI bhASA kI sevA ko paricaya-sakalana kA mAdhyama banAyA NAma sAmane aayaa| mai to dekhakara gadgad ho uThA aayohai| yahI kAraNa hai ki saMkalana me choTe-bar3e sabhI guladaste jako ko jitanA sAdhuvAda diyA jAya, alpa hogaa| ke rUpa me mahaka sake hai / grantha bhaviSya pIr3hI ke mArga-darzana, isame sadeha nahI ki bhaktagaNa ne apanA kartavya pUrA utsAha eva aitihAsika jJAna-vardhana meM upayogI aura sahAyaka siddha hogA-yuga-yugo taka atIta yugo kI gAthA batA kiyA : para, aba unhe mahattvapUrNa una prazna-cinho para bhI vicAra karanA cAhie jo cihna AcArya zrI ne grantha samarpaNa egaa| ke avasara para lagAe hai| jaisegrantha ke prArambhika 'nivedana' ke anusAra aura grantha ke vistRta kramabaddha antaraGga kalevara se bhI yaha nirvivAda hai 'sAdhu naraka meM jAe cAhe nigoda meM jAe' sAdhu kI ki nizcaya hI 'sumana' jI ko isa kArya ke lie athaka prazatA se sAdhu bigar3atA hai' 'sAdhu kA abhivandana se koI parizrama aura baTora-baTora kara sAhasa juTAnA par3A hai| prayojana nahI / ' para, yaha bhI tathya hai ki vRkSa kA 'sumana' kevala apanI sugadhi bikhera pAtA hai, jabaki 'zrI kSemacandra 'sumana' apanI yaha AcAryazrI kA antaraMga hai jise hama bhaktoM ko Adeza jIvita yaza sugaMdhi ke sAtha divagata hindI seviyo kI yaza rUpa me lenA cAhie aura bhaviSya meM aisI paramparAo se sugaMdhi bhI digdiganta vyApta karane vAle 'sumana' siddha ho rahe (cAhe kartavya hI kyoM na hoM) mukha mor3anA cAhie jo sAdha hai / lakSya-bhUta AgAmI khaMDoM ke prakAzana dvArA yaha sugaMdha ko pasanda na ho yA dhArmika asthiratA me kAraNa bhUta ho zata aura sahasraguNI hogI-aisA hama mAnate hai| 'panthAna. sakatI hoN| phira, nimittavAda meM vizvAsa rakhane vAloM ko santu te shivaaH|' to yaha parama Avazyaka hai ki sAdhu ko aise nimitta na kRti ke prakAzana, sAja-sajjA, geTa-apa Adi manamohaka juTAe jinameM sAdhu kI sAdhutA kSINa hone meM sahArA mile| aura spRhaNIya bana par3e haiM, isakA zreya zrI subhASa jaina, zrAvakoM kI bhAvanA ke anurUpa mere bhI AcArya zrI meM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nati' ke bhAva hai phalataH vyavahArI hone ke nAte maiM unheM 'abhivandana' ke sthAna para 'abhinamo'stu' karatA huuN| yataH yaha pada muni ke prati vyavahArI hai aura sAdhu ke prati isakA vidhAna bhI hai-brahmacArI ko vandana-vandanA, ailaka va kSullaka ko icchAkAra aura munizrI ko namo'stu / 5. gharahaMta pratimA kA abhiSeka jainadharma sammata nahIM le0 zrI baMzIdhara zAstrI ema0 e0, prastAvanAH zrI DaoN0 hukumacanda, bhArilla, prakAzaka zrI zAntA va nirmalA seThI, pRSTha 24, mUlya 50 paise / yadyapi lekhaka ne apane pakSa meM paryApta pramANa die hai tathApi yaha pustaka, pathavAda ke vyAmoha meM panapa rahe vartamAna vivAdoM ke nirAkaraNa meM kahAM taka sahAyaka ho Y. Dravya-Samgraha, Edited by Dr. Bhoshal. Published by central Jain Pubtishing House, Assah, Introduction. Page-35-36. 5. janasiddhAMtabhAskara, bhAga 6, pR0 261 / 6. jainazilAlekha saMgraha, bhAga 1, pR0 31 7. jaina eNTIkverI, jilda 5, na0 4 mai The Date of the Cohsecrction of Image pR0 107-114 / 8. jainasAhitya kA itihAsa, prathama bhAga, pR, 363-365 / . Dravy-Samgraha C.J.P.H. Arrah. duction. Page 40. Intro - 10. jaM0sA0 iti0 prathama bhAga, varNI graMthamAlA, pR0 386 / / sakegI yaha nahIM kahA jA sakatA sAmagrI zodhapUrNa aura vicAraNIya hai| paMthavyAmoha se achUte rahakara par3hane vAle isase avazya lAbhAnvita hoNge| pradhAna jarUrI hai| Nauseating to them.... "The devas do come when There is an Adequate Cause, c.G., o do reverence to a world teacher, But will not Enter the Atmosphere of corruption and Filth otherwise. ---Rishabhadeva, the founder of 6. gRhastha ke vartamAna ghaDAvazyakoM kA vikAsa aura pUjA paddhati meM vikRtiyoM kA samAveza (pRSTha 27 kA zeSAsa) Jainism P, 80-81 "Aja hameM Azcarya hotA hai ki kyoM devatA loga pRthvI tala para hameM dekhane nahIM Ate ? lekina ve Aja kinheM dekhane ko yahA~ AyeM pRthvI para aisA kauna hai jo jJAna, bala yA mahimA meM unase bar3hA par3hA ho ? kyA ve kasAIgharoM, mA~sa kI dukAnoM, gande bhojanAlayoM tathA saje le0 paM0 zrI bhaMvaralAla polyAkA, prakAzaka a0 bhA0 di0 jaina pariSad rAjasthAna, pRSTha 24 mUlya 30 paise / choTI sI pustaka me viSaya ke anukUla paryApta pramANa saMkalita kie gae haiN| kheda hai ki Aja ve viSaya bhI paMthavAda se achUte nahIM rhe| niSpakSa dRSTi se par3hane kA hamArA Agraha hai prayAsa sarAhanIya hai| -sampAdaka 11. Dravy-Samgraha. Page 40. 12. prAkRta bhASA aura sAhitya kA Alo0 itihAsa, tArA pa0 vArANasI, 10236 / / 12. jaina sAhitya kA itihAsa varNoM graMthamAlA prathama bhAga pR0 366-406 / 14. jaina sA0 kA iti0 prathama bhAga, varNI graMthamAlA, pR0 412 / (pRSTha 30 kA zepAya ) 1 15. Dravya - Samgraha, Arrah, Introduction, Page-42. 16. jai0 sA0 iti0, varNI graMthamAlAH dvitIya bhAga pR0 341 | ( mInAra zravaNabelagolA meM paThita) / bhogasthaloM kI mahAn vadavuoM ko sUcane AyeM ? kyA tuma cAhate ho, ki ve mUDha purohitoM, moTe tAje asantuSTa atyAcAriyoM, mithyAbhASI rAjanItijJo beImAna vyApAriyoM, narezoM yA mahArAjAoM ko dekhane AveM, jo na apane vacana aura na apane hastAkSaro kA sammAna hI karate haiM ? devoM kI indriyAM ati sukumAra hotI haiM ataH duniyA~ ke maNDAsoM aura nAliyo kI gaMdagI unake lie atyanta arucikArI hogI / hA~, devaloga avazya Ate haiM jaba unake Agamana ke anurUpa kAraNa ho yathA tIrthaMkara bhagavAna kI pUjA ke lie| ve burAI aura gandagI se saMyukta vAtAvaraNa meM anyathA nahIM aate|" -sampAdaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.N. 106912 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana stutividyA : svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda para zrI jagalakizora mukhtAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alaMkRta, sundara, jilda-sahita / 2.50 paktyanuzAsana : tattvajJAna se paripUrNa, samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI humA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / ... 2-5. samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gahasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / nagranya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstroM kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... janapranya-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sagraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.00 samApitantra aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... gyAya-dIpikA : mA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro. DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0| 10.00 maina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / kasAyapAhaDasutta : mUla grantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25-0. jana nibandha-ratnAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA myAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-00 dhAvaka dharma saMhitA :zrI darayAvasiMha soSiyA jana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : saM0 50 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 samayasAra-kalaza-TokA : kavivara rAjamalla jI kRta DhUMDhArI bhASA-TIkA kA prAdhunika sarala bhASA rUpAntara / ___ sampAdanakartA : zrI mahendrasena janI / 7-00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI padmacandra zAstrI 2-00 Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandrana Reality :mA. pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM panuvAda / bar3e pAkAra ke 300 pa., pakkI jilda Just Released : Jain Bibliography (Universal Encyclopaedia of Jain References) (Pages 1945) 2 Volumes Per Set 15.00 sampAvana parAmarza maNDala-hA.jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-dhIpacandra zAstrI prakAzaka-ratnatrayadhAro jaina vIra sevA mandira ke lie, kumAra bAdarsa priMTiMga presa ke-12, navIna zAhadarA dillI-32 se mudrit| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSa 35: ki02 aprala-jUna 1982 traimAsika zodha-patrikA anekAnta isa aka meM krama viSaya 1. saMbodhana 2. bhArata ke bAhara jaina dharma kA prasAra-pracAra --DA. jyotiprasAda jaina 3. maiM kauna hUM-zrI bAbUlAla jaina 4. jIvadhara campU me AkiMcanya -ku0 rAkA jaina 5. samyaktva kaumudI sabadhI anya racanAe eva vizeSa jJAtavya-zrI agaracanda nAhaTA 6. apabhraza kAvyoM meM sAmAjika citraNa -DA. rAjArAma jaina ArA 7. janadarzana meM anekAntavAda __ -zrI azokakumAra jaina 8. do maulika bhASaNa (50 varSa pUrva) 6. vartamAna jIvana meM vItarAgatA kI upayogitA -ku0 pukharAja jaina 10. pariciti-zrI lakSmIcadra jaina 11. jarA socie-sampAdaka 12. sAhitya-samIkSA AvaraNa 3 prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Telephone : 271818 G. Secretary 263985 VIR SEVA MANDIR 21, Darya Ganj. New Delhi-110002 Sub: JAINA BIBLIOGRAPHY 'Jaina Bibliography, a monument of colossal scholarship is the fruit of lifetime's strenuous labour and selfless dedication to the cause of Jaina studies by its author, Shree Chhote Lal Jain. It is a rare collection of detailed information and result of painstaking research in various aspects of Jainism. It aims to facilitate and deepen the study on Jainology. No study of Indian philosophy is complete without the understanding and knowledge of Jaina thought. Jaina scholars and saints have rendered valuable contribution to various branches of knowledge-literature, poetics, art, philosophy, religion, archaeology, geography, sculpture etc. Much of it still lies unexplored. The seekers of knowledge on Jainology will find 'Jain Bibliography an invaluable reference book. The learned author has not left any possible aspect of Jainistic studies and principles untouched. Material has been collected from all possible sources-encyclopaedias, dictionaries, gazettes, census reports, temple records, history and chronology, geography and travels, religion, biography, philosophy and sociology, language and literature. There are innumerable references yet unexplored and hidden treasures stored in the form of manuscripts, tamrapatras, inscription on stone-pillars etc. in ancient Jain temples and Jain mathas scattered all over the country. The work done in prakrit, sanskrit, ardhmagadhi, kannad and other Indian and foreign languages have constantly been referred to. It is a precious gem worth keeping in every library of a college and University for there is no single reference book, available so far in the world of knowledge which encompasses such a vide domain on Jainistic studies as this bibliography does. It is a boon for the scholars, researchers and pursuers of Jaina thought. The Bibliography consists of three volumes of which two (I & II) have already been published. Volume III which contains the index is under preparation. Volume I contains 1 to 1044 pages, Volume Il contains 1045 to 1918 pages, size crown octavo. Huge cost is involved in its publication. But in order to provide it to each library, its library edition is made available only for Rs. 600/- for one set of 2 volumes. You may procure your set for your library through your vendor or directly from us. SUBHASH JAIN Genl. Secretary ___ AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru0 vArSika mUlya : 6) ru0, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise, vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote hai / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ om aham yH A . TANIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / vaSa 35 kiraNa 2 vIra-sevA madira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2508, vi. sa. 2036 aprala-jana 1982 sambodhana je dina tuma viveka bina khoTeko moha-vAruNI pI anAdi te para pada meM cira soe| sukhakaraNDa cirapiNDa bhApapada, guna anaMta nahiM joe // 1 // hoya bahirmakha ThAni rAgaruva, karmabIja baha boe| taphala sukha-dukha sAmagrI lakhi, cita meM haraSe roe // 2 // dhavala dhyAna zuci salila pUrata, prAstra mala nahi dhoe| para-draTAni ko cAha na roko, vividha parigraha Dhoe // 3 // aba nija meM nija jAna niyata taha, nija parinAma smoe| yaha ziva mAraga sama-rasasAgara, 'bhAgacanda' hita to e||4|| bhAvArtha-he cetana, tUne ye dina viveka ke binA vyartha gaeNvA die| tU moha-rUpo madirA ko pIkara anAdi kAla se nidrA-magna rahA / tUne sutra ke khajAne apane catanya pada ke anata guNoM ko nahIM dekhaa| aura bAhya-dRSTi hokara rAga kI ora dekhA jisase tUne ana na karmoM ke bIja ko boyA--usake phala-rUpa sukha-dukha rUpa sAmagrI huI aura tU citta meM sukho-dukhA huaa| tUne zukna dhyAna rUpo pavitra jala se AsravarUpI mala ko naho dhoyA aura para-dravyoM ko icchA ko nahIM rokA tathA bhAMti-bhAMti ke parigraha ko vahana kiyaa| aba apane (svarUpa) ko jAna kara usameM apane pariNAmA ko lagA, yaho samatA rUpI rasa kA sAgara mokSa kA mArga hai aura isI meM terA hita hai-aisA 'bhAgacada jA' kahate haiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ke bAhara jainadharma kA prasAra-pracAra - itihAsa-manISI DA0 jyotiprasAda jaina jaina dharma eka aimI sanAtana dhArmika eva sAskRtika tathA kabhI kama aura kabhI adhika prabhAva rahA hone ke paramparA kA pratinidhitva karatA hai jo zuddha bhAratIya hone sAkSI hai| jaina maskRti ne prAcIna bhAratIya saMskRti kA ke sAtha-hI-sAtha prAya sarvaprAcIna jIvata paramparA hai| abhinna aga rahate hue, apane svatantra astitva eva usake udgama aura vikAsArabha ke bIja sudUra atIta--- maulikatA ko bhI bahuta kucha akSuNNa banAe rakhane me prAgaitihAsika kAla meM nihita hai| mAnavIya jIvana meM maphalatA prApta kI hai| mAtha hI, umane bhAratIya sAhitya, karmayuga ke prArambha ke sAtha-hI-sAtha isa sarala svabhAvaja kalA, sthApatya jJAna-vijJAna, ko amUlya dene pradAna karake Atmadharma kA bhI AvirbhAva huA thA / vartamAna kalpa-kAla samagra bhAratIya saMskRti ko paryApta samRddha kiyA hai, aura me isake AdipuraskartA AdipuruSa svayabhU prajApati RSabhadeva apane biziSTa AcAra-vicAra eva jIvana-paddhati se bhAratIya the, jo caubIsa nirgrantha zramaNa tIrthakaro me marvaprathama the| jana-jIvana kA unnayana karane meM stutya yoga diyA hai| unakA samaya anumAnAtIta hai| Adhunika khojo ke Aloka prAya kaha diyA jAtA hai ki jainadharma bhArata ke bAhara me yahI kahA jA sakatA hai ki tathAkathita Arya-vaidika kabhI gayA hI nahI, kintu yaha bAta matya nahIM hai ki tapa, sabhyatA ke hI nahIM, usakI pUrvavartI prAgaitihAsika mindhu- tyAga eva mayama para AdhArita, nivRti eva ahiMsA pradhAna ghATI sabhyatA ke udaya se bhI pUrva RSabhAdi kaI tIrthakara antarmakhI AtmasAdhanA meM lIna jaina-mAdhaka kA lakSya ho cuke the| mohanajodaDo aura haDappA ke avazeSo meM khyAti-lAbha-pUjA athavA AtmapracAra yA dharmapracAra bhI kAyotsarga-sthita vRSabhalAchana una digambara yogirAja ko kabhI nahIM rahA / jaina mAdhucaryA ke niyamo kI kaThoratA bhI upAsanA pracalita rahane ke saketa mile hai| RgvedAdi meM isa dizA meM bAdhaka rhii| ataeva jainadharma videzo me bauddha, bhI unake aneka pratyakSa evaM parokSa ullekha prApta hote islAma, ImAI Adi dharmo kI bhaoNti kabhI bhI sagaThita hai| vaidika saMskRti ke sAtha isa Aheta yA zramaNa prayatnapUrvaka pracArita nahIM huaa| tathApi jainadharma ke prakAza saskRti kA dIrghakAlIna sagharSa evaM AdAna-pradAna evaM prabhAva ne isa mahAdeza kI sImAoM kA atikramaNa calA, aura Adhunika zuddha aitihAsika dRSTi se bhArata- kiyA hai, isa tathya ke maketa bhI paryApta upalabdha hai| varSa kA itihAsa jaba se bhI vyavasthita rUpa meM milanA mejara janarala je0 phAga, karnala jemsaTADa Adi kaI prArambha hotA hai, arthAt rAmAyaNa tathA mahAbhArata me prArambhika prAcyavido kA anumAna hai ki jainadharma kisI vaNita ghaTanAoM ke yugo se, taba se to nirantara brAhmaNIya- yUropa ke skeDIneviyA jaise dUrastha pradezo me, turkI tathA vaidika paramparA ke sAtha-sAtha thamaNa jaina paramparA kA UparI madhya eziyA ke kSetro taka pahuMcA thaa| cauthI zatI astitva itihAsasiddha hai| pArasparika saMgharSa, utthAna-patana, IsApUrva me yUnAnI samrATa sikandara mahAna takSazilA se pracAra-prasAra kA yugAnusAra alpAdhikya rhaa| aise samaya / kalyANa nAmaka eka jaina santa ko apane sAtha bAbula le Aye jaba jainadharma mahAdeza bhAratavarSa kI sImAoM kA gayA thA, jahA~ ukta santa ne sallekhanA-pUrvaka dehatyAga kiyA atikramaNa karake uttara-pazcima tathA dakSiNa-pUrva ke bhAratetara thaa| IsvI sana ke prArambha ke lagabhaga bhar3oMca ke eka pradezo me bhI prasArita huaa| svaya isa deza ke to prAyaH zramaNAcArya kA mahAnagarI roma me jAnA aura vahA~ samAdhisabhI bhAgo meM prApta usake avazeSa, vahA~ usake astitva ke pUrvaka citArohaNa karanA pAyA jAtA hai| dakSiNa evaM pUrva Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArata ke bAhara jainadharma kA prasAra-pracAra meM bRhattara bhArata ke siMhala, barmA, syAma, kambuja, campA, tibbata, kapizA (aphagAnistAna) gAndhAra (takSazilA aura zrIvijaya, navadvIpa Adi pradezo eva dvIpo meM bhAratIya kandahAra), IrAna irAka, araba, turkI, madhya eziyA Adi saMskRti kA jo prasAra huA, usameM bhI jaina vyApAriyo eva meM jainadharma ke kisI na kisI rUpa meM kisI samaya pahuMcane gRhastha jaina vidvAnoM kA kucha na kucha yoga avazya rahA hai, ke cihna prApta hote hai| cIna deza ke tAo Adi prAcIna aisA ukta dezo ke bhAratIya-kRta gajyo ke itihAsa tathA dharmoM para jainadharma kA prabhAva lakSita hai aura cIna ke uttaraunake devAyatana Adi smArako ke adhyayana se phalita kAlIna bauddha sAhitya meM bhI aneka jaina sUcaka saMketa milate hotA hai| hai| jApAna ke 'jena' sampradAya kA sambandha bhI kucha loga madhya eziyA kI rAta nadI kI ghATI ke UparI bhAga jainadharma se joDate hai| prAcIna yUnAna ke pAithegorasa va meM eka bhAratIya upaniveza IsApUrva dUsarI zatAbdI me epoloniyasa jaise zAkAhArI Atmadharmo dArzanikoM para bhI vidyamAna thaa| lagabhaga pAca mau varSa pazcAt popagregarI ne jaina prabhAva lakSya yA alakSya rUpa me rahA pratIta hotA hai| bhayakara AkramaNa karake use dhvasta kara diyA thaa| anuzruti IsAI mata pravartaka IsAmasIha bhI jainavicAradhArA se avaya hai ki khetAna ke ukta bhAratIya upaniveza kI sthApanA kA prabhAvita hue the, aisA sva0 vairisTara campatarAya jI ne zreya maurya samrATa azoka ke putra gajakumAra kuNAla ko middha kiyA thaa| hai-yaha rAjakumAra jaina dharmAvalambI thA aura isI kA putra uparokta adhikAza videzoM me jaino kI choTI-moTI prasiddha jaina samrATa samprati thaa| madhyAeziyA meM sambhavatayA bastiyA~ bhI madhyakAla taka rahI pratIta hotI hai| idhara yahI sarvaprathama bhAratIya upaniveza thaa| phira to cauthI zatI Adhunika yuga meM dakSiNI-aphrIkA nairobI Adi pradezoM meM I0 ke prArambha taka kANagara se lekara cIna kI sImA paryanta jano kI acchI sakhyA rahatI AI hai, pUrva ke phijI Adi samasta pUrvI turkistAna kA prAya pUrNatayA bhAratIyakaraNa ho dvIpo meM bhI kucha jaina hai| yUropa ke vibhinna dezoM meM cukA thaa| usake dakSiNI bhAga meM zailadeza (kAzagara), vyApAra-vyavasAya athavA vidyArjana ke bahAne aneka jaina cokkuka (yArakanda), khotama (khotAna) aura calanda (zAna- rahate rahe hai| yahI sthiti amarIkA kI hai| vahAM to zAna) nAma ke tathA uttarI bhAga meM bhaska, kuci, agnideza pichale do-tIna darzako me jaina pravAsiyo kI saMkhyA meM bhArI aura kAocaga nAma ke bhAratIya saMskRti ke sarvamahAna baddhi huI hai| prasArakendra the / ina upanivezoM kI sthApanA me nirgantha vartamAna zatI ke prArambhika dazako me vIracandra rAghavajI (jaina) sAdhuo aura bauddha bhikSuo kA hI sarvAdhika yogadAna gAghI, pa0 lAlana, bairisTara jagamandaralAla jainI, bairisTara thaa| kAlAntara me nirgantho kA vihAra ukta kSetroM meM zithila campatagaya, brahmacArI zItalaprasAda prabhati vidvAno ne videzoM hotA gayA aura bauddho kA samparka eva AvAgamana bar3hatA meM dharmapracAra kiyA hai| gata dazako me 10 sumeracanda divAgayA, ata. guptakAla ke uparAnta bauddhadharma hI vahA~ kA kara, kAnhajI svAmI, muni suzIlakumAra, muDabidrI evaM pradhAna dharma ho gayA tathApi cauthI se sAtavI zatI I0 thavaNavelagola ke bhaTTAraka dvaya prabhRti mahAnubhAvo ne isa paryanta bhArata Ane vAle phAhyAna, yuvAnacvAga, itsiga kArya ko pragati dI hai| sva. bA. kAmatAprasAda jaina dvArA Adi cInI yAtriyo ke vRttAnta se spaSTa hai ki unake samaya sacAlita akhila vizva jaina mizana kA eka mukhya uddezya me bhI ukta pradezo me nirgantha muniyoM kA astitva thaa| videzo meM dharma pracAra rahA aura usane aneka videzI kucha jaina mUrtiyA~ eva anya jaina avazeSa bhI vahA~ yatra-tatra vidvAno eva jijJAsuo se samparka banAne tathA unheM jaina prApta hue hai| kAzyapa ke rUpa me teIsave tIrthakara bhagavAna sAhitya upalabdha karAne kI dizA meM bahuta kucha pragati pArzvanAtha kA bihAra bhI ukta dezo me huA pratIta hotA hai kii| kintu yathocita vyavasthA evaM sAdhanoM ke abhAva ke aneka prAcyavido eva purAtatvajJo kA mata hai ki prAcIna kAraNa hama una samparka sUtroM se bhI lAbha nahI uThA pAte / kAla meM jainadharma bhI una pradezo me avazya pahunA thaa| -jyoti nikuMja, lakhanaU Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM kauna hU~ zrI bAbUlAla jaina, kalakattA vAle kisI ne prazna kiyA ki AtmA ko kaise paave| mere eka jAnane vAlA hai aura eka icchA kA honA hai| Apa ko eka kahAnI baccoM kI yAda A gayI ki eva mahAtmA kahate hai merA mUDa ThIka nahI hai yaha kisane jaanaa| vahAM ke pAsa eka AdamI gayA aura kahane lagA mujhe Anada para eka jAnane vAlA hai aura eka mUDa hai| Apa kahate hai caahie| mahAtmA ne kahA ki maine abhI AnaMda magaramaccha mujhe Aja bahuta cintA hai AkulatA ho rahI hai yaha kisane ko diyA hai usase le lo| vaha nadI ke pAsa gayA aura jAnA ki cintA ho rahI hai eka jAnane vAlA hai aura eka magaramaccha ko bolA ki mahAtmA ne tumhe Anada diyA hai cintA kA honA hai| ye maine abhI satya bolA yA jhUTha usameM se mujhe bhI de do magaramaccha ne kahA ki pahale mujhe bolA yaha kigane jAnA eka jAnane vAlA hai aura eka eka loTA pAnI pilA do bahuta pyAmA hU phira mai tujhaM jhUTha bolanA yA satya bolanA hai| maiM 4 mAila calA yaha AnaMda de dagA usa AdamI ne kahA ki kyA bAta kahane Do kimane jAnA vahA eka jAnane vAlA hai aura eka calane pAnI meM rahate ho phira bhI pAnI mAgate ho| usane vahA pAlA hai| mere pAsa itanA dhana hai yaha kisane jAnA vahA ki tuma bhI to Anada me rahate ho aura Anada mAga rahe ena. jAnane vAlA hai eka dhana hai aura eka dhana kA ho| yaha kahAnI to itanI hI hai parantu yahI hamArI svAmIpanA hai| hamane koI cIja khAI vaha hame acchI lagI kahAnI nahI hai kyA? AtmA hI pUcha rahI hai ki AtmA aura mIThI bhI vahA tIna cIja huI eka vaha vastu jo mIThI ko kaise pAyA jaaye| pI eka acche jAnane rUpa bhAva aura eka ina donoM kA kisI vyakti se pUchiye yA apane me hI pUchiye ki jAnane vAlA / bAhara me hamane koI kapaDA pahanA gADI para zarIra meM roga hai isako kisane jAnA to vaha kahegA maine caDhe aura hame bahuta Anada AyA vahA para bhI tIna hai eka jAnA isase mAlUma huA ki vahA do hai eka jAnane vAlA gADI aura usa para car3hanA eka Ananda kA AnA aura eka aura eka zarIra jisame roga huA hai| me bhUkhA hU mujhe bhUkha unako jAnane vaalaa| kyA isase yaha sAbita nahI ho rahA lagI hai yA pyAsa lagI hai isako kisane jAnA to yahI hai ki hara hAlata me koI eka jAnane vAlA hai jo hamAre javAba hai maiMne jaanaa| phira yahA para do ho gaye eka jAnane bhItara hone vAle mUkSma se sUkSma vikalpo ko, vicAro ke, vAlA aura eka jisako bhUkha yA pyAsa lagI hai| zarIra bhAvoM ko cAhe vaha acche ho athavA bure, zubha ho cAhe para coTa lagI hai zarIra dukha rahA hai yaha kisane jAnA maine azubha unako jAna rahA hai| ina mana sambandhI bhAvoM me, jAnA yahAM para bhI eka jAnane vAlA hai aura eka zarIra hai pariNAmo meM vicAro me parivartana hotA jA rahA hai para jisako coTa lagI hai / isI prakAra bhItara me krodha huA hai jAnane vAlA madA kAla eka rUpa rahatA huA mAtra jAna hI Apa dUsare se kahate hai ki mujhe krodha ho rahA hai yaha rahA hai| yahA taka krodha ko bhI jAnA hai| bAhara me bhale kisane jAnA ki abhI krodha hai abhI krodha jyAdA hai athavA hI hamane kisI ko acchA kahA ho prema dikhAyA ho aura kama hai Apa kahege maiMne jAnA vahA phira do ho gaye eka bhItara me usake prati anyathA bhAva hai to jAnane vAle ne krodha hai jo kabhI kama ho rahA hai kabhI jyAdA aura eka vaha dono bAto ko hI jAnA hai| yahI hAlata zarIra kI hai hai jo na kama hotA hai na jyAdA parantu jAna rahA hai| cAhe zarIra kI kaisI bhI avasthA kyoM na ho cAhe svastha ho bhItara meM vikalpa cala rahe hai icchA huI hai Apa kahate hai cAhe asvastha, cAhe dubalA ho cAhe tAkatavara parantu jAnane mere ko yaha icchA huI hai| isa bAta ko kisane jaanaa| vAle ne usakI hara hAlata ko jAnA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa samaya zarIra kI koI avasthA ho rahI hai usI uTha rahI hai vaha sthala bhinna hai aura jahAM se bhAvoM kI aura samaya jAnane kA kArya bhI ho rahA hai yahAM taka jaba sotA vicAroM kI kriyA uTha rahI hai vaha sthala bhinna hai yaha hai to usa samaya bhI koI jAna rahA hai ki so rahA hai jAnane vAlA hI apane ko jAnane vAlA na samajha kara ina agara nahIM jAnatA to jAgane para yaha kaise kaha sakatA thA vicAroM ke-bhAvo ke cintAo ke karane vAlA samajha rahA ki Aja nIda acchI AI / jiMdA hai to usako jAnatA hai hai zarIra sambandhI kAryo ke karane vAlA usa sambandhI dukhaaura maratA hai to usako bhI jAna rahA hai usI prakAra sukhako bhogane vAlA samajha rahA hai| usa jAnane vAle ko bhItara meM sUkSma se sUkSma athavA sthUla se sthUla vicAra-bhAva- kahA jA rahA hai ki tU apane ko para rUpa mAna rahA haiicchA jisa samaya utpanna huI hai usI samaya usake jAnane zarIra rUpa jAna rahA hai vicAro aura vikalpo rUpa jAna kA kArya bhI huA hai| yahA para eka tarka hai ki jaba icchA rahA hai aura sukhI-dukhI ho rahA hai tU usa rUpa nahIM hai tU utpanna huI usake pahale usako jAnA to jaba thI hI nahIM to jAnane vAlA hai--jAnanerUpa kriyA kA karane vAlA hai to jAnA kaime| icchA miTane ke bAda jAnA to abhAva tu apane Apako apane rUpa kyo nahI dekhatA? tU apane hone para kame jAnA isase yaha sAvita hotA hai ki jisa Apako jAnane vAlA rUpa dekhe to tU pAvegA ki mai zarIra samaya icchA utpanna huI usI samaya jAnA / isame eka tarka rUpa nahI parantu usakA jAnane vAlA hUM usa zarIra kI aura hai ki icchA ne hI icchA ko jAnA hai athavA krodha avasthA acchI yA burI kA bhoktA nahIM parantu jAnane vAlA ne hI krodha ko jAnA hai to usakA uttara hai ki krodha ke ha / to zarIra kI kaisI bhI avasthA kyo na ho jAve usase abhAva ko jisane jaanaa| isase sAbita hotA hai ki krodha merA kyA sambandha aura usase sukhI-dukhI hone kA bhI kyA ke alAvA koI jAnane vAlA bhinna hai jo krodha ko bhI savAla hai| yaha nAma, yaha jAti, yaha kula, yaha mAM-bApa jAnatA hai aura usake abhAva ko bhI jAnatA hai| bhAI-bandhu bAhara meM puruSa athavA strIpanA, dhanavAna athavA isase niSkarSa yaha nikalA ki hara kArya mai tIna bAte garIbapanA sabhI jaba zarIra kI avasthA hai aura mai to sAtha-sAtha ho rahI eka zarIra kI kriyA, eka manasambandhI jAnane vAlA hU~ zarIra nahI to inasebhI merA kyA sambandha vicAro kI-bhAvo kI-vikalpo kI kriyA aura eka rhaa| agara kisI ne gAlI dI athavA prazamA kI bAta jAnane kI kriyaa| pahalI do kriyA badalatI rahatI hai kabhI kahI to bhI mai to usakA jAnane hI vAlA ha zarIra nahI zubha hotI hai kabhI azubha / kabhI dAna pUjA rUpa-dayArUpa taba mujhe harSa aura vipAda kyo ? kisI ke bhale karane rUpa hotI hai kabhI kisI ko satAne- isI prakAra vicAra uTha rahe hai cintA ho rahI haimArane ruup| kabhI satya kabhI amatya rUpa hotI hai parantu bhAva uTha rahe hai, bhItara me dayA rUpa bhAva hue aura usa jAnane kA kArya hara avasthA me eka rUpa se cAlU rahatA hai| jAnane vAle se, usa bhAva se sAtha ekatva jor3A to usame vaha hara hAlata me-hara avasthA ko jAnatA rahatA hai| ahampane ko prApta ho gayA ki maiM kaisA dayAla haeN mai ucca pahalI do kriyA eka zarIrAzrita aura eka manAzrita hai jo darje kA hU cAhe hama bAhara me na kaheM parantu bhItara meM to hamAre pakar3a meM AtI hai| hama zarIra para hI nahI Thahara kara auro se apane ko U~cA samajhA hI hai| agara apanA mana kI kriyA taka to pahacate hai aura unako apanI uccapanA nahI pakar3a me Ave to oro kA nIcApanA to mAnate haiM yaha samajhate haiM yaha mai haM yaha merI hai| isa prakAra mahasUsa kiyA hI hai vahI banA rahA hai ki ahama bhAva banA ahamapane ko una dono meM prApta ho rahe hai / vahA ina dono hai yaha taba taka nahIM miTa sakatA jaba taka hama jAnane vAle meM ahampanA bhI hai ekatvapanA bhI hai karnApanA bhI hai| se ekatva hote hue bhI ina vikArI bhAvoM se ekatva joDate parantu tIsarI kiyA jo jJAna kI kriyA hai jAnane kA kArya- rahege ina mana sambandhI vikArI bhAvo se aura zarIra ke rUpa vaha pragaTa-nirantara hote hue bhI usako pakaDane kI sAtha isa jAnane vAle ne ekatva joDA hai yaha ekatva joDanA ceSTA Aja taka nahIM kI hai| jahA se jAnane kI kriyA (zeSa pRSTha 8 para) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gata ki0 4 se Age jIbandhara campa meM pAkiJcanya 0 rAkA jaina, ema0 e. jIvandhara kumAra ke mukhAravinda se AkiJcanyAdi upasthApita karatA hai tathA vaise hI vacanoM ko kahatA hai| dharmoM ko suna kara kRSaka ati pramanna huA aura ume dhAraNa jIvandhara svAmI aise siddhAnta ke spaSTa udAharaNa haiN| kara apane jIvana ko saphala mAnane lgaa| jIvandhara kumAra jIvandhara svAmI ke rAjyasiMhAsIna ho cukane para ve ne bhI use yogya pAtra samajha apane bahumUlya AbhUSaNa dekara eka dina apanI ATho rAniyoM ke sAtha vAsantI suSamA nida bhAva se jAge baDha die. aura parama sukha kA anubhava se suzobhita vAnara-samUha ko dekha kara ve Ananda-vibhora kiyaa| AbhUSaNa ke moha ko tyajakara paramAnandAnubhava ho utthe| eka bAnage, apane bAnara kA anya bAnarI ke karanA AkiJcanya dharma kA paripopaka hai / mAtha mohita hue dekha ruSTa ho gii| use prasanna karane ke pramUdita kRSaka ko saharSa sva-svarNAbhUSaNa dekara madhyAhna lie bAnara ne bahuta prayatna kie para vaha santuSTa nahIM huii| meM ve napa ku~vara udyAna me vizrAma karane lge| ve, jinakA anta me nirupAya hone para vAnara mRta-tulya pRthvI para leTa mana kAma vikAra sambandhI andhakAra ko naSTa karane ke lie gyaa| yaha dekha bAnarI bhaya se kApa uThI aura usake pAsa sUrya ke samAna thA, jo kAryajJa manuSyo meM agraNI tathA sasAra jAkara donoM prasanna ho ge| bAnarI ko pramudita dekha ke samasta bhogya-upabhogya padArtha ko apanA kiJcita mAtra bAnara ne eka panasa-phala toDa kara use upahAra meM diyA bhI na samajhane vAle eva nirantara vairAgya kA cintana karane parantu akasmAt dhanapAla ne Akara bAnarI ke hAtha se vaha meM pravINa the aise jIvandhara svAmI para Asakta vidyAdharI ke panasa-phala chIna liyA-yaha saba dRzya jIvandhara svAmI praNayIvacano ko suna kara usa udyAna se bAhara nikala pdde| sva netro me dekha rahe the| unakA dayalu sRdaya vanapAla ke isa sva priyA ko khojate hue vyathita vidyAdhara kI dInatA bhare kArya ko dekha kara vyagra ho utthaa| unake mana meM yaha vacanoM ko suna kara jIvandhara svAmI ne AkiJcanya ke vicAra taragita hone lagAparipoSaka sAntvanApradAyaka gambhIra vacana uname kahe 'kASThADUArayate kIzo rAjyametatphalAyate / dhairyodAryavijitakSitipati. prajJAvihIno guru', madyate vanapAlo'ya tyAjya rAjyamida mayA // 11112 kRtyAkRtpavicArazanyasaciva sagrAmabhIrubheTa / arthAt-yaha vAnara kASThAGgAra ke samAna hai, yaha sarvajJastavahInakalpanakavirvAgmitvahIno budha , rAjyaphala ke samAna aura yaha vanapAla mere sadRza AcaraNa strIvairAgyakathAnabhijJapuruSa sarve hi saadhaarnnaaH|| kara rahA hai arthAt jisa prakAra bAnara ke dvArA die gae arthAt--dhIritA aura udAratA se rahita rAjA, phala ko vanapAla ne chIna liyA hai usI prakAra maiMne isa buddhihIna guru, kArya-akArya ke vicAra se zUnya mantrI, yuddha- rAjya ko chIna liyA hai ataH yaha rAjya mere dvArA bhIru yoddhA, sarvajJa ke stavana se rahita kavi, vaktavya kalA tyAjya hai| se rahita vidvAna aura strI-viSayaka vairAgya kI kathA se jisane svarAjya hetu kASThAGgAra se lohA liyA aura anabhijJa puruSa ye saba tuccha vyakti hai ata mohajanita use tathA apane pratidvadviyo ko mauta ke ghATa utArA ve hI vicAroM ko tyAganA caahie| yathArthataH maccA AkiMcana- jIvandhara Aja isa rAjya ko tuccha samajha kara apanA puruSa vahI hai jo jaisA andara hai vaimA hI apane ko AkiJcanya-svarUpa upasthita kara rahe haiN| yaha rAjya taila Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandhara campU meM AkiMJcanya rahita dIpaka kI lau ke samAna hai, jIvana cacala hai, zarIra tathA svaya ke rAja nAtA gane para rAnI vijayA ko bijalI ke samAna kSaNabhaMgura hai aura Ayu capala megha ke gajavaibhavarUpa parigraha meM yakAtA glAni ho gii| unhoMne tulya hai| isa prakAra isa saMsAra kI santati me kiJcit apanI Ane putravadhuo ko butAkara kahA-he pUrNacandra ke bhI sukha nahI hai phira bhI umame mUDha huA purupa apanA hita mamAna mukha vAlI bahuo ' jAja mere hRdaya me isa gArahIna nahIM karatA kintu isake viparIta moha ko bar3hAne vAle vyartha bhayakara masAra ke viSaya ge virakti ho rahI hai aura yaha ke kArya hI karatA hai| nazvara viSayoM ke dvAga lubhAyA virakti isa samaya mujhe dIkSA lene ke lie zIghratA kara haA becArA mAnava mohavaza dukhajanita dopI ko nahIM rahI hai| samajhatA pratyuta grISmakAla me zItala jala kI dhArA choDa umI samaya gandhotvATa kI patnI sunandA ko bhI mRgamarIcikA ke sevana tulya mAMmArika bhogo me lipta mAmArikatA se vaigagya utpanna ho gayA ata rAnI vijayA rahatA hai| durlabha mAnava-janma pAkara Atmahita meM pragAda aura munandA ne padmA nAma AryA ke mamIpa dIkSA le lii| karanA ucita nahIM / 11 / 23-26 / isa prakAra navacintana isa prakAra jIdhara camcU meM purupa-pAtrI ke sAtha-sAtha nArIke phalasvarUpa jIvandhara svAmI samAra kI mAyA-mamatA meM pAna bIvana meM prathamata AkiJcanya dharma kA aNu rUpa virakta ho (AkiJcanya dharma kI pUrNa dazA ko pAkara) dhAraNa karate aura antata dIkSA lete ora amImitAnanda muni dIkSA lene kA nizcaya kara lete hai aura rAjakIya- ko pAte hai| vyavasthA se nivRtta ho mahAvIra-gvAmI ke mamavasaraNa me kAThAGgAra ke AkiJcanya bhinna bhAva-AkiJcanya jAkara muni-dIkSA dhAraNa karate hai eva ghora tapazcaraNa ke bahula pranago ke sAtha-sAtha jIvandhara campU meM yadi dvArA karmoM ko kSaya kara vipulAcala se mokSa prApta karate AkiJcanya kA viparIta rUpa dekhanA cAhe to kApThAGgAra hai| zalAkA puruSa na hone para bhI purANa,ro ne apane kA carita to pAThaka ke madhya mahaja hI upasthita ho jAtA purANo me AkiJcanya puruSa jIvandhara kA caritra akita hai| naparAja satyadhara ne kucha samaya ke lie kASThAGgAra ko kiyaa| kaviyo ne ina para gadyapadyAtmaka kAvya likhe| rAjya de diyA kintu kRtana mantrI ne SaDyantra raca yuddha meM jIvandharacampUkAra ne to spaSTa hI likhA hai ki 'jIvandharasya una nArAja ko dIkSA lene para bhI mauta ke ghATa utAra kara carita duritasya hanta'-jIvandhara kA cariya pApa ko naSTa jasomA unake rAjya kA adhikAra ho gyaa| kASThAGgAra ne samajhA karane vAlA hai| ki mene rAjA ko mAra hI DAlA aura rAnI mayUrayantra meM ___ isa prakAra jIvandhara svAmI rAjya-vaibhava hone para bhI baiTha kara gayI thI ata girane para usakA aura usake garbhastha ghara me virAgI vicAro se sampanna the| unakA vicAra thA bAlaka kA prANaghAta svaya ho gayA hogaa| isa prakAra ki yadi dhana-daulata Adi parigraha yathArthata. sukha dene vAle nizcinta ho vaha rAjya-zAsana karatA rhaa| hai to magamarIcikA bhI pipAsA-zamana kara sakatI hai, Arta- sapracAra se kisI kI akIrti davatI nahI pratyuta raudra-dhyAna bhI mokSAnanda dilA sakatA hai, agni zItala ho phanatI hI hai| kASThA GgAra kI akIrti rAjaghAtaka ke rUpa ra sakatI hai aura mAtra bhojana-icchA hI bhUkha-zAnti kara meM marvatra phainatI hI hai kASThAnara kI akIrti rAjaghAtaka sakatI hai| jIvandhara svAmI ke parigrahabhinna aise bhAvo ne ke rUpa me sarvatra phaila gyii| napamRtyu ke kalaka ke parimArjana saMsAra ke prati nirAzA upasthita kI aura antatogatvA / hetu rAjA kI mRtyu kA kAraNa hAthI dvArA mArA jAnA unheM mokSavadhU kA varaNa karA diyaa| pracArita kara jovandhara-mAtula govinda mahArAja ke pAsa rAnI vijayA mora sunaMdA kA AkiJcanya-nRparAja mandeza bhejaa| kASThAGgAra-kalaka ke upazamana ke vyAja se satyaMdhara evaM rAjakuvara jIvandhara ke tulya rAnI vijayA kA govinda mahArAja ne satyadhara kI rAjadhAnI rAjapurI meM AkiJcanya vyaktitva bhI sahaja hI sAmane upasthita ho sva sutA lakSmaNA kA svayavara rcaa| jIvandhara rAja ne jAtA hai| rAjaputra jIvandhara ke rAjasihAsanArUr3ha hone para candrakavedhaka ko vedhakara lakSmaNA prApta kI, taba jIvandhara Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, varSa 35, ki0 2 anekAnta ke yathArtha-jIvana kA rahasyodghATana ho gyaa| lakSmaNa- hai tathApi akiMcana-bhAva se pIche nahIM / jIvandhara svAmI mAlA kA icchuka kASThAGgAra uttejita ho bhaDaka utthaa| kA vaibhava visarjana kara mukti-padavI pAnA, rAnI vijayA yuddha ke lie udyata ho jAne para vaha jIvandhara ke dvArA kA AryA pada grahaNa karanA isake viparIta kASThAGgAra kA mRtyUloka kA pAntha bana gyaa| dekhie ! kitanI vicitratA rAjya-cyuta honA jIvandhara campU me prayukta AkiJcanyahai mAnasika-manobhAvo kI ? kAza ! yadi vaha nRparAjya kI svarUpa ko paripuSTa karane vAle hI hai| jIvandhara campU meM ora AkiJcanya rahatA to usakI yaha nikRSTa dazA na nAyaka jIvandhara ko zRGgArika rUpa meM darzAyA gayA hai hotii| tathApi yatra-tatra akiMcana-tatva pradarzita hotA hai jo ki sAsArika paribhramaNa se nikala kara mAnava ko mukti- unake zRGgArika jIvana me cAracA~da lagA detA hai aura mandira me bheja denA jaina kathAnakoM kA uddezya rahanA hai| eka vilakSaNatA upasthita karatA hai| yadyapi isameM prasaGgopAtta vividha bhAvo kA samAveza huA --alIgaJja (eTA) (pRSTha 5 kA zepASa) hI sabase bar3A pApa hai, sabase baDA adharma hai sabase bar3A hotI hai jAgaraNa cAla hotA hai Apa apanA mAlika banatA ajAna hai yaha kisI anya prakAra se nahI miTa sakatA parantu hai| Aja taka jisako nahI pAyA usako pAtA hai jisa jAnane vAlA apane Apako jAne apanA sarvamva apanA kUDe-karkaTa ko pakaDa rakhA thA usase nivRta hotA hai| jo ahampanA usa jAnane vAle meM sthApita kare to vaha abhI taka vyavahAra me para me jagatA thA vaha aba paramArtha apanA jo abhI mana sambandhI vikAro me aura zarIra meM jagatA hai jahAM aba taka mUcchita thA / ghora andhakAra me sambandhI kriyAo me A rahA hai vaha miTa kara apane jAnana- sUrya kA prakAza dikhAI detA hai| aba andhakAra nahI rahane parna rUpa nija svabhAgha meM Aye to nakalI mai kA abhAva kaa| cAhe kitanA hI gADhA kyo na ho prakAza kI kiraNa ne ho aura asalI mai kI prApti ho joki vAstava me brahmosmi usako bheda diyA hai| zarIra rahatA hai aura anya bhAva bhI hai aura vahI pAriNAmika bhAva hai vahI nija bhagavAna AtmA rahatA hai parantu mai nahI rhtaa| mai miTa jAtA hai / yaha mai hai| jisako jAnane se dharma kI zuruAta hotI hai-sAkSI hI nija paramAtmA se milane meM rukAvaTa thI, mai miTa gyaa| bhAva jAgRta hotA hai| nijasvabhAva ke prati mUrchA dUra mukti kA saccA hetu 'yo madhyasthaH pazyati jaanaatyaatmaanmaatmnaatmnyaa''tmaa| dRgavagamacaraNarUpaH sa nizcayAnmuktiheturiti hi jinoktiH // ' jo samyagdarzana-jJAna-cAritra svarUpa AtmA madhyasthabhAva ko prApta hokara AtmA ko AtmA ke dvArA, AtmA meM dekhatA aura jAnatA hai vaha nizcaya se (svayaM) mukti kA hetu hai, aisI sarvajJajina bhagavAna kI vANI hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva-kaumudI sambandhI anya racanAyeM evaM vizeSa jJAtavya 0 zrI agara canda nAhaTA, bIkAnera 'anekAnta' ka sitambara 81 ke aka meM DA0 jyoti- cakA hai| dUsarI racanA mahIcanda racita samyaktva kaumudI prasAda jaina kA eka lekha 'mamyaktva ---kaumudI sambandhI hai, jisameM 13 adhyAya aura 1981 obI hai| isakI rabanAye' zIrSaka chapA thaa| usakI pUrti ke rUpa me disambara kathAe dayA sAgara kI samyaktva kaumudI ke samAna hI hai / 81 ke aka meM 'gamyaktva kaumudI sambandhI anya racanAye' mahIcanda ke ziSya devendrakIti ne kAlikA purAna nAmaka nAmaka lekhaprakAzita ho cukA hai| para jabhI-abhI pArzvanAtha eka baDA gratha racA hai usame samyaktva kaumudI kI kathAe vidyAdhana zodha sasthAna, vArANamI-5 se 'jaina sAhitya kA bhI zAmila kara lI gayI hai| Adhunika marAThI jaina bRhada itihAsa kA yoM bhAva prakAzita huvA hai, usane mAhityakAro me katlAppA bharamAppAniTave ne samyaktva kannaDa ora marAThI bhASA kI samyaktva kaumudI sambandhI kaumudI kA marAThI anuvAda kiyA hai| para usame mUla atha kucha naI jAnakArI prakAza meM AI hai| isalie pAThako ko ajJAtakartRka likhA hai| ko usakI jAnakArI dene ke lie yaha lekha, pUrva prakAgina hamAre magraha meM saskRta gadya meM samyaktva kaumudI, dono lekho kI pUrti ke sapane prakAzita kiyA jA rahA hai| mUlacanda kizanadAma kApaDiyA, sUrata se prakAzita san jaina sAhitya kA bRhada inihAma' ke mAnave bhAga meM 1636 kI prathama AvRti hai| mANikacanda digavara jaina kannaDa, tamila aura marAThI tIna bhApAo ke jaina gAhitya parIkSAlaya me yaha pAThyakrama meM rakhA gayA thA, yaha bhI kA vivaraNa sva0 pa0 ke0 bhujabalI zAstrI aura marAThI ajJAta kartRka hai| isase 25 varSa pahale pa0 udayalAla mAhitya kA vivaraNa DA0 vidyAdhara joharAparavara likhita kAganIvAla ne ise prakAzita kiyA thA, likhA hai / jisakA hai| kannada jI gAhitya meM mambakatva kaumudI nAmaka racanA ullekha DA. jyotipramAdajI ke lekha me ho cukA hai| samyaktva prApta hai| jiname me kavi magaraya kA kucha vizeSa vivaraNa kaumudI nAmaka zvetAmbara jinaharSagaNi sa0 1487 kI uparokta granyA pRSTha 87 me chapA hai usake anusAra bhagaraga gacita, mUlarUpa meM prakAzita huI hai vaha to mujhe nahI milI tRtIya kA gamava gonayI zatAbdI ke pUrvArddha kA banAyA hai| para usakA gujarAtI anuvAda AtmAnada jaina sabhA bhAvaaura yaha atha prakAzita bhI ho cukA hai| isakA sampAdana nagara se san 1917 me prakAzita huA, yaha mere saMgraha meM pa0 zAntilAla gAtrI ne kiyA hai aura atibala grathamAlA, hai| ina zlokabaddha saskRta gratha ke racayitA jina harSagaNi, belagAva me yaha prakAzita huA hai / tapAgacchIya jayacandamUri ke ziSya the| isame sAta prastAva marAThI jaina sAhitya meM dayA sAgara (dayA bhUpaNa) kI hai| mUlagraya bhI isI sabhA se pUrva chapa gayA thaa| di0 zve0 samyaktva-kaumudI me 11 adhyAya aura 2380 ovI hai| samyaktva kaumudI kI kathAo ke tulanAtmaka adhyayana ke yaha jinadAsa cavar3e, vardhA sa0 1608 meM prakAzita ho . lie yaha atha mahatvapUrNa hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraza kAvyoM meM sAmAjika-citraNa DA. rAjArAma jaina, rIDara evaM adhyakSa-saMskRta prAkRta vibhAga, pArA madhyakAlIna bhAratIya itihAsa eva saskrati ke sadI taka ke bhAratIya itihAsa eva saskRti ke prAmANika sarvAMgINa prAmANika adhyayana ke lie apabhra za-sAhitya citra susajjita hai| prastuta laghu-nibandha me una sabhI para apanA vizeSa mahatva rakhatA hai| usameM upalabdha vistRta prakAza DAlanA to sambhava nahI, hA~, udAharaNArtha kevala prazastiyAM, aitihAsika-sandarbha loka-jIvana ke vividha citra, kucha sarasa eva rocaka tathyoM para prakAza DAlane kA prayAsa sama-sAmayika sAmAjika paristhitiyAM, rAjanIti, arthanIti, kiyA jA rahA hai| evaM dharmanIti ke vividha sUtra, hAsa-parihAsa, eva vilAsa- sAmAjika paristhitiyAM : vaibhava ke rasasiddha citrAMkana isa sAhitya ke prANa hai| apabhraza kAvyo me paramparAnumodita paurANika, apabhraMza ke prAyaH samasta kavi AcAra aura dArzanika tathyo sAmAjika mAnyatAo ko grahaNa kiye jAne para bhI samatathA loka jIvana kI abhivyajanA kathAoM eva carito ke sAmayika sthitiyo ke unameM paryApta nirdeza milate hai| ina parivezoM dvArA karate rahe hai| isa prakAra ke carito aura kAvyo meM kucha aisI mAnyatAe nirdiSTa kI gaI hai, jo kathAnakoM ke mAdhyama se apabhraMza-sAhitya me mAnava-jIvana madhyakAlIna sthitiyo para prakAza DAlatI hai| vaidika yathA jagata kI vividha mUka-bhAvanAe eva anubhUtiyA~ varNAzrama dharma ke siddhAntAnusAra brAhmaNa kA kArya paThanamukharita huI hai| kyoMki vaha eka aura purANa-puruSo ke pAThana aura yajJa-yAgAdi karanA thaa| para 15vI sadI me mahAmahima Adarza caritoM se samRddha hai to dUsarI ora videzI AkramaNa hone eva musalamAno ke uttarAdhikAra sAmantoM vaNikaputro athavA sAmAnya varga ke vyaktiyo ke sambandhI pAramparika kalaha tathA rAjanaitika asthiratA ke sukhoM-dukhoM athavA romAMsapUrNa kathAo se parivyApta / vana- kAraNa deza kI Arthika sthiti bigaDane lagI thii| vihAra, udyAna-krIr3AeM, saMgIta-goSThiyA, AkheTa-bUta, eva phalasvarUpa brAhmaNa AjIvikA ke hetu khetI bhI karane laga jala-krIr3AeM, rAsalIlAe, sarovara-snAna ke samaya premI- gae the| mahAkavi ra idhU ne apanI eka racanA 'dhaNNakumArapremikAoM ke paraspara meM chakAne ke liye vastro ke apaharaNa cariu' meM 'bambhaNakisANu" likha kara usakA spaSTa nirdeza Adi vividha citra-vicitra citraNoM se apabhraMza-sAhitya kI kiyA hai aura isa prakAra usakI parivartita sthiti para vizAla citrazAlA alaMkRta hai| caumuha, IzAna evaM droNa acchA prakAza DAlA hai|' jaise mahAkaviyoM ne isa mahAna citrazAlA kI nIva rakhI, jAtayAM : to joindu svayambha, puSpadanta, haribhadra, dhanapAla, vIra, 'dhaNNakamAra cariu' ke uparyanta 'a kanakAmara, padmakIti, hemacandra, abdula-rahamAna prabhRti kAvya- me 'kisANa' kA vizeSaNa 'bambhae' hai aura yaha isa bAta kuzala sarasvatI putroM ne apabhraMza ke usa bhavana ko dhar3akara kA dyotaka hai ki brAhmaNajAti ke kisAna bhI hote the| bhavya-prasAda ke rUpa meM alakRta kiyA hai aura yaza.kIrti evaM yadi yaha tathya na hotA to kavi 'kisANu' zabda se hI raghu jaise pratibhAzAlI mahAkaviyoM ne use sarvatobhAvena apanA kAma calA letaa| 'bambhaNu kisANu' kA usane samRddha banAye rakhane kA athaka prayAsa kiyA hai| isa prakAra kisI vizeSa abhiprAya se hI prayoga kiyA hai| bihAra me apanaza-kAvyoM meM vikrama kI chaThavI sadI se solahavI jahA~ brAhmaNo ke liye khetI karanA varjita hai aura adhikAza 1.ghaNya 323 / 3 / 2. harivaMsa0 2 / 20 3 / 13-14, 416 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika citraNa brAhmaNa kRSi-karma svaya nahI karane, vahAM rAjasthAna uttara anya jAtiyoM meM bhIla, khasa, bavvara,"puliMda," meM brAhmaNoM ko svaya kRpikarma karate hue dekhA kevaTa," kalAla," sunAra," luhAra," kumhAra," yAdava," jAtA hai| Adi ke nAma milate haiM / khasa bavvara evaM puliMda ke viSaya brAhmaNa ke atirikta kSatrIya, vaizya eva zUdro kI me raidhu ne likhA hai ki ye tInoM jAtiyAM jahAM bhI raheM, jAtiyoM ke bhI ullekha hue hai| kSatriyo me ikSvAkuvaMzI,' vahAM kisI ko svapna meM bhI rahane kA vicAra nahIM karanA sUryavaMzI, candravazI,' andhakavRSNi,' eva bhojakavRSNiyo' caahie| kavi ne isIliye inakA ullekha AkramaNakArI ke paramparA prApta ullekha milate hai| unake atirikta jAtiyoM ke rUpa meM kiyA hai| tomara, gurjara, pratihAra eva soraTTha nAmaka kSatriya jAtiyo aspRzya jAtiyoM meM DAma. mAtaMga," cANDAla." ke bhI ullekha hae hai| 'sirivAla cariu' meM batAyA gayA ghinivAla evaM sambhisa' jAtiyoM ke nAma milate haiN| hai ki khasa eva navvara jAti ke DAkuo se marAThe, soraThe ___'ghinivAlu' jAti navIna pratIta hotI hai| ho sakatA hai ki ra evaM gurjaro ne mahAyuddha me lohA liyA thaa| yaha vahI ho, jise hama Ajakala kasAI kahate haiN| isIlie vaizya me agravAla, padmAvatI, puravAla, jaisavAla, kavi ne isakI Doma Adi jAtiyoM ke sAtha gaNanA kI hai| golArADa, eva paurapATa Adi jAtiyo ke ullekha milate 'sabhisa' sambhavata. Ajakala kI miztI jAti hai hai / agravAloM meM garga aiMDila goyala mittala, basala gotro ke jisake loga mazaka ke dvArA jAla ghara-ghara pahuMcAyA karate bhI nAma prazastiyo eva grantha-puSpikAo meM milate hai| the| eka anya mleccha jAti kA bhI ullekha AyA hai| jo sAhityika eva kalA ke vividha kSetro me unakA yogadAna sambhavataH yavana jAti ke liye prayukta hai| mahatvapUrNa rahA hai|" sirivala carita' me eka bhAMDa-jAti" kA bhI ullakha ___ 'dhaNNakumAra cariu' meM eka paTavArI jAti kA bhI AtA hai| jAti ke kAranAmeM Ajakala ke samAna hI madhyanirdeza pAyA jAtA hai| hamArA anumAna hai ki yaha bhI me bhI the| kisI bhI acche vyakti kI nakala banA kara use koI vaizya jAti hai jo paTavArigiri arthAt bhUmi kI nimnatara ghoSita karanA evaM vyaMgyoktiyoM dvArA kharI evaM paimAiza Adi kA kArya karatI thii| madhyabhArata meM Aja spaSTa bAto ko janatA ke samakSa rakha denA isa jAti kA bhI unheM hI paTavArI kahA jAtA hai jo kheto kI mAlagujArI paramparA-prApta vyApAra thaa| zrIpAla jisa samaya dhavala kA lekhA-jokhA eva bandovasta ke kArya karate hai, bhale hI seTha ke dvArA samudra meM girA diyA jAtA hai aura vaha apane unakI jAti kucha bhI ho / puruSArtha se samudra taira kara usI dvIpa me pahuMcatA hai, jahAM 1. uparivat / 13. siri0 5 / 13 / / 2. uparivat / 14. valahadda0 32, 5 / 10 / 3. uparivat / 15. blhdd0-3|2, 510 / 4. uparivat / 16. blhdd0-5|10| 5. harivaMza0 2 / 20 ; 3313-14; 4 / 1 / 17. uprivt-3|2, 510 / 6. sirivAla0 5 / 22 / 18. harivaMsa0 14 / 5 / 7. raidha-sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana pR0468 16. siri0 7.12, balahadda062,513 / 8. dhaNNa0 113 / 4 / 20. dhaNNa. 2171-3, siri0 712 / 6. sammaijiNa0 3111, balahadda0 4 / 3 / 21. balahadda 3 / 2 / 10. siri0 5 / 22, 10 / 3, pAma0 5 / 6 / 5, balahadda0 4 / 3 / 22. uparivat / 11. siri0 5 / 22, 8 / 10, 103 / 23. uparivat / 12. ghaNNa 3 / 24 / 6 / 24. siri0 716-12 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 35, ki02 ki bAda meM dhavala svayaM pahuMcatA hai tathA zrIpAla ko vahAM kA zikAra honA par3A aura becAre ko paradeza bhAga jAnA ke rAja-darabAra meM eka sammAnita vyakti ke rUpa meM dekhatA pddaa| hai taba dhavala bhAr3oM kI sahAyatA se use apamAnita karatA nArI kI sthiti : hai tathA rAjA kI dRSTi meM use patita siddha kara detA hai| parivAra meM nArI kI sthiti paratantra thii| usake yadyapi dhavala kI yaha kuTilatA bAda meM spaSTa ho jAtI hai| liye jo AcAra-saMhitA milatI hai, vaha baDI durUha hai| parivAra: vivAhitA-nArI ko apane pati ke liye mana-vacana eva kArya samAja kA ghaTaka parivAra hai| pratyeka kavi yA se pUrNatayA samarpita rahane kA Adeza diyA gayA hai tathA sAhityakAra apanI racanA meM pArivArika sambandho para kahA gayA hai ki vaha duzcaritra eva nirlajja nAriyo kI avazya hI prakAza DAlatA hai| apabhraza kAyyo me bhI saMgati kara apane kula, eva zIlavrata ko kalakita na kre| pArivArika sambandhoM kA vistRta vivecana milatA hai, unheM apanA jIvana isa prakAra kA banAnA cAhie ki koI kyoMki kathAnAyaka kA janma kisI parivAra me hotA hai| aMgulI bhI na uThA sake aura dono kulo para kisI bhI usa parivAra meM mAtA-pitA Adi gurujano ke sAtha bhAI, prakAra kA kanaka na laga ske| bhAvaja, bahina, putra, mitra, dAsa-dAsiyAM Adi vidyamAna parityaktA nAriyoM ko apabhra za kAvya me durbhAgya kA rahate haiN| ata: kaviyo ne isake pAraspirika sambantho kI bhaNDAra kahA gayA hai| unake lie kahA gayA hai ki unhe carcA kara unakA manovaijJAnika vizleSaNa bhI upasthita durjano eva AvArAgardI karane vAlo se apane ko chipA kara kiyA hai| rakhanA caahie| sira ughAr3a kara rAsto eva bAjAro me yaha parivAra-vyavasthA sammilita parivAra vyavasthA ke nahI dhUmanA caahie| dina meM zayana nahIM karanA cAhie rUpa meM citrita hai / ataH sAsa-bahU kI kalaha, nanada-bhaujAI tathA dUgaro ke bhAgya para IrSyA nahIM karanA caahie| unhe tathA ke jhagar3e, sautiyADAha tathA parivAra me paraspara meM calane zAlavata dhAraNa zIlavrata dhAraNa kara sAtvika jIvana vyatIta karanA hI vAle zItayuddha Adi ke prasaMga pracura mAtrA me milate hai| zreyaskara hai| mahAkavi svayambhU ne sAsa-bahU ke jhagar3e ko anAdikAlIna prauDhA vidhavAo ke viSaya meM kahA gayA hai ki pati kahA hai|' sautiyA DAha ke prasaMga AnuSaMgika eva svatantra kI mRtyu para vidhaga ko citA me jala marane kA prayAsa donoM hI rUpa meM paryApta mAtrA meM upalabdha hai| etadviSayaka nahI karanA caahie| sira paTaka kara hAya-hAya karanA svatantra kRti ke rUpa meM 'sayadhadahamI kahA' suprasiddha racanA ucita nhii| kaviyoM ne unheM Adeza athavA upadeza diyA hai| isI prakAra puSpadanta kRta mahApurANa' meM eka prasaMga hai ki unhe mArga me atyanta vegapUrvaka athavA atyanta mandaAyA hai jisake anusAra mahArAja kRSNa kI satyapAmA eva gati se calanA sarvathA chor3a denA caahie| isI prakAra rukmiNI nAma kI donoM patniyoM meM paryApta IrSyA calatI binA kArya ke dUsaroM ke ghara AnA-jAnA yA rAtri me hai| unhoMne paraspara meM yaha zarta rakhI thI ki jisake beTe akenI ghUmanA tyAjya batAyA gayA hai| sahiSNa bana kara kA pahale vivAha hogA, vaha dUsarI kA sira muMDavA degii| AtmoddhAra kA prayAsa Avazyaka batAyA gayA hai aura jora 'dhaNNakumAra cariu' meM kahA gayA hai ki apane mAtA-pitA dekara kahA gayA hai ki jo nArI uttama zIlavrata dhAraNa ke atyanta dulAre dhanyakumAra ko apane IrSyAla bar3e bhAiyoM nahI kara sakatI, usakI vahI dazA hotI hai jo sar3I evaM bhaujAiyoM ke tIkhe vyagya vANI evaM kaTa AlocanAo kUtiyoM athavA jUThI pAtala kI hotI hai|' 1. paumacariu-22155 / 5. appasaMvoha0 2 / 17 / 2. bhAratIya jJAnapITha kAzI se prakAzita / 6. uparivat-2018, 21, 23 3. mahApurANa 6133, bhAga 3, pRSTha 171 / 7. uprivt-2|16, 21 4. dhaNNa0 shh-10| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika citraNa bAla vidhavA ke liye kahA gayA hai ki use sAdA ke prati usakA ghora vizvAsa dekha kara vaha krodhAbhibhUta bhojana aura ucca vicAra rakhanA caahie| sadaiva zubhra-vastra ho jAtA hai| pitA ko putra kI yaha pravRtti apamAnajanaka dhAraNa karanA caahie| kisI bhI prakAra kA zArIrika pratIta hotI hai| ata. vaha usakA vivAha eka kor3hI ke zRMgAra nahIM karanA cAhie, kAma-vAsanA ko ubhAr3ane vAle sAtha kara detA hai| isa sandAbhAMza se vivAha prathA ke ragIna evaM raktAbha vastra bhUla kara bhI dhAraNa nahIM karanA sambandha meM nimnalikhita saMketa milate haicaahie| isI prakAra tAmbUla sevana, itra lepana, dhUrtakrIDA, 1. vivAha ke pUrva pitA apanI kanyA kI sammati letA logoM se hNsii|mjaak, viraha kathAo kA sunanA-sunAnA, thA aura vibhinna prakAra ke baro kA paricaya evaM ghI evaM dUdha mithita gariSTha bhojana, jaldI-jaldI mAthA vaibhava ityAdi kA varNana kara kanyA kI bhAvanA ko dhonA, zUnyagRha meM rahanA, ghara kI dIvAlo yA chata para caDha jAna letA thaa| kara dizAo kA nirIkSaNa, gAnA gAnA, mArga me bhaTakanA, 2. vara-nirvAcana meM pitA kA svAtantrya thaa| yadyapi vaha joro se kisI ko kosanA, parivAra ke logo se maTanA parivAra ke vyaktiyo se sammati letA thA, para pitA Adi kArya bajita batAye gaye hai| inake tyAga ke binA kA nirNaya hI sarvopari hotA thaa| ujjiyinI nareza bAla-vidhavA kI durgati acintanIya hai|' rAjA pRthvIpAla ko usake nirNaya se vicajita karane vivAha-saMsthA : ke lie rAnI eva amAtyo kA prayAsa vyartha jAtA hai| ___ vyakti ke caritra nirmANa me vivAha-sasthA kA mahatva- 3. anucita aura anamela vivAho ko samAja ucita nahIM pUrNa yoga hai| vivAhita hone se yauna sambandha eva viSaya samajhatA thaa| mainA sundarI kA kor3hI ke sAtha vivAsImA kA sakoca dono hI bAteM eka sAtha sampanna ho jAtI sambandha hote dekha kara samasta-prajA ke mukha se hai| sneha, prema, sahayoga evaM sahAnubhUti kI pAThazAlA trAhi-trAhi kI dhvani nikalane lagatI hai tathA sabhI parivAra hI hotI hai| gurajano ke prati Adara aura bhakti- prajAjana rAjA ke isa kukRtya para use kosane lagate hai| bhAva kA pradarzana eva satya dAna, tapa, tyAga, mitratA, vivAha paddhati : pavitratA, saralatA eva sevA prabhati sadguNo kA vikAsa vivAha racAne ke lie aneka prakAra ke rIti-rivAjoM vivAhita parivAra ke bIca hI sambhava hai| ataH parivAra ko carcAyeM AI hai| kavidhAhila ne apane 'paumacariu' meM kA AdhAra vivAha mAnA gayA hai| padmazrI ke vivAha kA varNana karate hue likhA haiapamra za carita kAvyo meM Apa-vivAha ko hI jyotiSiyo dvArA zubhatithi ke nizcala kiye jAne para sarvazreSTha batAyA gayA hai| vivAha ke pUrva vara-vadhU kA vivAha kI taiyAriyA prArambha kara dI gii| vivAha-sAmagrI samparka honA yA anya kisI kAraNa se prema kA jAgRta honA kA sakalana kiyA jAne lgaa| nAte-riztedAro ko nyaute athavA premI-premikAo ko ekatra karake prema ke vikasita bheje jAne lge| sabhAmaNDapa sajA diyA gayA, baccoM ke hone kA avasara nahI diyA gayA hai, kyoki ina kaviyo kI Ananda kA pArAvAra na rhaa| bhAvI vadhU kA mana kulAMce dRSTi meM vivAha eka aisI pavitra-sasthA hai jisakA dAyitva mAra rahA thA, vAdyo kI dhvani me brAhmaNa loga zratipATha pUrNatayA mAtA-pitA para hai| sirivAla cariume Ae hue kara rahe the| suhAgina striyAM kautukapUrNa gIta gA rahI eka kathAnaka ke AdhAra para ujjayinI nareza rAjA thii| kucha samaya bAda kanyA kA abhiSeka kiyA gayA, navIna pRthvIpAla apanI baDI putrI surasundarI se prasanna hokara kImatI vastrAbhUSaNoM se sajA kara usakI AMkhoM meM aMjana lagA usakA vivAha kauzAmbI nareza ke rAjakumAra harivAhana ke diyA gayA, phira use kuladevI ke darzanArthaM le jAyA gyaa| sAtha kara detA hai kintu choTI putrI mainA' sundarI kI idhara vara bhI saja-dhaja kara hAthI para savAra hokara spaSTavAditA aura dharma ke prati aTUTa zraddhA, evaM bhavitavyatA bArAta ke sAtha claa| sakhiyAM use mAtRmandira le gii| 1. appa0 2 / 20 / 2. sirivaal--12| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 varSa 35, ki2 papazrI kI hamajolI sakhiyAM vara se haMsI-majAka karane vAha: lgiiN| vara se unhoMne dohe par3havAe aura phira donoM kA apamraza-kAvyoM ke adhyayana se patA calatA hai ki usa vivAha ho gyaa|' samaya bahu-vivAha prathA kA paryApta rUpa meM pracalana thaa| kyA paurANika pAtra aura kyA yugIna pAtra, sabhI meM yaha isI prakAra 'bhavisayatakahA' meM dhanapati evaM kamalazrI pravRti dekhI jAtI hai| hAM, antara itanA hI hai ki ke vivAha ke avasara para bhavana kI sajAvaTa, toraNabandhana, paurANika pAtra sahasroM vivAha racAte the aura yugIna pAtra raMgolI, cauka vividha miSThAnna, AbhUSaNa Adi kI 2-2, 4-4 cakravartI samrATa bharata kI 96 sahasra rAniyAM,' suvyavasthAeM kara prItibhoja kA varNana kiyA gayA haiN| campAnareza zrIpAla kI 8 sahasra rAniyAM,' basudeva kI eka ___jaMbUsAmicariu me vaivAhika bhoja kA sundara varNana sahasra se adhika rAniyoM ko carcAeM AtI haiN| milatA hai| usame tRNamaya AsanoM para Agantuko ko bhoja bahu-vivAha-prathA meM apabhraMza ke kavi svayaM bhI bar3e karAye jAne tathA grISmaRtuoM meM sugandhita sarasa padArthoM se rAsaka mAnasapaTAne rasika pratIka hote haiN| paumavariu ke lekhaka kavirAja sarAvora tAlapatroM se sabhI para havA karane ke ullekha cakravatI nAma kI upAdhi se vibhUSita mahAkavi svayambha milate haiN| bhojana meM kara nAmaka dhAna ke cAvala se nirmita kI amRtAmbA evaM AdityAmbA nAma kI do patniyAM thI' mIThe bhAta, khaTTe AMcAra, caTanI evaM takra, mUga ke bane hue jinako praraNA eva utsAha sa kAba na paupacAra vyaMjana Adi kaToriyoM meM sajA kara parose jAne tathA __gambhIra mahAkAvya kI racanA kii| bhojanoparAnta sugandhita dravya evaM tAmbUla Adi ke khilAye jaMbUsAmicariu ke lekhaka mahAkavi vIra kI bhI cAra jAne ke ullekha milate hai| sAhityarasika patniyAM thIM jo unakI kabitA-kAminI kI ajasra preraNA srota thIM |unke nAma hai jinamatI, padmAvatI, prItibhoja ke bAda maMgala maMtroM evaM ghI kI Ahuti ke lIlAvatI evaM jyaamtii|" sAtha varamAlA DAlakara vivAha kI antima prakriyA sampanna mahAkavi raighU ke AzrayadAtA zrI mullaNa sAhU kI kI jAtI thI,' sirivAla cariu meM sulIcanA ke vivAha- bhI do patniyo ke ullekha milate haiN|" prasaMga meM iSTadevapUjA ke sAtha sAta bhAMvareM, saptapadIkathana ina ullekhoM se yaha spaSTa hai ki madhyakAla meM bahuevaM usake bAda hathalebA kI prakriyA ko vivAha kI antima vivAha prathA pracalita thii| samAja meM use mAnyatA prApta prakriyA kahI gaI hai| ho cukI thii| (kramazaH 1. paumacariu-padya 24 / 7. sirivAla0 8 / 15, 6 / 13 / 2. bhvisyttkhaa-11-10| 8. harivaMsa0 5 / 14 / 3. jaMbUsAmicariu bhUmika-pR0 143 / 44 / 6. raidhU-sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana-pR0 17 / 4. bhavisayatta0 11 / 10 / 10. jaMbUsAmicariu, bhUmikA-pR0 11 / 5. sirivAlacariu-3317 / 11. dhaNNakumAra criu-4||20|| 6. harivaMsa0 2 / 17 / ou Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM anekAntavAda prazokakumAra jaina ema0 60 zAstrI, naI dilsI bhAratavarSa kA urbara mastiSka aneka sundara aura sArva- ekAnta kI anupalabdhi hone se artha kI siddhi anekAnta se bhauma bicAroM kI janmabhUmi rahA hai| yahA~ ke vibhinna-darzana hotI hai|' darzanazAstra meM prayukta nitya-anitya, bhinnaapanI svatantra mAnyatA aura vicAradhArA ko lekara udbhUta abhinna, sat-asat, eka-aneka Adi sabhI apekSita dharma hae aura unakA vikAsa hotA rhaa| unakI apanI hai| loka vyavahAra meM bhI choTA-bar3A, sthala-sakSma, U~cAmAnyatAoM meM se aneka aisI dhArAyeM nikalI jinake nAma nIcA, dUra-najadIka, mUrkha-vidvAna Adi sabhI ApekSika haiN| para tattatsampradAyoM kA bodha hone lagA udAharaNataH eka hI samaya meM padArtha nitya aura anitya donoM haiM kintu madhyama pratipadA ke lie bauddha, advaitavAdI vicAradhArA ke jisa apekSA se anitya hai usI apekSA se nitya nahIkA lie naiyAyika aura sAMkhya, bhogavAdI vicAradhArA ke lie pratyeka vastu dravya apekSA nitya evaM paryAya apekSA anitya cArvAka, AtmavAdI vicAradhArA ke lie paurANika vizeSa hai| paryAya utpAda aura vyaya svabhAva vAlI hai jo ki vasta bhokAntavATa kA jaba nAma me anityatA siddha karatI hai sAtha hI utpAda-vyaya se vastu AtA hai to usase jana vicAradhArA samyagUpalakSita hotI hai| meM hama usakI sthiti kI dhruvatA kA bhI pratyakSa amabhava jaina dArzanika sAhitya kA sAmAnyAvalokana karate hAtA ha yahA sthiratA-dhavatA vastu me nitya dharma kA astitva siddha karatI hai jo apaneastitva svabhAva ko na samaya Aja taka upalabdha samagra sAhitya ko dhyAna me rakha chor3akara utpAda, vyaya tathA dhruvatA se saMyukta hai eva guNa kara pro0 mahendrakumAra jI ne isa prakAra kAlanirdhAraNa tathA paryAya kA AdhAra hai so dravya kahA jAtA hai| yahI kiyA hai| lakSaNa umAsvAmi ne bhI tattvArthasUtra meM kiyA hai| anya 1. siddhAnta AgamakAla : vi0 6vI zatI tk| darzanoM ne kisI ko nitya aura kisI ko anitya mAnA hai 2. anekAntasthApanakAla : vi. 3 rI se 8vI tk| parantu janadarzana kahatA hai ki dIpaka se lekara AkAzaparyanta 3. pramANa vyavasthAyuga : vi0 8vI se 17vIM taka / saba padArthoM kA svarUpa eka-sA hai ata: vastu kA svabhAva 4. navIna nyAya yuga : vi018vIM se... nitya anityAdi aneka dharmoM ke dhAraka syAdvAda (anekAntajainadarzana ke anusAra vastu anekAntAtmaka hai| aneka vAda) kI maryAdA ko ullaghana nahIM krtaa| ekAnta se anta dharma yA aMza hI jisakA AtmA svarUpa ho vaha padArtha nitya-anitya Adi kucha bhI nahIM hai kintu apekSA se saba anekAntAtmaka kahA jAtA hai|' sabhI jJAnoM kA viSaya hai| anekAnta aura syAdvAda ye donoM paryAyavAcI nahIM hai anekAntAtmaka kahA jAtA hai| sabhI jJAnoM kA viSaya kintu anekAtantavAda aura syAdvAda paryAyavAcI ho sakate haiM anekAntAtmaka vastu hai aura naya kA viSaya eka deza se yathArtha me artha kA nAma anekAnta hai| aneka dharmoM ke viziSTa vastu hai|' akalaGkadeva ne anekAnta kA lakSaNa isa pratipAdana kasne kI zailI kA nAma syAdvAda hai| sabhI prakAra kiyA hai| anekAnta kI sImA ke andara vastu ke pramANa yA prameyarUpa vastu meM sva-para dravya kI apekSA krama ananta dharmoM kA samAveza hotA hai eka vastu meM vastutva kI aura yUgapada rUpa se aneka dharmoM kI sattA pAyI jAtI hai siddhi karane vAle paraspara virodhI dravya paryAya rUpa do jisa rUpa se ghar3e kI sattA ho use svaparyAya tathA jisase zakti dharmoM kA yugapad ekatra avinAbhAva abirodha siddha' ghar3A vyAvRta hotA ho unheM para paryAya samajha lenA caahie| ka ranA yahI anekAnta kA mukhya prayojana hai| bhedAbheda meM ghar3A pArthiva hokara bhI dhAtu kA banA huA hai miTTI yA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, barSa 35, ki02 anekAnta patthara kA nahIM hai ata: vaha dhAtu rUpa se sat hai miTTI yA anAdikAlIna svabhAva santati se baddha hai sabhI ke apanepatthara Adi ananta rUpa se asat hai| ghaDA dhAtu kA banA svabhAba anAdyananta hai|" bhAva meM hI janma sadbhAva, hokara bhI suvarNa kA hai cAMdI, pItala tAMbe Adi kA nahI vipariNAma, buddhi, apakSaya aura vinAza dekhe jAte hai| bAhya ataH svarNarUpa se sat hai cAMdI yA pItala saikaDoM dhAtuo abhyantara dono nimitto se Atma lAbha karanA janma hai jaise kI dRSTi se asat hai| sone kA hokara bhI jisa sone kI manuSya jAti Adi ke udaya se jIva manuSya paryAya rUpa DalI ko gar3hA gayA hai vaha usa gar3he gaye suvarNa kI dRSTi se utpanna hotA hai| Ayu Adi nimitto ke anusAra usa sat hai tathA nahI gaDhe gaye khadAna Adi meM paDe hue aghaTita paryAya me bane rahA sadbhaba yA sthiti hai / pUrva svarNa kI dRSTi se asat hai| gaDhe gaye suvarNa kI dRSTi se svabhAva ko kAyama rakhate hue adhikatA ho jAnA buddhi hokara bhI vaha devadatta ke dvArA gar3e gaye usa svarNa kI dRSTi hai kramazaH eka deza kA jIrga hogA apakSaya hai| usa paryAya se sat hai yajJadatta Adi sunAroMke dvArA gaDhe gaye suvarNa ko kI nivRtti ko vinAza kahate hai isa taraha padArthoM me dRSTi se asat hai| gar3he hue suvarNa kI dRSTi se hokara bhI anantarUpatA rahatI hai athavA satya jJepatta, drabdhatva, amUrtatva, vaha muha para sakare tathA bIca me coDe AkAra se sat he avagAhanatva asakhyapradezatva anAdinidhanatva aura cetanatra tathA mukuTa Adi ke AkAro se asat hai| ghaDA muMha para Adi kI dRSTi me jIva anekarUpa hai|" sakarA tathA bIca me cauDA hokara bhI vaha gola hai ata sampUrNa cetana aura acetana padArtha svarUpa se svadravya, gola AkAra se sat hai tathA anya lambe Adi AkAro se kSetra, kAla, bhAva meM sA hai aura parasA se paradravya, kSetra, asat hai| gola hokara bhI ghar3A apane niyata gola AkAra kAla, bhAva se arAta sarUpa hai jaise ghaTa apane dravya-pUdagala, se sat hai tathA anya lambe Adi AkAro se asat hai apane mattikA kSetra--sthAna, kAna---vanamAna eva bhAva-~-lAla gola AkAra vAlA hokara bhI ghar3A apane utpAdaka kAlA Adi kI ojA se to san svarUpa hai vahI paTa se paramANuoM se banehae gola AkAra se asat hai isa taraha anya paTAdika ke drA, kAla, kSetra, bhAva meM nahIM hai asat dhaDa ko jisa-jisa paryAya se sat kahege ve paryAya svaparyAya rUpa hai dono me se lipI eka kA mAnane se vastu yA to hai tathA jina anya padArthoM se vaha vyAvRta hogA ve sabhI para sarvAtmaka ho jAyegI ayatA lokanyavahAra kA abhAva paryAya hogii|" ho jAyegA isIlie svarUpAdi catuSTaya kI apekSA se jainadRSTi se padArtha ananta dharmAtmaka hai usame kucha dharma saba padArthoM ko sat kA nahI mAnegA aura pararUpAdi sAmAnyAtmaka hai aura kucha vizeSAnmaka / pratyeka padArtha me catuSTaya kI apekSA se pa parayoM ko asata kauna nahI do prakAra ke astitva hai usame kucha dharma sAmAnyAtmaka he maanegaa|" isI vA agadeva kahate haiM ki jitane bhI aura kucha vizeSAtmaka / pratyeka padArtha meM do prakAra ke padArtha zabdagocara hai ve saba vidhi niSedhAtmaka haiM koI bhI astitva hai eka svarUpAstitva aura dUsarA sAdRzyAstitva vastu sarvathA niSedhagamya nahIM honI jaise burayaka puSpa lAla eka dravya ko sajAtIya yA vijAtIya kisI bhI dravya se aura sapheda dono ragA kA nahIM hotA to isakA yaha artha asakIrNa rakhane vAlA svarUpAstitva hai| isake kAraNa eka kadApi nahI hai ki vaha varga zanya hai isI taraha para kI dravya kI paryAyeM isake sajAtIya yA vijAtIya dravya se apekSA se vastu me nAstitva hone para bhI svadaSTi se usakA asakIrNa raha kara pRthak astitva rakhatI haiN| yaha astitva prasiddha hI hai kahA bhI hai kathaJcit asat kI bhI svarUpAstitva jahA~ vivakSita dravya kI itara dravyoM se upalabdhi aura astitva hai tathA kathaJcit sat kI bhI anuvyAvRtti karatA hai vahA~ vaha apanI kAlakrama se hone vAlI palabdhi aura nAstitva / yadi sarvayA astitva aura upalabdhi paryAyoM meM anugata bhI rahatA hai| svarUpAstitva se apanI mAnI jAya to ghaTa kI paTAdi rUpa se bhI upalabdhi hone paryAyoM meM to anugata pratyaya hotA hai tathA itara dravyo aura se sabhI padArtha sarvAtmaka ho jAyeMge aura yadi pararUpa kI unakI paryAyoM meM vyAvRta pratyaya / " sabhI dravya apane taraha svarUpa se bhI asatva mAnA jAya arthAn sarvathA asatva Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMna varzana meM anekAntavAda mAnA jAya to padArtha kA hI abhAva ho jAyegA vaha zabda aneka paryAyo ko dhAraNa karatA hai| pradezinI aMgulI meM kA viSaya nahI ho sakegA ata: nAstitva aura apratyakSatva se madhyamA kI apekSA jo bhinnatA hai vaha anAmikA kI apekSA zaya jo hogA vaha avastu hI hogA / " jisa padArtha me nahI hai pratyeka pararUpa kA bheda judA-judA hai| madhyamA ne jiAne zabdoM kA prayoga hotA hai usameM utanI hI vAcya pradezinI meM hrasvatva utpanna nahIM kiyA anyathA zazaviSANa zaktiyoM hotI hai tathA vaha jitane prakAra ke jJAno kA meM bhI utpanna ho jAnA cAhie thA aura na svataH hI thA viSaya hotA hai usame utanI hI jJeya zaktiyA~ hotI hai| anyathA madhyamA ke abhAva meM bhI usakI pratIti ho jAnI zabda prayoga kA artha hai pratipAdana kiyaa| usake sAdhana cAhie thI tAtparya yaha ki ananta pariNAmI dravya hI unadonoM hI haiM zabda aura artha / eka hI ghaTa me pArthiva, mAtika- una sahakArI kAraNoM kI apekSA una-una rUpa se vyavahAra miTTI se banA huA, sat, jJeya, nayA, bar3A Adi aneka me AtA hai| zabdoM kA prayoga hotA hai tathA ina aneka jJAnoM kA viSaya anantakAla aura eka kAla meM ananta prakAra ke utpAra hotA hai jaise dhaDA anekAnta rUpa hai usI taraha AtmA bhI vyaya aura dhrauvya se yukta hone ke kAraNa AtmA anekAntaaneka dharmAtmA hai| ajJAnI puruSa pratyakSa me, jJAna me Agata, rUpa hai jaise dhaDA ekakAla meM dravyadaSTi se pArthiva rUpa meM sphaTa sthira jo jJevAkAra, usakI astitA se uThAyA huA utpanna hotA hai jalarUpa meM nahIM, dezaSTi se yahA~ utpanna svadravya ko na dekhatA huA saba ora se zUnyatA ko prApta hotA hai paTanA Adi meM nahIM bhAvadRSTi se bar3A utpanna hotA hA ajJAnI puruSa svayaM nAza ko prApta hotA hai| hai choTA nahI / yaha utpAda anya jAtIya ghaTa kiJcid anekAntavAdI zIghra utpatti hai jisakI aime suspaSTa, vijAtIya ghaTa / pUrNa vijAtIya paTAdi tathA dravyAntara suvizuddha jJAna ke teja se apane Atmadravya ke astitva ke AtmA Adi ke ananta utpAdoM se bhinna hai ataH utane hI dvArA vastu kA spaSTa nirUpaNa karake svayaM apane me paripUrNa prakAra kA hai| isI prakAra usa samaya utpanna nahIM hone hotA huA jIvita rahatA hai|" vAle dravyoM kI Upara nIcI, tirachI, lambI, caur3I Adi ____ aneka zaktiyoM kA AdhAra hone se bhI anekAnta hai avasthAoM se bhinna vaha utpAda aneka prakAra kA hai| jaise ghI cikanA hai| tRpti karatA hai| upabRhaNa karatA hai aneka avayava vAle miTTI ke skandha se utpanna hone ke ata aneka hai athavA jaise ghaDA jala dhArA AharaNa Adi kAraNa bhI utpAda aneka prakAra kA hai usI taraha jalaaneka zaktiyo se yukta hai usI taraha AtmA bhI dravya, kSetra, dhAraNa AcamaNa harSa, bhaya, zoka, paritApa Adi aneka kAla aura bhAva ke nimitta se aneka prakAra kI vaibhAvika artha kriyAo me nimitta hone se utpAda aneka taraha kA hai paryo kI zaktiyo ko dhAraNa karatA hai| jisa prakAra eka usI samaya utane hI pratyakSabhUta vyaya hote haiM jaba taka pUrva hI ghaDA aneka sambandhiyo kI apekSA pUrva-pazcima, dUra-pAsa, paryAya kA vinAza nahIM hotA taba taka nUtana utpAda kI nayA-purAnA, samartha-asamartha devadattakRta caitrasvAmika, saMkhyA saMbhAvanA nahI hai utpAda aura vinAza kI pratipakSaparimANa pRthakatva, saMyoga vibhAgAdi ke bheda se aneka bhUta sthiti bhI utane hI prakAra kI hai jo spiMta vyavahAroM kA viSaya hotA hai usI taraha ananta sambandhiyoM nahIM hai usake utpAda aura vyaya nahIM ho sakate / kI apekSA AtmA bhI una-una aneka paryAyoM ko dhAraNa ghaTa utpanna hotA hai isa prayoga ko vartamAna to isalie karatA hai athavA jaise ananta pudgala sambandhiyoM kI apekSA nahI mAna sakate ki ghar3A abhI taka utpanna nahIM huA hai, AsmA bhI una-una aneka paryAyoM ko dhAraNa karatA hai utpatti ke bAda yadi turanta vinAza mAna liyA jAya to athavA jaise ananta pupala sambandhiyoM kI apekSA eka hI sadbhAva kI avasthA kA pratipAdaka vinAza mAna liyA jAya pradezinI aMgulI aneka bhedoM ko prApta hotI hai usI taraha to sadbhAbhAva kI avasthA kA pratipAdaka koI zabda hI jIva bhI karma aura nokarma viSaya upakaraNoM ke sambandha se prayukta nahIM hogA ataH utpAda meM bhI abhAva aura vinAza jIvasthAna, guNasthAna, mArgaNasthAna, daMDI, kuMDalI Adi meM bhI abhAva isa prakAra padArtha kA abhAvahI hone se Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 varSa 35, ki0 2 tadAdhita vyavahAra kA lopa ho jAyegA ataH padArtha meM prasaMga prApta hogA / " prayojana ke anusAra vastu ke kisI utpadyamAnatA, utpannatA aura vinAza ye tIna avasthAyeM eka dharma ko vivakSA se jaba pradhAnatA prApta hotI to vaha mAnanI hI hoMgI isI taraha eka jIva meM bhI dravyAthika arpita yA upanIya kahalAtA hai aura prayojana ke abhAva meM paryAyAthika naya kI viSayabhUta ananta zaktiyoM tathA utpatti, jisakI pradhAnatA nahIM rahatI vaha arpita kahalAtI hai vinAza, sthiti Adi rUpa hone se anekAntAtmaka samajhanI mukhyatA aura gauNatA kI apekSA ekavastu meM virodhI caahie| mAlUma par3ane vAle do dharmoM kI siddhi hotI hai| jisa anvaya vyatireka hone se bhI anekAntarUpa hai jaise eka taraha anekAnta saba vastuoM ko vikalpanIra karatA hai usI hI ghar3A sat acetana Adi sAmAnya rUpa se anvaya dharma kA taraha anekAnta bhI vikalpa kA viSaya banane yogya hai / aisA tathA nayA purAnA Adi vizeSa rUpa se vyatireka dharma kA hone se siddhAnta kA virodha na ho isa taraha anekAnta AdhAra hotA hai usI taraha AtmA bhI sAmAnya aura vizeSa ekAnta bhI hotA hai| anekAnta dRSTi jaba apane viSaya meM dharmoM kI apekSA anvaya aura vyatirekAtmaka hai| anugatA- pravRta hotI hai taba apane svarUpa ke viSaya meM vaha sUcita kAra buddhi aura anugatAkAra zabda prayoga ke viSayabhUta karatI hai ki vaha aneka dRSTiyoM kA samuccaya hone se svastitva, Atmatva, jJAtRtva, dRSTatva, kartRtva, bhoktRtva, anekAnta to hai hI parantu vaha eka svatantra dRSTi hone se amUrtatva, asaMkhyAta pradezatva, avagAhanatva, atisUkSmatva, usa rUpa meM ekAnta dRSTi bhI hai isa taraha anekAnta bhinnaagurulaghutva ahetukatva, anAdi sambandhitva, UrdhvajAti bhinna dRSTirUpa ikAiyo kA saccA jor3a hai| anekAnta meM svabhAva Adi anvaya dharma hai vyAvRtAkAra buddhi aura zabda sApekSa (samyaka) ekAntoM ko sthAna hai hii| sabhI naya prayoga ke viSayabhUta paraspara vilakSaNa utpatti, sthiti, apane-apane vaktavya meM sacce hai aura dUsare ke vaktavya kA vipariNAma, buddhi, hrAsa, kSaya, vinAza, jAti, indriya, nirAkaraNa karane me jhUThe hai anekAnta zAstra kA jJAtA una kAya, yoga, beda, kaSAya, jJAna, darzana, saMyama lezyA samyaktva nayoM kA ye sacce hai aura ye mUThe hai aisA vibhAga nahI Adi vyanireka dharma haiN|" krtaa| anekAnta aura ekAnta donoM hI samyak aura mithyA anekAnta cha7 rUpa nahI hai kyoM ki jahA~ vaktA ke ke bheda se do-do prakAra ke hote haiN| pramANa ke dvArA abhiprAya se bhinna artha kI kalpanA karake bacana vidhAta nirUpita vastu ke ekadeza ko sayuktika grahaNa karane vAlA kiyA jAtA hai vahA~ chala hotA hai jaise navakambalo'yaM devadattaH samyagekAnta hai| eka dharma kA sarvathA avadhAraNa karake anya yahA~ nava zabda ke do artha haiM eka saMkhyA aura bUsarA nayA dhamoM kA nirAkaraNa karane vAlA mithyA ekAnta hai / eka jo nUtana vivakSA se kahe gaye nava zabda kA 6 saMkhyA rUpa vastu meM yukti aura Agama se abiruddha aneka virodhI dharmoM artha vikala karake vaktA ke abhiprAya se bhinna artha kI ko grahaNa karane vAlA samyaganekAnta haiM tathA vastu ko tat kalpanA chala kahI jAtI hai kintu sunizcita mukhya gauNa atat Adi svabhAva se zUnya kaha kara usameM aneka dharmo vivakSA se saMbhava aneka dharmoM kA sunirNIta rUpa se pratipAdana kI mithyA kalpanA karanA arthazUnya vacana vilAsa mithyA karane vAlA anekAntavAda chala nahI ho sakatA kyoM ki anekAnta hai| samyagekAnta naya kahalAtA hai aura samyaga- isameM vacana vidhAta nahIM kiyA gayA hai apitu yathAvasthita nekAnta pramANa / yadi anekAnta ko anekAnta hI mAnA vastutva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jAya aura ekAnta kA lopa kiyA jAya to samyagekAnta ke anekAnta saMzayarUpa nahI hai-sAmAnya dharma kA pratyakSa abhAva meM zAkhAdi ke abhAva meM vRkSa ke abhAva kI taraha hone se vizeSa dharmoM kA pratyakSa na hone para, kintu ubhaya tatsamudAyarUpa. 'anekAnta kA bhI abhAva ho jAyegA yadi vizeSoM kA smaraNa hone se saMzaya hotA hai jaise dhuMdhalI rAtri ekAnta hI mAnA jAna lo avinAbhAvI itara dharmoM kA meM sthANu aura puruSagata U~cAI Adi sAmAnya dharma kI khopa hone para prakRta dharma kA bhI lopa hone se sarvaloka kA pratyakSatA hone para sthANugata koTara pakSinivAsa tathA puruSa. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM anekAntabAra 16 gata sira khujAnA kapar3A hilane Adi vizeSa dharmoM ke na kI sImA ko chUte haiM isaliye isameM yaha zarta lagAyI gayI dikhane para / kintu ina vizeSoM kA smaraNa rahane para jJAna do hai ki jo dRSTikoNa anya dRSTiyoM kI apekSA rakhatA hai koTiyoM meM dolita ho jAtA hai ki yaha sthANu hai yA puruSa unakI apekSA, upekSA, yA tiraskAra nahIM karatA vahI kintu anekAntavAda meM vizeSa dharmoM kI anupalabdhi nahIM hai| saccA naya hai aura aise nayoM kA samUha hI anekAntadarzana sabhI dharmoM kI sattA apanI-apanI nizcita apekSAoM se hai|" svIkRta hai| taddharmoM kA vizeSa pratibhAsa nirvivAda sApekSa rIti se banAyA gayA hai| apanI-apanI apekSAoM se anya sabhI darzanoM ke siddhAntoM kI apekSA jainadarzana saMbhAvita dharmoM meM virodha kI koI sambhAvanA hI nahI hai kI yaha vizeSatA hai ki jahA~ sabhI darzana apane se atirikta jaise eka hI devadatta bhinna-bhinna putrAdi sambandhiyoM kI dUsare darzanoM kA khaNDana karate haiM vahA~ yaha sabhI kA saMgraha dRSTi se pitA putra, mAmA Adi nirvirodha rUpa se vyavahRta karake unheM eka akhaNDa rUpa dene meM hI darzanazAstra kA hotA hai usI taraha astitvAdi dharmoM kA bhI eka vastu me sArthakya dikhalAtA hai| isa prakAra darzanoM ke ekAMnI kathanoM rahane meM koI virodha nahI hai| ko samanvita karane kI kSamatA isa anekAntavAda siddhAnta anekAntadRSTi aura syAdvAda bhASA kA ahiMsaka uddezya meM hai| isa siddhAnta kA Azraya lene para saMsAra kA koI thA samasta mata-matAntaroM kA naya dRSTi se samanvaya kara bhI darzana yA vAda asatya dikhAI nahI detA hai isameM kevala samatva kI sRSTi krnaa| anekAntadarzana ke antaH yaha vibhinna darzanoM ko nayadRSTi se dekhane kI apekSA hai| yadi rahasya bhI hai ki hamArI dRSTi vastu ke pUrNarUpa ko jAna isa siddhAnta ko apanAyA jAya toM vibhinna dRSTikoNoM ko nahI sakatI jo hama jAnate haiM.vaha AMzika satya hai hamArI samajhane socane ke sAtha hI vAstavika vastu svarUpa kA taraha dUsare matavAdiyo ke dRSTikoNa bhI AMzika satyatA samyakajJAna ho skegaa| 1. jainadarzana. DaoN. mahendrakumAra nyAyAcArya pR0 14 / 6. AdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedivastu / 2. aneke'ntA aMzA dharmAvAtmAsvarUpa yasya tadanekAntA tannityamevaikamanityamanyad iti tvadAjJAThiSatAM prlaathaa| tmakamiti vyutpatteH / SaDdarzana samuccayaH haribhadra syAdvAdamaJjarI kA0 5.. pR. 322 / 10. AptamImAMsAH tatvadIpikA pra0 gagezavarNI saMsthAna 3. anekAnyAtmaka vastu gocaraH sarvasaMvidAm / vArANasI pR0 330 / ekadezaviziSTo'rthonayasya viSayomataH // 11. SaDdarzana samuccayaH haribhadra pR0 330 pra0 bhAratIya nyAyAvatAra kArikA 29 / jJAnapITha / 4: sadasannityAdi sarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH / 12. siddhivinizcayaTIkA saMpAdaka paM0 mahendrakumAra nyAyA aSTazatI pR0 286 / cArya prasjAvanA pR0 134 / 5. ekavastuvastutvaniSpAdakaparaspara viliTaya- 13. tatvArthavArtika akala kadeva a0 27 pR0 122 / . viruddhazaktidvaya pra. bhAratIya jJAnapITha prkaashnmnekaantH| 14. tattvArthavArtika-bhaTTAkaladeva 442 pR0 250 / samayasAra (AtmakhyAti) 10 / 247 / 15. sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / / 6. bhedAbhedakAntayoranupalabdheH arthasya siddhiH anekAntAt / asadeva viparyAsAnna cena vyavatiSThate // 7. aparivyaktasvabhAvena utpAda vyaya dhra vatvasaMbaddham / AptamImAMsA samantabhadra 15 / guNavaccasaparyAyam yattadravyamiti avantipapravacana- 16. tattvArthavArtika-bhaTTAkaladeva / pR0 122 / ' sAra-34 / 17. adhyAtma amRtakalaza-A0 amRtcnd'ttiikaakaar| 5. guNaparyayavadravyam 5.38 / paM0 jagaganmomanalAla zAstrI 252 pR0 353 / / utpAdavyaya dhauvyayuktaM sat 5.30 / (zeSa pRSTha 23 para) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa varSa pUrva- do maulika-bhAvaNa [ atIta ke saMsmaraNa usa kAla kI sthiti ke darpaNa hote haiN| Aja se 50 varSa pUrva jAti samAja aura deza kI kyA sthiti thI aura sAhU-dampati ke kyA aramAna the, isakA pUrA citra nimna do bhASaNoM meM aMkita hai| ye bhASaNa san 1932 ke haiM jo 'sva0 sAhU zAntiprasAda jaina tathA sva0 zrImatI ramArAnI jaina ne apane dAmpatya sUtrabandhana ke avasara para die the| donoM bhASaNa vIra sevA mandira meM lipibaddha rUpa me surakSita hai| unheM pAThako ke cillana va tadrUpa AcaraNa kI preraNA hetu 'anekAnta' meM prakAzita kiyA jA rahA hai| nizcaya hI sAhU jI kI smRti kI candana-surabhi Aja bhI hameM suvAsita kara rahI hai| hamAre namana / sampAdaka ] sAhU zrI zAntiprasAda jaMna kA apane vivAhotsava para diyA huA bhASaraNa : pUjya gurujanoM tathA upasthita sajjano ! Aja apanA deza jisa paristhiti meM se gujara rahA hai unheM vicAra karate hue vivAha kI samasyA eka baDI ho jaTila va vikaTa samasyA ho rahI hai| nahIM kahA jA sakatA isake uparAnta hama deza dharma tathA samAja ke prati vahA~ taka apane kartavya kA pAlana kara sakate hai / vivAha karanA eka bahuta bar3I jarUrata tathA pahale se kaI gunA adhika jimmedArI ko apane sira para lenA hai| merA vidyArthI jIvana hone se yadyapi maiM isa jimmedArI ko uThAnA nahI cAhatA thA, parantu apane hitaiSI gurujanoM aura Apa saba sajjanoM kI jaba yahI icchA hai tathA AjJA hai ki mujhe isa gRhasthAzrama ke jue ko uThAnA hI cAhie taba mere liye usake Age natamastaka ho jAne ke sivAya aura koI cArA nahIM raha jaataa| aisI dazA me isa vivAhotsava meM sammilita hone ke lie Apa saba sajjanoM ko ko kaSTa huA hai usake lie AbhAra prakaTa karane tathA svAgata karane kA merA adhikAra nahIM raha jaataa| vivAha sambandha eka naitika aura dhArmika sambandha hai jo do prANiyoM ko apanI adhyAtmika tathA laukika unnati tayAM agne deza va samAja kI sevA ke liye sahAyaka hotA hai| vivAha niyamita saMbama hai| isameM sandeha nahIM yaha eka prakAra kA bandhana bhI hai| strI ke liye puruSa aura puruSa ke liye strI bandhana rUpa hai| isa bandhana ko svIkAra karane para manuSya bahuta se aMzo meM apanI svatantratA kho baiThatA hai taraha-taraha kI citAoM ApadAoM tathA jimmedAriyoM ke daladala meM phaMsa jAtA hai, isa taraha eka acchA khAsA bandI bana baiThatA hai / samAja aura deza kI giratI huI dazA ko rokane ke liye bar3e sudhAro kI nitAnta AvazyakatA hai / vivAha Adi avasaroM para to phijUlakharcI, ADambara banAvaTa aura behUdI rammI ne apanA ghara banA liyA hai inase ekadama chuTakArA pAnA kataI jarUrI hai| isa avasara para jo kucha bhI sudhAra ho sakA hai usakA vizeSa zreya pUjya zrIyuta seTha DAlamiyA jI ko hai| vaha dhanya hai| kintu yaha bhI mAnanA paDegA ki abhI aura bahuta se sudhAroM kI guMjAyaNa isame raha jAtI hai| saMsAra vizeSakara hamArA deza isa samaya bilkula eka nirdhana aniyantrita aura aniyamita sthiti meM se gujara rahA hai| hamArA bhaviSya deza ke bhaviSya para nirbhara hai / abhI bhaviSya andhakAra me hai| nahIM kahA jA sakatA ki jIvana gati kyA hogii| paramapitA paramAtmA se prArthanA hai ki vaha hama donoM ko bala pradAna kreN| hamameM isa bhAra ko sahana karane kI zakti ho| Apa gurujana aura mahAnubhASa hamako AzIrvAda deM ki hama apanI jIvana naukA ko saMsAra samudra meM hara prakAra ke kaSTa AMdhI- jhoMkoM kA sAmanA karate hue apane dhyeya para pahuca skeN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa varSa pUrva se bolika bhASaNa zrImatI ramA jaina kA apane vivAhotsava para diyA humA bhASaNa : zrI paramAtmA deva va pUjya mahAnubhAvoM ko praNAma usake abhibhAvaka use kumArI rakhane meM pApa mAna kara, karate hue sabase pahale maiM Apa sabakA hRdaya se abhinandana binA pAtra kA vicAra kiye cAhe jahAM usa becArI ko karatI hai jinhoMne hamAre liye itanI kar3I garmI kI mausama Dhakela dete hai, yA kahI se karja mila sakA to karja lekara, meM yahAM Ane kA kaSTa uThAyA hai phira isake bAda jima ghara-vAra beca kara janma bhara ke liye dukhI ho jAte haiM aura kArya ke liye yaha samAroha racA gayA hai usake viSaya meM mai pratyakSa me yaha siddha kara dete hai ki bhAratavarSa me garIba ghara kucha kahanA cAhatI huuN| me kanyA kA janma honA hI eka prakAra kA devI kopa hai| Apa jAnate hai ki Ajakala sAre saMsAra me dukha kahI-kahI to becArI lar3akiyoM ko AtmahatyA taka karanI par3atI hai| paJjAba ke Adhunika sanyAsI svAmI rAma ke chA rahA hai| kahI rASTra Apasa meM lar3a rahe haiM, kahI bekArI se, kahI kAma kI adhikatA se, kahI akAla me, kahI vAkya mujhe isa samaya yAda A rahe hai| (overproduction) arthAt paidAvArI kI bahutAyata se, An average Indian home is typical of the state of the whole nation-Very slender means kahI svatantratA ke abhAva me, kahI svarNa ke abhAva me. kahI svarNa kI bahutAyata se dukha ho rahA hai phira bhAratavarSa and not only yearly multiplying mouths to feed but slavishly to incur, undue expences in kA to kahanA hI kyA jo saikaDo varSoM se gulAmI kI jajIra me jakaDA huA hai, jahA~ dharma ke nAma se adharma meaningless and cruel ceremonies of marriage etc. karate hue hindU-musalamAna hI nahIM, hinduo me, manAtanI ____ bhAratavarSa kA sAdhAraNa gRhastha sAre rASTra kI dazA AryasamAjI, jainiyo meM zvetAmbarI, digambarI, musalamAno kA citra hai| bahuta thoDI-tI to AmadanI aura tisa para meM siyA, sunnI, choTI-moTI bAtoM para jinameM kucha bhI prati varSa khAne vAloM (sanmAnoM) kI saMkhyA meM vRddhi hI nahIM tathya nahI hai laDate hai jahAM ke hI nahI karor3oM manuppa anna varan vivAhAdi kI dukhadAyI rasmo meM dravyAbhAva se ke mahage hone se, maste nahI hone ke kAraNa eka mamaya bhI . anucita kharca / peTa bhara na khakara kisI taraha udarAgni ko zAnta karate ____ mujhe duHkha ke sAtha kahanA par3atA hai ki mere vivAha meM haiM aura usa hamAre dukha ko dekha kara mamAra ke sarvazreSTha jitanI sAdagI maiM cAhatI thI vaha kucha bhI nahIM huii| mujhe puruSa mahAtmA gAdhI apane mAthiyoM sahita asaMkhya AdamiyoM vizvAsa hai ki yadi pUjya bApU jI aura pUjya zrI jamanAlAla ko lekara jelo meM tapasyA kara rahe hai| jinake liye ve jI bajAja jela se bAhara hote to aisA kabhI nahIM ho jeloM meM sar3a rahe haiM vahI hama apanA samaya khela, tamAzA, paataa| Amoda-pramoda aura gulacharoM meM vyatIta kara rahe hai| kyA bhAratavarSa jaba dhana-dhAnya se paripUrNa thA, dUdha aura ghI zarma kI bAta nahI hai ? manoM ke bhAva hI nahI, dUdha ko loga becanA pApa samajhate the, kSamA kareMge, vivAha saMskAra hindU dharma ke solaha usa samaya vivAhAdi kI pratyeka razme kucha-na-kucha tathya ko saMskAroM meM eka mukhya thA jimako parivartana karate-karate lekara calAI gaI thI para aba dUdha to dUra rahA pAnI, taka. hamane yahA~ taka badala diyA ki jinakA vivAha kiyA jAtA ke dAma dene par3ate haiN| hara eka bAteM samayAnusAra badalatI hai unheM isake rahasya taka kA patA nahI rahA aura muDDe- rahatI hai aba hama ina razmoM ke bhAvArtha ko bhUnakara lakIra gur3iyo kA khela banA diyaa| kaI samAjoM meM to isakA ke phakIra raha ge| kuprathAoM ko banda karane kI dRSTi se yahA~ taka patena ho gayA hai ki garIba ghara kI lar3akI ko kyA maiM yaha prArthanA donoM tarapha se kara sakatI hUM.ki kama cAhe vaha kitanI hI suzIlA, yogya aura buddhimatI ho me kama ima vivAha meM na to gahanA aura na baDheja deN| vivAha dhanAbhAva ke kAraNa Ajanma kumArI rahanA par3atA hai ora ke bAda to kauna apanI kanyA ko nahI detA aura kona Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22,302 kisako roka sakatA hai? dUsarI tarapha bahane kI ? darakAra hI kyA hai jaba sArI sampatti meM hI merA adhikAra ho jAyagA / isa samaya kI sthiti ko dekhate hue yadi hamArI gahane pahanane kI icchA hotI hai, to deza, samAja aura Izvara ke prati anyAya aura mahApApa hai| striyoM kA gahanA so lajjA hai aura vaha lajjA ghUMghaTa aura parde se nahIM hotI / vaise to hama ghUMghaTa nikAlatI haiM, vaha bhI kevala paricitoM se aura dUsarI tarapha bar3oM kA kahanA taka nahIM maantii| hameM yadi lajjA karanI cAhie to jhUTha se vyartha ke ADambaro se bure kAmoM se, phaizana tathA bhoga-vilAsoM se / hamArA zarIra sAMsArika sukhoM ke liye nahIM, bhagavan prApti ke liye huA hai| yadi hamameM vizeSa jJAna hai aura hama usakA sadupayoga nahIM karate to hama manuSya hote hue bhI binA sIMga ke ke samAna haiN| pazu vivAhika saMskAra ke anantara gRhasva dharma kI eka bar3I bhArI jimmedArI hama apane Upara le lete haiM / usa samaya yadi gRhastha rUpI vAyuyAna me pati-patnI rUpI paMkhoM se, pUrvajanma ke karmarUpI peTrola se aura buddhi rUpI Pilot dvArA duniyA~ ke pralobhanoM Adi AMdhI-tUphAnoM se bacate hue saMsAra yAtrA kareM to apane lakSya ko pahuMca kara sukhI ho sakate haiM para jisane apanI indriyoM ko aura pUjya mahAtmA jI ke matAnusAra kama-se-kama svAdendriya ko ba meM nahIM kiyA, cAhe vaha kaisA bhI paMDita M. A. LL.B. Adi DigrI dhArI, prophesara, jaja, sudhAraka aura deza sevaka bhI kyoM na hoM usameM aura eka ve samajha bAlaka meM kucha bhI antara nahIM hai / isa samaya hama saba bhayAnaka vipatti meM phaMse hue haiN| dina-pratidina Ayu bar3hatI nahIM ghaTatI jA rahI hai| aisI avasthA meM hameM apanA eka dhyeya nizcita kara lenA caahie| manuSya yoni kA phala hI Izvara prApti hai' usa Izvara prApti ke alaga-alaga mArga ho sakate haiN| kauna-sA rAstA grahaNa karanA yaha apanA-apanA adhikAra hai| kisI ke liye deza sevA jela jAnA, lAThI khAnA, bahara pracAra karanA Adi ThIka ho sakatA hai, kisI ke liye gRhastha meM niyamita raha kara dAna dharma Adi karate hue gRhasthadharma kA pAlana karanA ThIka ho sakatA hai kisI ke liye ekAnta meM --- cAnsa bhagavAna kA bhajana karanA ThIka ho sakatA hai aura koIkoI bhrama se adhikAriyoM kI khuzAmada karake dezadrohI bananA bhI ThIka samajhate haiM yaha saba apanI-apanI ruci bhAvanA aura vizvAsa para nirbhara karatA hai / zAyada Apa ukatA gae hoMge aba maiM ApakA 1-2 minaTa samaya aura luuNgii| Ajakala prAya: All marriage relations brought about by attachment to the colour of the face to the outlines of the countenance to figure, form or personal beauty, and in losses and are very unhappy? sabhI Upara ke dikhAve ko lekara cehare kI sundaratA para mugdha rahate haiM bhItara ke guNoM kI ora koI nahIM dekhatA isakA pariNAma Age jAkara duHkha hotA hai jaisA ki Aja kala Europe aura America meM saikar3oM aura hajAroM kI tAdAda meM Case court meM jAte haiM / The aim of the husband and wife should be elevation of marriage tie and not money making and wrong use of family relation. strI-puruSa donoM ko eka-dUsare para bhAra svarUpa na hokara sukha-dukha ke bhAgI honA cAhie / sajjanoM vivAha kI razmeM karanI bAkI haiM isaliye bAla vivAha vemela ghivAha, strI zikSA Adi viSayoM para maiM kucha bhI nahIM khuuNgii| anta meM Apake kaSTa ke liye AbhAra mAnatI huI prArthanA karatI hai ki Apa saba hameM satya patha para calane kA AzIrvAda deM aura khAdI pahanane kA praNa kreN| bAdI kA mahattva to pUjya bApUjI ke kAraNa eka choTe se bacce se lekara buDDhe taka ko mAlUma hai / hamAre dharmoM meM aura khAsa kara jainadharma meM to adhika hI parama dharma mAnA gayA hai| mila aura vilAyatI vastroM meM kitanI hinsA hotI hai yaha to kisI se chinA nahIM hogA phira ise yahAM duharAne se kyA phAyadA? hAM eka bAta maiM sudhArakoM ke prati kahanA bhUla gii| svAmI rAma ne kahA hai Young would-be Reformer ! decry not the ancient customs and spirituality of India. By introducing a fresh element of discord, the Indian people can not reach unity. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAsa varSa pUrva-do maulika bhASaNa bhAvI navayuvaka sudhArako bhArata kI purAnI rivAjoM samajha liyA hai| aura adhyAtmikatA' kI nindA na kro| vyartha kI nayI maiM Apase phira prArthanA karatI haiM ki Apa apane rASTra bAteM nikAla kara jhagar3A paidA karane se bhAratavAsiyoM meM ke liye apane pUjya netAo ke liye, rAjA agrasena ke liye, kabhI ekatA nahIM ho sktii| Aja kala vAhya sudhArakoM ne apanI bhAvI santAnoM ke liye, apane liye, aura mere liye purAnI bAtoM ko cAhe ve burI hoM yA acchI miTAnA aura khAdI pahanane kA vrata leveN| unakI jagaha nayI bAteM nikAlanA hI eka mahatva kA kAma (pRSTha 16 kA zeSAMza) 16. tattvArthavAtika pra0 bhAga saMpAdaka pro0 mahendrakumAra 22. NiyamavayaNijjasaccA savanayA paraviyAlaNe mohA / ___nyAyAcArya hindI sAra pR0 420-421 te uNa Na diTThasamao vibhamaisacceva alie vA // 19. tattvArthavAtika pra0 bhAga saMpAdaka pro0 mahendrakumAra sanmati prakaraNa // 28 // nyAyAcArya hindI sAra 116 pR0 187 / 23. tattvArthavArtika: akaladeva saMpA0paM0 mahendrakumAra 20. apitAnarpita siddhe-sarvArthasiddhi-pUjyapAda 5-32 / jI bhAga 1, pRSTha 36, 1/6 / 21. bhayaNAvihubhaiyatvA jaibhayaNAbhayai savvadacvAi / evaM bhayaNA Niyamo vi hoi samayAviroheNa // 24. siddhivinizcaya TIkA bhAga 1 sampAdaka pro0 mahendra sanmatiprakaraNa 3-27 / kumAra jI prastAvanA pRSTha 61 / dukhada-viyoga vIra sevA mandira ke parama-hiteSI evaM jana vAGmaya ke ananyasevI, mahAmanasvI sva0 lA. pannAlAla jI agravAla jIvana paryanta dharma prabhAvanA evaM sAhityoddhAra ke lie satata prayatnazIla rahe / ve dorSa kAla taka vIra sevA mandira kAryakAriNI ke sadasya bhI rhe| vIra sevA mandira parivAra unake dukhada nidhana para hArdika saMvedanA prakaTa karatA hai aura svargIya AtmA kI sadgati kI prArthanA karatA hai| x honahAra yuvaka sva. rASTradIpa (suputra zrI ratnatrayadhArI jaina, prakAzaka 'anekAnta') kA hRdayagati baMda hone se asamaya meM nidhana ho gyaa| divaMgata AtmA ko sadgati aura kuTumbiyoM ko dhairya kI kSamatA ho, aisI kAmanA hai| 'asAre khalu saMsAre mRtaH ko vA na jaayte|' 'rAjA rANA chatrapati hAthina ke asavAra / maranA sabako eka dina, apanI apanI bAra / / ' - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna jIvana meM vItarAgatA kI upayogitA ku0 pukharAja jaina, ema. e., jayapura jIvana jIne kA nAma hai, jInA eka kalA hai aura vastu apane Apa meM acchI-burI nhiiN| acche-bure kI kasoTI duniyA~ meM kalA ke kalAkAra caMda loga hI huA karate hai| sArvabhaumika va sArvavyApika nhiiN| yaha kasauTI hamezA jIte to sabhI haiM garIba-amIra, vidvAna-mUrkha, lekina gaurava- vyaktiparaka hI huA karatI hai jisakA AdhAra icchApUrNa jIvana use hI kahA jAyegA jisame jIvana ke adhikA- anicchA arthAt anukUla viSayoM se rAga va pratikUla viSayo dhika kSaNoM meM sukha kI anubhUti ho / 'jIvana' kA dUsarA se dveSa hai isI AdhAra para yaha iSTa viSayoM kA saMbhoga nAma hai-'sUkha kI anubhati' aura jaba prANI sukha kI aura aniSTa viSayoM kA viyoga cAhatA hai| aura jaba anubhUti karatA hai (dukha kI bhI) taba anubhUti ke kAla se pUrNa puNya kA udaya nahIM hotA to iSTa viSayoM kI prApti nikala kara Ane ke bAda hI use jIvana ke astitvapane kA nahIM hotI aura vyakti Akulita hokara dukhI hotA hai| vodha hotA hai aura tatkSaNa ume jIvana kI garimA anubhava kula milA kara yahI Aja ke vyakti kI sthiti hai meM AtI hai| nirantara vyakti ke sukha ke abhAva va dukha ke yaha sthiti sabhI vyaktiyo (garIba-amIra, strI-purupa, vedana kI sthiti 'jIvana' nahI, 'jIvana' ke nAma para hone bAlaka se vRddha) me pAyI jAtI hai| vyakti apanI hI icchA vAlA 'nirantaraNa maraNa' hI hai / aura aisA 'jIvana' jIvana anicchA se parezAna hai vikala hai, satapta hai aura isa AzA ke nAma para 'kalaka' hI hai| se ki bhaviSya meM merI AzA pUrI hogI usI aMdhI daur3a vartamAna bhautika sabhyatA vyakti ko aindrika sukha ko me zAmila hai-yahI vartamAna jIvana kA zabda citra hai| ora unmukha karatI hai| vartamAna meM vijJAna va takanIka ke atyalpa pratizata aise mumukSuoM kA hai jo isa prakAra 'AzAtIta vikAsa ne paMca indriya ke bhogoM kI pracura mAtrA kI AkUlatA vikalatA du kha va parezAnI se mukti pAne ke vyakti ko bheMTa kI hai aura yaha meMTa nirantara vRddhigata hai| lie sahI upAya kI khoja me prayatnazIla hai aura sukha kA viSaya-bhoga ke sAdhanoM kI pracuratA vyakti ko kAphI hada mArga khojakara tatparatA se usa mArga para calane ko kRtataka apane Apa se (adhyAtmika dRSTi se) dUra karane ke sakalpa hai| yaha mArga 'vItarAgatA' kA hai, sukha kA kAraNa lie jimmedAra hai / jo vyakti ke lie duHkha kA kAraNa hai, mukha rUpa hai, bhale hI isa mArga ko jAnane vAle, mAnane hai lekina vyakti bhulAve meM hai aura vaha usa vijJAna kI bAle va isa para calane vAle ati alpa hoM lekina yaha bheTa ko svIkAra karane aura nirantara bhoga karane meM apane mArga tIna kAla va tIna loka meM saccA hai isa para calakara Apako vyasta pAtA hai| aura kinhI kSaNo me sukha kA saccA-sukha prApta karane vAlI mahAna AtmAeM sUrya kI anubhava bhI karatA hai, lekina antatogatvA bhautika sAmagrI bhAti isa mArga ko sadaiva samaya-samaya para Alokita karatI va icchAeM-vAsanAeM donoM hI upalabdha va upasthita hone ke hai| (tIryakara kI divyavANI) aMdhakAra meM bhaTakane vAle bAbajada bhI vyakti apane Apako bhoga bhogane meM asamartha isa Aloka se prakAza prApta karate hai aura isa prathAnupAtA hai aura parezAna hokara navIna sire se sukha kI khoja - gAmI banakara pUrNa vItarAgatA ko prApta ho jAte hai / votakaratA hai| vaha dekhatA hai-"viSaya-bhogoM kI sAmagrI rAmatA kI mahimA gAte hue vidvadvarya paMDita daulatarAma pracara mAtrA meM mere sAmane hai aura icchAeM bhI haiM lekina jI ne likhA hai.- - - .'. viSaya bhoga ke bAda bhI icchAeM samApta nahI ho pA rahI tIna bhavana meM sAra, vItarAga vijnyaantaa| haiM to vaha samajhatA hai ki kabhI samApta hone vAlI yaha ziva svarUpa zivakAra, namahuM triyoga samhArika / icchAoM kI katAra hI mujhe Akulita vyAkulita va du.khI -- jo "vItarAga vijJAna" tIna loka meM sAra tatva hai karatI hai|" yaha punaH socatA hai icchA-anicchA kA mUla use daulatarAma jI ne vItarAgatA kI mahimA mokSa sukha rAga-dveSa hai-arthAt AtmA kA vikArI pariNAma hai| dene vAlI va mokSa svarUpa hone kI vajaha se . gAyI hai|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna jIvana meM bItarAgatA ko upayogitA 25 AcArya umAsvAmI ne to vItarAga bhagavAna ko vItarAgatA usakA varNana karane se anubhavahIna puruSa ko kiMcita mAtra kI prApti hetu hI namaskAra kiyA hai| bhI sukha kA bedana nahIM hotaa| yadi use apane isa jIvana mokSa mArgasya.........''vaMde tadguNa laibdhye| ko bhI sukhamaya va gauravapUrNa banAnA hai to svayaM meM sthita yatamAna meM vyakti kA duHkha kA mUlakAraNa karmabandha nijAtma tatva ko pahicAnanA, mAnanA, jAnanA va sumeru hai aura karma kdha kA kAraNa hai rAga-jahA~ rAga pAyA sadRza aTala zraddhA karanA hogA jAtA hai vahA~ dveSa yugapata rahatA hai| rAgI aura virAgI pUrNa vItarAgatA to mokSarUpa hI hai, lekina yadi vartake bhaviSya kA nirdhAraNa karane vAlI "pravacana sAra" meM mAna jIvana meM mAtra vItarAgatA ke prati saccI eka pramukha gAthA hai| ho to jIvana sukha-zAMti se vyatIta ho sakatA hai tabhI to ratto baMdhadi kamma....."jIvANaM jAdA Nicchayado // 761 jaina vyakti nitya prati vItarAgatA ke darzana ko kRtasaMkalpa rAgI AtmA karma bAMdhatA hai aura rAga rahita AtmA hai aura isalie unakA jIvana anyAnya apekSAoM se sukhakarmoM se mukta hotA hai| isa prakAra rAga duHkha kA aura maya bhI hai unake jIvana meM vikalatA AkulatA kana avavItarAga svataH hI sukha kA kAraNa ho jAtA hai| saro para hI dekhI jAtI hai| isakI upayogitA jahA~ mokSa sukha ke rUpa meM svaya aisA tabhI ho sakatA hai jaba vyakti apane jIvana kI siddha hai vahA~ vartamAna jIvana meM kisI bhI prakAra kama nhii| kImata samajhe aura isI vartamAna jIvana ko anAgata jahA~ 12veM guNasthAna me sUkSma rAga kA nAza hokara (pUrNa) bhaviSya kI janma-maraNa karane kI zRMkhalA ko kama karane sUkha dazA vartatI hai, yaha to vartamAna jIvana meM sambhava nahI ke lie samarpita kara de| aura aisA karane ke lie vyakti isalie yaha avasthA to philahAla anubhava se pare hai lekiA ko nirannara hone vAle dukha ke vedana ko samajhanA hogA isa prakriyA kI zuruAta to abhI isa samaya AbAla-gopAla Ara saca aura sacce arthoM meM sukha zAtibhilASI honA hogaa| prANimAtra ko hI ho sakatI hai aura usameM hone vAle vItarAgatA arthAt eka samaya ke lie bhI bahirmakha Azika sUkha ke vedana se iMkAra bhI nahI kiyA jA sktaa| dRSTi antarmukha ho-mAtra dRSTi ke antarmukha hone para duHkha dRSTi antamukha hA-mAtra dRSTi ka anta jaina dharma ke do hI mukhya upadeza hai, jinakI vilakSagatA parezAnI AkulatA-vikalatA ke chU maMtara hone kI prakriyA ko dekhakara hama anya bhAratIya dharma va darzanoM se jaina dharma Arambha ho jAtI hai| isa prakAra vItarAgatA tatkAla sukhadAyI hai koI anubhava to kre| ko bhinna kara sakate hai vaha hai svatatratA va vItarAgatA para / "yugala jI kA eka vAkya samaya-samaya para mastiSka se (dravya-karma, no karma, bhAva-karma)-bhinna nijAtma tatva ko Adolita karatA hai| "eka kSaNa bhI jIo, gauravapUrNa ke prati saccI zraddhA va ekatva buddhi hone para "AtmAnu jIvana jIo" ThIka hI to hai sukhamaya jIvana kA dUsarA bhUti" hotI hai aura isI ke dvArA vItarAgatA kI prApti nAma hai gauravapUrNa jIvana; aura yaha 'gauravapUrNa sukhamaya hotI hai isa kAla meM jisa AMzika sukha kA vedana hotA hai guNAtmaka rUpa se vaha mokSa meM prApta hone vAle anantaguNA jIvana meM vItarAgatA ko apanAne ke sAdhana yadyapi makha meM samAnatA rakhatA hai isa prakAra vItarAgatA nitAnta sakha ke sAdhana vItarAgI deva (vItarAgI mata) parvApara "vaiyaktika" ho jAtI hai lekina adhyAtma kI zuddha dRSTi ke virodha rahita bAta karane vAle pavitra zAstra va vItarAgI binA Atma tatva va vItarAgatA samajha meM nahI aatii| patha para calane vAle birAgI sAdhu jaina dharma meM sarAgatA " """ isa sukha kA nakArAtmaka kAraNa rAga dveSa rUpa AtmA kI pUjA nahIM hotii| bAharI deza va ADambara kI pUjA kebikArI pariNAmoM kA abhAva sakArAtmaka rUpa se nahI. pajA hai vItarAgI sarvazava hitopadezI kii| vItarAmI nijAtma tatva ke prati saccI zraddhA hai| "vItarAgatA"- bhagavAna zuddha siddhAtmA sadA hI sukha sAgara se nimagna hai rAgadveSa se rahita saMvedana arthAt upayoga kA antarmukhI bhaktoM kI bhakti se nispRha vItarAgI vyaktitva meM na pUjArI hokara nijAtma tatva meM sthira honA hai| isa eka samaya ke ke prati rAga hai aura na niMdaka ke prati dveSa / sadA mAtra anubhava meM hone vAle AMzika sukha kI mahimA zabdAtIta hai zAtA dRSTA va sukha sAgara meM lIna rahane vAle deva hai| aise Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 35, ki 2 anekAnta vItarAgI deva ko "jIvana Adarza" ke rUpa meM svIkAra kara va sAkha hotI hai| sadA sthita eva samatApUrNa dRSTikoNa aura preraNA grahaNa kara sAdhaka usa Adarza kI ora bar3ha apanAne vAle vyakti kA mAnasa apane nirdhArita kSetra taka sakatA hai aura sukhI jIvana kA bIjAropaNa kara sakatA hai| sImita rahatA hai aura use sabadhita kSetra meM hI dhyAna ke bhagavAna ke lakSaNa spaSTa karane meM prathama saketa vItarAgatA saMkedrita rakhane meM sahAyatA milatI hai| isa prakAra vyakti kI ora hai| jaisA kahA hai eka aura vyartha kI bakavAda se bacatA hai dUsarI ora kama jo rAgadveSa vikAra vajita lIna AtmadhyAna me| samaya me adhika mahatvapUrNa kArya me saphalatA prApta karatA hai : ve vardhamAna mahAna jina vicareM hamAre dhyAna meM // rAgadveSa kI utpatti ajJAna dvArA hotI hai kintu isakA itanA hI nahI vItarAgI ahaMta paramAtmAo dvArA aparAdhI svaya AtmA hai aura yaha jJAta hote hI ki maiM jJAna kahA gayA sAgara sadRza vistRta upadeza vItarAgatA ke jala hU, ajJAna asta ho jAtA hai| isa prakAra vItarAgatA kI se AplAvita hai| jisake avagAhana se bhavya jIva zuddha / upalabdhi me zuddha jJAna kA bahuta bar3A kAraNa hai kintu yaha hotA hai / bhAgacanda jI ne ThIka kahA hai zuddha jJAna zuddha dRSTi vItarAgI dRSTi se mila sakatA hai| sAMcI to gaMgA ye vItarAga vANI / zuddha dRSTi ko vikasita karane kA eka mAtra upAya vItaavicchinna dhArA nija dharma kI khaanii|| rAgI darzana, vItarAgI zAstra svAdhyAya, tatva ciMtana hai aura vItarAgI patha para calane vAle sacce guru to sAkSAta isake lie isa dizA meM apanA jIvana samarpita karane kA vItarAgatA ke pratIka va poSaka hai unhone to iSTAniSTa sakalapa karanA hogaa| isa prakAra vItarAgI dRSTi vikasita kI kalpanA kA mUloccheda kara diyA hai / unakI samatA kA kara avazya hI antara meM vidyamAna nija vItarAga tatva ko ullekha kiyA hai daulatarAma jI ne chahaDhAlA me--- prApta kara pUrNa vItarAgI banAne kA mArga prazasta hogaa| ari mitra mahala mazAna kaMcana kAMca nindana thuti krn| yahAM eka kavi kI paktitayA~ sacamuca preraNAdAyI lagatI haiardhAvatArana asi prahArana meM sadA samatA dharana / / rAga se phUlA huA tU, dveSa me bhUlA huA tU / samatA vItarAgatA kI poSaka hai samatA ke abhAva meM / kabhI AsU bahAtA hai, kabhI khuziyA~ luTAtA hai| vItarAgatA sabhava nahI / samatA prathama caraNa hai aura vIta jiMdagI ghaTa radI hara pala, aMguli me bharA jyo jala / rAgatA dvitIya / samatA dhAraNa karane para hone vAle sukha se eka pala rakamoca to kyA, jidagI kI rAha terii| jhaoNka antasa me lagI hai, anokhI nidhiyo kI ddherii|| kaI guNA sukha vItarAgatA apanAne para hotA hai| samatA vartagana jIvana me AvazyakatA isI bAta kI hai ki bhautika kI upayogitA kevala AdhyAtmika jIvana me nahI, samatA sabhyatA kI isa adhI dauDa me eka pala Thahara kara yaha soce va saralatA kA guNa hone se bhautika kAryoM meM bhI saphalatA to sahI ki jisa rAha para hama daur3e cale jA rahe hai kyA milatI hai / AkulatA vyAkulatA samatA virodhI hai / tad sacamuca vahI majila hai, jo hama prApta karanA cAhate hai, janya mAnasika dabAva tanAva, vidveSa parezAnI va du.khoM se kyA vahA~ sukha-zAti mila sakatI hai ? isa para vicAra kara chuTakArA samatA dhAraNa karane para hI milatA hai| yahI zIghra hI apanA gaMtavya patha nirdhArita kara usa para calane samatA vItarAgatA kA mArga prazasta karatI hai aura isI kA sakalpa lene para hI yaha jIvana "jInA" khlaayegaa| samatA rUpI bhUmi meM vItarAgatA ke puSpa pallavita hote haiN| sacamuca kyA jJAna darzana sukha adi ananta nidhiyoM ke svAmI jaba vyakti ke sAmane vItarAgatA kA Adarza rahatA hai samrATa kI upekSA tiraskAra kara aura gauravapUrNa jIvana ko tabhI vaha parezAniyoM va saMkaToM se bacA raha sakatA hai| yadvA tilAMjali de raMka kA jIvana jInA bhI koI jInA hai| saMkaTa mAne para dUsare vyakti ko rAgadveSa se adhikAdhika vyakti kI buddhi se jaba moha kA pardA uThegA aura nija-prabhu virata rahane meM madada milatI hai : ke darzana hoge, vaha ghar3I dhanya hogI, vaha jIvana saphala hogA vyavahArika jIvana meM bhI yaha dekhA gayA hai ki rAga- aura yahI hogI vItarAgatA kI jIvana meM upayogitA / deSa-nindAna prazaMsA se pare rahane vAle vyakti kI pratiSThA -2-gha, 27, javAhara nagara, jayapura Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariciti 'jina - zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga' zrI paM. padmacandra zAstrI ne 'jinazAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga' zIrSaka se prakAzita pustikA meM apane sAta lekha prastuta karake vidvAnoM ke lie UhApoha karane tathA cintana ko sphUrta karane kI paryApta sAmagrI dI hai| zAstra par3ha lenA eka bAta hai, paramparA ke anusAra pratipAdana kara lenA bhI usI zreNI kI eka bAta hai kintu jina viSayo ko lekara vidvAno meM matabheda dikhAI detA hai athavA arthasaMgati ko ThIka DhaMga se pakar3ane me zabda yA zabdoM ke rUpAntara vikalpa utpanna karate hai, unase jUjhanA aura phira nyAya saMgata, tarka saMgata niSkarSa prastuta karanA eka dUsare hI prakAra kI kuzala pragalbhatA hai / paMDita jI apanI vAta asaMdigdha hokara isIlie kaha pAye hai ki unhone sahI arthoM meM vyApaka adhyayana kiyA hai aura isa adhyayana ko cintana-manana dvArA paripuSTa kiyA hai / zrI lakSmIcandra jaina, nidezaka- bhAratIya jJAnapITha Rju jaDa aura vakrajaDa paMDita jI ne apanA niSkarSa zIrSaka me hI ghoSita kara diyA--' bhagavAna pArzva ke paMca mahAvrata / ' yaha lekha itanI vidagdhatA aura tArkika akATyatA se likhA gayA hai ki vivecana zvetAmbara digambara mAnyatA ko pratipAdita karane vAle aneka granthoM kI paMjikA bana gayA hai / 'sAvadyayoga-virati' 'saputtadAra' 'bahiddhAdAna' Adi kI carcA karate hue jaba 'parigRhItA' ke bheda ko zAstra ke AdhAra para spaSTa kiyA to vicitra niSkarSa sAmane AyA / 'aisA pratIta hotA hai ki aparigRhItA meM maithuna zakya nahI, yaha bhrama hI brahmacaryayAma ko gauNa yA lupta karane meM kAraNa rahA hai| cUMki muni sarvathA strI rahita hotA hai, usake parigRhItA mAnI hI nahIM gaI to vaha svabhAva se ( parigRhItA rahita hone se ) brahmacArI hI siddha huA = ata: usake lie isa yAma kI AvazyakatA prasiddha nahI kI jAtI rahI aura cAra yAma prasiddha kara die ge| 'cAturyAma' zabda ke vyavahAra kA eka dUsarA hI saMdarbha paDita jI ne diyA hai acchA hotA yadi saMdarbha kahAM kA hai ? yaha uddhRta kara diyA hotA' - 'ajAtazatru ne svaya buddha ko batalAyA ki vaha svayaM nigaMThanAtaputta ( mahAvIra ) se mile aura mahAvIra ne unase kahA kinirgrantha 'caturyAma saMvara saMvRta' hotA hai- ( 1 ) jala ke vyavahAra kA vAraNa karatA hai (2) sabhI pApoM kA vAraNa karatA hai (3) sabhI pApo kA vAraNa karane se ghutapApa hotA haiM (4) sabhI pApoM kA vAraNa karane meM lagA rahatA hai / ataH phalita hotA hai ki Upara kahe hue cAturyAmasaMvara' ke ati sabhI lekho ko paDhane ke uparAnta pAThaka ko jo upalabdhi hotI hai vaha jJAna kI samRddhi kI to hai hI, eka AhlAda kI anubhUti bhI utpanna karatI hai ki pakSa pratipakSa spaSTa huA aura nayA dRSTikoNa hAtha lagA / NamokAra mantra aura navakAra maMtra me kyA antara hai ? OM kI racanA - siddhi yadi sahamati ko rekhAkita karatI hai| to svAstika kI saMracanA ke sambandha me paDita jI kA cintana sthApita pratIka kI rekhAoM ko naye maMgala- pradIpa se udbhAsita karatA hai / mahAvIra cAturyAma kI carcA yadyapi pArzvanAtha aura ke kAlabheda evaM dRSTi bheda para Azrita mAnI jAtI hai, kintu paMDita padmacandra jI ne isa carcA ko bAIsa aura caubIsa tIrthaMkaroM ke paripekSya me rakhakara do prakAra ke zramaNoM kA saMdarbha de diyA--ve jo saralamati haiM, aura ve jo chalI haiM --Atma pravaMcaka / zAstra kI bhASA meM yahI haiM 1. prasaMga -- ' dIghanikAya - ( mahAbodhi sabhA, sAranAthaprakAzana san 1936) pR. 21 para nigaMThanAtaputta kA mata / -sampAdaka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, parva 35, ki02 ha . rikta anya koI 'cAturyAma' nahIM the|" buddha aura mahAvIra rUpa meM ghar3I, aisA artha na kara leM, nahIM to prAkata bhI ke sAkSAtkAra kA viSaya zodhApekSI hai| saMskRta ho jAegI) prAkRtika hai, sahaja hai, vANI ke ___ 'paryuSaNa aura dazalakSaga dharma' lekha rocaka bhI hai svabhAva meM sthita hai, usake rUpa-rUpAntara to hoMge hii| aura sUcaka bhii| paryaSaNa digaMbara zrAvakoM meM dasa dina paMDita papacandrajI kI bAta tarka-saMgata hai ki prAkRta kA rUpa aura zvetAmbaroM meM ATha dina manAyA jAtA hai / isIlie cAhe zaurasanI ho, cAhe mahArASTrI, cAhe ardhamAgadhI ke eka sampradAya ise dazalakSaNa dharma kahatA hai, dUsarA aSTA- Asa-pAsa kA, zabda rUpa to bhinna-bhinna mileMge / inakA ndrikA (atthaaii)| utkRSTa paryuSaNa donoM meM cAra mAsa kA saMzodhana kyA ? bAta itanI bhara hai| lekina lekharUpa meM mAnA jAtA hai ataH cAturmAsa donoM sampradAyoM meM pracalita yahI bAta acchI khAsI gabhIra bana gaI hai| gaNita jaisI hai| paryaSaNa digambaroM meM bhAdra zuklA paMcamI se prArambha tAlikAeM, vyAkaraNa ke niyamaH pizala kA sAkSya, hotA hai. zvetAmbaroM meM paMcamI ko pUrNa hotA hai / lekhaka puggala aura poMggala tAdAtmya, pAhur3a granthoM meM upalabdha ne ise zodha kA viSaya-batAyA hai / hAM, hai kintu ava pAThAntara, 'da' kA lopa aura 'ya' kA Agama-saba kucha unhIM se apekSA hai ki isa zodha kArya me vaha juTa jAe / camatkArI hai| vyApaka adhyayana kA dyotaka! zruta-sAgara aura samAjazAstra ke mahodadhi meM gotA 'AtmA kA asaMkhyAta pradezitva'-gaMbhIra viSaya hai| lagAyeMge to ratna nikAlakara laaege| jaba paryuSaNa parva siddhAntAcArya paMDita kailAzacandra jI ne ise eka vAkya meM para, mahAnizItha ke anusAra paMcamI, aSTamI, aura caturdazI hI sarala banA diyA / "yaha koI bivAda grasta biSaya nahI ko upavAsa kA vidhAna hai to zvetAmbara AmnAya meM hai.. yahAM apradezI kA matalaba 'eka bhI pradeza na honA' nahIM pracalita aSTAnhikA kI sImA meM eka parva chUTa jAtA hai| hai, kintu akhaNDa anubhava se hai vahI zuddha naya kA viSaya kyoM ? 'samayasAra' kI pandrahavIM gAthA ke tIsare caraNa paMDita papracandra zAstrI jJAna meM jitane guru-gambhIra 'apadeza saMta majjhaM' ke ye jo do rUpa milate hai, uname haiM, vyavahAra meM utane hI sarala aura vinayazIla / unakI aurata ko lekara vidvAnoM meM vivAda hai ki kauna pastaka kA antima vAkya hai.se zabda-pATha ThIka hai| 'apadeza' vaha jo padArtha ko darzAe 'javi bukkijja chalaM Na ghettavyaM' -arthAta zabda, yahI hai dravyazruta / sutta-sUtra = sUtram paricchittirUpam bhAvazrutaM / arthAta AtmA aura jina zAsana ke bIca (majnaM) abhedabhAva kI pratIti / vikalpa meM artha hai -anya manISiyoM ko dRSTi meM'apadesa' arthAta apradezI, 'saMta' arthAta zAMta, majha arthAta merA / itanA hI nahI-saMbhAvanA hai ki 'saMta' zabda kA zrI yazapAla jaina, naI dillii| mUlarUpa 'satta' yA 'matta rahA ho| satta-satva / sutta jina zAsana ke....'prasaMga' meM jina tAtvika praznoM zabda bhI vicAraNIya hai svatva / matta kI saMgati baiThAnI ko uThAyA hai ve bar3e mahattvapUrNa haiN| apane gahana adhyayana ho to -apadesa+atta+majjhaM / atta--Atma / saba ke AdhAra para Apane jo samAdhAna prastuta kie hai ve prakAra kA dravir3a prANAyAma saMbhava hai / kundakunda ne jo sAMgopAMga vicAra ke lie paryApta sAmagrI pradAna karate hai| kahA hai anta meM saba AyeMge usI bhAva para / phira anekAnta sapramANa aura tarkasaMgata vivecana nizcaya hI una visaMgata vAdiyoM ko kyA citA? svaroM ke bIca saumanasya sthApita karane meM sahAyaka ho 'AcArya kundakunda kI prAkRta' lekha meM yahI ucita sakatA hai, jo jainatva kI ekatA ko khaMDita karate hai| rahA ki kundakunda ke itihAsa ko cakravyUha meM hI sura- pustaka kI racanA ke lie hArdika badhAI svIkAra kSita rkhaa| rahI bAta prAkRta kI, so jo prakRta hai (vizeSa kiijie| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina-zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI phUlacandra jo si0 zAstrI, vArANasI varka saMgata haiM, jitanI mihanata Apane kI hai utanI koI kare to ina para carcA kI jA skegii|' Apane jina viSayoM para dRSTipAta kiyA hai aura UhApoha pUrvaka vicAraNA prastuta kI hai vaha ApakI gahana hina DA0 ema0 pI0 paTairiyA cugarA adhyayana zIlatA kA suspaSTa pramANa hai| ApakI lekhanI meM bala hai aura eka rUpatA bhI / ina nibandho se ukta jinadharma ke mahatvapUrNa prasaMgoM para tarka aura vidvattAviSayoM para avazya hI UhApoha ke lie avasara milegaa| pUrNa prAmANika vivecanA kI hai| yaha cintanabharASTiApane jo svasti ke sAtha svastika kI saMgati viThalAI hai vindu zodhArthiyoM ke lie paryApta sahayogI bnegaa|' vaha avazya ApakI anUThI sUjha hai, usake lie Apa dhanyavAda ke pAtra hai| zrI vaMzIdhara zAstrI, jayapura 'aise saMkalana se tattvAnveSI pAThaka avazya lAbha uThADA0 kastUracandra kAzalIvAla, jayapura yeMge, kyoMki ve kisI pakSa se grasta nahI hote / unheM gabhIra - zAstrIya-cintana manana kA suavasara milegaa|' 'pustaka me jina praznoM ko uThAyA gayA hai, ve vartamAna / yuga ke bahucarcita prazna haiM, Apane unakA samAdhAna bhI prAcIna graMthoM ke AdhAra para bahuta tarkapUrNa zailI meM kiyA zrI bAbUlAla pATaudI, indaura hai| isase pustaka bahuta hI upayogI bana gaI hai| ApakI 'pustaka ko maine paDhA, adhyayanapUrNa paddhati se Apane bhASA bhI bar3I prAMjala hotI hai tathA viSaya kA pratipAdana zvetAmbara evaM digambara AmnAya ke granthoM ke Alo bhI sUndara Dhaga se karate hai aise upayogI prakAzana ke lie pazcAt jo tathya pragaTa kiye haiM, usase nizcaya hI matibhrama Apako evaM vIra sevA maMdira ke adhikAriyo ko hArdika kA nirasana hogaa| ApakI khojapUrNa zakti, spaSTavAditA bdhaaii| vastu ko rakhane kA DhaMga sabhI se maiM prabhAvita haiN|' Dr. B. D Jain Principal J.H.S.S., New Delhi. DA0 rAjArAma jaina, pArA "jinazAsana....."prasaMga' vastuta: jaina siddhAnta ke kucha gUDha rahasyoM kA navanIta hai / isame piSTapeSaNa nahIM hai, kucha mUla muddoM para svatantra dRSTi se nirbhIka evaM maulika ciMtana prastuta kiyA gayA hai| isa prakAra kA maulika citana evaM usakA prakAzana vIra sevA mandira ke mUla uddezyoM ke sarvathA anurUpa hai|' 'Jin Shasan Ke Vicharniya Prasang' by Pandit Padamchand Shastri is a painstaking study in which he has tried to explore, with utmost objectivity, very deep and controversial subjects on Jainology. He has a keen insight and his approach is very objective and rational. The references to the scholarly works of Digamber, Swetamber and other Acharyas bear a testimony to this fact. Panditji has provided a food for further thought to the scholare on I study undoubtedly reveals his originality, depth and mastery on the subject. DA0premacanda 'sumana', udayapura 'jinazAsana....."prasaMga' se yaha jAnakara bahuta saMtoSa huA ki kama se kama Apane vidvAn jagata meM kucha maMthana karane kI sAmagrI to dii| anyathA Aja kA zodha dinoM dina motharA hotA jA rahA hai| parizrama aura panI dRSTi kA abhAva khalane lagA hai| saMkalita nibaMdha spaSTa aura Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. saMyoga aura viyoga? haiM ? saMyoga (azuddhi) kI ora yA viyoga (zuddhi) kI vastu ke 'sva' meM 'para' kA mela saMyoga kahA jAtA hai| ora ? kahI hama sayogo ko acchA mAna unase cipake to aura aisI paryAya 'sayogI paryAya' hotI hai| saMyogI paryAya nahI jA rahe ? yA-viyogoM meM dukhI to nahIM ho rahe ? jarA socie ! sarvathA azuddha hotI hai cAhe vaha zubha, zubhatara yA zubhatama hI kyoM na ho| isake viparIta-zuddhaparyAya hara vastu meM 2. kyA maraNa vAstavika hai ? sva-jAti ko lie hue sarvadA aura sarvayA bandharahita, anyatva rahita, bhedoM se mukta, apane meM niyata aura para paryAya vinAzIka, kSaNa-kSaNa me badalane vAlI hai| asaMyukta hotI hai-isa paryAya me anya sabakA pUrNa viyoga Apako aura hameM patA hI nahI calatA ki kisa samaya, hotA hai| isakA tAlarya aisA samajhanA cAhie ki saMyoga vayA badala jAtA hai / hA~, badalatA avazya hai| bAla kAle aura viyoga donoM ke phala kramaza azuddhi aura zuddhi hai se sapheda hote hai, bAlakapana se yuvApana AtA hai aura vRddha sa arthAt sayoga azuddhi meM aura viyoga zuddhi meM nimitta hai| pana bhii| eka dina aisA bhI AtA hai ki prANiyo kA loka meM bhI saMyogI (milAvaTI) avasthA ko nakalI aura bhautika zarIra bhI unheM chor3a detA hai aura unheM mataka viyogI (milAvaTa rahita) avasthA ko asalI kahate haiM nAma se pukArA jAtA hai| ye saba kaise aura kyo kara ghaTita aura loga isI bhAva meM vastuoM ke mUlya AMkane kI ho rahA hai / vyavasthA karate haiN| suvarNa meM jitane-jitane aza meM sva- bAja loga samaya ko doSa dete haiN| kahate hai samaya jAti bhinna-para-kiTrimAdi kA saMyoga hotA hai utane- badala gayA to saba badala rahA hai / para, jaina-darzana ke Aloka utane aMza meM usakA mUlya kama aura jitane-jitane aza me meM sAMsArika sabhI vastuyeM aura saMsArAtIta siddha-bhagavAna para-kiTTakAlimAdi kA viyoga hotA hai utane-utane aMza bhI prati samaya apane meM badala rahe hai-siddhoM meM SaDguNI meM usakA mUlya adhika AMkA jAtA hai| hAni-vRddhi calatI hai aura sAMsArika vastuyeM apanI paryAyoM meM svAbhAvika, svataH pariNamana karatI rahatI haiM-sabhI meM tIrthaMkaroM ne isI mUla ke AdhAra se sayogo ke tyAga nayApana A rahA hai| purAnApana jA rahA hai aura sabhI apane aura viyogo ke sAdhana juTAne kA upadeza diyA hai| ve svabhAva meM dhrava haiM-dravya-svabhAva kabhI nahIM badalatA / jaise svayaM kAya se to nagna-aparigrahI the hI, unameM manasA aMgUThI ke TUTane aura kuNDala paryAya ko dhAraNa karane para bhI aura vAcA bhI para ke viyoga rUpa pUrNa aparigrahatva thA sonA sonA hI hai vaise hI SaDdravya parivartanazIla hokara bhI para kA asaMyoga thaa| ve aparigraha-vItarAgatA para sadA apane svabhAva rUpa hI hai| lakSya dilAte rhe| jisa-jisa parimANa me parigraha kI saMsAra me jise 'maranA' nAma se kahA jAtA hai aura nyUnatA meM taratamatA hogI usa-usa parimANa meM para-bhAvoM jisameM loga saMtapta hote-rote-dhote haiM, vaha vastu kA nAza -hiMsA jhUTha, corI aura kuzIla Adi kA parihAra bhI nahIM apitu para-bhAva kA viyoga mAtra hai-yadi aisA hogA aura ye parihAra svAbhAvika-binA kisI prayatna viyoga sadA kAla banA rahe aura para kA sayoga na ho to ke hogaa| vastu sarvathA zuddha-siddhavat nirmala hai-isameM saMtApa vastu kI ukta sthiti ke bAvajUda-jaba saMyoga meM kaisA? loka meM jina prANoM ke uccheda ko maraNa kahA azuddhi hai aura viyoga meM zuddhi hai, taba hama kahA jA rahe jAtA hai, vaha maraNa vyavahAra hI hai| nizcaya se to maraNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA sodhie ! hai hI nahI / tathAhi viparyAsa kA bhaya rahatA hai|' 'prANocchedamudAharanti maraNa, prANaM kilsyaatmno.| yaha sabhI jAnate hai ki hamArA samAja mukhyataH jJAnaM tatsvayameva zAsvatatayA nocchidyate jAtucit / / ' vyavasAI samAja hai aura dharma sambandhI vizeSa jJAna ke loka meM sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa, mana-vacana- abhAva meM usakA dhArmikasambandha mAtra paraMparAgata zraddhA kAya, Ayu aura zvAsocchvAsa ke rahane ko vyavahAra se se hI jur3A raha gayA hai / ghAmika AcAra vicAra kI prANa kahA jAtA hai aura inake uccheda ko maraNa kahate hai| dRSTi me to vaha sarvathA vidvAnoM se baMdhakara hI raha gayA para, vastuta. ye pudgala me hone vAle vikAra bhAva hai| ye hai aura usane apanI zraddhAnusAra apane vidvAnoM-guruoM kA AtmA ke prANa kaise ho sakate hai ? prANa to ve haiM jo cayana kara liyA hai| phalata: AcArya nemicandra siddhAntazAzvat sAtha raheM-tadrUpa hoN| AtmA kA prANa to jJAna cakravartI ke bacanoM meM samAja ko doSI karAra nahIM diyA hai jo sadA Atma-rUpa hai-kabhI bhinna nahIM hotA phira jA sktaa| ve kahate haiaise meM AtmA ke maraNa kI sambhAvanA hI kaise ho sakatI 'sammAiTThI jIvo uvaiTeM pavayaNaM 'tu saddahadi / hai ? loga maraNa se kyo bhayabhIta hai ? kahIM isa bhaya meM moha saddahadi asabbhAvaM, ajANamANo gurunniyogaa||'to kAraNa nahI, jarA socie / arthAt ajJAnI guru ke upadeza se samyagdRSTi jIva (bhI) 3. kauna kisake pIche daur3e ? viparIta tatva kA zraddhAna kara letA hai / aura samyaktvI 'kheda yaha hai ki vartamAna digambara sampradAya svayaM kUnda- banA rahatA hai| kunda AmnAya ko mAnatA hai, parantu unakI mUla-kRtiyo dUsarI ora, vidvAnoM-guruoM kI vyavasthA apanI kA prAmANika sapAdita saskaraNa prastuta nahIM kara skaa| hai| kIna vidvAna-guru kaba, kyoM aura kyA kahate hai ise 'pradarzana aura dikhAve meM dhana kA vyaya karane vAle samAja ve jAne / para yadA-kadA bahuta se prasaMgoM meM virodha pariko Apa hI isa ora moDa sakate hai| Apa zciya hI lakSita hone se yaha to siddha hotA hI hai ki kahIM visagati eka sarAhanIya kArya kara rahe hai, badhAI svIkAra kreN| avazya hai phira vaha visagati Arthika kAraNa se, sAmAjika ukta aMza eka vidvAna ke usa patra ke hai, jo unhone vIra kAraNa se yA anya kinhI kAraNo se hI kyoM na ho? sevA mandira se prakAzita pustaka 'jina zAsana ke kucha gata mAsa eka seTha jI ne mujhase jo hRdayagrAhI vacana vicAraNIya prasaga' para sammati dete likhA hai / vidvAna ne kahe uname bala thA-mAno seTha jI ne vidvAnoM kI TIsa viSaya sabaMdhI kucha dRSTikoNa bhI die hai, jina para yathA- ko pahicAnA hai aura unakA idhara lakSya hai| bole-'paMDita avasara prasaga ke anusAra prakAza DAlA jaaegaa| phila- jI, aba taka seThoM ke pIche vidvAna daur3ate rahe haiM, hamArA hAla to bAta hai-kundakunda ke sAhitya aura digambara prayatna hai ki aba vidvAnoM ke pIche seTha daudd'e|'-ukt samAja ke mor3a kii| bhAva vidvatsamAja ke sanmAna me aura unheM Arthika saMkaTa niHsandeha, kundakunda-sAhitya amUlya nidhi hai yadi se ubArane me prazasA yogya hai, aise vicAravAna seThoM para bhASA kI dRSTi se usameM visaMgati AI ho to usakI samAja ko bhI garva honA caahie| para, prazna hai ki eka sabhAla vidvAnoM kA dharma hai / para, isa sambandha meM jaba taka ke daur3ane se samasyA hala ho sakegI kyA? daur3anA phira bhI koI vizvasta aura prAmANika vyavasthA na ho jAya taba ekAMgI hI rhegaa| aba vidvAna daur3ate haiM phira seTha daur3eMge, taka hameM si0 A0 zrI paDita kailAzacandra zAstrI ke dauDanA ekAMgI hI rhegaa| hama cAhate hai isameM kucha saMzoudgAroM kI kadra karanI cAhie-'prAkRta bhASA ke grantho dhana ho--'dono hI daur3eM', vidvAnoM kI daur3a seThoM taka ho ko bhASA kI dRSTi se sazodhana karanA ThIka nahIM hai| aura seThoM kI daur3a vidvAnoM tk| ho, dauDakI daSTi meM saMskRta bhASA kA to eka baMdhA huA svarUpa hai kintu bheda aae| vidvAna daur3eM, unake seThoM aura samAja ko prAkRta kI vividhatA meM yaha saMbhava nahIM hai, isase artha meM dhArmika-saMskAra dene ke bhAva meM, unheM svAdhyAyI banAne ke Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 35, ki02 anekAnta prayatna meM; Arthika dRSTikoNa ko lekara nahI / seTha daur3eM apane 5. yuvaka kyA kareM? jJAna-cAritra ke lAbha me, dharma prabhAvanA ke lAbha me, vidvAno dharma ke viSaya me jo vividha mAnyatAyeM hai, unako se jagaha-2 apane yazogAna kI preraNA ke lie nhii| hamArI yathAvat hRdayagama karane kI AvazyakatA hai| hame spaSTa rUpa dRSTi me ve vidvAna vyartha hai jinakA samAja unmArga para jAya me jAna lenA cAhie ki dharma vastu kA svabhAva hai jisakA aura ve dekhate rahe tathA ve seTha aura thAvaka vyartha hai jinake lena-dena nahI ho sakatA-vyavasAya nahI kiyA jA sktaa| dharmastambha vidvAna Arthika-cintA me jalate rhe| isa taraha vyavasAya me alpa pUjI ko adhika karane kA uddezya hai samAja ko vidvAno aura vidvAno ko samAja kA sabala aura dharma meM mAtra Atma-pUjI kI sabhAla kA uddezya / ho| aba taka jo visagati calatI rahI hai vaha isI kA vyavasAya me lena-dena hai aura dharma meM 'para se nirvatti' / ata pariNAma hai ki eka ne dUsare kI AvazyakatAo ko nahI dharma ko vyavasAya nahI banAyA jA sktaa| isIlie svAmI samajhA aura yadi samajhA to galata smjhaa| sabane Ava- samantabhadra ne kahA ki 'dharma me ni kAkSita aga kA honA zyakatA ke mApa me dhana yA yaza ko tarAjU banAyA 'jaba Avazyaka hai|' jo jIva dharma me kisI AkAMkSA kA bhAva ki prasaga dhAmika thaa| rakhate ho ve dhAmika yA dharmAtmA nahI, apitu vyavasAyI hai| __Aja jo pravRtti cala rahI hai usame vyavasAya mArga 4. kyA kuvyasana, sukhakara hoMge? adhika parilakSita hotA hai| katipaya loga alpa tyAgakara jaina paramparA me aSTamUlaguNa dhAraNa karane kA anAdi usase adhika prApta karanA cAhate hai yA tyAga kara bhI vidhAna hai| jo jIva madya-mAsa madhu kA tyAga aura ahiMsA, usakA moha nahI chor3ate / katipaya apane dAna-dravya ke badala satya, acaurya, brahmacarya aura parigraha-parimANa aNavata ke umakA adhika phala cAhate hai / jaise kucha dekara ve sasthA ke dhArI hai ve zrAvaka hai arthAt zraddhA-viveka aura kriyAvAna sadasya hI bana jAya, unakI pUcha hI ho jAya, unake nAma hai| ve hI samyak ratnatraya ke adhikArI hai aura ve hI ubhaya kA amarapaTTa laga jAya Adi / isI prakAra tIrtha-vandanA meM loka me sukha pAte hai| bhI lobha-lAlaca hai-usame bhI phala cAhanA hai, loga usame yaha jo Apa Aja logo me ApAdhApI-mArAmArI dekha bhI sAsArika abhISTa kI cAhanA kara baiThate hai| kahI-kahI rahe hai vaha saba mUlaguNa dhAraNa na karane aura sapta-kutryasano to dhana kI ADa me-thor3A sA dekara kisI samRddha dhArmika me pha~se rahane ke pariNAma hai| kahI gurudvAro jaise pavitra nyAsa kI sampatti para zAsana jamAne kI pravRtti bhI lakSya sthAno meM sigareTa rakhane yA pIne para, mandira-matiyo para me AtI hai| kaI loga pArTIbandI ke cakkara me sasthAo mAsa phaikane para aura kahI madyapAna karane para vivAda khaDe taka ko le Dvate hai yA vahA vivAdo kA vAtAbaraNa taiyAra karA dete hai, Adi / honA-apavitra vastuo ke sevana ke hI pariNAma hai / yadi hame smaraNa rakhanA cAhie ki dharma aura dharma-saMsthAo loga jaina mAnyatAoM me baddha ho to saba jhagaDe hI zAnta ko bhI aise pAtro kI jarUrata hai jo sarvathA unake yogya ho| rahe / Azcarya to taba hotA hai ki jaba hamArI sarakAra zikSA va sAhityika saMsthAo meM tadviSaya aura tadbhASA eka ora to madyapAna, bIDI-sigareTa jaise padArthoM ke sevana vizeSajJoM kI, mandira Adi pratiSThAno me dharmAcaraNa me kA niSedha karatI hai-una para pratibandha lagAtI hai, una samunnata janoM kI AvazyakatA hai| isI taraha jo zikSA me para nazA aura jahara ke lebala lagavAtI hai aura dUsarI ora usa viSaya ke adhikArI na ho unheM zikSA saMsthAo meM unake Theke aura lAisesa bATatI hai--zAsana karane vAle tathA dharmAvaraNa se zUnya vyaktiyo ko dhArmika pratiSThAnoM me katipaya adhikArI taka nazoM meM sarAbora rahate hai| yadi / aguA nahI honA caahie| ina kupravRttiyo para akuza na lagAyA gayA to bhaviSya aise hI jayantiyo kI paripATI bhI uttama hai yadi vaha adhakAramayI vAtAvaraNa meM jhulatA rahegA aura vartamAna bhI lAlA lAbha ke lie ho, usase dhArmika pracAra ko bala milatA sukhakara kaMse rahegA ? jarA socie ! (zeSa pR0 AvaraNa 3 para) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-samIkSA jinavaratva navam: yA hai jo anusaMdhAnakartAoM ke bar3e upayoga kA hai, unhe saMpAdaka : DA. hukumacanda bhArilla, prakAzaka : paM0 eka hI sthala para granthatAlikA upalabdha hogI tathA bhaTakanA ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura / prakAzanavarSa 1682, nahIM pddegaa| graMtha upayogI bana par3A hai| DA. pI. sI. jaina pRSTha 180, chapAI va jilda bar3hiyA, mUlya 4 se 6 rupaye tk| badhAI ke pAtra haiN| unhoMne parizrama pUrvaka samasyA sarala kara 'maya' eka anAdi zailI hai jo sApekSa dRSTi se prayukta dI hai| anta meM akArAdi kramabaddha sUcI bhI dI gaI hai| hone para samyak aura nirapekSa dRSTi se prayukta hone para zodhAthiyoM ke lie yaha pustaka upayogI hai|-bdhaaii| mithyA hotI hai| jaba se samayasAra jaise adhyAtma grantho kA xx paThana-pAThana jana sAdhAraNa meM pracalita humA-nayavAda dillI jinapantharatnAvalI: vizeSa carcA kA viSaya bana gayA hai| kaI loga to vipa- lekhaka : zrI kundanalAla jaina, priMsipala, dillI; rIta dhAraNA hI banA baitthe| DA. bhArillajI ne jahA~ viSaya prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha, san 1981, kula pRSTha 425, kA bhathana kara apano zailI meM apane vicAro ko prastuta mUlya : 70 rupae, chapAI jilda Adi uttama / kiyA hai vahA~ unhone vibhinna AcArya-mantavyo ko prastuta prastuta kRti di. jaina sarasvatI bhaNDAra nayA mandira, kara baDI buddhimAnI kI hai| isase jo loga unhe sonagar3hI dharmapurA dillI ke grantho kI sUcI hai, jise lekhaka ne bar3I kaimpa kA samajha baiThe ho, unhe nizcaya hI viSaya nirNaya meM kaThinAiyoM meM parizrama pUrvaka likhA hai| abhI taka anya AcArya vAkya sahAyaka hoge| DA0 sAhaba ne viSaya ko bhaNDArI ko prakAzita sUciyo me aisA vyavasthita krama kama bahuta spaSTa kiyA hai aisA merA mata hai| AcArya vAkyo hI dekhane meM AyA hai| isame 11 kAlamoM dvArA 1261 kI kasauTI ke astitva me mai kyA likha? nizcaya hI pacayI grantho kA paricaya vaijJAnika Dhaga se darzAyA jAne se zodhAbhArilla jI kA prayAsa sarAhanIya hai anyathA aneka granthoM thiyoM ko saralatA ho gaI hai, ve alpa parizrama se hI apanA abhISTa siddha karane meM samartha ho skeNge| 208 pRSTho ke ko ekatrita kara dekhane kA prayAsa hI kauna karatA hai| pariziSTa me prati graMtha ke Adi-anta azo ko darzAyA gayA bdhaaii| xx hai aura kucha vizeSa bhI diyA gayA hai| bhaTTArakIya granthabhaNDAra nAgaura granthasUcI . nirmAtA : DA0 premacanda jaina jayapura, prakAzaka : DAi lekhaka se vidita huA ki ukta prakAzana lekhaka ke zrama rekTara, saMnTara phora jaina sTaDIja rAjasthAna, jypur| kA prathama aza hai, aisI kaI kalevaro kI sAmagrI abhI bhI prakAzana varSa 1981, pRSTha 266, chapAI va jilda uttama, prakAzana kI pratIkSA meM hai| prastuta prakAzana kA vidvAno meM mUlya 45 rupe| svAgata huA hai aura hogA; hama priMsipala sAhaba ke utsAha prastuta sUcI me bhaNDAra ke 1862 vibhinna 30 vipayo kI sarAhanA karate hai-ve zodha viSayo ke bhI yogya pratike granthoM kA 12-13 kAlamoM meM vistRta vivaraNa diyA . pAdaka haiN-~bdhaaii|| -sampAdaka (pR0 32 kA zeSAza) kuprathAye hai / yadi aise avasaro para logo meM svAdhyAya kA ho| para, Aja jayantiyoM kA uddezya mAnapuSTi athavA / pracAra kiyA jAya, unhe svAdhyAya va darzana karane, rAtri svArthalobha meM adhika dikhAI detA hai| dhArmika utsava kI bhojana tyAga va abhakSya tyAga karane aura sadAcAra pAlana mahattA prAya kisI baDe rAjanaitika netAke Anese mApI jAtI jaise niyama dilAkara sanmAgoM ko prazasta kiyA jAya, hai / jahA~ vItarAgI mahAvAra kI divyadhvani ke lie aga- vivAha Adi meM dAna-daheja aura saudAbAjI na karane kI pUrvadhArI gaNadharo kI khoja karanI par3I vahA~ Aja sAMsArika pratijJA ko karAyA jAya to sabhI utsava sArthaka hoN| viSaya-kaSAya aura abhakSya sevI jaisoM ko pramukhatA dI jAtI " kheda hai ki, Aja madya-mAsa-madhu jaise abhakSya khAdya hai| thor3I dera ke prasaMga meM dharma ke nAma para prabhUta sampatti banate jA rahe hai| kanda-mUla tyAga kI bAta to pIche jA na dikhAve meM vyaya kara dI jAtI hai| ahiMsA kI jaya to bolI // par3I hai, vAja loga aNDA taka se bhI paraheja nahI karate / jAtI hai para ahiMsA ke aMga-jIva rakSA, dIna bhojana, yuvakoM kA kartavya hai ki ve inake sudhAra meM kaTibaddha jJAnapracAra prasAra Adi para jAra nahI diyA jaataa| esa hoM, svAdhyAya ke abhyAsI baneM aura jina-zAsana ko smjheN| hI bhagavAna ke abhiSeka Adi kI boliyoM jaisI prathAeM bhI dharma kI bAgaDora unhI ke hAthoM me hai-ve ise ubAreM yA garIba sAdhAraNa gRhasthoM ke adhikAra hanana me haiM, ye saba hI DubAyeM yaha unheM socanA hai, socie ! -sampAdaka Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.N 10591/62 . vIra-sevA-mandira ka upayogI prakAzana sutividhA : svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda para zrI jugala kizora mustAra kI mahattva kI prastAvanAdi se alaMkRta, sundara, jilda-sahita / samocIma dharmazAstra: svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / anagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora pa.paramAnanda zAstroM kI itihAsa-viSayaka mAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, majilda / ... 6.00 janapranya-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sNgrh| pacapana andhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya prora pariziSToM shit| saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 1500 samAdhitantra aura iNTopadeza : pradhyAtmakRti, pa. paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita 5-50 pavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jana .. jyAya-bIpikA : prA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro.DA. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0| 10.00 aMga sAhitya aura itihAsa para vicAra prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilya / kasAyapArasusa : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pRSTa kAgaja pora kapar3e kI pakkI jilda / 25... jaiga nibamba-ralAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA myAnAtaka (pyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12.00 bhAvaka dharma saMhitA : bhI barapAsiMha soSiyA 5.8. bana lasaNAcalI (tIna bhAgoM meM): saM.paM.bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.0. samayasAra-kalA-TIkA: kavivara rAjamalla jI kRta DhUMDArI bhASA-TIkA kA prAdhunika sarala bhASA rUpAntara : sampAdanavartA: zrI mahenasena nI / jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papavandra zAstrI, bahucacita sAta viSayoM para zAstrIya pramANayukta takaMpUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2.00 Jain Monoments: TI0 ena0 rAmacandrana Reality : prA0 pUjyapAda kI sarvisiddhi kA aMgrejI meM anuvAda / bar3e prAkAra ke 300 pa., pakkI jilda 8... Just Released : Jaina Bibliography (Universal Encyclopaedia of Jain References) (Pages 1945) 2 Volumes ... Per Set 600-00 11.00 sampAdaka parAmarza maNDala- jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAyaka-bI pAcana zAstrI prakAzaka-ratnatrayadhArI jaina bIra sevA mandira ke lie, kumAra zAdarsa priTiMga presa ke-12, nabIna zAhadarA dillI-12 se mNdrit| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 35: ki03 julAI-sitambara 1982 mAsika zodha-patrikA anekAnta isa aka mekrama viSaya 1. sIkha 2 jIvadhara kathAnaka ke srota -DaoN. jyotiprasAda jaina 3. asalI maiM aura nakalI maiM-zrI bAbUlAla jaina 5 4. abhijJAna zAkuntala me ahiMsA ke prasaga -DaoN. ramezacandra jaina 5. niyamasAra kI 53vI gAthA0 -DaoN0 darabArIlAla koThiyA 6. apabhraza kAvyoM meM sAmAjika citraNa --DA. rAjArAma jaina ArA 7. jaina aura yUnAnI paramANuvAda. -DaoN0 lAlacandra jaina . 8. zrAvaka ke vrata-zrI padmacandra zAstrI 9. jarA sociesampAdakIya 10. vIra sevA madira ke cira sahayogI : sva0 lA0 pannAlAla jI agravAla -DaoN. jyotiprasAda jaina AvaraNa 2 11. sagrahAlaya Una meM saMrakSita jaina pratimAe~ -zrI narezakumAra pAThaka AvaraNa 3 // - prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira ke cira sahayogI sva. lA, pannAlAla jaina agravAla thA / hamArI rilIjana eDa kalcara Apha jainijma ke mUla preraka bhI 0 pannAnAna jI evaM lA0 premacandra jI thevaha pustaka bhAratIya jJAnapITha se prakAzita huI ( usake do saMskaraNa samApta ho gae, tIsarA mudraNAdhIna hai hamArI to bAta hI kyA, sva0 bahmacArI zItalaprasAda jI, sva0 bairisTara campatarAya jI, sva0 bA0 kAmatAprasAda jI Adi aneka lekhako ko pannAlAla jI ne preraNA tathA sAmagrI sulabha karAne meM sahayoga diyaa| jisa lekhaka se kisI pustaka ke likhane kA vacana ve lete the use do-tIna dina bAda nirantara patra likha kara yAda dilAne, pragati jAnane, Avazyaka sUcanA yA sadarbha sAmagrI Adi pahuMcAne ke lie patra likhate rahate the| hame unase prApta patro kI saMkhyA saikaDo me hai / sva0 bA0 ugrasena jI ( pariSada parIkSA borDa vAle) bhI lekhako se kAma karAne aura patra likhane me aise hI nirAlasa eva tatpara rahate the| dillI mahAnagarI ke mauhallA carasevAloM kI galI kanhaiyAlAla attAra ke nivAsI sva0 lA0 pannAlAla jaina agravAlakA sAdhaka 80 varSa kI paripakva Ayu meM gata 2 apraila 1682 I0 ko dehAnta ho gyaa| lAlA pannAlAla jI bar3e samAjacetA evaM karmaTha kintu eka samAjasevI sajjana the| UMcA lambA kada, charaharA badana, kadacita zyAmana varSa saumya mukhamudrA, mandasmiti, bahuta kama bolanA, sIdhe na kara baiThanA par3A honA va calanA, dhotI-kurtA va TopI vAlI sAdI veSabhUSA - sAmane vAle vyakti ko Azvasta karane eva usa para anukUla prabhAva choDane vAlA vyaktitva thA / dillI kI di0 jaina paMcAyata, jaina mitra maNDala Adi aneka sasthAo ke sAtha prAya vaha jIvanaparyanta sambaddha rahe / dillI jaina samAja tathA usake maMdiroM: zAstramadAze va saMsthAoM ke itihAsa meM unakI vizeSa ruci eva jAnakArI thii| dillI kI jaina ratha yAtrA ke itihAsa para unhoMne paryApta sAmagrI ekatrita kI thI aura usa para eka pustaka likhane kA unhone hamase Agraha kiyA thA kintu anya upastatAoM ke kAraNa jaba vilamba hotA dekhA to unhoMne sva0 bA0 mAI dayAla jaina se vaha pustaka likhA kara prakAzita kii| dillI ke jaina mandiro evaM saMsthAoM para bhI unhoMne hindI evaM aMgrejI meM paricayAtmaka pustikAe~ likhakara prakAzita kii| dillI ke kaI mandiroM ke zAstra mahAroM kI sUciyAM bhI unhoMne vIra sevA mandira ke mukhara anekAnta meM prakAzita kraaii| hamArI pustaka prakAzita jaina sAhitya' kI bhI bahuta sI AdhArabhUta sAmagrI unhoMna ekatrita kI thI, ataeva usa pustaka ke mukhapRSTha para 'saMyojaka' ke rUpa meM hamane unakA nAma diyA thaa| pustaka kI taiyArI ke samaya bhI jaba jo sUcanAe~ hamane cAhI unhone prayatna karake bharasaka pradAna kI / pustaka taiyAra hokara bhI lagabhaga dasa varSa aprakAzita paDI rahI, antata unhone jaina mitra maMDala dillI dvArA use 1658 me prakAzita karA diyA / 'tIrthakaroM ke sarvodaya mArga' ko hamase likhAne kI preraNA bhI unhone janavAca ka0 dillI ke tA0 premacandra jaina ko kI thI, jise sA0 premacandra jI ne apane svargIya pitAjI kI puNya smRti me vitaraNArthaM prakAzita karAyA lAlA pannAlAla kucha vizeSa pani vidvAna yA sAhityakAra nahIM the aura bahuta varSoM taka pustaka-vikretA kA vyavasAya karate rhe| yaha Avazyaka hai ki apanI dukAna me bhI jaina pustake hI adhikatara rakhate the / kintu sAhityajagata kI jo advitIya sevA unhone kI vaha thI kisI bhI jaina yA arjuna vidvAna ko icchita sAdhana-sAmagrI prakAzita pustakeM, dillI ke kisI bhI zAstra bhaMDAra ke zAstroM kI hastalikhita pratiyoM tathA pustakAlayoM ke saMdarbha pratha tatparatA pUrvaka yogakara muhaiyA karanA, aura kAma ho jAne para usI tatparatA ke sAtha unheM vApasa maMgA lenA / isa bemisAla sAhitya sevA ke kAraNa vaha aneka jainAjaina sAhityakAroM ke ke lie suparicita the| aisA niHsvArtha eva sadA tatpara sAhityika sahayoga evaM preraNA dene vAlA dUsarA koI vyakti prAyaH dekhane-sunane meM nahIM aayaa| isa prakAra aneka vidvAna va lekhaka unake AbhArI hue aura aneka pustakoM ke sRjana me vaha parokSa rUpa se sahayogI rahe / vIra sevA mandira ke saMsthApaka sva0 AcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' ke prati lA0 pannAlAla jI kA nizchala Adara bhAva thaa| mukhtAra sA0 dvArA 1635-36 I0 me sarasAvA meM vIra sevA mandira kI sthApanA hone ke (zeSa pRSTha 24 para) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oma ahama SHASTR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 35 kiraNa 3 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa savat 2508, vi0 sa0 2036 julAI-sitambara 1982 / sIkha jinarAja-carana mana, mati bisr| ko jAna phihi bAra kAla ko, dhAra acAnaka prAni pre| dekhana dukha bhaji jAhi dazoM dizi, prajata pAtaka paMja gire| isa saMpAra sAra sAgara sauM, aura na koI pAra karai / / ikacita dhyAvata vAMchita pAvata, prAvata maMgala, vighana ttrai| mohani dhula paro mAthe cira, sira nAvata tatkAla jhre| tabalauM bhajana saMvAra sayAne, jabalauM kapha nahi kaNTha pr| agani praveza bhayo ghara 'bhUdhara' khodata kapa na kAja srai|| renara, vipati meM dhara dhiir| sampadA jyoM ApadA re, vinaza jaihe vIra // dhUpa-chAyA ghaTata-bar3ha jyoM, tyAhi sukha-duHkha-pIra / doSa 'dyAnata' deya kisako, tori krm-jNjiir| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaMdhara- kathAnaka ke strota antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra ke sAkSAt bhakta eva ziSya, vartamAna avasarpiNI meM bhArata kSetra ke antima kAmadeva tathA tadbhava mokSagAmI jIvadharasvAmi kA puNyacaritra ati preraka evaM bodhaprada hai itanA hI nahIM, ina parama tejasvI vIravara eva puNyazloka hemAGgadanareza mahArAja jIvadhara kA rocaka eva kautUhalavarddhaka kathAnaka kama-se-kama digambara paramparA me ani lokapriya bhI rahanA AyA hai / saMskRta, apabhraMza, tamila, kannaDa, hindI Adi kaI bhASAoM me aura vibhinna zailiyoM meM nibaddha lagabhaga vIsa racanAe to isa viSaya para adhunA jJAta eva upalabdha hai jiname se kaI apane DhaMga kI bejoDa hai| jIvadharakumAra kI gaNanA cauvIsa kAmadeva meM kI jAtI hai / isa paramparA kA mUlAdhAra kyA aura kitanA prAcIna hai, yaha gavepaNIya hai| tiloyapatti (4 / 1472) me mAtra yaha nirdeza prApta hotA hai ki naubIsa jinavaro (tIrthakaro) ke kAla me bAhubali ko pramukha karake nirupama AkRti vAle caubIsa kadarpa yA kAmadena hue hai| uttarapurANa ke anumAra jIvadhara muni ke apratimarUpa ko dekhakara zreNika ko unake viSaya meM jijJAsA huI, jisakA samAdhAna sudharmAsvAmI ne jIvara caritra kA varNana karake kiyaa| vAdIsahari kI gadyacintAmaNi ke anusAra to zreNika ko yaha bhrama ho gayA ki yaha svargoM ke koI deva hai jo yahA~ muniveSa meM A virAje hai| ataeva kAmadeva hone ke kAraNa jIvadhara eka purANapuruSa hai aura kyoki vaha bhagavAna mahAvIra ke rUpa me munirUpa meM dIkSita hue, usI tIrtha me kevalajJAna prApta karake rAjagRha ke vipulAcala se hI unhone nirvANalAbha kiyA, vaha eka aitihAsika mahApuruSa bhI hai / unakI rAjadhAnI 'rAjapura' tathA hemAgada deza kA bhaugolika varNana bhI sudUra dakSiNa kA arthAt karNATaka kerala tamila bhUbhAga kA hI saketa karatA hai / vivAridhi DA0 jyotiprasAda jaina prApta sAhitya meM jIvadhara kathA kI do spaSTa dhArAe~ milatI hai eka kA prAcInatana upalabdha evaM jJAta srona AcArya guNabhadrakRta uttarapurANa (la0 850-817 I0) hai| puSpadata ne apane apabhraMza mahApurANa (965 I0 ) meM tathA tamila zrIgaNama meM va radhu zubhacandra Adi kaI paravartI lekhako ne uttara purANa ke kathAnaka ko apanA AdhAra banAyA kintu vAdIniharikRta gadyacintAmaNi eva kSatracUDAmaNi aura tirutakadevakRta tamina jIvakacintAmaNi ke kathAnaka meM jahAM paraspara asUna sAdRzya hai, vahI uttarapurANa kI kathA se vaha apane maulika antara bhI prakaTa karatA hai / haricandrakRta jIvandharacampU se lagatA hai ki donoM hI dhArAoM meM prabhAvita hai do paricita rahA hai| aba prazna yaha hai ki kathA kA mUlAdhAra uparoka se kisa graMtha ko mAnA jAya, yA unase bhI prAcInatara koI anya srota the ? uttarapurANakAra guNabhadra eka atyanta pramANika AcArya hai| unhone svagurumena svAmI (637 I0) ke apUrNa AdipurANa ko pUrNa kiyA, narauttara apane uttarapurANa me zeSa 23 tI karo tathA sambandhita anya zalAkA puruSo evaM viziSTa vyaktiyoM ke caritroM ko viddha kiyA thA--- AdipurANa eva uttarapurANa hI saMyukta rUpa se mahApurANa kahalAe / bhASA, zailI, saMkSepa, vistAra Adi ko choDakara, unake paurANika kathAnaka nirAdhAra nahIM ho sakate unake sanmukha tadviSayaka pUrvavartI sAhitya avazya rahA / kavi paramezvara ( anumAnita samaya lagabhaga 400 I0) ke vAgArtha - saMgraha nAmaka purANagrantha kA to jinasena aura guNabhadra donoM ne spaSTa ullekha kiyA hai tathA unake kaI paravartI purANAkaro eva zilAlekhoM me bhI unake ullekha prApta hai / kavi prAya paramezvara ke samasAmayika yA kucha Age-pIche ke Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvandhara kathAnaka ke strota naMdimuni evaM kUcibhaTTAraka nAmaka purANakAroM kI syAdvAdasiddhi Adi granthoM ke racayitA AcArya ajitasena vidyamAnatA ke bhI saketa milate hai| bhagavAna mahAvIra kI vAdIbhasiMha kA munijIvanakAla 1025-1060 I0 prAya. divya dhvani ke AdhAra para gautama, sudharmA Adi gaNadhara sunizcita hai aura gadyacintAmaNi eva kSatracUDAmaNi kI bhagavAnoM dvArA gathita dvAdazAgavANI ke 12va aMga racanA unhone 1050 va 1060 I. ke madhya kI hai| dRSTipravAda kA eka vibhAga prathamAnuyoga thA jisame ataeva mahAkavi haricandra aura unake dono grathoM kA purANa puruSo ke caritra kA saMgraha thaa| AcArya bhadrabAha racanAkAla 1060 I0 ke uparAnta aura 1100 I0 ke thu takevali ke uparAnta usakA sAra gAthA nibaddha nAmA- pUrva, arthAt lagabhaga 1075 I0 mAnanA ucita hogaa| valiyo eva kathAsUtroM ke rUpa meM maukhika dvAra meM pravAhita timattakadevakRta tamila mahAkAvya jIvaka cintAmaNi hotA rahA / unhI ke AdhAra para uparokta prAcIna purANagratha tamila bhASA ke prAcIna pAca mahAkAvyoM meM parigaNita, tathA bimalamUri, sadhadAsagaNi, ravipeNa, jinasena mUri prAcIna tamila mAhitya kA masUjjvala ratna eva vejor3a pannATa Adi ke purANa tathA varAgacaritra prabhRti anya ati pratiSThina racanA hai| ugame aura vAdIbhasiMha mUri kI prAcIna paurANika caritra bhI race ge| astu, jIvadhara gadyacintAmaNi meM itanA adbhuta sAdRzya hai ki dono meM kathAnaka guNa bhadra kA hI AviSkAra athavA unakI apanI jo bhI paravartI hai umane pUrvavartI ko apanA adhikAra jo bhI paravartI kalpanA se prasUta thA, yaha mAnane kA kAraNa pratIta nahI banAyA hai| pahale TI. ema. kuppamvAmI, svAmInAtha hotaa| usake lie bhI unakA AdhAra unakA pUrvavartI aiyarapille, cakravartI Adi aneka tamila vidvAna bhI purANasAhitya eva paurANika anuzru tiyA~ thii| jIvakacintAmaNi ko gadya cintAmaNi para AdhArita mAnate jIvadhara kathA kI dUsarI dhArA kA pratinidhitva rahe. aura use bhI prAya. damavI yA gyArahavI zatI timtakadeva kA tamilakAvya tathA vAdIbhasiMha ke grathadvaya I0 kI racanA anumAna karate rhe| kintu idhara kucha aura azata haricandra va jIvadhara campU karate hai haricandra vidvAna usakA bilkula ulaTA siddha karane kA prayAma kara kI eka racanA dharmazarmAbhyudaya hai, jisakI prAcInatama upalabdha rahe hai| unakI yuktiyA bhI bedama nahI hai| udAharaNArtha prati 1230 I0 kI hai| pahale aneka vidvAna kAvya- DA0 Ara0 vijayalakSmI ne jIvakacintAmaNikA vistRta mImAsAkAra rAjazekhara ke eka ullekha ke nAdhAra para eva sUkSma adhyayana tathA gadyacintAmaNi, kSatracUDAmaNi, haricandra kA samaya 100I, ke lagabhaga mAnate the| kintu jIvadharacapU aura uttarapurANa ke kathAnako eva varNano ke jaisA ki dharmazarmAbhyudaya ke vidvAna saMpAdaka DA0 pannAlAla sAtha umakA tulanAtmaka adhyayana karake yaha niSkarSa sAhityAcArya kA kahanA hai, haricandra ke gratha na kevala nikAlA hai ki jIvaka cintAmaNi 750 aura 150 I0 guNabhadrIya uttarapurANa (867 I0) se varana vIranadi ke ke madhya kisI samaya likhI gaI honI caahie| candraprabhacaritra (la. 50 I.) aura somadeva ke yo to jIvakacintAmaNi ke sarva prAcIna rapaSTa ullekha yazastilakacampU (656 I0) se paryApta prabhAvita hai| zokillAra paDina kI periya pagaNama (1150 I.) meM isake atirikta, unakA jIvadhara campU vAdIbhamiha kI tathA umake uganta kimI samaya likhI gaI kambana vRta gacintAmaNi se bhI prabhAvita eva paravartI hai / vAdIbhasiMha tamila rAmAyaNa meM hI prApta hote hai| ata: isase to sari kA samaya bhI Adhunika yuga ke prArabhika vidvAna pahale itanA hI nikarSa nikalatA hai ki jIvakacintAmaNi kI to 800 I0 ke lagabhaga mAnate the, tadanantara aba adhikANa racanA 1100 I0 ke pUrva kisI samaya huI / gadyacintAmaNi vidvAna 10vI zatI I0 kA uttarArva mAnane lge| kintu, ke sAtha kie gae usake tulanAtmaka adhyayana se yaha bhI jaisA ki hamane apane lekha dhImadvAdI bhasiMhamUri me pratIta hotA hai ki vAdasiMha usase suparicita the| asta tatsabadhita prAya. sabhI prAlita bhrAntiyo kA niramana tirutakkadevakRta tamila mahAkAvya jIvakacintAmaNi utanI karake siddha kiyA hai, gadyantiAmaNi, kSatracUDAmaNi prAcIna bhI nahI to kama-se-kama havI yA 10vI zatI I0 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, barSa 35, ki03 anekAnta kI racanA avazya hai| DA. vijayalakSmI ke adhyayana se ki ukta donoM graMtha paryApta prAcIna (lagabhaga 6ThIM zatI I0) yaha bhI pratIta hotA hai ki tirukkadeva ke sammukha koI ke haiM, ve tamila evaM kannaDadeza meM bhI bahupracalita rahaiM haiM prAcIna kathAnaka rahe, jinameM koI prAkRta kathA bhI thii| aura una donoM meM jIvaMdhara kathAnaka kA hI varNana rahA / ve unheM hI inhoMne apanA AdhAra banAyA thaa| yA uname se koI eka prAkRta me athavA prAkRta-saMskRta___ isa sabaMdha meM yaha bhI dhyAtavya hai ki vAdIsiMha bhI tamila mizrita bhASA meM bhI thA, yaha sabhava hai| unhI ko mUlataH tamiladeza ke nivAsI the aura tamila bhASA eva tirutakkadeva ne AdhAra banAyA aura unhe hI vAdIbhasiMha ne sAhitya te suparicita the, balki eka anUtha ti to yaha bhI tamila bhASA me 'cintAmaNi' jIvaMdhara kA paryAyavAcI bhI hai ki jIvakacintAmaNi kA racanArabha unhoMne kiyA thA, batalAyA jAtA hai ataeva tirutakkadeva ne jIvakacintAmaNi bIca meM hI chor3a diyA aura tirutakkadeva ne use pUrA likhA to vAdIbhasiMha ne gadyacintAmaNi evaM kSatracUr3AmaNi kiyaa| isa anUzra ti meM to zAyada koI sAra nahI hai likhe / unhoMne dono prAcIna graMtho ko mAnya kiyA / kintu yaha sunizcita hai ki jo AdhAra srota eva jIvadharacapUkAra ke sAmane aisI koI bAta nahI thii| vaha sAhityika paraMparAe tirutakkadeva ko prApta thI, ve madhya bhAratIya aura sabhavatayA tamila bhASA eva sAhitya vAdIbhasiMha ko bhI prApta thiiN| vastutaH tamilasAhitya kI se anabhijJa thaa| usane to apane kathAnaka ko rocaka prAcIna anuthatiyo me cUDAmaNi aura cintAmaNi nAmaka banAne ke lie jo AdhAra, uttarapurANa eva gadyacintAmaNi do kAvyagranthoM kA ullekha milatA hai| hame aisA lagatA hai use prApta the, una dono kA upayoga kiyaa,| sandarbha sUcI 1. DA0 Ara0 vijayalakSmI e sTaDI Apha jIvakacintA- 6. DA0 pannAlAla sA0 jIvadhara campU bhA0 (jJA0 pI0 maNi (ahamadAbAda 1981) / dillI 1968) / 2. jyotiprasAda jaina-dI jaina sorsa Apha dI hisTarI 7 DA. pannAlAla mA0 dharmazarmAbhyudaya (bhA0 jJA0 pI0 ___ Apha enzeMTa iMDiyA dillI (1964) dillI 1971) / 3. jyotiprasAda jaina 4 zrImadvAvIbhasiMha (jai0 si0 8. paM0 nAthUrAma premI-jaina sAhitya aura itiha.sa bhA0 jaulAI 82) / (dvi0 sN0)| 4. jyotiprasAda jaina jIbadhara sAhitya (zodhAka-46) 6. bI0 e0 sAlatora-meDikalajainijma (baMbaI 1938) 5. DA0 pannAlAla sA0 gadyacintAmaNi (bhA0 jJA0 pI0 10. e0 sI0 cakravartI-jainAliTarecara ina tamila (bhA0 dillI 1968) jJA0 pI0 dillI 1974) / GO samyaktva 'sammattasalilapavaho NicaM hiyae pabaTTae jss| kammaM vAluyavaraNaM baMdhucciya gAsae tassa // ' jisake hRdaya meM nitya samyaktva rUpI jala kA pravAha hotA hai, usake karmarUpI dhUla kA AvaraNa naSTa ho jAtA hai (ataH samyaktva prApti kA prayatna karanA caahie| 'sammattassariNamittaM jiNasUttaM tassa jaannyaaprisaa| aMtara heU bhariNadA daMsaraNamohassa khayapahudo / ' samyaktva ke bAhya nimitta jinasUtra aura jinasUtra ke jJAtA puruSa haiM tathA antaraMga nimitta darzanamohanIya karma ke kSaya, upazama, kSayopazama Adi haiN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI maiM aura nakalI maiM 0 zrI bAbUlAla jaina, kalakattA vAle maiM do prakAra kA hai-eka asalI aura eka nklii| mArane meM bhI / jaise maine eka bAra me hI saphAyA kara diyA parantu donoM eka sAtha nahIM rahate jahA~ asalI mai hai vahA yA maine itane logo ko bacA diyaa| isI prakAra corI nakalI nahI aura jahA~ nakalI mai hai vahA~ asalI mai nhiiN| yaha karane meM bhI aura na karane meM bhii| brahmacarya pAlane meM bhI nakalI maiM hI paramAtmA ko dekhane ke liye, paramAtmA banane aura abrahma kA sevana karane me bhii| parigRha ke gRhaNa meM meM rukAvaTa hai| rukAvaTa hI nahIM, yaha phATaka bhI banda hai bhI AtA hI hai aura parigraha ke tyAga me usase bhI jyAdA Agala bhI lagI hai aura tAnA bhI par3A huA hai| yahI jIva AtA hai| maine itanA baDA tyAga kiyA hai maiM lAkhoM kI kA saMsAra hai aura yahI mahApApa hai| yahI hiMsA hai| isako sampatti choDakara tyAgI banA hN| maine pahale bar3I-bar3I mauja samajhanA jarUrI hai| kI hai aba saba kucha tyAga diyA hai ityAdi / isI prakAra eka jJAna kA kArya ho rahA hai jAnane rUpa-jJAtAdaSTA Ane kA vikalpa uThAte hai ki mai itane logo kI sevAeM rUpa, jJAyakarUpa-eka mana sambandhI vikalpa ho rahe hai bhAva karU~ itane logo ko dAna karane athavA itane logoM ko ho rahe hai koI zubharUpa-dayAdAnAdi, bhagavAna kI bhakti, tyAga bandI kara la ityAdi ruup| isI prakAra bAharI kriyA vRta rUpa hai aura koI azubharUpa krodhAdirUpa dveSarUpa dUsare jinako dhArmika kriyA kahate hai pUjA dAna vrata upavAsa kA burA karane kA hiMsA karane kA corI karane kA jhUTha / mandira banavAnA sevA Adi karanA isame bhI ahaMpanA bolane kA parigraha kA abrahmarUpa hai / isI prakAra bAhara me AtA hai cAhe hama bAhara me pragaTa kare yA na kareM parantu zarIra kI kriyA hai koI zubharUpa hai koI azubha rUpa hai| bhItara me yaha jarUra banatA hai ki maiMne kucha kiyA hai aisA hama jaba koI kArya karate hai to tIna kAma hote hai jase ahapanA / isa prakAra dono prakAra kI-mana ke bhAva aura maiM bola rahA hU to hoTha hilane rUpa zarIra kI kriyA hai zarIra kI kriyA meM hotA hai cAhe vaha pariNAma UMce se U~ce koTi ke zubha ho cAhe azubha ho / yahA~ bhAva zubha bhItara bolane rUpa rAga bhAva hai aura una dono ke jAnane / hai ki azubha hai isase prayojana nahI prayojana haiM ahaMpanA vAlA jJAtApanA hai| jJAtApane kA bhAva to AtmA se uTha kaa| alaga zubha me apanA hai to bhI aura azubha meM rahA hai kyoki jJAna aura AtmA kA ekatvapanA hai aura ahapanA hai to bhI ahampanA to apane meM nahI hai para meM mana sambandhI vikArI bhAva aura zarIra kI kriyA karma ke hI hai| hamArA sasAra zubha-azubhabhAva nahIM parantu zubha sambandha ko lekara ho rahI hai| jaba haga jJAna kI kriyA ko azubha bhAvo meM ahapanA hai| nahI pakaDate hai to mana sambandhI vikArI bhAvo me aura zarIra kI kriyA meM ahapanA mAnate hai ki mai ha--ye mere hama aisA mAna lete hai ki zubha bhAva hue hama to hai, maine aisA kiyA hai| ina prakAra kA ahapanA cAhe dharmAtmA hai azubha hue pApI haiN| yaha to bahuta moTI bAta hai azubha bhAvoM meM Ave cAhe zubha bhAvo -- cAhe zubha kriyA meM yahA~ para to savAla hai ki hamArA ahampanA kisameM hai cAhe azubha kriyA meM Ave yahI nakalI mai panA hai| sAdhAraNa apane nija bhAva jJAtA dRSTA me, jJAyaka meM, caitanya meM athavA rUpa se yaha maiM panA jhUTha bolane meM bhI AtA hai maiMne aisA jhUTha zubha-azubha bhAvoM me aura zarIra sambandhI kriyA me| agara bolA aura satya meM bhI AtA hai mere barAbara koI satya hamArA ahampanA apane meM hai jo vahA~ donoM (mana sambandhI bolane vAlA nahI-jIva ko banAne meM bhI AtA hai aura zarIra-sambandhI) kA jAnane vAlA hai athavA ina donoM meN| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 varSa 25, 03 agara apane meM apanApanA A gayA to ina dono meM apanApanA ahampanA bhara gayA yaha para me ahamapanA bharanA hI paramAtmA ke liye phATaka khula gayA hai isI ko kahate haiM nakalI maiM kA bharanA / chor3anA kyA hai isa mai pane ko choDanA hai / hama bheSa badalI kara lete hai hama kapaDe badalI kara lete hai hama kamare badalI kara lete hai parantu mai panA vaisA kA vaisA kAyama rahatA hai bheSa badalane se nahI apane ko badalane se krAnti hogI / yaha ahampanA jaisA mana sambandhI aura zarIra mayandhI kAryoM me jaisA A rahA hai vaisA usa jJAtA dRSTA jAnane vAle vAle me AnA cAhie jaba usame mai panA AyegA taba ina donoM se maiM panA miTegA / zubha-azubha rahege kriyA rahegI parantu maiMpanA nahI rahegA / maiMpanA apane me apane jJAyaka me AyegA maiM kauna jAnane vAlA sAkSIbhUta taba doing miTa jAyegA ina bhAvo me aura kriyA meM jo doing uTha rahA thA vaha nahI rahegA parantu Being ho jAyegA / jisakA ahampanA miTa gayA usakA sasAra miTa gayA aba usake bhItara saMsAra nahI hai vaha sasAra me hai / nAva meM pAnI nahI hai parantu nAva pAnI ke Upara hai yaha ahampanA meTane kA aura koI upAya nahI usakA upAya hai jAnane vAle meM apanA 'brahmo'smi' AnA sthApita karanA anyathA yaha ahampanA sUkSmarUpa dhAraNa karake jIvita raha jAtA hai / anekAnta 00 yaha ahampanA hai kAraNa samAja aura parantu zubha meM to usa azubha meM to phira bhI 'kama par3a jAtA. anya loga usakI nindA karate haiM ahampane kA chUTanA bahuta muzkila hai kAraNa samAja bhI mAlA pahanA kara usako upAdhi dekara usakA ahampanA puSTa karate hai vaha socatA hai kyA itane AdamI mere ko mAna de rahe hai saba galatI to nahI kara rahe maine jarUra kucha kiyA hai| pUjA-pATha karake hama 'samajhate' hai hama kucha AtmakalyANa ke najadIka A rahe hai parantu isa avatA ko karake hama aura dUra hote jA rahe hai / 1. IsIsicumbiAI bhamarehi suumArakesarasihAi / odasanti damaNApamadAo sirIsakusumAi // 1 // 4 2. na khalu na khalu vANa sannipAtyo'yasmin / mRduni mRgazarIre tUlarAzAvivAgni // kva vata hariNakAnAM jIvitaM cAtilola / vava ca nizcitanipAtA vajrasArAH zarAste // -abhi0 0 zAku0 1 / 10 3. ArtatrANAya vaH zastra na prahartumanAgasi // ---abhi0 0 zAku0 1 / 11 asa dUsare prakAra kA ahampanA aba AyA apane ApameM jo apanA hai| graMthakAra kahate hai ki isa AtmA meM agara tUne ahampanA mAnA to tere yaha AtmA bhI parigrahapane ko prApta ho jAyegI kahanA yaha thA ki maiM aura AtmA do bhoja to hai ki jo maiM hu yahI AtmA hai isaliye agara maiM aura AtmA meM bheda A rahA hai to AtmA tere mai se para ho gayI aura para honA ho parigraha ho gayA isaliye maiM aura AtmA hokara abhaya honA cAhie jahA~ maiM kI anubhUti hotI hai vahI AtmA hai aisA abheda rUpa hogA taba kahane sunane ko kucha nahI rahegA tU apane Apa me samA jaayegaa| pAnI kA budabudA pAnI me lIna ho gayA / (pRSTha 8 kA zeSAza) 4. puNyAzramadarzanena tAvadAtmAna punImahe || - prathama aGka pR0 28 5. 'vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabda sahante mRgA - abhi0 zAku0 1114 naSTAzaGgAhariNazizavo mandramanda caranti // vahI 1 / 15 asmaddhanuH | vahI 207 gAhantAM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhijJAna zAkuntala meM ahiMsA ke prasaMga CDaoN. ramezacandra jaina, bijaura kAlidAsa eka ahiMsAvAdI kavi the| unake dvArA prathita zAkuntala ke prathama aGka ke sAtaveM zloka me zikArI abhijJAna zAku-talam nATaka ke sUkSma adhyayana se unako rAjA duSyanta ke dvArA pIchA kie jAte hue hariNa kA bahuta ahisAbAdI manovRtti kI paryApta jhA~kI prApta hotI hai| isa sundara varNana kiyA gayA hai| hariNa kI sthiti dekha kara nATaka ke prathama aGka ke prArambha me hI naTI kahatI hai ki niSThura vyakti ke mana meM bhI karuNA jAgrata ho sakatI haipramadAye dayAbhAva se yukta ho bhramaro ke dvArA kucha-kucha cUme "grIvAbhaGgAbhirAma muhuranu , ti spandane dattadRSTi' / gae korala kesara zikhA se yukta zirISa puSpo ko apane pazcAna praviSTa zarakhatAmayAdbhU basA dattadRSTi !! kAno kA AbhUSaNa banA rahI hai|' isa padya me daamANA pada darbhararjhavalIH zramavivRtamukha dhra zibhi vrmaa| sAbhiprAya hai| madayukta (sondaya Adi ke kAraNa matavAlI) pazyodanaplulatvAdviyati bahutara stoka mu gafin" hone para bhI dayAbhAva ke kAraNa yuvatiyA~ zirISa ke phUlo arthAt dekho, pIche dauDate hue ratha para puna puna gardana ko sAvadhAnI ke sAtha toDa kara karNAbhUSaNa banA rahI hai| moDa kara dRSTi DAlatA huA, bANa lagane ke bhaya ke kAraNa jisa prakAra bhaure bahuta sAvadhAnI se phUlo kA rasAsvAdana (apane) adhikAza picha ne arddhabhAga se agale bhAga ge simaTA apa karate hai, umI prakAra yuvatiyA~ bhI bar3I sAvadhAnI se puppo huA, thakAvaTa huA, thakAvaTa ke kAraNa khule hue mukha se acicita kuzo kA sparza kara rahI hai| kisI ko kasI prakArakaSTa pahuMcAe / se mArga ko vyApta karatA haA U~cI chapAMga bharane ke binA usame kucha grahaNa karanA uparyakta bhrAmarI vatti kI sadazatA kAraNa AkAza meM adhika aura pRthvI para kama cala rahA hai| ke antargata parigaNita hotA hai| jaina grantho me sAdhu ko rAjA ko Azrama ke maga para prahAra karane ko udyata bhrAmarI vRtti kA pAlaka kahA gayA hai / jaina mAdhu binA dekha kara taparavI kahatA hai.---'rAjan, AzramamRgo'ya na gRhastha ko kaSTa pahucAe umake nyAyopajita dhana se bane hue hAlavyo na hantavya' arthAt yaha adhiga kA mRga hai, ise AhAra meM se kucha AhAra apane udara kI pUrti hetu le letA mata maanie| daga komala maga zarIra para ruI ke Dhera para hai, usake lie zrAvaka ko vizeSa upakrama nahIM karanA par3atA agni ke samAna yaha bANa na calADA, na calAie / hAya ! hai yahI kAraNa hai ki sAdhu ko uddiSTa bhojana lene kA / becAre hariNo kA anyanna caJcala jIvana kahA~ aura tIkSNa niSedha hai| bhrAmarI vRtti kA eka tAtparya yaha bhI hai ki prahAra karane vAle vajra ke samAna kaThora Apake bANa prahAra kara jisa prakAra bhramara eka phUla se dUsare phUla para thor3A-thoDA 1 rasa grahaNa kara baiThatA rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI varSA zAstrI kI upayogitA kevala dukhI prANiyoM kI rakSA kAla ko chor3a kara anya samaya me eka sthAna para adhika ke lie hai, niraparAdha para prahAra karane ke lie nahIM hai|' dina nivAsa na kare; kyoMki isase zrAvakoM se gADha paricaya Azrama me saba prakAra kI hiMsA kA niSedha hai, ataH usakA hone ke kAraNa rAgabhAva kI vRddhi kI AzaGkA hotI hai| puNyAzrama nAma sArthaka hai| aise puNyAzrama ke darzana se hI isIlie bhagavAn buddha ne bhI apane bhikSuoM ko vyakti pavitra ho jAtA hai|' pazupakSI bhI aise sthAna para bahujanahitAya bahujana sukhAya satata gatizIla rahane kA vizvasta hokara rahate hai, aura saba prakAra zabdoM ke prati upadeza diyA thA--"caratha bhikkhave cArika bahajana hitAya sahiSNu ho jAte hai| rakSA ke kArya meM rAjA kA sabase bahujana sukhAya / " bar3A yoga hotA hai ata. tapa kA satraya pratidina karane ke Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8, varSa 35, ki03 anekAnta kAraNa sabase bar3A yoga hotA hai ana tA kA mabAra prati jIvikopArjana kI paddhati kA aucitya siddha karanA dina karane ke kAyaNa sabame baDA yoga hotA hai ata: tapa kA cAhatA haisavAra pratidina karane ke kAraNa rAjA rAjApa kahalAtA hai- zahaje kila je viNindie Na hu de kamma vidhajja gI ae| rakSAyogAdayamapi tapa pratyahasaJcinoti / pazumAlaNakammadAluNe aNu mAmidu era zottie / / asyApi dyA spRzati vazinazcAraNadvandvagIta -abhi0 zAku0 61 puNya zabdo muniriti muhu kevala rAjapUrva / ____ arthAt nindita bhI jo kAma vastuta. dazaparamparAgata hai, usako nahI choDanA cAhie / (yajJa me pazuoM ko mArane --abhi0 zAku0 2 / 14 / ahiMsaka bhAvanA se ota-prota sneha kA pazupakSiyo rUpI kArya me kaThoravRtti vAle bhI vedapAThI brAhmaNa dayAbhAva me mRdu hI kahe jAte hai| aura vRkSo para prabhAva par3atA hai| ve bhI apane snehI ke aisA lagatA hai, kAlidAma ke samaya yajJo me jo paNu viyoga me kAtara ho jAte hai| zakuntalA ke viyoga me hisA hotI thI, use jana sAmAnya acchA nahI samajhatA pazupakSiyoM kI aisI hI dazA kA citraNa kAlidAsa ne thA / chaThe aGka me hI jaba rAjA mAtila kA svAgata karatA kiyA hai hai to vidUpaka kahatA hai-- 'aha jeNa ihipasumAra mArido uggAlaadabhakavalA miA pariccattaNaccaNA moraa| so imiNA mAadeNa ahiNandIadi' arthAt jisane mujhe osariapaNDapattA muanti assU via ldaao|| yajJiya pazu kI mAra mArA hai, usakA yaha svAgata ke dvArA -abhi0 zAku0 12 abhinandana kara rahe hai| arthAt zakuntalA ke viyoga ke kAraNa hariNioM ne jahA~ ahiMsA aura prema hotA hai, vahA~ vizvAsa kI kuzI ke grAsa ugala die, moro ne nAcanA choDa diyA aura bhAvanA prabala hotI hai| chaThe aGka meM citrakArI ke naipuNya latAye mAno AsU bahA rahI hai| kI parAkASThA ko prApta eka kRti banAnA cAhatA haizakuntalA ke dvArA putra ke rUpa meM pAlA gayA mRga kAryAsakAlIna hamamithunA srotovahA mAlinI / itanA saMvedanazIla hai ki zakuntalA kI vidAI ke samaya pAdAstAmabhito niSaNNahariNA gaurIguro. pAvanAH / / vaha usakA mArga hI nahI choDatA hai zAkhAlambitavalka nasya ca taronimAtubhicchAmyadha / yasya tvayA vraNaviropaNamigudInA / thaGga kRSNamRgasya vAmanayana kaNDmAmA mRgIm / / --6 / 17 taila nyaSicyat mukhe kuzasUcividdhe // jisake retIle kinAre para hapo ke jor3e baiThe hue haiM, zyAmAkamuSTiparivaddhita ko jhaati| aisI mAlinI nadI banAnI hai, usake dono ora jina para so'ya na putrakRtaka. padavI mRgaste // hiraNa baiThe hue hai aise himAlaya kI pavitra pahAr3iyA~ banAnI --abhi0 zAku0 4 / 14 hai jinakI zAkhAo para valkala laTake hue hai, aise vRkSa ke arthAt jisake kuzoM ke agrabhAga se biMdhe hue mukha me nIce kRSNa mRga ke sIga para apanI bAI A~kha khujAtI huI tumhAre dvArA dhAvo ko bhara ne vAlA igudI kA tela lagAyA magI ko banAnA cAhatA hai| gayA thA, vahI yaha sAvaoNkI muTThiyo (grAso) ko khilA hasamithuna prema kA pratIka hai| prema kI avatAraNA kara bar3A kiyA gayA aura tumhAre dvArA putra ke samAna kRSNa mRga aura mRgI me huI hai| mRgI ko mRga para itanA pAlA gayA maga tumhAre mArga ko nahIM chor3a rahA hai| agAdha vizvAsa aura prema hai ki vaha usa ke sIga para jIvana me ahiMsA kI bhAvanA sarvopari hai| jisake apanI bAI AMkha khujalA rahI hai| jIvana meM ahiMsaka AcaraNa nahI hai| usakA lokanindita isa prakAra sArI prAkRtika sRSTi ke prati saMvedanazIla jIvikA vAle vyakti bhI parihAsa karate hai| zAkuntala ke mahAkavi kAlidAsa ne apane sukumAra bhAvoM kI vyajanA meM chaThe aMka me jaba zyAla matsyopajIvI kI ha~sI ur3AtA hai, ahiMsA ko paryApta sthAna diyA hai| taba vaha anukampA madu zrotriya kA udAharaNa dekara apane ( zeSa pRSTha 6 para) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra ko 53vIM gAthA kI vyAkhyA aura artha meM bhUla DaoN0 darabArolAla koThiyA, nyAyAcArya, vArANasI AcArya kundakunda kA niyamasAra jaina paramparA me usI sazodhana nahI kiyaa| Azcarya yaha hai ki sonagar3ha se prakAzita prakAra vizruta aura prasiddha prAkRta grantha hai jisa prakAra niyamasAra va usakI saskRta-vyAkhyA kA hindI anuvAda bhI unakA samayasAra hai| dono grantho kA paThana-pAThana aura anuvAdaka zrI maganalAla jaina ne vaisA hI bhUlabharA kiyA hai / svAdhyAya sarvAdhika hai| ye do to grantha mUlataH AdhyAtmika yahA~ hama use spaSTa kara denA Avazyaka samajhate hai, hai| hA~, samayasAra jahA~ pUrNatayA AdhyAtmika hai vahA~ jisase ukta bhUla sudhArI jA sake aura usa bhUla kI galata niyamasAra AdhyAtmika ke sAtha tattvajJAna prarUpaka bhI hai| paramArA Age na cle| niyamasAra kI vaha 53vI gAthA samayasAra, pravacanasAra aura pacAstikAya ina tIna pavanamAra aura panAstikAra hananI ora TIkAkAra padmaprabhamala dhArideva dvArA prastuta usakI para AcArya amRtacandra kI saskRta-TIkAe~ hai, jo bahuta hI TIkA nimna prakAra haidurUha eva duravagAha hai| kintu tattvasparzI aura mUlakAra ___sammattassa NimittaM jiNasuttaM tassa jANayA purisaa| AcArya kundakunda ke abhiprAya ko pUrNatayA abhivyakta karane ____ aMtara heU bhaNidA daMsaNamohassa khayapahudo // 53-1 vAlI tathA vidvajjanAnandinI hai| niyamasAra para unakI __'asya samyaktvapariNAmasya bAhyasahakArikAraNa saskRta TIkA nahI hai, jaba ki usa para bhI unakI saskRta vItarAga-sarvajJamukhakamalavinirgatasamastavastupratipAdanapadArthaTIkA honA cAhie, yaha vicAraNIya hai| samartha dravyazrutameva tattvajJAnamiti / ye mumukSava. tepyupacArataH nirNayahetutvAt antaraGgahetava ityuktA darzanamohanIyakarmakSayaniyamasAra para padmaprabhamaladhAri deva kI saskRta-vyAkhyA prabhate: skaashaaditi|' hai, jisame unhone usakI gAthAo kI saskRta gadya vyAkhyA --TIkA pR0 106, sonagaDha sa0 to dI hI hai| sAtha me apane aura dUsare granthakAro ke pracura gAthA aura usakI isa saskRta-vyAkhyA kA hindI saskRta-padyo ko bhI isame diyA hai| unakI yaha vyAkhyA anuvAda, jo pa0 himmatalAla jeThAlAla zAha ke gujarAtI amRtacandra jaisI gahana to nahIM hai, kintu abhipreta ke samarthana anuvAda kA akSaraza rUpAntara hai, zrI maganalAla jaina ne isa me upayukta hai hii| prakAra diyA haikisI prasaga se hama niyamasAra kI 53vI gAthA aura 'samyaktva kA nimitta jinasUtra hai jina sUtra ke jAnane usakI vyAkhpA dekha rahe the| jaba hamArI dRSTi niyamasAra vAle puruSoM ko (samyaktva ke) antaraga hetu kahe haiM, kyoMki kI 53vI gAthA aura usakI vyAkhyA para gayI, to hame unako darzana moha ke kSayAdika hai|' (gaathaarth)| isa samyaktva pratIta huA ki ukta gAthA kI vyAkhyA karane meM unhoMne pariNAma kA bAhyasahakArI kAraNa vItarAga sarvajJa ke mukha bahuta bar3I saiddhAntika bhUla kI hai| zrI kAnajI svAmI bhI kamala se nikalA huA samasta vastu ke pratipAdana me samartha unakI isa bhUla ko nahIM jAna pAye aura vyAkhyA ke dravyazruta rUpa tattvajJAna hI hai / jo mumukSu hai unheM bhI upacAra anusAra unhone ukta gAthA ke pravacana kiye| sonagar3ha aura se padArtha nirNaya ke hetupane ke kAraNa (samyaktva pariNAma ke) aba jayapura se prakAzita Atmadharma meM diye svAmI jI ke antaraMga hetu kahehaiM, kyoMki unheM darzana mohanIya karma ke una pravacanoM ko bhI usI bhUla ke sAtha prakaTa kiyA gayA ayAdika hai|' hai| sampAdaka DaoN. hukumacanda jI bhArilla ne bhI usakA isa gAthA (53) ke gujarAtI padyAnuvAda kA hindI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 35, ki03 anekAnta padyAnuvAda bhI maganalAla jaina ne diyA hai, jo nimna gatiyo me vibhinna pratipAdana kiye hai| parantu abhyantara prakAra hai sAdhana sabhI gatiyoM meM darzanamohanIya karma kA upazama, kSaya jina sUtra samakita hetu hai, aru sUtrajJAtA puruSa jo| aura kSayopazama batalAyA hai| yathAvaha jAna antarhetu jisake varzamohakSayAdi ho||53|| 'sAdhana dvividha abhyantara bAhya ca / abhyantara varzana zrIkAna jI svAmI ne bhI gAthA aura TIkA kA aisA mohasyopazama. kSaya kSayopazamo vA / bAhya nArakANAM hI pravacana kiyA hai, jo Atmadharma me bhI prakAzita hai| prAkcaturthyAH samyagdarzanasya sAdhana keSAJcijjAtismaraNa kintu TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA kI keSAJciddharmazravaNa keSAJcidvedanAbhibhavaH / caturthImArabhya gayI ukta (53vIM) gAthA kI saMskRta-TIkA, dono (gAthA A saptamyA nArakANAM jAtismaraNa vedanAbhibhavazca / aura saskRta-TIkA) kA hindI anuvAda aura jisa gujarAtI tirazcA keSAJcijjAtismaraNa keSAJciddharmazravaNaM keSAanuvAda para se vaha kiyA gayA hai vaha tathA svAmI jI ke Jcijjinavimbadarzanam / manuSyANAmapi tathaiva / ...' una (gAthA aura saskRta-TIkA) dono para kiye gaye pravacana --sa0 si0 pR0 261 na mUlakAra AcArya kundakunda ke AzayAnusAra hai aura na AcArya akalakadeva ne bhI tattvArthavAttika (1-7) me siddhAnta ke anukUla hai| likhA hai ki varzanamohopazabhAdisAdhanama, bAhya copadeyathArthaM me isa gAthA me AcArya kundakunda ne samyagdarzana dezAdi, svAtmA vaa|'- arthAt samyaktva kA abhyantara ke bAhya aura antaraga do nimitta kAraNo kA pratipAdana sAdhana darzanamohanIya karma kA upazama, kSaya aura kSayopazama kiyA hai| unhone kahA hai ki samyaktva kA nimitta (bAhya) hai tathA bAhya sAdhana upadezAdi hai aura upAdAnakAraNa jinasUtra aura jinasUtra ke jJAtA puruSa hai tathA antaraga svAtmA hai| hetu (abhyantara nimitta) darzanamohanIya karma kA kSaya Adi ina do AcAryoM ke nirUpaNo se prakaTa hai ki samyaktva hai| yahA~ 'pahadI-prabhRti' zabda prathamA vibhakti ke baha- kA abhyantara (antaraga) nimitta darzana mohanIya karma kA vacana-'prabhRtayaH' kA rUpa hai| pacamI vibhasti-'prabhateH' kSaya, kSayopazama aura upaza ma hai / jina sUtra ke jJAtA puruSa kA rUpa nahIM hai, jaisA ki saskRta-vyakhyAkAra padmaprabhamala- samyaktva ke abhyantara nimitta (hetu) nahI hai| vAstava meM dhArideva aura unake anusartAo (zrI kAnajI svAmI, jina sUtra jJAtA puruSa jina sUtra kI taraha ekadama para (bhinna) gujarAtI anuvAdaka pa0 himmatalAla jeThAlAlazAha tathA hai| ve antaraMga hetu upacAra se bhI kadApi nahIM ho sakate / hindI anuvAdaka zrI maganalAla Adi) ne samajhA hai| kSAyika samyagdarga: ko kevalI yA zrutakevalI ke pAda'prabhRti' zabda se AcArya kundakunda ko darzana mohanIya karma sAnnidhya meM hone kA jogiddhAnta zAstra me kathana hai usI ke kSayopazama aura upazama kA grahaNa abhipreta hai, kyoki ko lakSya meM rakha kara gAthA me jina sUtra ke jJAtA puruSoM vaha darzana mohanIya ke kSaya ke sAtha hai, jo kaNThata ukta (zrutakevaliyoM) ko samyaktva kA bAhya nimitta kAraNa kahA hai| aura isa prakAra kSAyika, kSayopazamika aura aupazamika gayA hai| unhe antaraga kAraNa kahanA yA batalAnA siddhAntaina tIno samyaktvo kA antaraga nimitta kramaza darzana- viruddha hai| unameM darzanamohanIya karma ke kSayAdikA sambandha mohanIya karma kA kSaya, kSayopazama aura upazama hai| ataeva jor3anA bhI galata hai| vastutaH samyaktva ke unmukha jIva me 'pahudI' zabda prathamA vibhakti kA bahuvacanAnta hai, pacamI hI darzana mohanIya karma kA kSaya, kSayopazama yA upazama vibhakti kA nhiiN| honA jarUrI hai; ataeva vaha usake samyaktva kA antaraMga siddhAnta bhI yahI hai| AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi hetu hai aura jina sUtra zravaNa yA usake jJAtA puruSoM kA (1-7 meM tattvArtha sUtra ke nirdeza svAmitva sAdhana...' Adi sAnnidhya bAhya nimitta hai| sUtra (1-7) kI vyAkhyA karate hue samyagdarzana ke gahya aura kundakunda bhAratI ke sakalayitA evaM sampAdaka DaoN. abhyantara do sAdhana batalA kara bAhya sAdhana to cAroM paM0 pannAlAla jI sAhityAcArya ne bhI niyamasAra kI ukta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamasAra kI 53voM gAyA kI vyAkhyA aura artha meM bhUla (53vIM) gAthA kA vahI artha kiyA hai, jo hamane Upara isa vivecana se spaSTa hai ki niyamasAra ke saMskRtaprazita kiyA hai| unhone likhA hai ki 'samyaktva kA bAhya TIkAkAra zrI padmaprabhamaladhArideva ne ullikhita gAthA kI nimitta jinasUtra-jinAgama aura usake jJAyaka puruSa haiM tathA vyAkhyA meM jina sUtra ke jJAtA puruSo ko samyaktva kA antaraMga nimitta darzana mohanIya karma kA kSaya Adi kahA upacAra se antaraga hetu vatalA kara tathA unase darzanamohanIya gayA hai|' isakA bhAvArtha bhI unhone diyA hai| vaha bhI karma ke kSayAdika kA sambandha joDa kara mahAn saiddhAntika dRSTavya hai| usame likhA hai ki 'nimittakAraNa ke do bheda bhUla kI hai| usI bhUla kA anusaraNa sonagar3ha ne kiyA hai| hai--1. bahiraMganimitta aura 2. antaraganimitta / sAmyaktva patA nahIM isa bhUla kI paramparA kaba taka calegI ! lagatA kI utpattikA bahiraMganimitta jinAgama aura usake jJAtA hai ki zrI kAna jI svAmI ne padmaprabhamaladhArideva kI isa puruSa hai tathA antaraganimitta darzanamohanIya arthAt mithyAtva, gAthA (53) kI saskRta-vyAkhyA para dhyAna nahIM diyaa| samyamithyAtva tathA samyaktva prakRti eva anantA vandhI isI se unakI vyAkhyA ke anusAra gAthA aura vyAkhyA ke krodha, mAna, mAyA, lobha ina prakRtiyo kA upazama, kSaya unhone galata prabacana kiye tathA gujarAtI aura hindI aura kSayopazama kA honA hai| bahiraga nimitta ke milane anuvAdako ne bhI unakA anuvAda vaisA hI bhalabharA kiyaa| para kArya kI siddhi hotI bhI hai aura nahI bhI hotI, parantu AzA hai ina bhUlo kA parimArjana kiyA jAyegA tathA antaraGga nimitta ke milane para kArya kI siddhi niyama se galata paramparA para calane se bacA jaabegaa| hotI hai // 53 // ', pR0 20 / sambodhana anAdi-nidhana dharma kI sImitakAlIna prAcInatA siddha karane meM kauna-sA sAra hai ? bahata ho cakA pASANa aura zilAkhaNDoM kA anveSaNa / aba aise vyAvahArika zodha-prabaMdha evaM lekhAdi kA lekhana bhI piSTapeSaNa hA hogA-inakA bhI prabhUta bhaNDAra ho cukA hai| aba to jaina bhUgola para zodha ko AvazyakatA hai AdhyAtmika aura vyAvahArika viSayoM ko antaraMga meM utArane ko AvazyakatA hai--jinakI ora se loga A~kha mUMda rahe hai aura ve bhakSyAbhakSya, AcAra, vyavahAra tathA devazAstra guru kI zraddhA se vimukha hokara patana ke kagAra para khar3e hai| Aja to loga dhArmika sabhA-sosAyaTiyoM taka meM mArapITa para utArU hote dekhe jAte haiM- unake sudhAra para thIsisa hone caahie| dharmAcAra binA manuSya, pazatulya hai| dharbhAcAra antaraMga zuddhi ke lie abhyAsa hai| isalie dharmAcAra kI preraNA ke lie-madya, mAMsa, madhu, aNDA Adi tathA rAtri bhojana aura anachane jala se hAniyA~ darzAne vAle va hiMsAdi pApoM sapta vyasanoM Adi se virakti dilAne vAle viSayoM para vaijJAnika aura saiddhAntika, ArSaka zodha-prabaMdhoM kI ora prayatnazIla honA caahie| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se mAge apabhraza kAvyoM meM sAmAjika-citraNa 0 DA. rAjArAma jaina, roDara evaM adhyakSa-saMskRta prAkRta vibhAga, pArA svayaMvara prathA: sAhasa hI na kiyA aura jo bhI pratiyogI apanI heThI __sulocanA kA svayaMvara racAyA jAtA hai jisame deza- vAdhakara bhAga lene Ae unhe hAra kara zUlI para jhUlanA deza ke rAjakumAra AzAoM ke tAna-vitAna binate hue pddaa| zrIpAla ne jaba yaha sunA to vaha bhI apanA bhAgya svayaMvara maNDapa meM Ate hai| jaba rAjakumArI apane amAtya ajamAne cala paDatA hai| rAja-daravAra meM sarvaprathama ke sAtha maNDapa me AtI hai taba usake apratima saundarya ko rAjakumArI suvarNa debI usase nimna samasyA kI pUrti ke dekha kara sabhI rAjA AzA evaM nirAza ke samudra me DUbane liye kahatI haiutarAne lagate hai| prastotA dvArA paricaya prApta karatI haI 1. samasyA-gau pekkhataha saca sulocanA anta meM senApati meghezvara ke gale me varamAlA pUrti--jovaNa vijjA rApayaha kijjaha kipi Na gabbu / DAla detI hai|' svayambara kA yaha varNana kAlidAsa ke jama ruTTai NaTThi ehu jamu gau pekkhatahu sabbu / / indumati-svayaMvara se pUrNatayA prabhAvita hai ? arthAt yauvana, vidyA, eva sampati para kabhI bhI garva samasyA-pUti-paramparA : nahIM karanA cAhie kyoki isa sasAra me jaba yamarAja apabhraza-sAhitya meM samasyA-pUrti ke rUpa me kucha rUTha jAtA hai taba saba kucha dekhate hI dekhate canA' jAtA hai| gAthAe upalabdha hotI hai inake prayoga rAja darabAro yA 2. samasyA--te pacANaNasIha / sAmAnya-kakSo meM hote the| inakA rUpa prAya. vahI thA jo pUrti-rajju-mou-mahi-ghariNi-dharubhava-bhamaNahunaNivIha / Ajakala ke 'iNTaravyU' kA hai| vyakti ke bAhya parIkSaNa je chaDevi baratau karahi te pacANiNa sIha / / ke to aneka mAdhyama the, kintu caturAI, pratimA, arthAt rAjyabhoga, pRthbI, gahiNI eva bhavana inhe Azukavitva prazna ke tatkAla uttara-svarUpa AzupratimA bhava-bhramaNa kA kAraNa jAna kara jo vyakti unakA Adi ke parIkSaNArtha samasyApUrti ke padyo se vyakti ke tyAga kara dete hai tathA zreSTha tapa kA AcaraNa karate hai svabhAva, vicAradhArA usako kulInatA evaM vAtAvaraNa kA 'unakI AtmA pacAgni-zikhA ke samAna nirmala ho jAtI hai|' bhI sahaja anumAna ho jAtA thaa| 3. samasyA-tahu kaccaru sumaTThi / 'sirivAla cariu' me eka prasaMga AyA hai jisake pUrti-jehiM Na laddhau appapuNu taha visayaha suhaiTTha / anusAra koMkaNaNApaTTana nareza yazarAzi ko 1600 jehi Na makkhiu keliphalu tahu kaccaru sumiTTha / / rAjakumAriyoM meM se 8 haThIlI evaM garvIlI rAjakumAriyo arthAt jisane AtmaguNa nahI kiyA, vaha viSaya-vAsanA ne pratijJA kI thI ki ve aise vyakti ke sAtha apanA vivAha ke sukho ko hI sukha mAnatA hai| jisane kabhI bhI kelA kareMgI jo unakI samasyAoM kI pUrti gAthA chanda meM nahIM khAyA ho use 'kacarA bhI mIThA lagatA hai| kregaa| unakI yaha bhI zarta thI ki jo bhI pratiyogI unake 4. samasyA-kAsu piyAvau khIru / uttara nahI de sakegA, use zUlI para caDhA diyA jAyagA pUrti--pajjaNu vi chaThThI nisihi hariNiyau jA vIru / phalasvarUpa hInabuddhi vyaktiyoM ne to usameM bhAga lene kA tA ruppiNi sahiyaha maNai kAsu piyAvau khiiru|| 1. mehesara criu-4|10| 2. mirivaalcriu-8|6|1-8 / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika-citraNa arthAt apanI chaTThI kI rAtri meM hI eka vidyAdhara bar3A bhArI apamAna hai| ata: aba tatkAla yahAM se cala dvArA pradyumna kA apaharaNa kara liyA gyaa| isIlie denA caahie|' yaha vicAra kara vaha agale dina hI sabase rukmiNI apanI sakhiyoM se kahatI hai ki maiM apanA stanapAna AjJA lekara cala detA hai| kise karAU~ ? beTI kI vidA: 5. samasyA-kAi viTatau teNa vivAha ke bAda beTI kI vidA mAtA-pitA ke jIvana pUrti-dharahu teNaji pavaraghaNu dANu na diNNau tena / kI sarvAdhika mArmika evaM karuNa ghaTanA hai| bhAratIya samAja loha mari narayahaM gayau kAiM viTattau teNa // me beTI kA janma prArambha se hI usake mAtA-pitA ke liye arthAt pracura dhanArjana karake ghara to bhara liyA kintu eka baDI bhArI dharohara ke rUpa meM mAnA jAtA rahA hai| dAna nahIM diyA aura lobha ke kAraNa naraka me jA pdd'aa| eka aura to unhe suyogya vivAha-sambandha ke ho jAne tathA taba 'aise dhanArjana se lAbha hI kyA? putrI ke svarNima bhaviSya kI kalpanA se AlhAda utpanna 6 samasyA-puNNaM labbhaha ehu / / hotA thA, to dUsarI ora vivAhoparAnta vidA karate samaya pUrti-vijjA-jodaNa-va-ghaNu-pariyaNu kaya Nehu / usake dichoha kA asahanIya dukha bhI hotA hai| kintu yaha ballahajaNa melAyau puNe lapai ehu / / eka aisA sAmAjika niyama hai ki jisakI upekSA nahI kI arthAt sasAra meM vidyA yauvana, sau. darya, dhana, bhavana, jA sktii| apabhraza-kaviyo ne isa prasaga ko baDA hI parijano kA sneha evaM priyajano kA sayoga pUNya se hI karaNAjanaka batAyA hai| mehesara cariu ke eka prasaMga meM prApta hotA hai| apanI beTo kI vidA ke samaya rAjA akampana kA sArA ukta samasyApUrtiyo me paurANika, AdhyAtmika, parivAra eva nagara zokAkula ho jAtA hai| pitA use sAmAjika eva lokika sabhI prakAra ke prasaga Ae hai| avaruddha kaNTha se zikSAe detA huA vahatA hai-'he putri, zrIpAla apane zikSA kAla me guru caraNo me baiTha kara sabhI ap| zIla ujjvala rakhanA, pati ke pratikUla koI bhI vidyAoM meM pAraMgata ho cukA thA ata rAjadarabAra ke isa kArya mata karanA / kaDae evaM kaThora vacana mata bolanA, sAkSAtkAra me vaha uttIrNa ho gayA aura una haThIlI eva sAsa sasura ko hI apanA mAtA-pitA mAna kara vinaya garvIlI rAjakumAriyo ko jIta liyaa| karanA, gurujano ko pratyuttara mata denA, sabhI se hasI-majAka jAmAtAoM kA sasurAla meM nivAna : mana krnaa| ghara meM sabhI ko sulA kara sonA eva sabase jAmAtAo ke liye sasugala kA mukha sarvAdhika santuSTi pahale jAga uThanA / binA parIkSaNa kie koI bhI kArya mata kA kAraNa hotA hai kyoki vahA mAle-sAliyo ke sAtha karanA / aisA bhI koI kArya mata karanA, jisase mujha premAlApa, madhura miSThAna eva sabhI prakAra ke sammAna sahaja apayaza kA bhAgI honA paDe / " hI upalabdha rahate haiN| ana apabhraza kAvyo me aneka phira vaha apane jAmAtA se kahatA hai-"hamAre Upara jAmAtA vivAhoparAnta kucha samaya ke liye sasurAla me snehakRpA banAye rakhanA tathA samaya-samaya para Ate-jAte rahate hue dekhe jAte hai| zrIpAla bhI apanI sasurAla meM bane rahanA / apanI beTI sulocanA tumhAre hAthoM meM saupa dI jaba kucha dina raha letA hai taba eka dina ardharAtri ke samaya haiM ata aba usakA nirvAha krnaa| jAu ke Age bhI usakI nIda khula jAtI hai aura vicAra karane lagatA hai ki kucha kahanA cAhatA thA, kintu usakA galA rudha gayA, vANI maiM sasurAla me par3A huA huuN| yahA loga mujhe 'rAja javAI' mUka ho gaI aura Asuo ke panAre bahane lage, phalasvarUpa kahate haiN| na to merA koI nAma eva zaurya-parAkrama hI vaha becArA Age kucha bhI na kaha skaa|' jAnatA hai aura na mere parAkramI tiA tathA unake sAmrAjya parivAra meM putra kA mahatva: ke viSaya meM hI kisI ko koI jAnakArI hai| yaha to merA bhAratIya sAmAjika-parivAra me putra kA sthAna pUrNa 1. sirivAla cariu-41 / 2. mehesa ra cariu-718-6 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14350 3 uttaradAyitvapUrNa mAnA gayA hai, kyoMki navIna pIr3hI kA vaha karNadhAra hotA hai| AcAra saMhitA ke anusAra pitA ko dIkSA lene kA adhikAra usa samaya taka nahI rahatA jaba taka ki use putra prApti na ho jaay| 'sukkomala cariu meM batAyA gayA hai ki ayodhyA ko rAjA kIrtidhavala jisa samaya sasAra se udAsa hokara sanyAsa lene kA vicAra karatA hai tabhI usakA subuddha mantrI use savidhAna kA smaraNa dilAtA hai tathA kahatA hai ki rAjan yaha Apake kula kI paramparA rahI hai ki jaba taka uttarAdhikArI putra kA janma na ho jAya taba taka kisI ne sanyAsa nahI liyA / "" apabhraMza kAvyoM me putra mahimA kA gAna kaI sthalo para kiyA gayA hai / 'mehesara cariu meM eka prasaMga meM kahA gayA hai ki "putra apane kularUpI mandira kA dIpaka hai, yaha apane parivAra kA jIvana hai, kula kI pragati kA dyotaka hai, parijanoM kI AzA-abhilASAoM kI sAkAra pratimA hai, kula ke bharaNa-poSaNa ke liye vaha kalpavRkSa ke samAna hai aura vRddhAvasthA meM vaha mAtA-pitA ko hara prakAra ke sakaTo se bacAne vAlA hai| manekAnta 'sukausala cariu' meM eka adbhuta udAharaNa bhI milatA hai| jaba rAjA sukozala saMsAra se udAsa hokara saMnyAsa lene kA vicAra karatA hai taba putrajanma ke abhAva me usako sammukha bhI rAjya chor3ane sambandhI bAdhA upasthita huii| saMyoga se usakI tIsa rAniyoM meM se citramAlA nAma kI eka rAnI, garbhavatI thI ataH vaha usake garbhastha bacce ko hI apanA uttarAdhikArI ghoSita kara tathA use nRpapaTTa bAMdha kara svayaM vanavAsa dhAraNa kara letA hai / samAja meM kaviyoM ko prAbhayadAna apabhraMza-sAhitya ke nirmANa kA adhikAza zreyazreSThiyoM, rAjAoM athavA sAmanto ko hai| madhyakAlIna zreSThi varga eva sAmanta gaNarAjya ke Arthika eva rAjanItika vikAsa ke mUla kAraNa hone ke kAraNa rAjya meM sammAnita evaM prabhAvazAlI sthAna banAye hue the| samayasamaya para inhone sAhityakAro ko preraNAe eva AzrayadAna dekara sAhitya kI bar3I sevAeM kI hai| 1. sukosala 03318 / 2. mehesaracariu -- 281-3 / ina AzrayadAtAoM kI abhiruci bar3I sAtvika evaM pariSkRta rUpa pariSkRta rUpa meM pAI jAtI hai| bhautika samRddhiyoM evaM bhoga-vilAsa ke aizvaryapUrNa vAtAvaraNa me raha kara bhI ve dharma, samAja, rASTra sAhitya evaM sAhityakAroM ke prati apane dAyitva ko vismRta nahIM karate mahAmAtya bharata, unake putra nanna evaM kamala siMha sapavI pramRti AzrayadAtA isI koTi me Ate hai / pAyakumAra cariu evaM jahasara cariu tathA tisapurimaguNAkAra jaise ziromaNi kAvyoM ke praNetA mahAkavi puSpadanta 'abhimAnameru' abhimAnacihna kAvyapizAca jaise garvIle vizeSaNoM se vibhUSita the| unakI jJAna-garimA ko dekhate hue sacamuca hI ve vizeSaNa sArthaka pratIta hote hai / unakA sAhityika abhimAna eva svAbhimAna vizva-vAGmaya ke itihAsa meM anupama hai kisI ke dvArA apamAna kiye jAne para usa vAgvibhUti ne tatkAla hI apanA rAjasInivAsa tyAga diyA aura vana me DerA DAla diyA / vahA~ ammada aura indra nAmaka puruSo dvArA pUche jAne para unhoMne kahA thA- "girikandarAo me ghAsa khAkara raha jAnA acchA, kintu durjanoM kI Ter3hImer3I mohe sahanA acchA nahI / mAtA kI kokha se janmate hI mara jAnA acchA, kintu kisI rAjA ke bhrU kucita netra dekhanA aura usake kubacana sunanA acchA nahI, kyoki rAjalakSmI durate hue cavaro kI havA se sAre guNoM ko ur3A detI hai, abhiSeka ke jala se sAre guNoM ko dho DAlatI hai, vivekahIna banA detI hai aura darpa se phUlI rahatI hai| isIliye maine isa vana me zaraNa lI hai / "* rASTrakUTa rAjA kRSNarAja (tRtIya) ke mahAmantrI bharata kavi ke jvAlAmayI svabhAva ko jAnatA thA aura phira bhI vaha unhe mAna kara apane ghara le AyA aura sabhI prakAra kA sammAna eva AzvAsana dekara sAhitya racanA kI ora unheM prerita kiyA / tisaTThimahApurisa guNAlakAru' ke prathama bhAga kI samApti ke bAda kavi punaH veda khinna ho gayA taba bharata ne punaH kavi se nivedana kiyA he mahAkavi, Apa kheda khinna kyo hai ? kyA kAvya-racanA meM mana nahIM lagatA ? athavA mujhase koI aparAdha bana par3A hai ? yA kyA 3. sukosala 4. mahApurANa- 11304-15 / 1612-0. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai phira Apa niddha vANI rUpI dhenu kA navarasakSIra kyo nahI karate " bharata ke isa mRduzIla bhASaNa evaM vinayazIla svabhAva ke dvArA phakkaDa eva akkhaDa mahAkavi bar3A prabhAvita huA aura baDI hI AtmIyatA ke sAtha bharata se bolA - " maiM dhana ko tinake ke samAna ginatA hUM, maiM use nahI letaa| maiM to kevala akAraNa prema kA bhUkhA hU aura isI se tumhAre rAjamahala me rukA hU~ itanA hI nahIM, kavi ne puna usake viSaya me likhA hai "bharatasvaya santajanoM kI taraha sAtvika jIvana vyatIta karatA hai, vaha vidyAyanI hai usakA nivAsa sthAna saMgIta, kAvya eva goSThiyoM kA kendra bana gayA hai / usake yahA lipika grantho kI pratilipiyA~ kiyA karate hai| usameM lakSmI eva sarasvatI kA apUrNa samanvaya hai / "" kamala siMha saMghavI gopAcala ke tomaravazI rAjA DUMgarasiMha kA mahAmAtya thA / usakI icchA thI ki vaha pratidina kisI navIna kAvya grantha kA svAdhyAya kiyA kare / ataH vaha rAjya ke mahAkavi raha se nivedana karatA hai ki he sarasvatI-nilaya, zayanAsana, hAthI, ghoDe, dhvajA, chatra cavara sundara rAniyA, ratha, senA, sonA cAMdI, dhana-dhAnya, bhavana, sampatti, koSa, nagara. grAma, bandhuvAndhava, santAna, putra bhAI Adi sabhI mujhe upalabdha hai saubhAgya se kisI bhI prakAra kI bhautika sAmagrI kI mujhe kamI nahI hai, kintu itanA saba hone para bhI mujhe eka vastu kA abhAva sadA khaTakatA rahatA hai aura vaha yaha ki mere pAsa kAvyarUpI eka bhI sundaramaNi nahI hai| usake binA merA sArA vaibhava phIkA-phIkA lagatA hai / ata. he kAvyaratnAkara, Apa to mere snehI bAlamitra hai ataH apane hRdaya kI gATha khola kara Apase saca-saca kahatA hUM, Apa kRpA kara mere nimitta se eka kAvya racanA kara mujhe anugRhIta kiijie|" kaviyoM kA sArvajanika sammAna : apabhraMza-kAvya-prazastiyoM me vidvAn kaviyo ke sArvajanika sammAnoM kI bhI kucha ghaTanAeM upalabdha hotI hai / 1. mahApurANa -- 38 / 3 / / 6-10 / mahAkavi puSpadanta pRSTha 81 / apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika-citraNa * 3. uparokta - pRSTha 81 / - 4. sammattaguNa0 1 / 14 / 5. sammattaguNa0 6 / 34 / inase sAmAjika abhiruciyo kA patA calatA hai| 'sammataguNaNihANa kavva se vidita hotA hai ki mahAkavi raghU ne jaba apane ukta kAvya kI racanA samApta kI aura apane AzrayadAtA kamala siMha saghavI ko samarpita kiyA taba kamala siMha itane Atmavibhora ho uThe ki use lekara ve nAcane lge| itanA hI nahIM, unhoMne ukta kRti eva kRtikAra donoM ko hI rAjya ke sarvazreSTha zubhravarNa vAle hAthI para virAjamAna kara gAje-bAje ke sAtha savArI nikAlI aura unakA sArvajanika sammAna kiyA thA / " - 15 isI prakAra eka anya ghaTanA prasaMga se vidita hotA hai ki 'puSNasavakA' nAmaka eka apakSa Na kRti kI parisamApti para sAhU sAdhAraNa ko jaba dhIradAsa nAmaka dvitIya putraratna kI prApti huI taba bar3I prasannatA ke sa. sAdhAraNa sAhU ne mahAkavi raghU evaM unakI kRti puSNakA' ko cauhAnavazI nareza pratAparudra ke rAjyakA namandravApaTTana me hAthI kI savArI dekara sammAnita kiyA thaa| vyaktiyoM ke nAma rakhane ko manoraMja ghaTanA apabhraMza kAvya-prazastiyoM me vyaktiyoM ke nAma rakhane sambandhI 'kucha manoraMjaka udAharaNa milate hai| mehesara cariu nAmaka eka aprakAzita caritakAvya ke preraka evaM AzrayadAtA sAhU NemadAsa ke paricaya prasaMga meM kahA gayA hai ki usake putra RSirAma ko usa samaya putraratna kI upalabdhi huI hai jabaki yaha pacakalyANaka pratiSThA ke samaya jinapratimA para tilaka nikAla rahA thaa| isI upalakSya meM usa navajAta zizu kA nAma tilakU athavA tilakacandra rakha diyA gyaa| rAjanaitika tathya : apana za-kAvyoM ke rAjanaitika avasthA ke jo bhI citraNa hue hai ve sabhI rAjatantrIya hai| kaviyo ne sahatAga rAjya' eva pacAga mantriyoM' ke ullekha kiye haiM / kauTilya ke anusAra durga rASTra khani setu, vana, vana evaM vyApAra 6. puNNA sava0 13 / 12 / 2 / 7. uparivat 12 / 11 / 13-14 / 8. vizeSa ke liye de0 ra sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana pR0 406-22 / 6. uparivat / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 35 ki03 anekAnta dUta : 'saptAga rAjya' kahalAtA hai| eva kAryArambha kA upAya, hone taka usakI mAtA pratinidhi ke rUpa meM kArya karatI thii|' puruSa tathA dravya-sampatti, deza-kAla kA vibhAva, vighnapratikAra evaM kAryasiddhi rUpa paMcAga mantrI kA honA zAsana : batAyA hai kaviyo ne inake vizleSaNa prastuta nahI kiye hai| rAjatantrIya vyavasthA hone para bhI amarakaMkApurI ke rAjA padmanAtha ke bhraSTa-AcaraNa nikala jAne para prajA dvArA rAjyacyuta kiye jAne kA bhI ullekha milatA hai|' apabhra za-sAhitya me dUto ke ullekha adhika Ae hai| zAsana kA kArya yadyapi rAjA hI karatA thA, kintu kabhIisakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki usa yuga me yuddho kI kabhI use janatA kI bhAvanA kA bhI dhyAna rakhanA pdd'taa| bharamAra thI aura yuddha ke pUrva dUto ke mAdhyama se samasyA bhavisayattakahA ke eka prasagAnusAra rAjA bhUpAla jaba sulajhAne kA prayAsa kiyA jAtA thaa| dUto kI asaphalatA bandhudatta eva usake pitA dhanapati ko kArAgAra meM DAla yuddho ke AhvAna kI bhUmikA banatI thii| detA hai taba dUta use Akara samAcAra detA hai--ghara-ghara me kArya banda ho gayA hai, nara-nArI rudana kara rahe haiM / bAjAra adhyayana se vidita hotA hai ki ina kaviyoM ne prAya me lena-dena Thappa hai tathA ApakI mudrA kA pracalana bhI banda zAsanahara nAmaka dUta ke hI adhika ullekha kiye hai| vaha hai ? anta me rAjA ko use chor3anA par3atA hai|' ghoDe Adi vAhano para savAra hokara zatru rAjya kI ora vrata-tyauhAra : prasthAna karatA thaa| usame pratyutpannamanitva kA honA atyAvazyaka thA / vaha zatru deza ke vana rakSaka, nagara nivAsino vrata-tyauhAra mAnavajIyana kI bhautika eva AdhyAtmika se mitratA rakhatA thaa| zatru rAjA ke durga ra jyamImA, samRddhi ke pratIka hai| jIvana ko eka rasa janya virAga eva nirAzA se dUra rakhane ke liye inakI mahatI AvazyakatA Ayu aura rASTra rakSA ke upAyo se vaha sampararUpeNa paricita hai| abhra za-sAhitya meM inake paryApta ullekha milate hai| rahatA thaa| aise vrata tyauhAro me karavA cautha, nAgapacamI, gaurItIja, rAjya kA uttarAdhi. ro : zItalASTamI, sugandha dazamI, muktAvalI, nirdukhasaptamI, dugdha __ ekAdazI Adi vrato kA nAma ullekhanIya hai / ' rAjya ke uttarAdhikArI ke nirvAcana ke sambandha meM spaSTa siddhAnta nahI milate / rAjatantrIya vyavasthA meM rAjA isI prakAra vizeSa avasaroM para vividha pUjAoM ke kA bar3A putra hI rAjA kA uttarAdhikArI samajhA jAtA bhI ullekha Ae hai jiname se kucha ke nAma isa prakAra haithaa| sarvadA paTTarAnI kA putra hI rAjyAdhikArI hotA thaa| gaurIpUjA, gagApUjA, dUrvAdalapUjA, vaTavRkSapUjA, candragrahaNa vayaska putra ke abhAva me zizu athavA garbhastha bAlaka ko pUjA, chaThapUjA, dvAdazIpUjA, nandIzvarapUjA, zrI pacamIpUjA, uttarAdhikArI ghoSita kara diyA jAtA thA aura usake yogya tapavamI pUjA Adi / (kramaza) 1. uparivat / pR0 461 pR0 276 se uddhRt| 2. sukosala0 47 / 5. appasavoha0 2 / 25 / 3. harivaMsa0 12 / 4 / 6. appasaMvoha 2 / 13 / 4. bhavisayatta pR070, apabhraMza bhASA aura sAhitya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina aura yUnAnI paramANuvAda : eka tulanAtmaka vivecana - DA. lAlacanda jaina jena-darzana ke ahiMsAvAda, aparigrahavAda, karbhavAda, siddhAnto kI taraha paramANuvAda atyadhika prAcIna hai| jaina anekAntavAda, syAdvAda, adhyAtmavAda aura paramANuvAda vAGmaya me paramANu ke svarUpa bheda Adi kA sUkSma vivecana mUlabhUta siddhAnta hai| iname se katipaya siddhAnto kA upalabdha hotA hai| isa prakAra vivecana anyatra arthAt tulanAtmaka vivecana kiyA gayA hai| paramANuvAda bhI isako bhAratIya aura pAzcAtya vAMgamaya meM nahIM ho sakA hai| apekSA rakhatA hai| paramANuvAda jaina-darzana kI bhAratIya jaina-darzana meM paramANa kA svarUpa-paribhASAe~: darzana ko eka mahatvapUrNa aura anupama dena hai| vizva ke paramANa zabda 'parama' 'aNa' ke mela se banA hai| sAmane sarvaprathama bhAratIya cintako ne yaha siddhAnta prastuta paramANu kA artha huA sabase utkRSTa sUkSmatama aNu / dravyoM kiyA thaa| aba prazna yaha uThatA hai ki bhArata meM sarvaprathama meM jisase choTA dUsarA dravya nahIM hotA hai vaha aNu kahalAtA kisa nikAya ke manISiyoM ne paramANu-siddhAnta prastuta hai ata aNu kA artha sUkSma hai| aNuo meM jo atyanta sUkSma kiyA? jaikobI ne isa para gaharAI se vicAra karake isakA hotA hai vaha paramANu kahalAtA hai| bArahave aMga dRSTivAda zreya jainamanISiyoM ko diyA hai| isake bAda vaizeSika kA dohana karane vAle AcArya kundakunda ke pAhuDoM meM dArzanika kaNAda isa paramparA me Ate hai|' paramANu kA sarvaprathama vivecana kiyA hai jisakA anukaraNa pAzcAtya dezo me jo dArzanika vicAradhArA upalabdha anya AcAryoM ne kiyA hai / hai usakA bIjAropaNa sarvaprathama yUnAna (grIsa) me IsA pUrva prAcArya kundakunda : chaThI zatAbdI meM huA thaa| grIka-darzana ke prArambhika AcArya kundakunda ne paramANu kI nimnAkita paribhASA dArzaniko ko vaijJAnika kahanA adhika upayukta samajhA gayA dI hai| hai| iname empeDoklIja ke samakAlIna IsA se pUrva pAcavI (ka) paramANu pudgala dravya kahalAtA hai|' zatAbdI me hone vAle 'lyUsIyasa' aura DimADripsa kA siddhAnta paramANUvAda ke nAma se prasiddha hai| inake isa (kha) pudgala dravya kA vaha sabase choTA bhAga jisako siddhAnta kI jaino ke paramANuvAda ke sAtha tulanA prastuta puna vibhAjita nahI kiyA jA sakatA hai paramANu kI jAyegI tAki aneka prakAra kI prAtiyoM aura AzakAo ___kahalAtA hai|' kA nirAkaraNa ho ske| (ga) skandhoM (chaha prakAra ke skandhoM) ke aMtima bheda bhagavAna RSabhadeva jaina dharma-darzana ke pravartaka siddha ho (arthAt ati sUkSma-sUkSma ko jo zAzvat, zabdahIna, eka cuke hai| jaina-dharma me inhe tIrthakara kahA jAtA hai| isa avibhAgI aura mUrtika paramANu kahalAtA hai| prakAra ke tIrthakara jaina-dharma meM caubIsa hue haiN| bhagavAna (gha) jo AdezamAtra se (guNaguNI ke saMjJAdi bhedoM se) mahAvIra aMtima tIrthakara the| RSabhadeva kI paramparA se mUrtika hai, pRthivI, jala, agni aura vAyu ina cAra dhAtuoM prApta jaina dharma-darzana ke siddhAntoM ko I0pU0 540 me kA kAraNa hai, pariNamana svabhAva vAlA hai, svayaM azabda rUpa bhagavAna mahAvIra ne saMzodhita-parimArjita karake naye rUpa hai, nitya hai, na anavakAzI hai, na sAvakAzI hai, eka pradezI meM prastuta kiyA thaa| tIrthaMkaroM ke upadeza jisa pustaka meM hai, skandhoM kA kartA hai, kAla saMkhyA kA bheda karane vAlA nibaddha kiye gaye ve Agama kahalAte hai| AgamoM meM anya hai, jisameM eka rUpa, eka rasa, eka gaMdha aura do sparza hote Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 35, ki03 anekAnta haiM, zabda kA kAraNa hai svayaM zabdarahita hai, aura skandhoM se Adi hai, vahI madhya aura vahI anta hai|" jo bhinna dravya hai vaha paramANu kahalAtA hai| bhaTTa akalaMkadeva : () jo svayaM hI Adi hai, svayaM hI ata hai, cakSu paramANu ke svarUpa kA vivecana karate hue sarvaprathama Adi indriyo ke dvArA jise nahI grahaNa kiyA jA sakatA hai akalaMkadeva ne tatvArthavAttika me paramANu kI sattA siddha aura jo avibhAgI hai, vaha paramANu kahalAtA hai|' karanA Avazyaka samajhA hai| (ca) jo pRthvI Adi cAra dhAtuoM kA kAraNa hai vaha (1) paramANu apradezI hote hue bhI khara-viSANa kI kAraNa paramANu aura jo skandhoM ke TUTane (avibhAjya aza) taraha astitvahIna nahI hai kyoki apradezI kahane kA artha se banatA hai, vaha kArya paramANu kahalAtA hai| pradezo kA sarvathA abhAva nahIM hai apradezI kA artha hai ki prAcArya umAsvAmI : paramANu eka pradezI hai| jisake pradeza nahIM hote hai unakA umAsvAmI ne tatvArthasUtra meM aneka pradeza rahita dravya astitva nahI hotA hai| jaise-kharaviSANa / paramANu ke ko arthAta jisake mAtra eka pradeza hotA hai use aNu eka pradeza hotA hai isalie usakA astitva hai|" kahA hai| paramANu kI sattA siddha karane ke lie dUsarA tarka yaha (kha) aNuo kI utpatti skandhoM ke TUTane se hotI hai|" diyA hai ki jisa prakAra vijJAna kA Adi, madhya aura zvetAmbaramata meM mAnya umAsvAti ne apane bhASya me anta nahI hotA hai phira usakI sattA sabhI svIkAra karate kahA hai ki paramANu Adi madhya aura pradeza se rahita hai usI prakAra Adi, madhya aura anta rahita paramANu kI hotA hai|" bhI sattA hai| ata Adi madhya aura anta rahita paramANu (gha) bhASya me yaha bhI kahA gayA hai ki paramANu kI sattA na mAnanA ThIka nahIM hai|" kAraNa hI hai, antya hai, (usake anantara dUsarA koI bheda / (3) paramANu ke astitva siddha karane ke lie tIsarA nahI hai)| sUkSma hai, sparza, rasa, gandha, varNa guNavAlA hai, kAraNa diyA hai ki paramANu kI sattA hai kyoki usakA kAryaliMga hai arthAta paramANao ke kAryoM ko dekhakara usake kArya dikhalAI par3atA hai| kArya dikhalAI paDatA hai| zarIra, indriya, mahAbhUta Adi astitva kA bodha hotA hai|" paramANu ke kArya hai| kyoki paramANuo ke sayoga se unakI (Ga) paramANu abaddha hai arthAt ve paraspara me alaga skandha rUpa me racanA huI hai| kArya binA kAraNa ke nahI alaga asaMzliSTa avasthA meM rahate hai|" hotA hai| yaha sarvamAnya siddhAnta hai| ata kAryaliMga se pUjyapAdAcArya : kAraNa ke rUpa me paramANu kA astitva siddha hotA hai|" tatvArthasUtra ke sarvaprathama TIkAkAra AcArya pUjyapAda ne tatvArthadhigama-bhASya meM bhI yaha tarka diyA gayA hai| sarvArthasiddhi nAmaka tatvArthasUtra kI TIkA se paramANu kI isa prakAra bhaTTa akalaMkadeva ne paramANu kA astitva nimnAkitaparibhASA dI hai / siddha kiyA hai| grIka aura vaizeSika-darzana meM paramANu kI (ka) aNu pradeza rahita arthAt pradeza mAtra hotA hai|" svatantra sattA nahIM siddha kI gii| kyoMki aNu ke atirikta anya koI bhI aisI vastu nahI hai jo aNu se bhI adhika alpa parimANa vAlI arthAt jahAM bhaTTa akalaMkadeva ne pUjyapAdAcArya kA anukaraNa choTI ho|" ata. pUjyapAda ne pradeza aura aNu ko ekArthaka karate hue paramANu ke svarUpa kA vivecanakiyA hai," vahIM mAnA hai|" unhone zvetAmbara jaina sampradAya me mAnya tatvArthAdhigama (kha) pradezamAtra me hone vAle sparzAdi paryAya ko sUtra ke bhASya meM diyA gayA paramANa ke svarUpa kA utpanna karane kI sAmarthya rUpa se jo ayante arthAta-zabdo nirAkaraNa bhI kiyA hai jo yahA~ prastuta haike dvArA kahe jAte hai ve aNu kahalAte hai|" (1) paramANu kathacit kAraNa aura kathaMcita kArya (ga) aNu atyanta sUkSma hai| yahI kAraNa hai ki vahI svarUpa hai Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana aura yUnAnI prmaannuvaar| eka tulanAtmaka vivecana tattvArthAdhigama sUtra bhASya me paramANu ko kAraNa hI paramANu syAt kArya hai kyoki skandha ke bhedana karane aisA kahA gayA hai| bhaTTa akalaMkadeva kahate hai ki paramANu se utpanna hotA hai aura vaha snigdha, rUkSa Adi kAryabhUta ko 'kAraNameva' arthAt 'kAraNa hI hai| aisA mAnanA ThIka guNoM kA AdhAra hai| nahIM hai kyoMki paramANu ekAnta rUpa kAraNa hI nahI hai paramANu se choTA koI bheda nahI hai isalie paramANu balki kArya bhI hai|" umAsvAmI ne svaya batalAyA hai ki syAt antya hai| yadyapi paramANu me pradeza bheda nahIM hotA paramANu skandhoM ke TUTane se banate hai| ataH paramANu hai, lekina guNa bheda hotA hai, isalie paramANu syAt kathaMcit kAraNa aura kathaMcit kArya svarUpa hai / nAntya hai| (2) paramANu nitya aura anitya svarUpa hai paramANu sUkSmarUpa pariNamana karatA hai isalie vaha kucha jaina, vaizeSika aura grIka dArzanikoM ne paramANu syAt sUkSma hai| ko ekAnta rUpa se nitya hI mAnA hai| bhaTTa akalaMka kahate paramANu meM sthUla kArya utpanna karane kI yogyatA hotI hai ki paramANu ko sarvathA nitya mAnanA ThIka nahIM hai kyoki hai| ata: paramANu syAt sthUla hai| sneha Adi guNa paramANu meM vidyamAna rahane ke kAraNa paramANu dravya rUpa se naSTa nahI hotA hai isalie vaha paramANu anitya bhI hai| ye sneha, rasa Adi guNa paramANu syAt nitya hai|| me utpanna vinaSTa hote rahate hai| paramANu dravya kI apekSA paramANu syAt anitya bhI hai kyoki vaha bandha aura nitya aura sneha-rUkSa, rama, gadha Adi guNo ke utpanna- bheda rUpa paryAya ko prApta hotA hai aura usake guNo kA vinaSTa hone kI apekSA anitya bhI hai|" isalie paramANu vipariNamana hotA hai| ko sarvathA nitya kahanA ThIka nahI hai| dUsarI bAta hai ki apradezI hone se paramANu me eka rasa, eka varNa aura paramANu pariNAmI hote hai| koI bhI padArtha aparimANI do avirodhI rasa hote hai, aneka pradezI skandha rUpa parimaNana nahI hote hai / " isalie paramANu kathacit anitya bhI hai| karane kI zakti paramANu me hotI hai, isalie paramANu aneka (3) paramANu sarvathA anAdi nahI hai--paramANu ko raso bAlA bhI hai| kucha dArzanika anAdi mAnate haiM, akalaMkadeva ne isa kathana isa prakAra akalaMkadeva bhaTTa ne anekAnta prakriyA ke kA khaMDana kiyA hai unakA kahanA hai ki paramANu ko sarvathA dvArA paramANu kA lakSaNa nirdhArita kiyA hai / 18 anAdi mAnane se usase kA utpanna nahI ho skegaa| yadi jaina paramANuvAda kI vizeSatAeM aura groka evaM anAdikAlIna paramANu se naghAta Adi kAryoM kA honA vaizeSika paramANavAda se usakI tulanA : mAnA jAyagA to usakA svabhAva naSTa ho jaaygaa| ata: uparyukta paribhASAoM ke AdhAra para jana-paramANavAda kArya ke abhAva me vaha kAraNa rUpa bhI nahI ho skegaa| kI nimnAkita vizeSatAe upalabdha hotI haiata. paramANu anAdi nahI hai| dUsarI bAta yaha hai ki 1. jaina-darzana meM paramANu eka bhautika dravya mAnA aNa bheda pUrvaka hote hai, aisA tatvArthasUtra meM kahA gayA hai| gayA hai| bhautika dravya jaina darzana meM pudgala kahalAtA hai| (4) paramANu niravayava hai-bhaTTa akala deva ne bhI isakA mUla svabhAva sar3anA-galanA aura milanA hai| paramANa paramANu ko niravayava kahA hai kyoki ugame eka rama, eka bhI piMDo (skanvo) kI taraha milate aura galate hai| bhaTTa rUpa aura gaMdha hotI hai| ata. dravyAthika naya kI apekSA akalaMkadeva ne paramANu ko pudgala drabya siddha karate hue hI akalaMkadeva ne paramANu ko niratrayava btlaayaa| kahA haiki guNo kI apekSA paramANu meM pudgalapane kI siddhi ___bhaTTa akalakadeva ne anekAnta siddhAnta ke AdhAra para hotI hai| paramANu rUpa, rasa, gandha aura sparza se yukta hote paramANu kA svarUpa pratipAdita kiyA hai| paramANu se hai, unameM eka, do, tIna, cAra, sakhyetha, asaMkhyeya aura dvayaNuka Adi skandhoM kI utpatti hotI hai isalie paramANu ananta guNarUpa hAni-vRddhi hotI rahatI hai| ataH unameM bhI syAt kAraNa hai| pUraNa-galana vyavahAra mAnane meM koI virodha nahI hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, barSa 35, ki0 3 anekAnta pudgala dravya kI dUsarI paribhASA kI jAtI hai ki puruSa arthAt jIva zarIra, AhAra, viSaya, indriya upakaraNa ke rUpa meM nigalate haiM, grahaNa karate hai ve pudgala kahalAte hai / paramANuoM ko bhI jIva skandha dazA meM nigalate hai| ata paramANu pudgala dravya hai / devasena ne aNu ko hI vAstava me pudgala dravya kahA hai|" jaina darzana kI taraha vaizeSika aura grIka darzana meM bhI paramANu bhautika dravya mAnA gayA hai / (2) paramANu avibhAjya hai-jaina-darzana me paramANu ko avibhAgI kahA gayA hai| jaina AcAryoM ne batalAyA hai| ki pudgala dravya kA vibhAjana karate-karate eka avasthA aisI avazya AtI hai jaba usakA vibhAjana nahI ho sakatA hai / yaha avibhAgI aMza paramANu kahalAtA hai / grIka" pIka" aura vaizeSika dArzaniko ne bhI paramANu ko jaina- dArzaniko kI taraha avibhAjya mAnA hai / (3) paramANu atyanta sUkSma hai jaina dArzaniko ne batalAyA ki pudgala dravya ke chaha prakAra ke bhedo me paramANu sUkSma-sUkSma arthAt atyanta sUkSma hotA hai isase sUkSma dUsarA koI dravya nahI hai / anya paramANuvAdiyo ne bhI paramANu ko atyanta sUkSma mAnA hai|" (4) paramANu apratyakSa hai-- paramANu atyanta sUkSma hone ke kAraNa indriyoM ke dvArA agrAhya hote hai| grIka aura vaizeSika dArzanika bhI jainoM kI uparyukta bAta se sahamata haiN| lekina jaino ne paramANu ko kevalajJAna ke dvArA pratyakSa mAnA hai| vaizeSika darzana me bhI paramANu yogiyoM dvArA pratyakSa mAnA gayA hai 33 grIka darzana me isa prakAra ke pratyakSa kI kalpanA nahI dI gaI hai / (5) paramANu saguNa hai- jaina darzana aura vaizeSika darzana meM paramANu saguNa mAnA gayA hai, isake viparIta grIka dArzanikoM ne paramANu ko nirguNa mAnA hai| jaina darzana meM paramANu ke bIsa guNa mAne gaye hai| paramANu pudgala grasya kA aMtima bhAga hai, isalie isameM eka rasa ( arala, madhura kaTu, kaSAya aura tikta me se koI eka ) eka varNa (kRSNa, nIja, rakta, pIta aura zveta meM se koI eka eka gaMdha ( sugandha aura durgandha meM se koI eka ) avirodhI do sparza (zIta, uSNa, rUkSa, snigdha, laghu, gurU, mRdu ora kaThora meM meM se koI do ) isa prakAra paramANu meM kula pAMca guNa pAye jAte haiM / ye guNa paramANuoM ke kArya meM spaSTa dikhalAI par3ate haiN| yahA~ dhyAtavya hai ki jaina-darzana meM dravya aura guNa vaizeSikoM kI taraha bhinna na hokara abhinna mAne gaye hai| isalie paramANu kA jo pradeza hai vahI sparza kA, vahI varNa kA hai| isalie vaizeSikoM kA yaha kahanA yukti saMgata nahIM hai ki pRthvI ke paramANu meM sarvAdhika cAroM guNa jala ke paramANuoM me rUpa, rasa aura sparza, agni ke paramANuoM meM aura rUparNa guNa aura vAyu ke paramANu me svarga guNa hotA hai|" vaizeSiko kA uparyukta kathana isalie ThIka nahI kyoMki aisA svIkAra karane para guNa se abhinna apradezI paramANu hI naSTa ho jAyegA / " jaina-darzana me kisI meM bhI guNoM kI nyUnAdhikRtA nahI mAnI gaI hai| pRthvI Adi cAroM dhAtuoM meM paramANu ke uparyukta cAroM guNa mukhya aura gauNa rUpa se rahate hai| pRthvI meM sparza Adi cAroM guNa sukhya rUpa se jala me gadha guNa gauNa rUpa se zepa mukhya rUpa se agni meM gaMdha aura rasa goNatA aura zeSa kI mukhyatA aura vAyu me sparza guNa kI mukhyatA aura zeSa tIna kI goNatA rahatI hai / 3 (6) paramANu nitya hai--jaina vaizeSika evaM grIka darza meM paramANu nitya mAnA gayA hai, lekina jainaparamANuvAda kI yaha vizeSatA hai ki paramANu kI utpatti ora vinAza hotA hai jaba ki grIka aura vaizeSika dArzanika paramANu ko utpatti vinAza rahita mAnate hai / jaina paramANu vAda ke anusAra dravya dRSTi se paramANu nitya hai lekina paryAya kI apekSA ve anitya bhI hai| - (7) paramANu eka hI prakAra kA hai--jaina darzana ke anusAra paramANu eka hI jaDa tatva se bane hai / lekina vaidika paramANuvAda ke anusAra cAra prakAra ke hai-- pRthvI ke paramANu jala ke paramANu, bAyu ke paramANu aura agni ke paramANu / jaina paramANuvAda ke anusAra pRthvI Adi cAra dhAtuoM kI utpatti eka jAti ke paramANu se huI hai / (8) paramANu gola hai-jaina aura vaizeSika darzana meM paramANu kA AkAra gola batAyA gayA hai, lekina grIka paramANuvAdiyoM kA mata hai ki paramANuoM kA AkAra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina aura yUnAnI paramANuvAda / eka tulanAtmaka vivecana nizcita nahIM hotA hai| ataH AkAra kI apekSA unameM abhautika AtmA ke kAraNa nahI hai| bheda hai|" paramANu acetana hai-paramANa bhautika aura bacetana (e) sabhI paramANu eka hI taraha ke haiM.--jaina-darzana meM arthAt ajIba ke upAdAna kAraNa hone se jaina-darzana meM sabhI paramANuoM ko eka hI taraha kA mAnA gayA hai| paramANuoM ko jar3a aura acetana kahA gayA hai / grIka aura grIka dArzaniko ke matAnusAra paramANuoM meM mAtrAgata vaizeSika paramANuvAdiyo kA bhI yahI mata hai| (Quantity), AkAragata taula, sthAna, krama aura banAvaTa paramANu eka hI bhautika dravya ke haiM : (Shape) kI apekSya mAnA gayA hai / " vaizeSikoM ke jaina-darzana meM paramANu eka hI prakAra ke bhautika dravya anusAra paramANuoM meM guNAtmaka aura parimANatmaka ina pudgala ke mAne gaye hai| grIka paramANuvAdiyoM kA bhI yahI donoM kI apekSA bheda mAnA gayA hai / * jaina-darzana kI yaha mata hai| lekina vaizeSiko ne cAra prakAra ke bhautika dravya bhI vizeSatA hai ki usame paramANugo me guNamAtrA AkAra ke paramANu mAne haiN| Adi kisI bhI prakAra kA bheda nahI mAnA hai| paramANu sAvayava praura niravayava hai: (10) paramANu Adi-madhya aura antahIna hai-jaina- jaina-paramANuvAda ke anusAra paramANu sAvayava aura darzana me paramANa ko Adi madhya aura antahIna batalAyA niravayava hai / paramANu sAvayava isalie hai ki usake pradeza gayA hai| grIka aura darzana meM paramANuoM ko aisA nahIM hote hai| aisA koI dravya hI nahIM ho sakatA jo sarvathA mAnA gayA hai| grIka darzana meM kucha paramANuo ko choTA pradeza zUnya ho dUsarI bAta yaha hai ki paramANa kA kArya aura kucha bar3A batalAyA gayA hai grIka darzana me kucha sAvayava hotA hai| yadi paramANu sAvayava na hotA to paranANuoM ko choTA aura kucha bar3A batalAyA gayA hai|" usakA kArya bhI sAvayava na honA caahie| ataH skandhoM paramANa gatihIna aura niSkriya nahIM hai: ko sAvayava dekhakara jJAta hotA hai ki paramANu sAvayava hai|" jaina aura grIka darzana me paramANu ko vaizeSikoM kI paramANu niravayava bhI hai kyoMka paramANu pradezI mAtra taraha gatihIna aura niSkriya nahIM mAnA gayA hai| jaina-grIka hai| jisa prakAra anya dravyoM ke aneka pradeza hote haiM usa dArzaniko ne paramANu ko svabhAvata' gatizIla aura sakriya prakAra paramANu ke nahIM hote hai| yadi paramANu ke eka se kahA hai vaizeSiko ne paramANuoM me gati kA kAraNa Izvara adhika pradeza (pradeza pracaya) ho to vaha paramANu hI nahIM mAnA hai jabaki jaina aura grIka dArzaniko ko aisI kalpanA khlaayegaa|" paramANu ke avayava pRthaka-pRthaka nahIM pAye nahI karanI par3I hai| jAte hai / isalie bhI paramANu niravayava hai|" paramANu kArya aura kAragarUpa hai: ataH jaina paramANavAdiyo ne anekAnta siddhAnta ke jaina dArzanikoM ne paramANu ko skandho kA kArya mAnA dvArA paramANu ko sAvayava aura niravayava btlaayaa| hai kyoki usakI utpatti skandho ke tor3ane se hotI hai| dravyAthika naya kI apekSA paramANu niravayava hai aura isI prakAra paramANu skandho kA kAraNa bhI hai| lekina paryAyArthika naya kI apekSA sAvayava hai| isake viparIta vaizeSika aura grIka darzana me paramANu kevala kAraNa rUpa hI grIka aura baizuddhika paramANuvAdI dArzanikoM ne paramANu ko hai kArya rUpa nhiiN| niravayava hI mAnA hai| bhautika paramANu prAtmA kA kAraNa nahIM hai : paramANukAla-saMkhyA kA bhedaka hai-jaina-darzana ke anugrIka paramANuvAdiyoM ke anusAra AtmA kA nirmANa sAra paramANu kAla saMkhyA kA bheda karane vAlA hai| bAkAza paramANaoM se huA hai| lekina jaina aura vaizeSika paramANu- ke eka pradeza se dUsare pradeza taka jAne meM samaya rUpa jo vAdI aisA nahIM mAnate haiN| janaparamANuvAda ke anusAra kAla lagatA hai usako bheda karane ke kAraNa paramANu kAma paramANu zarIra, vacana, dravya mana, prANApAna, sukha, dukha, aMza kA kartA kahalAtA hai| anya paramANuvAdiyoM ne aisA jIvana, maraNa Adi ke kAraNa haiN| bhautika paramANu nahI mAnA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 35, ki03 anekAnta paramANu zabda rahita aura zabda kA kAraNa haiM : uparyukta paramANuoM ke paraspara saMyoga prakriyA ke saMbaMdha jaina paramANuvAdiyoM ne paramANu ko zabda rahita aura me jaina-darzana kI digambara aura zvetAmbara prmpraayeN| zabda kA kAraNa batalAyA haiM / paramANu zabdamaya isalie hai ekamata nahIM hai| digambara paramparA kI mAnyatA hai ki kyoMki vaha eka pradezI hai| zabda skandho se utpanna hotA yadi do paramANuoM meM se koI eka bhI paramANu jaghanya guNa hai| paramANu zabda kA kAraNa isalie hai kyoMki zabda jina arthAt nikRSTa guNa vAlA hai to uname kabhI bhI bandha nahI skandhoM ke paraspara sparza se utpanna hotA hai ve paramANuoM hotA damake viparIta zvetAmbara mata meM do paramANuoM meM ke milane se bane hue haiN|" anya paramANuvAdI vaizeSiko paraspara me sayoga tabhI nahI hogA jaba ve donoM hI jaghanya aura grIka-dArzanikoM ne aisA nahI mAnA hai| guNa vAle hoN| yadi una dono me se koI eka paramANu jaina paramANuvAda ke anusAra paramANu jaghanya aura jaghanya guNa bAlA aura dUsarA ajaghanya (utkRSTa) guNa vAlA utkRSTa kI apekSA do prakAra kA hotA hai|" pacAstikAya hogA to bandha ho jaayegaa| tAtparyavRtti me dravya paramANu aura bhAva paramANu kI apekSA tIsare niyama ke sabadha meM bhI digambaro kI mAnyatA paramANu do prakAra aura bhagavatI sUtra meM dravya paramANu kSetra hai ki do paramANuo me cAhe ve sadRza (samAna jAtIya vAle paramANu, kAla paramANu aura bhAva paramANu kI apekSA ho) yA visadRzya (asamAna jAtIya vAle ho) bandha tabhI hI paramANu cAra prakAra kA batalAyA gayA hai| grIka aura hogA jabaki eka kI apekSA dUsare me snigdhatA yA rUkSatva vaizeSika paramANuvAda meM isa prakAra ke bheda dRSTigocara nahI do guNa adhika ho / nIna-cAra-pAMca sakhyAta-asakhyAtahote hai|" adhika guNa vAlo ke sAtha kabhI bhI bandha nahI hogaa| paramANuoM kA paraspara saMyoga-jana paramANuvAda ke isake viparIta zvetAmbara mata meM kevala eka aza adhika anusAra do yA do se adhika paramANuo kA paraspara bandha hone para do paramANuo me bandha kA abhAva batalAyA gayA (saMyoga) hotA hai| yaha sayoga svaya hotA hai isake lie hai| do tIna, cAra Adi adhika guNa hone para do sadRza vaizeSikoM kI taraha Izvara jaise zaktimAna kI kalpanA nahI paramANuo me bandha ho jAtA hai| kI gaI hai| jaina paramANuvAdiyo ne paramANu sayoga ke lie eka rasAyanika prakriyA prastuta kI hai, jo nimnAkita hai| jaina paramANuvAda meM isa zakA kA bhI samAdhAna upalabdha 1. pahalI bAta yaha hai ki snigdha aura rUkSa paramANuoM / hai ki paramANuo kA paraspara sayoga hone ke bAda kisa kA paraspara meM bandha hotA hai| paramANu kA kisame vilaya ho jAtA hai ? dUsare zabdoM meM 2. dUsarI bAta yaha hai ki jaghanya arthAt eka snigdha kona paramANu kisako apane anurUpa kara letA hai ? isa yA rUkSa guNa vAle paramANu kA eka, do, tIna Adi snigdha viSaya me umAsvAti kA mata hai ki paramANuo kA paraspara yA rUkSa vAle paramANu ke sAtha bandhana nahI hotA hai| me badha hone ke bAda adhika guNavAlA kamaguNavAle paramANu 3. samAna guNavAle sajAtIya paramANuo kA paraspara ko apane anurUpa kara letA hai ? isa viSaya me umAsvAti bandha nahI hotA hai| jaise do snigdha guNavAle paramANu kA . kA mata hai ki paramANuo kA paraspara meM vaidha hone ke bAda do snigdha guNavAle paramANu ke sAtha bandha nahI hotA hai| sAdhaka guNa vAlA kama guNa vAla paramANu ko apane anurUpa isI prakAra rUkSa guNa vAle paramANuoM ke bandha kA (svabhAva ke) kara letA hai| niyama hai| uparyukta mAnyatA digambara aura zvetAmbara donoM 4. cauthI mahatvapUrNa bAta yaha hai ki do guNa adhika sampradAya me mAnya hai / lekina donoM meM eka bheda yaha hai ki sajAtIya athavA vijAtIya paramANuoM kA paraspara me bandha / zvetAmbara paramparA meM mAnya sabhASya tatvArthAdhigama bhASya ho jAtA hai| do se kama aura do se adhika paramANu kA sUtra meM isa viSaya meM eka yaha bhI niyama batalAyA paraspara meM bandha nahI hotA hai| gayA hai ra necina bolI meM eka zodhamaka Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina aura yUnAnI paramANuvAda : eka tulanAtmaka vivecana 23 1. zvetAmbara mata meM guNa-gata visadRzatA rahatI hai dArzaniko aura cintako ne paramANu kA jitanA sUkSma to koI bhI samaparamANu dUsare sama vAle paramANu ko apane vivecana prastuta kiyA utanA anyatra upalabdha nahIM hai ; anurUpa kara sakatA hai akalaka bhaTTa ne isa niyama ko vaijJAniko kA paramANuvAda bhI bahuta kucha jaina paramANavAda Agama viruddha batalA kara nirAkaraNa kiyA hai| se sAmya rakhatA hai| isa para aura bhI tulanAtmaka zodha uparyukta tulanAtmaka vivecana se spaSTa hai ki jaina Avazyaka hai| sandarbha sUcI 1. devendramuni zAstrI . janadarzana mvarUpA aura vizleSaNa 12. kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANu. / pR0 164-65 / .....'kAryaliMgazca // vahI, 525, 2. poggala davvaM uccai paramANu nnicchenn| niyamasAra, pR0-274 / gAthA 26 / 13. iti tatrANavo'baddhA... ... .." / vhii| 3. paramANa ceva avibhaagii| kundakundAcArya pacAsti- 8 aNo pradezA na Nanni ....."pradezamAtratvAta / kAya, gAthA-75 / sarghArthasiddhi: 5 / 11, pR0-205 / 4. savvesi khaghANa jo ato ta viyANa paramANU / mo 15. kiM ca tato'lpaparimANabhAvAt / na hAyameralpIyA sassado asaho ekko avibhAgi mRttibhavo / / vahI, nanyo'sti, " | ghahI / gAthA 77 / 16. pradizyanta iti pradezA paramANava / vahI 2138, 5. Adezamatamutto ghAducadukkaraka kAraNa jo du| pR0-138 / so o paramANa pariNAma guNo mayamamaho / / 17 pradezamAtrabhAvisparzAdiparyAya prasavasAmarthya nANyante Nicco NANavakAmo Na sAvakAso padesado bhettA / zabdyanta ityaNava. / vahI, 5225, pR0 220 / khaghANa pi ya ktA pavihatA kAlasakhaHNa // 18. mauSamyAdAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca / vahI, vahI, gAthA-78 aura 80 / za25, pR0 220 / 6. (ka) eyarasavaNNagadha do phAsa maddakAraNamagadda / 16. ... ...| pradezamAtro'Nu na kharaviSANavadapradeza iti / khagharida davva paramANu ta biyANehi / / tatvArthavAttika, 5 / 11 / 4, pR0-454 / vahI, gAthA-81 / 20. yathA vijJAnamAdi madhyAntAvyapadezAbhAve'sti tathA(kha) eyarasagadha do phAsa ta have sahAvaguNa / aNurapi iti / vahIM, 531115, pR0-454 / 21. teSAmaNUNAmastitva kAryaliMgaravAdagantavyam / kAryaA0 kundakunda niyamasAra, gAthA-27 / liMga hi kaarnn| 7. attAdi attamajjha attata Neva idie gejajha / nA satsuparamANuSu zarIrendriya mahAbhUtAdilakSaNasya ___ avibhAgIja davva paramANU ta viNANANAhi / / kAryasya prAdurbhAva iti| A0 kundakunda niyamasAra, gAthA-27 / vahI, 5 / 25 / 15, pR0-462 / 8. ghAucaukkassa puNo ja heka kAraNati ta nneyo| 22. bhedAdaNuH / tattvArthamUtra, 5 / 27 / khaMghANAM avasANo Naddavvo kajja paramANU // 23. kAraNameva tadantyamityasamIkSitAmidhAnama, nitamasAra, gA0-25 / kathaJci kAryatvAt / 6. nANoH / tattvArthasUtra, 5 // 11 / 24. nitya iti cAyukta snehAdi bhaavenaanitytvaat| 10. bhedAdaNuH, vahI, 5 / 27 / snehAdayo hi guNA: paramANo prAdurbhavanti, 11. anAdimadhyo'pradezI hi paramANu / viyanti ca tatastatpUrvaka masyAnityamiti / sabhASyatvArthAdhigama sUtra, 5 / 11, pR0-256 / vahI, 52257, pR.461 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 varSa 25 ki0 3 anekAnta 25. nityavacanamanAdi paramANvaryamiti tanna ki kAraNam ? tasyApi snehAdi vipariNAmAbhyupagamAt na hi niSpariNAmaH kazcidarthosti bhedAdaNuH iti bacanAt / vahI, 525 10, pR0-462 / 26. niravayavArata ekarasavarNAgandhaH vahI, 5 / 25 / 13, pR0 462 / 27. tasvArthavArtika na cAnAdi paramANurnAma kazcidastira / vahI 5 / 25 / 16 pR0 492-413 / 28. vahI 5 / 25 / 16, pR0 462-493 / 26. tatvArthavArtika 5 / 1 / 25 pR0 434 / 30. devasena nayacakra, gAthA 101 / 31. Dablu0TI0 sTeTsa prIka philosaphI, pR0 88 / 32. vahI / 33. bhAratIya darzana, sampAdaka DaoN0 na0 ki0 devarAja pR0 Da5Da | : 24. pro0 harendraprasAda sinhA bhAratIya darzana kI rUparekhA, pR0 268 / 35. AcArya amRtacandra tattvArthapradIpikAvRtti, gAthA 78, pR0 133 / 36. vahI / : 17. DablU0 TI0 sTeTsa grIka philosophI, pR0 8 38. vahI / 1 / upAdhyAya baladeva bhAratIya darzana, pR0 244 / 36. pro0 harendraprasAda sinhA bhA0 da0 rUparekhA, pR0 26 / 40. DablU TI0 sTeTsa 41. vIrasena dhavalA pu0 pR0 23 / 42. draSTavya pUjyapAda sarvArthasiddhi 5 / 11 / 43. vIrasena dhavalA, pu0 13, khaDa 5, pu0 3, sUtra 32, pR0 23 / 44. gammaTasAra pR0 1001 / jIvapradIpikA TIkA, gA0 564, 45. paJcAstikAya tatvapradIpikA TIkA, gAthA 80 pR0 137 / 46. saddo khaghappabhavo khagho paramANu saMgasaMgaghAdo / puTTesu tesu jAyadi saddo uppAdago Niyado || pacAstikAya gAthA 71 47. padmaprabha niyamasAra tAtparyavRtti, gA0 25 / 48. bhagavatI sUtra, 2015 12 / 46. chaSNadravya tasvArthamUtra 5032-36 / 50. pUjyapAdAcArya sarvArthasiddhi, pR0 227-286 / 51. DA0 mohanalAla mehatA / jainadarzana, pR0 185-86 / 52. dhiko pariNAmako ca tatyA 1-537 // 53. bandhe samAdhiko pAriNAmiko / 5 / 36 / samaya se hI vaha ukta saMsthA ke bhI parama sahayogI ho gae, prAya: prArambha meM 10-15 varSa paryanta usake mantrI bhI bane rahe aura usakI gatividhiyoM evaM pravRttiyoM meM sakriya ruci lete rhe| itanA hI nahI, unhoMne dillI samAja ke aneka sajjanoM ko vIra sevA maMdira kA sadasya yA sahayogI banAne meM paryApta evaM saphala prayatna kiyaa| mukhtAra sA0 kI aneka pustako va TraikTa Adi ke mudraNa-prakAzana kI bhI vyavasthA kI yA kraaii| AdaraNIya mukhtAra sAhaba ke sAtha lA0 pannAlAla jI ke jIvana paryanta madhura saMbaMdha rahe / sva0 bAbU choTelAla jI aura sva0 sAhU zAntiprasAda jI bhI lA0 pannAlAla jI ko amUlya sevAo kA Adara karate the| vIrasevA mandira ke dillI meM sthAnAntarita ho jAne (TAiTila 2 kA zeSANa ) 54. bandhe satti samaguNasya samaguNaH pAriNaHmiko bhavati, adhika guNo hIThAsyeti / vahI maTTAkalakadeva : sArdhavArtika 53640-5 -prAkRta jaina zodha saMsthAna, vaizAlI : grIka philosophI pR0 1 / 13 kha 5, 03, 32, khaDa sUtra , ke uparAnta bhI usake prati lA pannAlAla jI kA prema pUrvavat banA rahA / aise mUka, niHsvArtha evaM karmaTha samAjaseviyoM kI jaina samAja me Aja atyanta viralatA hai| AzA hai ki sva0 lAlA pannAlAla jI ke kAryoM se preraNA lekara koI-na-koI sajjana unakI kSatipUrti ke lie zIghra hI agrasara hoMge / hama apanI ora se tathA vIra sevA mandira parivAra kI ora se vIra sevA mandira tathA sAhityakAroM ke cira sahayogI sva0 lAlA pannAlAla jaina agravAla ke vyaktitva aura sevAo ke prati hArdika zlAghA evaM AdarabhAva vyakta karate haiM / DaoN0 jyotiprasAda jaMna Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvaka ke vrata paMgracandra zAstrI vrata kA bhAva virati-viraktatA hai| sAdhuvarga saMsAra- 'yat khalu kaSAyayogAt prANAnA dravya-bhAvarUpANAm / zarIra bhoga se niviNNa hotA hai aura zrAvaka saMsAra-zarIra vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA ||'bhogo me rahate hue iname maryAdAe~ karatA hai aura abhyAsapUrvaka dhIre-dhIre sAdhu-sasthA taka pahucAtA hai / maryAdA bA~dha kaSAya ke yoga-nimitta arthAt vazIbhUta hokara kisI kara bhava-bandha kAraka pApajanaka kriyAo kA tyAga karanA jIva ke dravyarUpa athavA bhAvarUpa yA dono prakAra ke prANo yAnI sthUlarIti se pApo kA tyAga karanA aNuvrata kahalAtA kA haraNa karanA-prANo ko bAdhA pahucAnA himA hai| hai / aisI aNuvratI dazA meM kodha, mAna, mAyA, lobha kapAyo bhAvArtha aisA hai ki prANa do prakAra ke mAne gae hai---pAca kA zamana, indriya-jaya kI pravRtti bhI mukhya hai| vAstava meM indriyA~, mana-vacana-kAyarUpa tIno balo, Ayu aura zvAsodharma nivattimArga hai, aura pravRtti se usakA sabadha yevala cchvAgo meM se kisI eka ke haraNa karane athavA kisI eka AtmA taka sImita hai| isakA artha aisA hai ki Atma- kA dhAna pahucAne kA nAma hiMsA hai-yadi una karane me pravRtti ke lie para-nivRtti AvazyakIya sAdhana hai| ata krodha, mAna, mAyA athavA lobha kisI eka kA bhI sahakAra zrAvaka Atma-vighAtaka pA~ca pApo ke tyAga para bala detA hai| kyoki binA kaSAyo ke jAgrata hue pApa karma nahI hai aura pApa tyAgarUpa ahiMsA Adi pA~ca aNuvrato ko hotaa| ata mAnava ko apanI kaSAyo para akuza rakhanA niyamata. pAlatA hai| jina aNuvrato ko niyamata pAlatA caahie| ukta daza prakAra ke prANo ko hI do apekSAo hai una aNuvrato ke saMbaMdha me yahA~ carcA kI jAtI hai, ve se (bahiraMga aura aMtaraMga) dravya prANa aura bhAvaprANa nAmoM isa prakAra hai se kahA gayA hai| ina donoM prakAra ke prANoM kI rakSA karanA dharma hai| aisA kahA gayA hai ki-'AtmanaH prati1. ahiMsA-aNuvrata 2. satya-aNuvrata 3 acIrya-aNuvrata kUlAni pareSA mA samAcaret |'--arthaat saba AtmAoM ko 4. brahmacarya-aNuvrata 5. parigraha pariNAma aNavrata, inhI kA apane mamAna hI samajhanA cAhie / jaba hame suI cubhane para kramaza varNana kiyA jAtA hai| dugna hotA hai taba dUsaro ko bhI suI me dukha honA avazya bhAvI hai| jainAcArya isakI atyanta gaharAI meM cale gae hai (1) ahiMsA aNuvrata-bahuta se logoM kA aisA aura unhone hiMsA se bacane ke lie yahA~ taka kaha diyA hai vicAra hai ki jIvo ko unake maujUdA zarIra se pRthak kara ki mana se, vacana se, kAyA se, samaraMbha se samAraMbha se, denA-mRtyu ko pahuMcA denA hI hiMsA hai| aura unake kRta se, kArita se, anumodanA se, krodha, mAna, mAyA, lobha rIra meM AtmA ko rahane denA hisA hai| isakA tAtparya se yA indriya puSTi ke bahAne se bhI kisI jIva ko kaSTa aisA huA ki jinhone janma se Aja paryanta kisI jIva ke nahIM denA caahie| prANoM kA haraNa nahI kiyA ve saba ahiMsaka hai aura aise bahuta se AdamI Aja mila bhI jaaeNge| para, mAtra aisA hI jana-sAdhu mahAvratI hote haiM, unake sabhI prakAra kI nahIM hai| jainAcAryoM ne hiMsA-ahiMsA kA jitanA sUkSma aura hiMsA kA sarvayA tyAga hotA hai| para, zrAvaka ke hiMsA kA vizada vivecana kiyA hai vaisA vivecana nizcaya hI kisI tyAga maryAdA pUrvaka yAnI sthUla rIti se hotA hai| isakA anya ne nahIM kiyaa| unhoMne kahA hai artha yaha hai ki zrAvaka gRhastha hotA hai aura use Avazyaka Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 35, ki0 3 anekAnta AjIvikopArjana karanA hotA hai| usake samarabha samAraMbha hiMsA hai| dhAvaka ko virodhI hiMsA kA tyAga usa sthiti meM aura AraMbho me prANi ko pIr3A sabhava hai| kyoMki sasAra ahabhava hai jaba koI dharmadhvasI, AtatAyI, cora Adi usa meM koI bhI sthAna jIvoM se achUtA nahI aura zrAvaka apanI para-usakI sampatti para aura dharma Adi para pratyakSa yA AjIvikA se achUtA nhii| ataH zrAvaka ko maryAdA meM parokSarUpa se hamalA kreN| vaha unakA nirAkaraNa karegAahiMsA dharma kA pAlana karanA hotA hai aura vaha isa prakAra unhe bhgaaegaa| anyAya ke viruddha AvAja uThAnA, aNu vratI sthUlavatI kahalAtA hai| isakA vizeSa isa anyAya kA pratIkAra karanA kartavya kama hai| isa kartavya isa prakAra hai kA pAlana karane me thAvaka ko jAgarUka rahanA hotA hai___hiMsA ko cAra bhAgo me vibhakta kara diyA gayA hai- usake pariNAma kisI ko kaSTa dene ke nahIM hote, apitu (1) sakalpI (2) ArabhI (3) udyogI (4) virodhii| nyAyapUrvaka apanI aura apane adhikAroM kI rakSA-nIti saMkalpI hiMsA-krodha, mAna, mAyA, lobha ke vazIbhUta kI rakSA-dharma kI rakSA ke hote hai| athavA manovinoda Adi ke lie jAnabUjha kara kisI jIva hiMsA se bacane aura ahiMsA aNa vrata kI rakSA ke lie ke prANoM kA haraNa karanA, dharma ke nAma para jIvita pazuoM zrAvaka ke lie kucha niyama bhI batAe hai| uname se doSoM kI bali caDhAnA.zikAra khelanA, maoNsa jaise nindya padArtha ke ke parihAra karane aura vrata ko daDha karane vAlI bhAvanAo lie pazuo tathA anya jIvo ko mAranA athavA jAnabUjha ke manana-citavana eva pAlana karane se vrata me dRDhatA hotI kara use parezAna karake usake mana ko kaSTa pahucAnA saMkalpI hai| tathAhi hiMsA hai zrAvaka isa prakAra kI hiMsA kA pUrNarUpa se tyAgI 'bandha - vadhacchedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhA. |'hotaa hai vaha mana-vacana-kAya, kRta-kArita-anumodanA, sarabha, arthAt bandhana, tADana, chedana, atibhArAropaNa aura annapAna samAraMbha, AraMbha sabhI prakAra se isakA tyAgI hotA hai aura nirodha ye ahiMsAvata ke doSa hai| yadi vratI zrAvaka paza svapna me bhI isameM bhAga nahIM letaa| Adi ke sabadha meM ukta kAryoM ko karatA hai taba bhI use AraMbhI hiMsA-ghara gRhasthI ke kArya zrAvaka ko karane / hiMsA kA bhAgI honA par3atA hai arthAt vaha ina doSoM ko Avazyaka hote hai inake binA vaha raha nahIM sktaa| ina sadA TAlatA hA rh| tAki kisI ko kaSTa na ho| aise kAryoM meM jIvo kA ghAta avazyabhAvI hai . parantu vaha ina hI aura bhI bahuta se doSa ginAe jA sakate hai| isake kAmoM ko dekhabhAla kara-jIvoM ko bacA kara karatA hai, sAtha-hI-sAtha vratIdhAvaka mana aura vacana kI gapti-bazItAki koI jIva mara na jAe yA kisI jIva ko kaSTa na karaNa ke lie sadA prayatnazIla rhe| usake aisA karane se, pahuce / aisI hiMsA, (jo anajAna me ho jAtI hai) ke lie anya jIvo ke prati kaThora bhAvo kI sabhAvanA nahI rhegii| zrAvaka pratikramaNa-AlocanA aura prAyazcita karatA hai- vratI ko IryAsamiti-cAra hAtha parimANa bhUmi Adi dekha usake mana meM dayA aura karuNA kA bhAva rahatA hai| kara calane kA yatna rakhanA caahie| vastuo ke AdAnaudyogI hiMsA-ArabhI hiMsA kI bhA~ti ise bhI samajha lene aura nikSepaNa rakhane me jIbo kI rakSA ke prati jAgarUka lenA caahie| vyApAra-udyoga Adi meM anajAna me hone rahanA caahie| bhojana ko bhalIbhaoNti dekhabhAla kara karanA vAlI hiMsA kA bhI zrAvaka tyAgI nahI hotaa| vaha aisA cAhie, jala bhI zuddha nirdoSa aura vastrapUta-chanA haA vyApAra bhI nahI karatA jisake mUla me hiMsA ho| jaise lenA caahie| camaDe, zarAba Adi hiMsAjanya padArthoM kA vyApAra athavA 2. satya-praNavata: rezama ke kIDe pAlane kA vyApAra Adi / jo nahI hai yA jo jaisA nahIM hai, usako vaisA kahanA virodhI hisA-apane AcAra-vicAra athavA sAmA- jhUTha hai| aise vacana kA sthUla rIti se tyAga karanA satyajika niyama ko bhaga karane vAloM athavA dhana-dhAnyAdi aNuvrata hai| zrAvaka satya-aNuvrata kA pAlana karatA hai-vaha haraNa karane vAloM kA virodha-mukAbalA karanA virodhI hAsya meM yA vinodabhAva se bhI kabhI galata nahIM bolatA / Di Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vyavahAra meM satya ke aneka bheda kie gae haiM-jina bAtoM ke kArya para adhikAra haraNa karane ke kAraNa cArI meM saMmilita karane me dharma kA ghAta na ho aura jo vyavahAra prasiddha hoM, ho jAte hai aise pApa kA tyAga karanA hI ucita hai : isa aisI bAteM bhI satya me gabhita hai| jaise-nAma satya, sthApanA aNa vrata ke dhArI kA kartavya hai ki vaha corI kA prayoga satya, janapadasatya, saMbhAvanA satya, Adi / kisI ko na sikhAe, corI se AI vastuoM kA AdAnasatya-aNuvatI zrAvaka satya bolatA hai para aisA satya pradAna na kare, rAjyAjJA ke viruddha AcaraNa na kare, bhI nahI bolatA hai| kaTu-bacana, satya bhale hI kahA jAya, hInAdhika taula-mApa na kare, milAvaTa na kare, Adi : para vaha dUsaroM ke dila dukhAne vAlA hone se jhUTha hI mAnA brahmacaryANavana: jAtA hai| para kI prANa-rakSA ke nimitta bolA gayA asad puruSaveda yA strIveda ke udaya se eka dUsare ke sAtha (asatya) rUpa vacana bhI jIva rakSA ke kAraNa satya hai| ataH ramaNa karane ke bhAva ko abrahma kahA gayA hai| ramaNa kare aNuvratI ko ahiMsA kI rakSA ke nimina aise vacanoM ko yA na kare, mana meM bhAvamAtra honA bhI brahmacarya kA bhaga hai| bolane kA bhI vidhAna hai| mahAvratI, para-jIvana kI rakSA isa pApa se Azika nivRtti lene vAlA zrAvaka brahmacaryANake nimitta asat-rUpa bacana kadApi nahIM bolatA aura aisI vratI kahalAtA hai| vaha apanI vivAhitA strI, (aura strI sthiti ke utpanna hone para vaha mauna raha jAtA hai| vivAhita-puruSa) ke sivAya anya kisI ke prati ramaNa ke satya bacana ko mahattva isalie bhI hai ki satya, padArtha bhAva nahI rkhtaa| vaha eka dUsare me rAga baDhAne vAlI kA svarUpa hai| jo dravya yA parArtha jisa rUpa hai, vaha trikAla bAto ko na sunatA hai aura na sunAtA hai, usake aMrgoM ko usI mUlarUpa me rahegA-usakI paryAya bhale hI parivartana- bhI bure bhAvoM se nahI dekhatA / pahile bhoge hue bhogoM kI zIla svabhAva vAlI ho| isalie jaba taka hama satya para yAda bhI nahIM karatA / gariSTa bhojana bhI nahIM karatA aura para nahI pahuMcege, tava taka hama hita-ahita kA bodha na hogA, apane zarIra ko sajAtA bhI nahI hai : bhAva aisA hai ki mana hama grAhya eva agrAhya me me bheda bhI na kara sakege-hame ko abrahma kI ora le jAne vAlA koI kArya nahI krtaa| dukhoM se mukti bhI na mila skegii| ata. Atma-lAbha kI parigrahaparimArakhAvata: dRSTi se bhI hameM satya vrata lenA ucita aura upayogI hai| rAga yA lobha ke vazIbhUta hokara dhana-dhAnya Adi kA vrata meM dRr3hatA ke lie nimna doSo se bhI bacate rahanA saMgraha, parigraha kahalAtA hai| vAstava meM mUrchA yAnI mamatvacAhie / yathA bhAva hI parigraha hai| loga padArthoM kA sagraha taba hI karate 'mithyopadezaraho'bhyAmbyAnakaTalekhakriyAnyAmApahAra hai, jaba unheM padArthoM ke prati rAga yA lobha hotA hai| jo sAkAra mtrbhedaa.|' loga apanI AvazyakatAo me kRzatA karake una AvazyakakisI ko mithyA upadeza na deM, kisI ke gupta rahasyo tAoM kI pUrti ke lie yathAvazyaka sacaya kara usakA ko sArvajanika rUpa se prakaTa na kareM, jhUThe patra taiyAra na upayoga karate hai, ve parigraha parimANANa vratI hai, aise pratI kreN| ina bAtoM se hama satyavrata kI rakSA kara sakate hai| padArthoM kI maryAdA bhI nizcita kara lete hai aura ve maryAdita 3. pracaurya praNuvrata : padArtha AvazyakatAoM kI kRzatA kI sImA meM hote hai| eka pramAda-kaSAya yAnI, krodha, mAna, mAyA aura lobha vyakti jaba adhika sagraha kara letA hai to dUsare abhAvagrasta ke vaza me hokara kisI kI vastu ko usakI anumati ke aura dukhI ho jAte hai| rASTro ke pArasparika yuddha bhI binA lenA corI hai| isa pApa kA sthUla rIti se tyAga parigraha-sacaya kI dRSTi meM hI hote haiN| isalie sukha-zAnti karanA acauryANa vrata hai| acoryANa vratI ko aisA koI kArya ke icchukoM ko yaha vrata atyanta upayogI hai| yA vyApAra bhI nahIM karanA cAhie, jisame anatikatA yA digvata: milAvaTa kA samAveza ho / asalI ghI me nakalI milA kara pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa tathA IzAna Adi becanA aura dAma asalI ke lenA Adi dhokhAdhaTI ke sabhI catuSkoNa, Urdhva aura adho dizAoM me Ane-jAne kI maryAdA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 35, ki03 bAMdha lenA, ki maiM jIvana bhara isa maryAdA kA atikrama nahIM yadi pariNAmoM meM kaluSatA bar3ha jAya to proSadha karanA aura kruuNgaa| parimANakRta kSetra se (mana-vacana-kAya, saMraMbha, na karanA eka jaisA hai pariNAmoM meM nirmalatA rakhanA samAraMbha-AraMbha, kRta-kArita aura anumodanApUrvaka) kisI upavAsa kA parama lakSya hai, isameM zarora Adi se mamatva bhI prakAra kA saMbaMdha na rakhanA digbata hai| isase aNa vratA ko choDanA Avazyaka hai / upavAsa ke dina bAhya AraMbhajanaka rakSA meM sahAyatA milatI hai| kriyAoM kA tyAga bhI Avazyaka hai| dezavata: bhogopabhoga parimAraNa : digvrata kI maryAdA me, kAla evaM sthAna kI dRSTiyo kI Upara parigraha parimANa vrata ko batA Ae haiM : kie hue apekSA se, saMkoca kara lenA dezavrata kahalAtA hai| jaise ki parimANa me bhoga-upabhoga saMbaMdhI padArthoM ke sevana kI maryAdA maiM apane grahaNa kie hue digvrato meM amuka, ghaDI, ghaNTA, dina bA~dhanA-parigraha parimANavata meM sImA kA saMkoca karanA, athavA mahInoM taka itane kSetra kA saMkoca karatA hai / aadi| anarthadaNDa tyAga: zrAvaka ko muni pada taka pahuMcAne meM sahAyaka hotA hai aura jina kAryoM se apane aura parAye kisI kA lAbha nahI isase tRSNA tathA mamatva bhAva ke tyAga ko bala milatA hai| atithi saMvibhAga vrata : hotA ho, apitu jIvoM ke ghAta kA prasaga AtA ho yA padArthoM kA apa-vyaya hotA ho aise kAryoM ke tyAga ko jisake Ane kI koI tithi nahI hotI-use atithi anarthadaNDavirata kahate hai / vratI zrAvaka snAna ke lie utanA kahate hai| prAya isa zreNI me sAdhu-sAdhvI Ate hai| hI jala prayoga meM lAegA, jitane me usako pAnI kI barvAdI sAdhAraNatayA gRhastha bhI-jaise pratimAdhArI tyAgI-vratI na karanI pdde| jaise bahuta se loga baiThe-baiThe jamIna ko / bhI isame grahaNa kara lene caahie| zrAvaka kA kartavya hai ki kuredate rahate haiM, tinakA toDate yA cabAte rahate hai. aura vaha atithiyoM kI sevA kre| unhe AhAra, vasatikA Adi mArga gamana ke samaya chaDI se vyartha me paudhoM ko toDate calate se satuSTa kare . isase dharma sarakSaNa ko bala milatA hai aura hai : Adi aise sabhI kArya choDane caahie| prabhAvanA va sthitikaraNa meM sahAyatA milatI hai| sAmAyika : ukta prakAra zrAvaka ke vrato kA sakSepa hai| isake sAtha samaya AtmA ko kahate hai . AtmA meM hone vAlI hI zrAvaka kA kartavya hai ki vaha sapta ku-vyasano se dUra rahe kriyA sAmAyika hai : athavA samatAbhAvapUrvaka hone vAlI tathA pratidina zrAvaka ke SaTkarmoM kA pAlana kre| prAta. kriyA sAmAyika hai| manuSya saMsAra sabaMdhI kriyAe~ hara uThane ke bAda aura rAtri ko zayana se pUrva apane doSo kI samaya karatA hai, use kucha kAla AtmA kI-apanI kriyA AlocanA kare aura prAyazcitta lekara niyama kare ki kala karanI caahie| kyoki AtmA hI sAra hai-dUsare kI vaha una doSo se bacane kI koziza karegA jo doSa use kriyAoM se lAbha nhiiN| ata jo zrAvaka prAta , madhyAhna, Aja laga gae hai : isake bAda pacaparameSThI kA smaraNa karate sAyaM kisI mandira, vana sAmAyika bhavana yA gRha ke ekAnta hue apane dainika kAryo me pravRtta ho aura yadi zayana kA sthAna meM baiTha kara Atma-cintavana karate haiM, ve sAmAyika samaya hai to soe| zrAvaka ko anya aneka satkAryoM kA vratI hote haiM : sAmAyika kA utkRSTa kAla muhUrta aura sadA dhyAna rakhanA cAhie aura sadA hI nimna prakAra kI madhyama va jaghanya kAla antarmuhUrta hai| bhAvanA ke anusAra vyavahAra karanA cAhieproSadhopavAsa vrata: 'satveSu maitrI guNiSu pramoda, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / upavAsa zabda kA artha AtmA ke nikaTa-AtmAmeM mAdhyasthya bhAvaM viparIta vRttI, sadA mamAtmA vidadhAtu dev|" nivAsa karanA hai| aura Atma-vAsa meM bhojana Adi vAhya kriyAoM kA tyAga denA Avazyaka hai ata paripATI meM kSema sarvaprajAnAM, prabhavatu valavAn dhArmiko bhUmipAla: / sAmAyika meM nimittabhUta hone se niyamita kAla ke lie kAle kAle ca samyagvarSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam // AhArAdi kA tyAga proSadha yA proSadhopavAsa nAma pA gayA durbhikSa caura mArIkSaNamapijagatAM mAsma bhUjjIva loke / hai| zrAvaka ko nirjala upavAsa se pahile aura pichale dina jainendraM dharmacakraM prabhavatu satataM sarva saukhya pradAyi / eka-azana hI karanA caahie| isase sahana-zakti bar3hatI hai : -vIra sevA maMdira, dillI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie ! 1. kyA koI isa yogya hai ? aba sAkSAt arahaMta nahI, middhoM taka merI pahuca nahIM, sAdhu mujhe mileMge kahA~ ? dharma mere sAtha hai aura dharmAtmA dukhI bahuta dekhe, abhAvagrasta bhI mile, para una jaisA . janI kI khoja meM hai| anUThA aura bAta kA dhanI Aja taka na dekhaa| lAThI ke maine kahA-bAbA, aisI kaunasI bAta hai Apa dukhI na sahAre, cithaDo se AcchAdita, kapara jhukI, mukha para jhurriyA~ ho| abhI to jainI lAkho kI saMkhyA meM jindA hai-ApakI phira bhI sa-teja / sahasA merI ora bar3he aura dIvAra ke vyavasthA bana jaaegii| sahAre mere pAsa hI baiTha gae.---mauna / bAbA ne kahA-beTA, jinheM tuma jainI kaha rahe ho, maiMne pUchA-bAbA kyA bAta hai, dukhI se dikhAI dete unheM merI aura jinendradeva kI A~kho se dekho-zAyada maiM ho / kyA koI kaSTa hai yA kucha AvazyakatA hai ? btaao| hI to bhrama me nahI ! mujhe to aSTamUlaguNadhArI dAtA bole-beTA, kyA kahU ? merI mAMgane kI Adata nahIM, najara nahI Ate / ve Age bone-dAtAroM meM kitane hai jo maiM jainI huuN| phira kaise mAgU aura kisase mAMgU ? kyA koI madya-mAMsa-madhu ke tyAgI hai, kitane haiM jo ahiMsA, satya, isa yogya haiM jo mujhe kucha de sake, aura jisase mai le sakU? acaurya, brahmacarya aura parigrahaparimANa vratoM ko nirati cAra maiMne kahA-koI bAta nahI / AvazyakatA par3ane para pAlate hai ? yA jinake anachane jala aura rAtri bhojana kA sabhI mAMgate hai| phira dene vAlo kI kamI bhI to nhii| tyAga hai ? deva darzanAdi Avazyako ke pAlaka kauna haiM? loga Aja bhI hajAro lAkho kI sakhyA me dete hai| Apa bAbA kI bAta suna kara maine dUra taka socaa| merI kahie to? ApakA vacana yathAzakti pUrA karAne kA prayatna dRSTi me aisA vyakti nahI AyA jo jinendra aura bAbA kI kruuNgaa| paribhASA meM jaina ho aura jisase bAbA kI kucha sahAyatA ve bole-bahuta dino kI bAta hai| kisI pahuce hue karAI jA ske| phira bhI maiMne bAbA se kahA-bAbA, santa ne mujhe batAyA thA ki sasAra meM kisI se kucha mata aise loga hoge jarUra / maiM talAza karake btaauuNgaa| mAMganA / yadi mAganA hI ho to cAra kI zaraNa jAnA-- bAbA ne uttara diyA--yadi koI mile to usase kucha 'arahate saraNaM pavajjAmi, middhe saraNa pavajjAmi, sAhU sahAyatA maiMgA kara rakha lenA mai phira hAjira ho jaauuNgaa| saraNa pavajjAmi, kevali paNNatta dhamma saraNa pvjjaami|' itanA kaha kara bAbA antardhAna ho ge| arthAta arahata, siddha, sAdhu aura dharma kI saraNa jAnA / yadi maiM avAka raha gayA ? itanA kaThora niyama-pAlaka / adhika AvazyakatA paDa jAya to kitI jainI (madya-mAsa- dhanya hai aise lauha puruSa ko| madhu tyAgI aura ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura parigraha- jarA socie ! ukta paribhASA me gabhita kisI parimANa vrato ke niraticArapAlaka) kI sahAyatA le niraticAra jainI ko aura usakA nAma patA dIjie tAki lenA-vaha bhI tumhArA manoratha pUrA kara skegaa| jarUrata par3ane para bAbA ke lie kucha shaay| magAI jA bAbA ne Age kahA-jaba maiM samartha thA aura mere hAtha- ske| pAMva calate the taba mihanata majadUrI karake nyAya kI kamAI se gujArA calAtA rhaa| jo bacatA thA vaha jor3atA rahA, 2. dharma saMsthAnoM kA rajisTa zana kyA hai? vaha bhI aba pUrA ho gyaa| ye to tuma jAnate hI ho ki dharma aura dharma-saMsthAe~ svaya meM aise kendra hai jo svayaM nyAyapUrvaka ajita dhana se kisake koThI aura mahala bane hai hI mAnavo kA rajisTrezana karate haiM inake AzritoM ko aura kauna lAkho-karor3oM kA dhanI huA hai ? anya kisI laukika rajisTrezana kI AvazyakatA nahIM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 barSa 35, ki03 anekAnta hotI-inake Azrita vyakti apane AcaraNa se sahaja hI bhI de sakatA hai, jaisI ki manovatti Aja rAjanaitika mAnavatA ke pratIka bana jAte haiM / pArTiyoM meM spaSTa hI cala rahI hai, Adi : hameM Azcarya hotA hai jaba koI vyakti svabhAvataH pahile bujurgoM ne anekoM saMsthAe~ khar3I kI unake rajisTrezana karane vAle dharma yA dharma-sasthAna ke laukika bhautika rajisTrezana bhI kraae| ve rajisTrezana kyA kAma rajisTrezana kI carcA calAtA hai / aise vyakti ke Ae loga kAnUno me ulajha gae aura Aja sthiti yaha prati mana meM vividha zakAe~ hotI hai-ki isake hai ki na ve loga rahe aura nA ve saMsthAe~ hI rahI / jo rahI mana me avazya koI anaitikatA kA bhUta savAra hai| yA to bhI uname kaI to vyaktiyo ke kamAne khAne me hI sImita yaha sasthA ke prati dUsare ke dvArA bhaya-utpAdana se zakita ho gii| so yaha to samaya kA phera hai| jaba dharmI ke mana se haiM yA svayaM hI bhayAvaha hai, jo laukika nyAyAlaya ke sahAre dharma nikala jAtA hai taba rajisTrezana Adi sabhI yUM hI ghare kI tAka meM hai| raha jAte hai / ata dharma aura dhArmika bhAvanA kI kadra karanA usa dina eka vyakti mile| bole-hame apane dhArmika hI sabase baDA rajisTrezana hai-ina vAhya rajisTrezanoM me nyAsa kA rajisTrezana karAnA hai| maiM avAka raha gayA thoDI kucha nahI rakhA / vama ve cupa ho ge| dera bAda maiMne hI unase kahA-dharma aura dharma-sasthAno kA vAstavikatA kyA hai ? dharma-sasthAno kI rakSA meM dharmaAtmA se tAdAtmya saMbaMdha hai| dharma to vyakti kA svaya me bhAva mukhya kAraNa hai yA vAhya-laukika rajisTrezana ? rajisTrezana hai| dharma mAnavatA kI rajisTrI karatA hai / mAnava jarA socie / dharma se tanika bhI cyuta huA ki vaha pApa karma se jakaDa liyA gayA isame kisI dUsare nyAyAlaya kI AvazyakatA 3. Udhrva va madhyaloka tathya hai ! hI nahIM pdd'tii| jaba kisI vyakti ke mana meM anaitikatA kA jainI' jinadeva kA bhakta hotA hai| vaha 'jina' kI vANI praveza hotA hai taba dharma aura dharma sasthAna dono hI svataH kA jJAtA aura upadeza kA pAlaka bhI hotA hai| deva-zAstravighaTita ho jAte hai-ve adharma kA rUpa le lete hai, unakI garu tInoM hI ratna usake apane hote hai aura vaha unakI rakSA kA prazna hI nahIM utthtaa| loka meM Aja hama jinheM sabhAla karatA hai| jo loga kudevoM kI upAsanA karate hoM, dhArmika saMsthAna mAnane lage haiM ve sarvathA ITa cUne aura jina vANI ke rahasya ko na jAnate hoM aura guruoM meM sImenTa ke Dhera aura cAMdI sone ke Tukar3e mAtra hai-unakI ni spRhatA ke darzana na karate ho-ve ina ratnoM kI rakSA rakSA karake hama dharma yA dhArmika nyAsa kI rakSA nahI kara karane me sarvathA asamartha hI hoNge| sakate jaba ki hama dharma aura mAnavatA-zUnya hoN| Aja sthiti ye hai ki anAdi paramparAgata dharma aura ve bole-Apa to puNya-yApa kI bAta para A gae / maiM triloka-mahala, jinheM gatAbdiyo taka tIrthakara aura to bAhya-sampatti ke saMrakSaNa kI bAta kara rahA hU~ ki paramparAgata AcArya sabhAlate rahe-sarakSaNa dete rahe, aba bhaviSya meM vaha surakSita rahe / khaNDahara hone kI bATa johane lage hai| aura hama aise nirmama ___ maiMne kahA-yadi kisI ko jhagaDA karanA hI ho- hai jo inakI ora kanakhiyo taka se nihArane ko taiyAra aura yadi usakI nIyata kharAba ho to jhagar3A avazya nahI-sarvathA mukha mor3e baiThe hai aura kahIM para prakAzita kregaa| vaha rajisTrezana hone para bhI adhikAra kara legA nimna paMktiyoM ko bhI sukha se par3ha rahe haiaura Apa bacA na skeNge| vahAM to kAnUna me kAnUna hai "Urdhvaloka, madhyaloka saMbaMdhI varNana to bAda ke aura sAtha meM 'jisakI lAThI usakI bhaisa' kahAvata bhI hai| AcAryoM ne jo chamastha the usa samaya ke isa viSaya ke vaha apane pakSa meM bahumata siddha karane ke lie apane sadasyo vidvAno kI mAnyatAnusAra apane zAstroM meM kie haiN|" kA bAhulya bhI kara sakatA hai, unhe pado Adi ke pralobhana "chadyastha AcAryoM dvArA likhI bAta Adhunika vaijJAnika Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA sodhie ! jaise khojo se galata ho jAne se jaina dharma kA kucha nahI itanA hI kyo ? jaina bhUgola aura Urdhvaloka kI bigdd'taa|" "jaba hamAre vidvAn madhyaloka tathA Urdhvaloka mAnyatA ke abhAva meM tIryakaro ke jIvana caritra ke saMbaMdha saMbadhI apanI zAstrIya mAnyatAo ko Adhunika vaijJAnika me bhI vivAda khaDA ho jaaygaa| yata: jaba svarga nahI, to khojoM ke mukAbale me pramANita karane meM asamartha hai, tIrthakara ke jIva kA vahA~ honA aura vahA~ se cayakara tattvArthasUtra ke tIsare cauthe adhyAya va unakI TIkAo kA mAtA ke garbha meM Ane kA prasaga hI nahI aura garbha me na par3hAnA banda kara diyA gayA hai|" Ane se paidA bhI na he| tathA devagati ke abhAva me hamAre yahA~ deva-zAstra-guru ko ratna-sajJA dI gaI hai| bhagavAna pArzvanAtha para kamaThajIva (devayoni) dvArA aura isa samaya iname se vItarAga deva kA sarvathA abhAva hai aura mahAvIra para 'sagama' deva dvArA upasarga bhI nhii| Urdhvaloka guru bhI aguliyo para ginane lAyaka kucha hI hoge- ke abhAva me siddhazilA (mukta jIvoM kA sthAna) bhI siddha adhikAza me to logo kI azraddhA jaisI hI ho calI hai| na ho sakegA.. muktiI samApta ho jaaygii| aura bhI aba to kevala zAstra hI sthitikaraNa ke sAdhana hai, jo ukta bahuta se virodha khar3e hoge| prakAzanoM jaise sAdhano se mithyA hone lgege| aura loga hamArI dRSTi meM jaina Agama sarvathA tathya hai / amerikI jo azraddhA ke kagAra para khaDe hai-gaDDhe meM gira par3ege aura vaijJAniko kI mAnyatA ho calI hai ki candra aneka hone yaha sabase baDA bigADa hogaa| cAhie-ve khoja meM lage hai . khoja hone dIjie / vAstava yadi bhUgola sabadhI jaina-racanA ko mithyA mAnA jAyagA meM khoja kabhI pUrI nahIM ho pAtI kyoki vastu ananta dharma to 'jaina' kA astitva hI samApta ho jAyagA-na nandIzvara vAlI hai aura ananta ko ananta jJAna hI jAna pAtA hai / dvIpa hoge na uname sthita prativimbo ke pUjaka hI hoge| samAja kA lAkho rupayA jo dikhAvaTa aura yaza-arjana me athavA kinhI sImita hAtho me adhikAra ke lie, idhara(1) jaina bhUgola ke mithyA mAnane para videha kSetra kA udhara ghUmatA dikhAI detA hai use vAstavika 'jJAna-jyoti' abhAva hogA jisase vahA~ ke vidyamAna bIma tIrthakara asiddha (jJAnaprApti-zodha) me lagAye jAne kI AvazyakatA hai-- hoMge / Apa bIsa tIrthakara-pUjA na karege? bujhane vAlI, asthAyI kisI 'jJAna-jyoti' meM lagAne kI (2) sumeru parvata kA abhAva hogA, taba tIrthakaro kA nhii| janma kalyANaka abhiSekotsava asiddha hogaa| Urva aura madhya loka kI racanA ke bAre me loga (3) kSIra-samudra kA abhAva hone se jala-jo vidvAno se pUchate hai| Akhira, jaina-vidvAna to utanA hI abhiSeka ke lie AyA hogA-vaha bhI na hogaa| batA sakege-jitanA ve jAnate ho| kyA samAja ne kabhI (4) indrAdi devagaNa (Urdhvaloka) ke abhAva me abhiSeka vidvAno ko sAinsa ke eksaparTa banAne ke sAdhana juTAe kisane kiyA hogA? hai ? koI aisI vaijJAnika risarca zodhazAlA kholI hai jo (5) samavasaraNa deva racate hai, devo ke abhAva me vaha jaina bhUgola para zodha kare ! kSamA kare, samAja kI dRSTi racA na gayA hogA taba tIrthakaroM kI divya dhvani kahA~ se to Aja bhI miTTI-pASANa, bhASA-lipi, aura svata: me huI hogI? siddha- spaSTa sAhitya grantho ko kuredane-uname itastataH (6) devaracitaardhamAgadhI bhASA ke abhAva me divya- vibhinna jor3a-tor3a biThAne vAle zodhakartAoM aura dhvani kA isa bhASA me honA bhI siddha na hogaa| tathAvidha zodha-prabandho ko taiyAra karane karAne kI banI huI (7) indra kI siddhi na hone se gaNadhara kI upalabdhi hai| koI unameM chanda-alakAra kI khoja meM lIna hai to koI bhI siddha na hogI aura gaNadhara ke abhAva meM divya-dhvani vyaktitva aura kRtitva ma P.hd. cAhatA hai aura koI bhI nahI hogii| aise me tIrthaMkaro kA koI bhI upadeza siddha puruSo kI lambAI-caur3AI hI DhUDhatA hai / Agama ke maulika na ho skegaa| tathyoM ko ujAgara karane-karAne vAle to virale hI hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 35, ki03 anekAnta merI dRSTi se loka-racanA aura tattvo ke tattva para aura guru, guru na rahe ve karmacArI zreNI meM jA pdd'e| yaha zodha kie binA mAtra Agama ko mithyA batAne se saba bhautikatA kA prabhAva hai jo dhana ke lobha aura dhana ke kucha hAtha nahI aaegaa| apitu, rahA sahA jo hai vaha bhI prabhutva meM kramaza: panapatA rahA / paDhAne vAle vidvAn dharmakho jAegA / kRpayA loka racanA kI puSTa-zodha karAie jJAna jaise dhana ko paise lekara becane lage aura bhautikaaura socie| vibhUti vAle usako kharIdane ke AdI bana ge| kaisI 4. jJAna-prAgAra aura zodha-saMsthAna ? biDambanA cAlU huI ? jinavANI ke sevaka karmacArI aura jaina-dharma aura darzana sva-para svarUpa ko dikhAne vAle tatsabadhI kucha na karane vAle svAmI hokara raha gae--jaisA jIvita zodha-sasthAna the| inake mAdhyama se bheda-vijJAna kA ki sarakArI aura laukika calana hai| basa yahI se patana pATha par3hAyA jAtA thA aura par3hAne vAle zikSaka, AcArya, kA zrIgaNeza huA-dRSTi me badalAva AyA-dharma niyamo me rAjanIti praviSTa huI jise ki nahI honA cAhie thaa| upAdhyAya aura guru kahalAte the| zodha-sasthAno kI yaha paramparA tIrthakara RSabhadeva ke samaya se mahAvIra paryanta irA bhautikatA kA prabhAva yahA~ taka baDhA ki bar3e-bar3e avichinna rUpa meM calI AtI rahI-kabhI kama aura kabhI bhavana vanate rahe, unake bhautika rajisTrezana hote rahe, adhika / tattvArthasUtra me batalAe gae sAdhuo ke bhedo meM sarakArI mAnyatAe~ milatI rhii| uname zodha-kArya cale, ginAe gae tapasvI, zakSya, glAna, gaNa, kula, sAdhu, manojJa manoja A aura kahane ko kucha saphala bhI hue| para vAstava meM kucha aura aNuvatI zrAvaka sabhI ina mAdhyamo se U~cI-U~cI hAtha na lgaa| jo bhautika zodhe huI ve grantho, mandiroM padaviyo ko pAte aura sva-para kalyANa karate-karAte rhe| aura maTho naka hI sImita raha gaI-rava-para bheda vijJAna se para, tIrthakara mahAvIra ke bAda gautama, jamba, madharmA napA unakA koI prayojana nhiiN| mAnava Aja bhI para me lInaanya mAnya AcAryoM aura thAvako ke uparAnta dhIre-dhIre bhava-vijJAna zUnya hai- use vyAvahArika bAtacIta kA DhaMga isa paramparA me dhUmilatA AtI gii| phira bhI inakA bhI nahIM AyA hai| deva-zAstra-guru kI pUjA to dUra : vaha calana vidyAlayo, mandiro aura pustakAlayo ke rUpa meM AcAra-vicAra se bhI bhraSTa ho calA hai| jArI rahA- inake mAdhyama se sva-gara bheda vijJAna kA pATha yaha saba kyo huA? imame kAraNa, pAsa-prathA ko cAlU rhaa| guru gopAladAma varaiyA, pUjyavarNI gaNezaprasAda kAyama rakhane kI manovRtti hai yA dharma-jJAna kI vikrI jI Adi jaise udbhaTa vidvAna bhI taiyAra hote rhe| kI pravRtti yA kucha na karake bhI adhikAritca jatAne kI Aja sthiti yahA~ taka pahuna gaI hai ki vidyAlaya, bhAvagA - TNa hai / jarA socie aura patana ke kAraNo ko vidyAlaya na rhe| ve ITa-pattharo ke AgAra mAtra raha gae rokie / -sampAdaka (AvaraNa pRSTha 3 kA zeSAza) dUsarI pratimA me kevala zAsana devI ambikA kA sira prApta huA hai, jo pUrNata. ghisa gayA hai| jina pratimA kA pArzva bhAga : __ saMgrahAlaya me jina pratimA ke pArzva bhAga se sabadhita tIna kalAkRtiyA sagrahIta hai / prathama bhAga me jaina pratimA kA dAyA~ pArzva bhAga hai / jisa para aMkita jina pratimA bhinna prAya. hai / dAI ora gaja vyAla bAIM ora mAlAdhArI yakSa eva nRtyarata yakSI kA zilpAMkana hai| dusarI pratimA jaina mUrti kA bA~yA bhAga hai| jisakA dAyA~ pArzva bhagna hai| donoM ora abhiSeka kalaza sahita gajarAja, jina pratimA yakSa, gundharva eva mAlAdhArI chatrAvalI Adi kA Alekhana hai| tIsarI pratimA jina pratimA kA bAyAM bhAga hai| jisame chatrAvalI, vAdaka, nartaka, yakSa, gandharva tathA kalaza lie hue hAthiyoM kA zilpAMkana hai|| kendrIya purAtatva saMgrahAlaya gUjarI mahala, gvAliyara (ma0pra0) . Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahAlaya, Una meM saMrakSita jaina pratimAe~ - narezakumAra pAThaka Una pazcimI nibhAr3a me jaina mUrti kalA evaM sthApatya kalA kA pramukha kendra rahA hai| yahAM prasiddha suvarNabhadra tathA anya tIna saMtoM ko namana para jinhoMne celanA nadI ke taTa para sthita pAvAgiri zikhara para nirmANa prApta kiyA thaa|' sagrahAlaya meM kula nau jaina pratimAeM haiN| ye sabhI kalAkRtiyAM halke kAle raMga ke patthara para nirmita hai| kalAkrama ke AdhAra para 12vI 13vI zatI kI haiM evaM Una ke khaNDaharoM se prApta zAntinAtha : padmAsana mudrA meM nirmita zAntinAtha kA kamara se nIce kA bhAga prApta huA hai| pairo para rakhA huA dAhinA hAtha bhI khaDita hai| pAdapITha para magavAna zAntinAtha kA dhvaja cihna hiraNa tathA zakhAkRtiyo ke madhya meM mUrti kA sthApanA lekha utkIrNa hai / lekha kA pATha isa prakAra hai savat 1212 varSe devacaMdra suta (zrI) pAlaH praNamIta nitya... pArzvanAtha: teIsaveM tIrthakara bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA padmAsana me nirmita saMgrahAlaya kI jaina pratimAoM me sabase sundara aura AkarSaka pratimA hai| mUrti ke sira para kuntalita kezarAzi kA Alekhana hai| vakSa para 'zrI vatsa' cihna suzobhita hai| pairo ke nIce bhAga meM prabhAvAlI nAgaphaNamauli bhagnaprAya hai| alakaraNa ucca starIya hai| lAMchA vihAna torthakara pratimAe~: yaha tIrthakara pratimA padmAsana mudrA meM nirmita hai| patthara ke kSaraNa ke kAraNa pratimA kI kalAtmakatA naSTa ho gaI hai| gomukha 8kSa: eka zilpakhaNDa para gomukha yakSa kA zilpAMkana hai| bAe pArzva me cAmaradhArI aura dAe~ pArzva me gaja, siMha eva vyAlAkRtiyo kA Alekhana manohArI hai| ambikA : bhagavAna neminAtha kI zAsana yakSI ambikA kI yaha pratimA AzAdhara aura nemicandra dvArA varNita pratimA lakSaNoM ke anurUpa hai jinameM ambikA tribhaga mudrA meM zilyAkita hai| jo apanI dAhinI goda meM priyaMkara ko lie hai| bAI ora kI khaDI pratimA dvitIya putra zubhakara kI hai| dAe cAmaradhArI khaDA hai| cAmaradhArI ke hAtha va paira evaM muMha bhagna avasthA meM haiN| ambikA, pAramparika AbhUSaNoM se kAno meM kuNDala, gale me mAlA bAjUbandha Adi se yukta hai| ye Alekhana AMzika rUpa meM dikhAI de rahe haiN| yaha pratimA nirmita ke samaya kAphI sundara rahI hogii| (zeSa pRSTha 32 para) 1. Adhunika itihAsakAra Una ke pAsa bahane vAlI nadI ko celanA nadI mAnate hai tathA pAvAgiri ko Adhunika Una se samIkRta karate haiN| 2. sambhavata: isa pratimA kA kamara se Upara kA bhAga indaura saMgrahAlaya me sarakSita tIrthaMkara pratimA kA Urdhva bhAga honA cAhie jo Una se prApta huA hai| 3. indaura va vidizA saMgrahAlaya meM bhI isa prakAra kI sthAnaka ambikA kI pratimA saMrakSita hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.N.10591162 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana tIrtha : pro. DA0 majisya / samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / jaisAmya-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... nagrampa-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa sahavipana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya paura pariziSToM shit| saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 1500 samASitantra paura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, 10 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina .. 3... gyAya-dIpikA : mA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0| 10.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilya / kasAyapAhumasutta: mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe| sampAdaka pa hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / 25.00 jama nibamba-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA 7.00 jyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-00 bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA 5.80 bama lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa0pa0 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI, bahucita sAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita 2-00 Jain Monoments : TI0 ena0 rAmacandrana 15.00 Reality : mA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda / bar3e pAkAra ke 300 pR., pakkI jilda 800 . AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 vArSika mUlya : 6) 30, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAvaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| sampAyaka parAmarza maNDala-DA.jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-zrI papacandra zAstrI prakAzaka-ratnatrayadhArI jaina vIra sevA mandira ke lie, kumAra bAdarsa priTiMga presa ke-12, navIna zAhadarA dillI-12 se mukti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 : ki0 4 vora sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugabora') krama : isa aka meMviSaya 1. jinavANI mahimA 2. rAjasthAna ke itihAsa meM jainoM kA yogadAna -DA0 jyotiprasAda jaina 3. brahma jinadAsa kI tIna anya racanAeM -zrI agaracandra nAhaTA 4. abhraza kAvyoM meM sAmAjika citraNa -- DA0 rAjArAma jaina -pro0 pradIpa zAligrAma mezrAma To 1 10. krAntikArI zItala---zrI RSabhacaraNa jaina 11. vizva zAnti me bha0 mahAvIra ke siddhAntoM kI upAdeyatA ku0 pukharAja jaina 2 5. jilA saMgrahAlaya kharagona me saMrakSita jaina pratimAeM zrI narezakumAra pAThaka 11 6. mAmala kI jaina mUrtiyA 6 "3 7. pariNAmi nitya - yuvAcArya mahAprajJa 8. ajJAnatA -- zrI bAbUlAla jaina ( vaktA ) 6. jaina sAhitya me kuruvaza, kuru-janapada evaM hastinApura --DA0 rameNacandra jaina 8 aktUbara-disambara 1982 13 15 16 21 27 28 12. jarA socie -sampAdaka 26 13. anekAnta ke janmadAtA kI smRti meM TAiTila 2 14. avizvasanIya kintu satya prakAzaka vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta' ke janmadAtA kI smRti meM 'anekAnta' aura vIra sevA mandira ke janaka, svanAmadhanya sva0 AcArya jugalakizora jI mukhtAra 'yugavIra kI isI disambara mAsa meM mArgazIrSa zukla ekAdazI ke dina 105vIM janma jayantI thI aura 22 disambara ko unakI 14vIM puNyatithi thii| vartamAna zatI ke isa mahApuruSa ke 61 varSa ke dIrgha jIvanakAla kA bahubhAga, sAdhika 70 varSa, jaina-dharma-saMskRti sAhitya-samAja kI ekaniSTha sevA me vyatIta huA / isa sampAdakAcArya ne, vizeSakara 'anekAnta' ke mAdhyama se, jaina patrakAritA ko atyucca stara prApta karAyA / isa samAlocanA samrATa kI sAhitya-samIkSAeM nirbhIka, vistRta, talasparzI tulanAtmaka evaM vizleSaNAtmaka hone ke kAraNa advitIya hotI thiiN| purAtana sAhitya kI zodha-khoja ke kSatra me mukhtAra sA0 ne abhUtapUrva mAna sthApita kiye| vaha uccakoTi ke grantha-parIkSaka, TIkAkAra evaM vyAkhyAkAra bhI the aura samAjasudhAra ke uddezya me unhoMne anekoM suvicArita evaM udbodhaka lekha-nibandhAdi bhI likhe / vaha suvi bho the aura unakI 'merI bhAvanA' to amarakRti bana gaI tathA bacce-bacce kI javAna para car3ha gii| purAtana AcAryoM kI kRtiyoM kI khoja evaM zodha tathA prakAzana kI dizA meM unake prayAsa atyanta mahattvapUrNa rahe / 'purAtana jaina vAkya sUcI', 'jaMnagrantha prazasti sagraha', 'jaina lakSaNAvalA', jaina zAstra bhaMDAroM kI grantha sUciyAM prabhUti unake dvArA niyojita evaM sampAdita sandarbhagrantha zodhArthiyo ke lie atIva upayogI rahe hai aura raheMge / prAta smaraNIya svAmI samantabhadrAcArya ke mukhtAra sAhaba ananya bhakta the aura unake sAhitya ke talasparzI adhyetA evaM vyAkhyAtA the| rASTrIya cetanA ke prati sajaga rahane ke kAraNa unhoMne sadeva zuddha khAdI kA prayoga kiyA / 'anekAnta' aura 'vIra sevA mandira' apane isa sAhitya tapasvI janaka ke sajIva smAraka hai| sva0 mukhtAra sA0 kI aprakAzita kRtiyoM ke prakAzana tathA prakAzita kintu aprApya kRtiyoM ke puna prakAzana kI AvazyakatA hai| zraddhayAra sA0 ko upalabdhiyAM evaM sevAeM avismaraNIya hai / hama unakI isa 105vI janma-jantI eva 14vIM puNyatithi ke upalakSya meM unake prati apanI tathA vIra sevA mandira evaM anekAnta parivAra ko Ara se vinayAvanata smaraNAJjali arpita karate haiM / jyoti nikuJja, --DA0 jyoti prasAda jaMna cArabAga, lakhanaU apanI bAta 'anekAnta' ke varSa 35 kI antima bhara prastuta karate hue hameM santoSa hai ki sabhI prasaMgoM meM 'anekAnta' kA svAgata kiyA gayA hai--kaI sara hanA sUcaka saMdeza bhI milate rahe hai jisakA samasta zreya sahayogI - sampAdaka maMDala, vidvAn lekhaka, prakAzaka evaM saMsthA kI kameTI ko jAtA hai - sampAdaka to bhUloM ke lie kSamA yAcaka aura nimitta mAtra hai| kaI prasaMga aise bhI Ate haiM jinameM lekhanI phUMka-phUMka kara calAnI par3atI hai phira bhI skhalita ho jAtA hai / pAThaka aura saMbaMdhita mahAnubhava isake lie kSamA kareM / jinendra deva kI ArAdhanA hameM zakti de ki hama bhaviSya meM bhI binA kisI pakSapAta ke vastusthiti kA digdarzana karAne meM samartha raha saka aura 'anekAnta' adhika se adhika upayogI bana sabhI ko sukha-samRddhi kA srota banA raha sake / sampAdaka Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke itihAsa meM jainoM kA yogadAna 0 itihAsamanISI, DA. jyotiprasAda jaina rAjasthAna kA itihAsa madhyakAlIna bhAratIya itihAsa jodhapura ke muMzI devIprasAda kA itihAsa, 50 gulerI kA eka atyanta mahatvapUrNa aga hai / isa pradeza me usa laga- jI kA graMtha, vizvezvaranAtha reu kA 'bhArata ke prAcIna bhaga eka sahasra varSa ke kAla me aneka rAjapUta rAjyavaMzoM rAjavaMza' ma0 ma0 gaurIzaMkara hIrAca dra ojhA kA 'rAjaeva rAjapUta rAjyoM ke prabhutva ke kAraNa hI vaha pradeza rAja- putAne kA itihAsa', Adi gratha rAjasthAna itihAsa ke pratAnA kahalAyA / sAmAnya itihAsa ke pAThaka uname se pradhAna sAdhana hai| ina grantho me yadyapi pramukha rAjapUta rAjyapramukha rAjapUta rAjyavazo aura rAjapUta narezo ke nAmAdi vazoM evaM rajavAr3oM ke Azraya se hI rAjasthAna ke aitihAaura katipaya kAryakalApA se hI paricita hote hai aura sika vivaraNa die gae hai, tathApi unase yaha bhI spaSTa ho unakI yaha dhAraNA bana jAtI hai ki rAjasthAna kA iti- jAtA hai ki ukta itihAsa meM rAjapUto ke atirikta jainI hAma rAjapUtoM kA hI itihAsa hai, ve hI usa pradeza ke baniyo, cAraNa, bhATo, kAyastho tathA brAhmaNo kA aura itihAsa ke eka mAtra nirmAtA hai| vastutaH, rAjapUtAne meM bhIla, mInA Adi Adima jAtiyoM kA bhI bar3A hissA ravaya rAjapUna eka alpasakhyaka jAti hai aura usa pradeza kI rahA hai / sAmAnya itihAsa pustako me avazya hI ina rAjasaMpUrNa janasakhyA kA eka bahuta baTA bhAga rAjapUtetara loga pUtetara logo kA prAya. koI ullekha nahIM rahatA, ataH hai| rAjapUtAne kI pUrNa janasakhyA ko do bhAgoM meM bATa sAmAnya pAThaka bhI rAjasthAna ke itihAsa me ina jAtiyoM sakate hai-eka no sabhya sabhrAnta eva apekSAkRta arvAcIna ke mahatyapUrNa yogadAna ke jJAna se bacita hI rahate hai| nivAsI hai| in| gahalota, cohAna, kachavAhA, rAThaura, madhyakAlIna itihAsa ke eka mAne hue vizeSajJa pro0 ke. hoDA Adi vI ke rAjapUta, baniye yA vaizya jo prAya. Ara0 kAnUnago ke lekha 'dI rola oNpha nAna rAjapUtsa osavAla, khaMDelavAra, agravAla, zrImAla, poravAla, baghera- ina dI hisTarI oNva rAjapUtAnA (mArDana rivyU pharvarI vAla, hamaDa, narasiMha rAjapurA Adi he aura adhikAMzataH 57 pR0 105) me bhI rAjapUtAne ke itihAsa me rAjapUtoM jaina dharmAvalambI rahe hai, kAyastha, cAraNa yA bhATa aura ke atirikta jina cAraNa, vaizya aura kAyastha tathA bhIla, vAdANa pramakha hai| dumare, rAjapUtAne ke Adima nivAsI mInA, meva, meDha nAmaka rAjapatetara jAtiyoM kA pramukha adhasabhya jagalI, pahADI, yA kRSaka jAtiyA hai / iname yogadAna rahA hai, una para sakSipta pra za DAlA hai| bhIla, mIne, meva, jATa, mer3ha Adi prasukha hai / rAjasthAna ke uparokta jAtiyo me se cAraNa yA bhATa to rAjasthAna itihAsa ke nirmANa meM ina dono hI vargoM kI rAjapUtetara kI eka viziSTa jAti hai aura prAyaH usI pradeza meM sImita jAtiyoM ne mahatvapUrNa bhAga liyA hai / rAjapUtAne kA iti hai| baha jAti rAjapUta buga kI eka mahatvapUrNa evaM dilahAga ina jAtiyo kA bhI utanA hI hai, jitanA ki svaya caspa vizeSatA hai| rAjapatoM ke sAtha usakA colI-dAmana rAjapUto kA hai| kA sAtha rahA hai / cAraNa vA bhATa rAjapUtI sabhyatA aura jaina dharmAvalambI mUnA neNasI kI madhyakAlIna 'khyAta' saskRti ke abhinna aMga rahe hai| kAyastha aura vaizya, surajamala mizraNa kA 'vazabhAskara' (16vI zatI I0) dono jAtiyoM kI prazaMsA aura pratiSThA bhI khUba huI hai aura bhAToM aura cAraNo kI virudAvaliyAM, jaina paDita jJAnacandra nindA bhI kAphI kI gaI hai| apanI prazAsakIya evaM vyApAkI sahAyatA se racita karnala jemsaTADa kA rAjasthAna, rika buddhi ke kAraNa ve aparihArya rahe haiM aura bhAratavarSa meM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke itihAsa meM janoM kA yogadAna sadaiva evaM sarvatra vidyamAna rahe haiN| rAjasthAna ke sAMskRtika, vaizya Adi ko pradhAna pada para niyukta karane kA eka aura dhArmika, sAmAjika Arthika aura rAjanaitika jIvana meM bhI kAraNa thaa| raNayAtrA ke samaya yadi svayaM rAjA yA tathA usa pradeza ke itihAsa ke nirmANa meM una donoM jAtiyoM yuvarAja senA kA nAyakatva nahI karatA thA, to anya rAjakA mahatvapUrNa hAtha rahA hai| pUta saradAra kisI rAjapUtetara pradhAna kI adhInatA meM to DaoN0 kAnUnago ke zabdo me "rAjapUtoM meM sAmAnyatayA saharSa kArya kara sakate the kintu apane kimI pratidvandvI kala zArIrika bala kI hI pradhAnatA rahatI thI, yuddha aura zAti ke mukhiyA kA senApati honA kabhI bhI svIkAra nahI kara dono hI avasaro ke upayukta buddhi kA uname prAyaH abhAva sakate the / pratyeka ThikAne meM bhI yahI dazA thii| karnala TAi rahatA thaa| mevADa ke rANA kuMbhA aura sAMgA, jayapura ke dvArA ullikhita koThArI bhImajI mahAjana aparanAma bega hI mAnasiMha aura jayasiMha dvaya, jodhapura ke durgAdAsa aura koTA rAjapUtAne meM isa bAta kA akelA udAharaNa nahI thA ki ke jAlimasiMha isa niyama ke ine gine apavAda hI hai| rAja- janma se baniye kI dukAna meM ATA tolane vAlA vyakti pUta to mukhyatayA eka chIna-jhapaTa karane vAlA yoddhA thA, donoM hAtho se talavAre matakara rAjapUto kI bahAdurI ko zAsana prabandha kI yogyatA kA usame abhAva thaa| rAjapUnI bhI lajjita kara sakatA thA ora zatra kI pattiyo ko noDa itihAsa ke pIche jo kucha buddhi dRSTigocara hotI hai vaha kara yuddhabhUmi meM vIragati prApta kara sakatA thaa|' adhikAMzatayA vaizyo eva kAyasthoM kI aura kucha azoM meM rAjapatAne ke ina vaizya athavA jana vIroM meM sarvaprathama brAhmaNoM kI hai| rAjapUtAne kA yathArtha itihAsa taba taka bhAmAzAha kA kuTumba ullekhanIya hai / maparNa rAjasthAna meM nahI likhA jA sakatA jaba taka ki ina rAjapatetara logo bhAmAzAha kA nAma Aja bhI umI snigdha sneha aura zraddhA ke jinhoMne rAjapUta rAjyoM ke Upara zAsana kiyA thA aura ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai jaise ki mahArANA pratApa jinake hAtha meM unakA sapUrNa nAgarika prazAsana thA, pAri kA / vaha kApaDiyA-gotrIya omavAla jainI mahAjana bhAramala vArika Alekho kI bhalI-bhAMti zodha-khoja nahIM kI jAtI / kA putra thaa| bhAramala ko mahArANA mAgA ne raNathambhaura ke itihAsa ne aba taka kevala rAjapUtoM ko jo gaurava pradAna atyanta mahatvapUrNa durga kA durgapAla niyukta kiyA thA, aura kiyA hai, usake eka bar3e bhAga ke nyAya adhikArI ye loga the| vaha usa pada para taba taka ArUr3ha rahA jaba taka ki usa durga rAjapUta saMgIta Adi kA to premI hotA thA, kintu hisAba para kumAra vikramAjIta ke abhibhAvaka ke rUpa meM usake kitAba prazAsakIya, yogyatA, udyoga aura mitavyayitA kA mAmA bUdI ke sUrajamala DADA kA adhikAra nahI ho gyaa| usameM prAyaH abhAva hI hotA thaa| isake viparIta vaizya, bhAramala ke donoM putra, bhAmAzAha aura tArAcandra durdhara aura kAyattha meM ye saba guNa to hote hI the, avasara par3ane yoddhA evaM nipuNa prazAmaka th| ye dono hI haldIghATI ke para vaha saphala yoddhA aura kUTanItijJa bhI siddha hote the| prasiddha yuddha meM mahArANA pratApa kI adhInatA me vIratA isake atirikta rAjapUta nareza rAjanItika evaM Arthika parvaka laDe the| rANA pratApa ne mahAmanIgama ke sthAna meM vibhAgoM meM kisI anya rAjapUta ke parAmarza para prAya. kabhI / bhAmAzAha ko apanA pradhAna niyukta kiyA aura tArAcaMdra bhI bharosA nahIM karate the| ataH rAjapUta rAjyo me rAjya ko godvAra pradeza kA adhyakSa banAyA thaa| mahArANA kI ke pradhAna yA mukhyamantrI kA pada anivArya rUpa se vaizya yA vipannAvasthA meM bhAmAzAha ne gamrATa akabara ke mAlavA ke kAyastha ke hAtha me rahatA thA / adhikAMza rAjapUna jAgIra- mUbe para AkramaNa kiyA aura vahAM se vIsa lAkha rupayA aura dAroM kAmadAra bhI vaizya yA kAyastha hI hote the / naiNasI bIsa hajAra azarphI lUTakara mahArANA ko arpita kara dii| matA kI bAta ke anusAra rAjapUtoM meM eka ukti pracalita akabara ke atyanta vicakSaNa rAjanItijJa evaM kuTanItijJa thI ki 'yadi apane bhAI ko pradhAna banAo to isase acchA maMtrI abdurrahIma khAnakhAnA ne nAnA prakAra ke pralobhamoM hai ki rAjya se hAtha dho baittho|' yaha ukti rAjapUto kI dvArA bhAmAzAha ko phusalAne aura mugala mamrATa kI semA animattA ko caritArtha karatI hai| vicakSaNa evaM vizvAsI meM A jAne ke lie jI tor3a prayatna kiyA, kintu bhAmAzAha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 35, ki4 tAnAjI mAlasure nahIM thA, jo ki zivAjI kA sarvAdhika mahArANA rAjasiMha prathama ke samaya saMghavI dayAladAsa vIra evaM vizvasta senApati hote hue bhI kucha kAla ke lie rAjya ke pradhAna the| jina dinoM samrATa auraMgajeba ke sAtha apane svAmI kA parityAga karake musalamAna bana gayA thaa| rAjapUto ke itihAsa-prasiddha yuddha cala rahe the usa kAla meM mugaloM ke sAtha hone vAle rANA pratApa ke antima yuddho me saMghavI dayAladAsa rANA rAjasiMha ke dAhine hAtha aura bhAmAzAha ne cUDAvata aura zekhAvata saradAro ke sAtha, pradhAna stambha isI prakAra ke the jisa prakAra ki mahArANA vizeSakara divara kI lar3AI meM, pramukha bhAga liyA thaa| pratApa ke lie bhAmAzAha rahe the| dayAladAsa ke pitA rANA amara siMha ke samaya meM bhI 26 janavarI san 1600 mahAjana rAjU the jinake pUrvaja sisodiyA kSatrI the / zAMtiI0 me apanI mRtyu paryanna, vIra bhAmAzAha mevAr3a kA pradhAna pUrNa jainadharma meM dIkSita hone ke uparAnta ve vaNiko kI banA rahA / marate mamaya usane apanI patnI ko yaha Adeza osavAla jAti me samAviSTa ho gae the / saMghavI dayAladAsa diyA thA ki vaha usakI mRtyu ke bAda mahArANA ko vaha ke bIratApUrNa eva rAjanItika guddhimattApUrNa kArya-kalApa, pothI sauMpa de jimame bhAmAzAha ne mevAr3a ke bhUmistha itihAma-prasiddha hai| isake atirikta, unhoMne rAjasamudra rajAno kA byaurA likha rakhA thA aura jinakA rahasya jhIla ke taTa para vipula dravya vyaya karake zvetamarmara kA usake svayaM ke atirikta aura koI bhI vyakti nahI jAnatA atyanta bhavya AdinAtha jinAlaya nirmANa karAyA thaa| thaa| DaoN. kAnUnago kahate hai ki uma pramida marAThA rAja- mehatA agaracanda ke pUrvaja sirohI rAjya ke deurAvazI nItijJa nAnA phAinIma ke pratipakSa meM yaha kitanA zreSTha cauhAna zAsaka the| eka prasiddha jaina maMta ne usame se eka jainadharma meM dIkSita kara liyA thA ata. usake vaMzaja osaevaM udAtta udAharaNa hai| nAnA phAinIsa ne rAjakIya kopa vAla jAti me samAviSTa ho gae, jo rAjasthAnI jaina kA vipula dhana chupA rakhA thA aura use usane apane nijI vaNiko kI eka pramukha jAti thii| agaracandra mevAr3a ke lAbha ke lie hI vyaya kiyA thA aura marate samaya usa mahArANA amarasiMha dvitIya ke pradhAna the| unake pazcAta khajAne kI vivaraNa pustikA bhI vaha virase ke rUpa meN| unake putra devIcandra rAjya ke pradhAna bane / apanI vidhavA ko hI saupa gayA thaa| bhAmAzAha kA choTA bhAI tArAcanda prasiddha yoddhA thaa| seTha jorAvalamala bAphanA kA parivAra rAjapUtAnA kA usakI zuravIratA evaM raNakauzala kI kIrti cahuM ora phaila dhana kubera parivAra thA / amerikA ke prasiddha dhanakubera gaI thii| usa tUphAnI yuga ke kisI bhI rAjapUta vIra kI rAkacAilDa parivAra se unakI tulanA kI jAtI hai| inake apekSA isa jaina vIra ne jIvana kA adhika Ananda, vaibhava pUrvaja mUlataH parihAra rAjapUta the| brAhmaNa dharma kA pariaura gaurava ke sAtha upabhoga kiyaa| apane nivAsa sthAna tyAga karake jainadharma meM dIkSita hone ke kAraNa unhone sadarI meM usane eka vizAla udyAna ke madhya atyanta sudara vaNika vRtti apanA lI thI aura osavAla jAti meM bhavana (bArAdarI) aura eka bAvaDI nirmANa karAI thii| sammilita ho gae the| jaba karnala jemsaTADa mevADa ke ukta bAvaDI ke nikaTa svayaM tArAcada kI, usakI cAra poliTikala ejeNTa niyukta hokara Ae to unhoMne tatkApaliyoM kI, usakI kRpApAtra khavAsa kI, cha: nartakiyoM kI lIna nareza mahArAjA bhImasiMha ko yaha parAmarza diyA thA aura sapatnIka usake saMgItAcArya kI sundara prastara mUrtiyA ki ve apane dIvAliyA rAjya kI sAkha evaM Arthika sthiti sthApita hai| aisA pratIta hotA hai ki isa jainI osavAla kA punaruddhAra karane ke lie indaura se seTha jorAvaramala ko vanie ne vaibhavapUrNa jIvana-yApana kI kalA meM usa kAla ke Amantrita kreN| ata. ghATe kA saudA hote hae bhI mugala amIro ko bhI mAta de dI thii| bhAmAzAha kI mRtyu jorAvaramala ne udayapura meM apanI gaddI sthApita kara dii| ke pazcAta unake putra jIvAzAha rANA amarasiMha ke pradhAna asahAya mahArAjA ne seTha jI se kahA ki Apa mere rAjya bane unake uparAnta unake putra avadharAja rANA karNasiMha ke kA samasta prazAsakIya eva rAjakIya dAya apanI koThI se samaya meM mevADa rAjya ke pradhAna rhe| bhugatAna kareM aura rAjya kI samasta mAya Apake yahAM jamA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ke itihAsa meM noM kA yogadAna hotI rhegii| seTha ne mAno jAdU kara diyaa| thor3e hI nikale the usa bhayaMkara yuddha meM jaina vIra muhatAvisana rAjasamaya meM mevAr3a rAjya ke ghATe ke bajaTa ko unhoMne paryApta pUtoM ke sAtha hI sAtha yuddha karate hue vIragati ko prApta vacata ke bajaTa meM parivartita kara diyaa| itanA hI nahIM, hue the| rAThaura durgAdAsa ke pradhAna parAmarzadAtAoM, sahAunhone mahArANA kI vipula vyaya-sAdhya gayA jI kI tIrtha- yako aura saradAroM meM Asakarana, rAmacandra, dIpAvata, yAtrA kI bhI pUrti kara dI aura rANA ke Upara jo bhArI khematI kA putra sAvatasiMha, jagannAtha kA putra hemarAja Adi AbhAra the unase bhI unheM mukta karA diyaa| rANA ke bhaMDArI desIya jaina vIra the| ina logo kI sahAyatA se hI Upara akele svayaM jorAvaramala kA hI bIsa lAkha rupaye rAjasthAna ne auragajeba kAlIna lambe rAjapUta yuddha meM RNa thaa| seTha jorAvaramala bAphanA kI yaha prazaMsanIya mugala sAmrAjya ke chakke chaDA diye the| bhaDArI khImatI saphalatA isa bAta kA jvalanta pramANa hai ki jo vyakti mahArAja ajitasiMha kA atyanta vizvAsI sAmanta thaa| eka vyApArika saMsthAna kA uttamatA ke sAtha pravagha kara saiyada bandhuoM ke sAtha mahArAja ke kUTanItika sabaMdha usI sakatA hai, vaha eka rAjya kI arthavyavasthA ko bhI saphalatA ke dvArA niSpanna hue the| ajamera para adhikAra hone para pUrvaka samhAla sakatA hai tathA eka namra vaNika una nyAya- ajitasiMha ne usa mahatvapUrNa durga me bhaMDArI vijayarAja virodhI tatvoM kA tathA rAjya ke bhraSTAcArI karmacAriyo aura muhanota sAMgoM kI niyukti kI thii| ahamadAbAda ke kA, jo ki bhUmi evaM vyApAra se hone vAlI rAjakIya bAhara mahArAjA abhayasiMha ne haidarakulI khA kI barbara Aya ke rAjakIya koSa meM pravAhita hote rahane meM bAdhaka senA para AkramaNa kiyA thA to unhone apanI senA ke hote haiM, saphalatApUrvaka damana karane me jabardasta siddha ho dakSiNa pakSa kA senAdhyakSa bhaDArI viDairAja ko niyakta sakatA hai| kiyA thA aura vAma pakSa svaya apane choTe bhAI rAjakumAra mevAr3a kI rAjanIti meM gAdhI vaMzajo ne bhI mahatvaparNa bakSasiMha ko saupA thaa| madhya bhAga kA netRtva svayaM mahAbhAga liyaa| momacandra gAdhI ne paDayatra dvArA bhImasiMha ke rAja kara rahe the, aura unakI sahAyatA jo pradhAna senAsamaya meM pradhAna pada prApta kiyA thA aura chala-bala se hI nAyaka aura saradAra kara rahe the uname bhaDArI vaza ke vaha usa para ArUr3ha rahA / usame rAjanItika dUradarzitA giradhara, ratana, DAlo, dhanastha, vijerAja setAsiyota, evaM kuTanItika yogyatA bhI paryApta thii| bahuta samaya taka sAmaladAma lUnavata, amarodevAvata, lakSmIcandra, mAIdAsa, umane marATho ko mevADa me ghusane nahIM diyA aura rAja- devIcandra, siMghavI acala, jodhamala aura jIvana, muhatAvaMza patAne meM marATho ke prabhutva kI jIta kA pratirodha karane me ke gokula, sundara dAsota, gopAladAsa, kalyAnadAsota. bhI saphala rhaa| apanI zakti banAe rakhane ke lie usane devIsiMha, meghasiMha, rUpamAlota tathA modI pAthala, TIkama cuDAvatoM aura zaktAvatoM kI vaMzagata pratidvandvatA kI agni Adi pramukha vaNika jaina vIra the| ko aura adhika bhar3akAyA / phalasvarUpa rAvata arjunamiha isI prakAra ambara (jayapura), bIkAnera, koTA, badI. vaDAvata ke mahaloM meM hI somacandra kA vadha kara diyA gyaa| alavara, sirohI Adi rAjasthAna ke anya rAjapata rAjyoM usake putra satIcandra ne cUDAvato se pitA kI hatyA kA me bhI na kevala samRddha vyApArI varga, nagaraseTha, rAjyaseTha badalA lene ke unmatta prayatna meM mevAr3a ke patana kA mArga Adi ke rUpa meM vaNika jAti una rAjyo kI Arthika prazasta kara diyaa| unnati aura samRddhi kA pradhAna sAdhana rahI varan pradhAna, mevADa meM hI nahI, mAravAr3a meM bhI ina rAjapUtetaroM, dIvAna, matrI, durgapAla, jilAdhIza, senAnAyaka Adi aneka arthAta jaina baniyoM ne paryApta mahatvapUrNa bhAga liyA thaa| ucca rAjakIya pado para raha kara unake prazAsana, rAjanImahArAja jasavaMtasiMha kI mRtyu ke pazcAta jaba rAThaura tika jIvana meM bhI unake yogadAna mahatvapUrNa rahe hai| dargAdAsa vizvAsaghAtI auraMgajeba kI senAo ke byUha ko itihAsa kA artha mAtra rAjA-mahArAjAo kI jaya-parAjaya bhedakara zizamahArAja ajitasiMha ko lekara dillI se (zeSa pRSTha 6 para) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahama jinavAsa kI tIna anya racanAeM DA0 premacanda rAMvakA kA zodhaprabaMdha " mahAkavi brahmajinadAsa vyaktitva evaM kRtitva" ke nAma se bhI mahAvIra grantha akAdamI, jayapura dvArA san 80 meM prakAjina huA hai| jisake sambandha me merA eka lekha 'anekAnsa' janavarI-mArca 2 ke aMka me prakAzita ho cukA hai| abhI-abhI usa nAgora ke bhaTTArakIya prAtha-bhaNDAra kI sUcI kA pahalA bhAga DA0 premacanda jaina ke sambandhita 'seNTara phaoNra jaina sTaDIja yUnivarsiTI oNpha rAjasthAna' jayapura dvArA san 8 1 meM prakAzita huA hai| isameM nAgaura ke ukta bhaNDAra kI 1862 pratiyo kI viSaya-vibhAjita (pRSTha 5 kA zeSAMza) kA vivaraNa nahIM hotA, vaha to rAjA prajA, zAmaka varga aura jananA, saMpUrNa jAti kA itivRtta hotA hai| rAjasthAna kA itihAsa bhI rAjasthAna ke rAjapUtoM kA hI nahI varan rAjapUtetara jAtiyo kA bhI itihAsa hai, jo usake sAskRtika, Arthika aura rAjanItika jIvana ke sAdhaka eva aMga nahI the aura isameM saMdeha nahI hai ki ina jAtiyo meM rAjasthAna kI osavAla, agravAla, khaDelavAla Adi vaisya jAtiyoM ko maMga se adhikAMzataH jainadharmAvala thI pramukha rahI hai| Aja jabaki madhyakAlIna rAjapUta yoddhA eka kisse-kahAniyoM kI vastu raha gayA, usakI duniyA bilkula ulaTa-pulaTa gaI hai, rAjasthAna se vikasita ye vaNika jAtiyA~ apanI sAhasika vyApArika pravRttiyoM dvArA rAjasthAna kI AtmA ko navIna yuga ke navIna vAtA varaNa me bhI sajIva banAe hue haiN| noTa- vizeSa jAnakArI ke lie dekhie bhAratIya jJAnapITha dillI se prakAzita hamArI pustakeM- 'bhAratIya itihAsa eka dRSTi (Di. sa.) tavA pramukha aitihAsika jaina puruSa aura mahilAeM / ' -cAra bAga, lakhanaU bhI agara canda nAhaTA sUcI dI gaI hai| jabaki mUla bhaNDAra meM 15 hajAra hastalikhita pratiyA va do hajAra guTake hone kA ullekha hai arthAt samasta pratiyo kI sakhyA ko dekhate hue yaha karIba dasaveM bhAga kI hI sUcI hai| prakAzita sUcIpatra ko sarasarI taura se dekhane para bahuta sI asAvadhAniyAM bhI jJAta huI, jinake sambandha meM yathAvasara prakAza meM lAyA jaaegaa| yahAM to kevala 'brahma jinadAsa' kI racanAoM kA isa mubhI me ullekha hai, unhI ke sambandha me prakAza DAlate hue isa zodha-prabandha meM jina racanAo kA ullekha nahIM huA hai unhI kA vivaraNa prakAzita kiyA jA rahA hai| ukta sUcI meM brahmajinadAsa' kiraNa hai| inameM pahale kI 2 saMskRta kI batalAI gaI hai| 1. na. 368 anantavrata kathA, gAthA 172 patra 5 hiMdIbhASA 2. na. 362 AkAza pacamI kathA, gA0 120 patra-4 " 3. na. 363 akSaya dazamI vratakathA, gA0 311 patra-4 4. na. 408 dazalakSaNa kathA, "1 "1 patra - 3 5. na. 423 nirdoSa saptamI kathA, gA0 106 patra - 15 6. na. 432 puSpAjavi rUpA, gA0 161 patra-4 vAstava meM inakI bhASA gujarAtI, rAjasthAnI hai, para isa bhASA se hindI alaga hai para bahuta se vidvAna nahIM samajha pAte / kI 11 racanAoM kA hindI kI evaM antima "1 aba mai sugandha dazamI kathA jisakA ullekha karanA chUTa gayA hai, para nAgaura bhaNDAra sUcI me isakA jo vivaraNa diyA hai, vaha maiM nIce de rahA huuN| 1 / / / na. 411 sugandha dazamI kathA mahAhmajinadAsa dezI kAgaja patra saMkhyA 8 / AkAra 13 // 8 // " dazA sundara pUrNa bhASA hindI lipi nAgarI grantha sakhyA- 2608 / racanAkAla - X / lipikAla- Azvina kRSNA 10 maMgalavAra sa0 1645 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma jinadAsa ko tIna anya racanAeM khoja karane para vidita huA ki prastuta sugandha dazamI milegii| kaI racanAo ke nAma to maine dekhe bhI hai para kathA san 1966 meM DA0 hIrAlAla jaina sampAdita eva noTa nahIM kie| na anya bhaNDArI kI prakAzita sUciyAM bhAratIya jJAnapITha se prakAzita 'sugandha dazamI kathA' nAmaka dekhane kA hI samaya milA hai / ata: merA to yahI likhanA grantha ke pRSTha 51 se 64 taka meM prakAzita bhI ho cukI hai ki nAgaura bhaTAra ke prakAzita ukta zodha-prabandha ko hai| DA. hIrAlAlajI ne isakI bhApA spapTana gujarAtI pUrA nahIM samajhA jAya aura kavi kI anya racanAo va batalAI hai / aura nava bhApo-ThAlo meM yaha vibhakta hai| pratiyoM kI khoja jArI rakhI jAya, jisameM naI jAnakArI isake Adi anta ke kucha padya nIce die jA rahe hai- prakAza meM AtI rhe| Adi-- vAstava meM to kavi ne lambe kAla taka sAhitya-sajana paca parama guru, paca parama guru / praNameSu / kiyA hai| ata. choTI-bar3I zatAdhika racanAeM prApta sarasvati svAmINami vinavu sakala kIrati guNasAra / hogI / unakA eka saMgraha-grantha hamAre 'samaya sundara kavi bhuvana kIrati gurA upadesyu karasyu rAsa nirabhara / kumumAjali' kI taraha prakAzita honA caahie| jisase sugadha dazami kathA ravaDI, brahma jinadAsa bhaNe saar| kavi kI racanAoM kA samucita mUlyAkana ho ske| bhaviyaNa jana sabodhavA, jimi hoda puNya vistaar| yahA yaha spaSTIkaraNa kara denA Avazmaka samajhatA hU anta - kavi kI racanAoM kI bhASA hindI likhI va mAnI jAtI zrI sakalakorati praNamijai, muni bhuvana kIrati bhavatAra / hai para vAstava meM vaha tatkAlIna rAjasthAnI va gujarAtI hI rAsa kiyo me niramalI, sugadha-dazami savicAra // 42 // hai kyoki kavi kA vicaraNa kSetra ye dono prAnta rahe hai aura paDhe guNa je sAbhala, mani dharai ani bhaav| usame bhI gujarAtI kA prabhAva adhika hai| brahma jinadArA bhaNe savaDI, te pAmai sukha-ThAva // 43 // DA0 hIrAlAla jaina ne sugandha dazamI kathA ko prastA Azcarya hai ki 1666 me racita isa racanA kA banA pRSTha 20 brahma jinadAsa ne 67 racanAo ke nAma ullekha bhI DA0 rAbakA ne nahIM kiyaa| diye hai unameM seaba saskRta kI ina do racanAo kA vivaraNa nAgaura 1. bAgadhI 2. jogI 3. jIvadayA 4. zreNika 5. karabhaNDAra sUcI se diyA jA rahA hai jinakA ullekha usa kuNDu 6. pradyumna 7. kalaza dazamI 8. madrasaptamI bha. aSTAzodha-prabadha me, saskRta ke die hue granthoM kI sUcI meM hikA 10. zrAvaNa dvAdazI 11. zruti skadha ke nAma DA0 nahI hai| rAvakA ke zodha-prabandha meM nahIM pAe jAte unakI pratiyo .436 bakacUla kathA-brahma jinadAsa dazI kAgaja / patra kI khoja honI caahie| isa taraha khojane para aura bhI sakhyA-5 / AkAra 10 // 441 // " / dazA prAcIna / puurnn| bahuta-sI racanAoM ke nAma prApta hone sambhava hai kyoki bhASA saMskRta / lipi nAgarI / grantha saMkhyA 2726 / racanA kavi ne dIrgha Ayu pAI sarakRta eba gujarAtI meM choTI-moTI kAla-x lipikAla-X / vizeSa-zloka saMkhyA 106 he| aneko racanAeM karate hI rahe hai / jina pradezo meM kavi kA 862-hola reNukA carita-paM0 jinadAsa / dezI vicaraNa adhika huA hai una pradezo eva Asa-pAsa ke bhaDArI kAgaja / patra saMkhyA-46 / AkAra 10||45" / dazA- me tathA kavi ke gurU sakala kIrti kA bhaNDAra evaM prabhAva jIrNa-kSINa / puurnn| bhASA saskRta / lipi naagrii| grantha jahA adhika rahA hogA vahA bhI khoja kI jAnI caahie| sakhyA-1573 / racanAkAla-X / lipikAla-XI 7. na. 462 labdhi-vidhAna gAthA 166 patra-5 hiMdI bhA. nAgaura bhaNDAra sUcI kA abhI pahalA bhAga hI chapA vrata kathA hai / ataH anya Age ke bhAgo meM bhI brahma jinadAsa kI 8. na. 461 sundha dazamI kathA gA.x patra-8 , aura racanAeM ho sakatI hai / isI taraha anya bhaNDAroM kI samasyA patra-3 bhUciyoM meM bhI isa kavi kI anya bahuta-sI racanAe~ (zeSa pR0 12 para) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( gatAMka se Age) apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika citraNa lokAcAra evaM anya vizvAsa bhAratIya jIvana meM lokADiyAM evaM andhavizvAsoM kA apanA vizeSa mahatva rahA hai| gTajanoM ke svAgata athavA vidAI ke samaya unake prati loka vizvAso ke AdhAra para zraddhA samanvita bhAvanA se kucha kartavyakArya kiye jAte haiN| inameM dahI, narasoM (siddhArtha), dUrvAdala evaM maMgala kalaza jaisI upakaraNa sAmagriyoM kA prayoga kiyA jAtA thaa| mahAkavi puSpadanta ne cakravartI bhArata kI digvijaya yAtrA se lauTane para likhA hai ki "usa samaya janasamUha Ananda vibhora ho uThA, rAjamArga kezara se sIca diyA gayA, kapUra kI ragolI pUrI jAne lagI, dUrvAdala, dahI eva sarasoM se svAgata kI taiyArI kI jAne lagI' / sarvatra vandana - bAra sajAye jAne lage " mehemara cariu 'maiM maganAvAra mantrAcAra, gIta-nRtya Adi kI bhI carcAe AI hai / zakuna-apazakuna zakuna-apazakuna jana-jIvana kI AsthAeva vizvAsa ke pramukha tatva hai| apabhra za kAvyAM meM unake prasaga pracura mAtrA mai upalabdha hote hai | strI kA dAyA eva puruSoM kA bAyA netra pharakanA, bAla khole hue strI kA ronA, koe kA virasa bolanA, siyAra kA ronA, yA lagaDA kara calanA, gadhe kA ronA, nakSatroM kA TUTanA, mRga kA dAyI aura bhAganA inhe kaviyo ne apazukana kI koTi me rakhA hai' | svapna meM dharatI kA kampana, mUrti kA hilanA, AkAza me kabandha kA nRtya, rAjachatra kA TUTanA, dizAoM kA jalanA dikhAI denA Adi ko apazukana kahA gayA hai* / mehesara carita meM eka prasaMga meM kahA gayA hai ki sulocanA jaba apane priyatama medhezvara ke sAtha sasurAla ke liye prasthAna karatI hai saba mArga me gaMgA taTa para vizrAma karatI hai| rAtri ke antima prahara meM vaha svapna dekhatI hai ki eka kalpavRkSa gira rahA hai, aura use koI samhAlane kA prayatna kara rahA hai| isI prakAra eka dUsare svapna meM vaha mAnA maNiratnoM se lade hue jahAja ko samudra me DUbate DA0 rAjArAma jaina hue dekhatI hai| prAtaHkAla jaba vaha apane priyatama se ina svapna kA phala pUchatI hai taba meghezvara unheM dukha svapna kaha kara bhayaMkara bhaviSya kI bhUmikA batalAtA hai / 'sirivAla cariu' me eka sthAna para zubha svapna kI carcA AI hai| campAnareza aridamana kI mahArAnI kundaprabhA rAtri ke antima prahara meM do svapna dekhatI hai / prathama me yaha vacana kA darzana karanI hai aura dUsare meM phaloM se lade hue kalpavRkSa kA / vaha prAta kAla hI apane pati se svapnaphana pUchatI hai to pati use zIghra hI sundara putraratna kI prApti kI sUcanA detA hai / Amoda-pramoda apakSa - kAvyoM meM Amoda-pramoda evaM manoraMjana kI do prakAra kI prathAeM dekhane ko milatI hai, eka to ve, jinakA sambandha rAjagharAnoM se thA aura dUsarI ve, jinakA sambandha jana-sAdhAraNa se thA / rAjagharAnoM meM nRtyagAna goSThiyA AkheTa jala kor3A tathA upavana-kIDA pradhAna hai| nRtya-gAna donoM hI prakAra ke hote the, zAstrIya bhI eva laukika bhii| puSpadanta ne sagIta ke bheda-prabhedoM kI bhI carcA kI hai' jo bharata muni ke nATyazAstra adhyAya ( 4, 5, 11) se pUrNatayA prabhAvita hai / svayambhUkRta paumacariu me bhI isI prakAra ke ullekha milate hai / jana sAdhAraNa meM dolA krIr3A, rAsalIlA carcarI, dyUtakIr3A, sAle tAliyoM se hasI majAka Adi ke ullekha milate hai / naTa-pradarzana ke prasaMga bhI prApta hote haiM / puSpadanta ne likhA hai ki nAnakumAra yUtakrIr3A meM bar3A dakSa thA, usane usake dvArA arjita sampatti se mA ke gahane banavAye the| harivaza carita meM varaNAharaNa kA ullekha bhI milatA hai" / Arthika paristhitiyAM apabhraMza -kAvyoM meM prAya: samRddha samAja kA hI varNana milatA hai ataH dIna-hIna evaM daridratA pratAr3anA se pIr3ita / jana isameM kvacin kadAcit hI dikhAI par3ate / haiM / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza kAvyoM meM sAmAjika citraNa kraya-vikraya sambandhI kaI manoraMjaka udAharaNa milate dhaNNakumAra cariu ke eka prasaMga meM batAyA gayA hai ki usane haiN| mahAkavi raidhu ne 'harivaza cariu' ke dvArakA-dahana bAjAra se jo palaMga ke pAthe kharIde the aura ghara para usakI prakaraNa meM batAyA hai ki jaba dvArakA agni kI bhayakara mA jaba unheM sApha karane lagI taba uname se use aneka lapaTo meM vyApta thI taba kRSNa eva baladeva nagara ke bAhara kImatI maNi-ratno kI prApti huI sAtha hI eka zubhra-patra cale jAte hai / calate-calate ve eka bana me pahucate hai / vahA bhI milA jisake anusAra patravAhaka ko usa nagara kA kRSNa ko bhUkha satAne lgii| baladeva unakI vyAkulatA dekha rAjya milanA thaa| kara tar3apa uThate hai aura unhe eka chAyAdAra vRkSa ke nIce pranthoM kA pratilipi kArya baiThAkara samIpavartI kisI nagara se apane sone ke kar3e ke apabhra za kAvyo me gratha praNayana kA jitanA mahatva hai badale meM puA kharIdakara le Ate hai"| utanA hI mahatva grantho kI pratilipiyo kA bhI mAnA gayA 'dhaNNakumAra cariu' meM prApta eka prasagAnusAra dhanya- hai, kyoMki mudraNAlayoM evaM likhane sambandhI sukara-sAmagriyoM kamAra eka Idhana sahita bailagAr3I ke badale meM bher3e kharIdatA ke abhAvo meM pratilipi kArya bar3A hI zramasAdhya samaya hai tathA unhI bher3o ke badale meM punaH palaga ke cAra pAye sAdhya eva dhairya kA kArya mAnA gayA hai| kharIda letA hai| dhaNNa kumAra cariu me ho eka anya prasaga dhaNNakumAra carita" meM isIlie tyAgadharma ke antargata ke anusAra dhanyakumAra apane pitA se 500 dInAre lekara Arthika sahAyatA dene ke sAdhano meM 'pratha-pratilipi ko bhI vyApAra prArambha karatA hai tathA sarvaprathama unase iMdhana bharI sthAna diyA gayA hai / puSpadanta ne mahAmAtya bharata ke rAjaeka baila gADI kharIdatA hai| mahala me gratha pratilipiyoM kI carcA kI hai" / solahakAraNamajadUrI ke badale me vastu ke dene kA ullekha milatA pUjA eva jayamAlA meM bhI kavi ra idhU ne gratha praNetA eva hai| akRtapuNya nAmaka eka majadUra apanI majadUrI ke badale grantha ke pratilipika ko samakakSa rakhA hai| meM cane kI poTalI prApta karatA hai"| pratilipika bhI yaha kArya bar3I zraddhA eva abhiruci ke ukta prasago se yaha niSkarSa nikalatA hai ki sAtha karate the kyoki unheM yaha sAhitya-sevA bhI thI tathA 1. vastuo ke badale me vastuo kA kraya AjIvikA kA sAdhana bhii| 2. majadUrI ke badale me anAja yA anya Avazyaka madhyakAlIna samudra yAtrA vastuo kA pradAna tathA apabhra za kAvyo se vidita hotA hai ki madhyakAla meM 3. sikko ke badale meM vastuo kA kraya / videzo se bhArata ke acche sambandha the / yAtAyAta ke sAdhanoM becI jAne vAlI bAjAra kI vastuoM meM milAvaTa me jalamArga pramukha thA / sArthavAha bar3e-bar3e jahAjoM athavA bAjAroM meM becI jAne vAlI acchI vastuoM meM purAnI naukAo meM vyApArika sAmagriyA bharakara kuMkumadvIpa, suvarNaevaM kama kImata vAlI vastuoM kI milAvaTa ko ikkI- dvIpa, hasadvIpa, ratnadvIpa, gajadIpa, siMhaladvIpa Adi dvIpoM meM dukkI carcA bhI apabhraza-kAvyo me AtI hai| paumacariu jAkara lena-dena kA vyApAra karate the| ke anasAra jaba hanumAnajI kiSkindhApurI ke bAjAra meM samudrI-yAtrAoM kA vizeSa varNana karane vAle do kAvya unhone eka dukAna para tela mizrita ghI pramukha hai bhavisayatta kahA eva sirivAla cariu / ina racadekhA thaa| nAoM ke kathAnaka itane sarasa evaM manoraMjaka haiM ki unakI dravya-sampati ko surakSita rakhane ke sAdhana lokapriyatA kA patA isIse laga jAtA hai ki vibhinnakAloM sonA, cAMdI Adi dravya sampatti ko surakSita rakhane ke evaM vibhinna bhASAo meM ina para darjanoM racanAe likhI Aja jaise sAdhana baiMka Adi usa samaya na the| adhyayana gii| karane se patA calatA hai ki loga use jamIna yA dIvAla mahAkavi raidhU ne zrIpAla kI videza yAtrA ke bahAne meM gADakara yA palaga ke pAyoM Adi me bandakara rkhtoN| yAtrA ke lie atyAvazyaka sAmagrI, videzo meM dhyAna dene Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 barSa 35, ki04 anekA yogya bAtoM eva samudrI-yAtrA kI kaThinAiyoM, Adi kA mAkheTa-kIr3A varNana kiyA hai / dhavala seTha jaba samudrI-yAtrA kA Arambha AkheTa-krIr3A kI AyojanAeM prAyaH rAja parivAroM meM karatA hai taba usake pUrva vaha apane sAtha calane ke lie dasa dekhane ko milatI hai / rAjA loga sadala bala jaMgaloM meM sahasra subhaToM ko nimantrita karatA hai tathA dhvajA, chatra, jAte the tathA vahA~ siMha, bAgha, jaMgalI bhaise evaM hiraNa kA lambe-lambe bAMsa, bar3e-bar3e bartana, Idhana, pAnI, bAraha varSa zikAra karate the / jasahara cariu ke anusAra rAjA taka ke lie sabhI sAthiyo ke lie anAja, vividha-khAdya, yazomati mRgayA hetu 1500 kuttoM ke sAtha jAtA thaa| tila-tela, candana Adi sAmagriyA taiyAra karatA hai| bhojana ___ jahAja meM baiThate samaya yAtrI apane sira para lohe kI apabhraza-kAvyoM meM bhojanoM kI carcA AhAradAna, TopI dhAraNa karate the tathA mudgara evaM bAMsa ke DaNDe Adi vivAha athavA anya utsavoM ke avasara para AI hai| kavi hAtha me dhAraNa karate the| yaha sambhavata: samudrI jantuoM svayambhU ne ina khAdya-padArthoM ke ullekha isa prakAra likhe eva anya bhayaMkara pakSiyoM se surakSita rahane ke lie kiyA haiM-bhAta, khIra, soyavati, gheura, maMDA, Ikha, gur3a, namaka, jAtA hogaa| isake lie yAtriyoM ko rAtri-jAgaraNa bhI mUMga kI dAla, vividha prakAra ke kUra, sAlaja, mAiNI, karanA hotA thaa| mAinda Alaya, pippalI, giriyAmalaya, asalaka, malUra, rimaTikA, kacora, vAsuta, per3ava, pApar3a, kelA, nAriyala, samudrI-yAtrA ke samaya anya kaI kaThinAiyoM kI bhI dahI, karamara, karavada, khole (zarvata), vaka, vAiDaNa, carcA AI hai / inameM sarvAdhika kaThinAI samudrI DAkuoM ke kArela, mahI, vaghArI huI baDI aadi| AkramaNa se hotI thii| samudrI DAkU sAmUhika rUpa meM bar3I ukta tathyo se yaha spaSTa hai ki japabhra za kaviyoM ne bhayakaratA ke sAtha AyudhAstroM ke sAtha mAlavAhaka jahAjoM mAnava-jIvana ke pratyeka pahalU ko lekara una para hara para AkramaNa karate the / dhavala seTha apane sAthiyoM ke sAtha dRSTikoNa se gahana vicAra kiyA hai| vastutaH apabhra za gAtA-nAcatA eva vividha manorajana karatA huA jaba calA sAhitya madhya sAhitya madhyakAlIna bhArata kA eka jIvita prAmANika citra hai jo kAladoSa se Acchanna ho gayA aura jisa para jA rahA thA / jahAja bhI vega ke sAtha Age bar3hA jA rahA thA gambhIra eva tulanAtmaka zodha kArya atyAvazyaka hai / usake tabhI pIche se bhayakara AvAja sunAI dI loga nirNaya nahIM abhAva meM madhyakAlIna bhAratIya itihAsa evaM saMskRti me kara sake samudrI jAnavaro ne AkramaNa kiyA thA yA prAmANikatA evaM pUrNatayA nahI A sktii| DAkuo ne"| -mahAjana TolI naM02, ArA (bihAra) sandarbha sUcI 1. mahApurANa0 1 / 262 11. harivaMza 611 2. mehesara0 7 / 6 12. dhaNNakumAra0 2 / 5-6 3. raidha-sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana 13. uparivat-39 pR0 3-6 / 14. paumacariu 2 / 167 4. uparivat / 15. dhaNNakumAra017 5. mehesara cariu-7112 16. dhaNNakumAra0 4 / 16 6. sirivaal0-3|2 17. mahApurANa sandhi 21 puSpikA 7. mahAkavi puSpadanta-pRSTha 173 18. zAstrabhakti patra 8. apabhra za bhASA aura sAhitya-pRSTha 278 16. sirivAla. 5 / 13 / 1-3 20. sirivAla. 2012-4 6. apabhra za bhASA aura sAhitya, pRSTha 278 21. uparivat 5 / 21 / 1-1. 10. harivaMza0 12 / 12 / 1-4 22. jasahara barina / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jilA saMgrahAlaya kharagona meM saMrakSita jaina pratimAeM " mArgadarzaka : narezakumAra pAThaka jilA saMgrahAlaya kharagona kI sthApanA madhyapradeza purAtatva evaM saMgrahAlaya vibhAga dvArA jilA purAtatva saMgha kharagona ke sahayoga se san 1974 meM kI gii| yahAM para jile ke vibhinna sthAnoM se prApta lagabhaga 55 kalAkRtiyoM ko ekatrita kara jilAdhyakSa kAryAlaya kharagona ke sAmane ke udyAna meM pradarzita kiyA gayA hai / saMgrahAlaya kI ye pratimAeM hindU va jaina sampradAya se sambandhita haiM / jaina sampradAya se sambandhita gyAraha pratimAoM kA saMgraha hai / jinameM adhikAMzataH kharagona jilA ke prasiddha jaina tIrthasthala Una (pAvAgiri siddha kSetra) se prApta huI hai| tathA eka bolI grAma se isa saMgrahAlaya ko upalabdha huI hai / saMgrahita pratimAoM kA vivaraNa isa prakAra hai| candraprabhuH saMgamaramara ke patthara para nirmita AThaveM tIrthaMkara bhagavAna candraprabhu padmAsana (sa0 kra0 31 ) kI dhyAnastha mudrA meM baiThe hue haiN| sira para kuntalita kezarAzi, karNacApa evaM vakSa para zrIvatsa kA Alekhana hai / cokI para bhagavAna candraprabhu kA dhvaja lAMchana candramA aMkita hai| durbhAgya se pratimA kA prApti sthAna ajJAta hai / parantu yaha kharagona jile ke kisI sthAna se hI milI hogI / pAdapITha para 16vIM 20vIM zatI IsvI kI devanAgarI lipi meM lekha utkIrNa hai / lekina patthara ke kSaraNa ke kAraNa apaThanIya hai| mallinAtha: saMgrahAlaya meM Una se prApta (saM0 ka0 12) unnIsave tIrthaMkara mallinAtha kI dhyAnastha mudrA meM zilpAMkita mUrti kA mukha va vitAna bhagna hai| caukI para unakA zAsana devatA, yakSa, kubera evaM khaNDita avasthA meM yakSI aparAjitA kA Alekhana manohArI hai| lAla baluA patthara para nirmita 13vIM zatI kI yaha pratimA nirmita ke samaya avazya hI sundara rahI hogI / pAzvAtha: sopa sTona para nirmita teisaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha (sa0 0 30) kA sira bhagna hai / vakSa para zrIvatsa suzobhita hai / aThArahavIM zatI kI isa pratimA kI kalAtmaka abhivyakti sAmAnya hai / lAMchana vihIna tIrthaMkara pratimAe~: saMgrahAlaya meM lAMchana vihIna tIrthaMkara pratimA se sabadhita tIna pratimAe~ sarakSita hai| lAla baluA patthara para nirmita 13vI zatI IsvI san kI ye sabhI pratimAe~ kana se prApta hai / prathama (sa0 kra0 19 dhyAnastha mudrA me aMkita tIrthaMkara ke siMhAsana para aspaSTa yakSa yakSI pratimA aMkita hai / vitAna meM mAlAdhArI vidyAdhara yugalo kA akana hai / dUsarI pratimA meM (saM0 R0 16) bhavya Asana para cAra laghu tIrthaMkara pratimAe~ aMkita hai| jiname do kAyotsarga evaM do padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM akita hai / vitAna meM vidyAdhara yugalo kA Alekhana manohArI hai / tIsarI pratimA (sa0 kra0 22) kAphI khaNDita avasthA meM hai| patthara ke kSaraNa ke kAraNa mUrti kI kalAtmakatA samApta ho gaI hai| ambikA: bhagavAna neminAtha kI zAsana yakSI ambikA kI do pratimAe~ saMgrahAlaya meM saMrakSita hai / prathama kAle sleTI raMga ke patthara 0 0 4 ) para nirmita dvibhujI pratimA Una se prApta huI hai| devI ke hAtho me bIjapUra tathA goda meM apane laghu putra priyaMkara ko liye hue hai| pAdapITha para donoM ora paricAraka eva pUjaka pratimAe~ akita hai / Una se hI prApta dUsarI pratimA meM zAsanadevI aMbikA bhavya lalitAsana meM baiThI huI zilpAMkita hai / (sa0kra015) devI ke pIche Amra lumbI kA Alekhana hai / goda me apane ma putra priyaMkara ko lie hue hai| devI ke Ayudha bhagna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 15, ki.4 pAdapITha para donoM bhora bAmaraNArI pratimAoM kA ke darzana ho jAte haiN| jisase mAnava kA kalyANa hotA hai| Alekhana AkarSaka hai| kAlakrama kI dRSTi se ye donoM isIlie cAroM tarapha mUrtiyoM vAlI pratimAoM ko sarvatopratimA 13vI zatI IsvI kI hai| bhadrikA kI saMjJA dI gaI hai / prastuta sarvato-bhadrikA ke gomeda-ambikA: cAroM ora torthakara pratimAoM kA aMkana hai| jinheM lAMchana nokara neminAtha ke zAsana yakSa gomeda, yakSI aMbikA ke abhAva meM pahicAnanA kaThina hai| kintu sarvatobhadrikA sthAnaka mudrA meM zilpAMkita yaha pratimA Una se prApta huI pratimAoM meM cAra viziSTa tIrthakaro kI pratimAeM adhikhai| pIche kalpavakSa (Amra-lambI) kA Alekhana AkarSaka tara banAI jAtI rahI hai| yathA RSabhanAtha, neminAtha. jA meM bIjapara para donoM pArzvanAtha aura mahAvIra svAmI / ataeva isa sarvatobhadrikA ora do laghu jina pratimAeM eva vRkSa para ATha anya jina kI cAroM pratimA RSabhanAtha, neminAtha, pArzvanAtha evaM pratimAoM kA zilpAMkana hai| 13vI zatI IsvI kI yaha pratimA kalAtmaka dRSTi se paramAra kAlIna zilpakalA ke jina pratimA vitAna anusAra hai| jina pratimA vitAna se sambandhita isa (saM0ka0 44) sarvatobhadrikA: zilpakhaNDa meM trichatrAvalI, abhiSeka karate hue airAvata, colI se prApta huI isa pratimA ke cAroM ora tIrthakara dundubhi-vAdaka evaM kalaza lie huye vidyAdhara yugaloM kA pratimAoM ko akita kiyA gayA hai| (sa0 R0 51) isa Alekhana kiyA gayA hai| prakAra kI pratimAoM ko kimI tarapha dekhA jAya tIrthaMkara -kendrIya purAtatva saMgrahAlaya gujarI mahala gvAliyara (pRSTha 7 kA zeSa) 10.naM.436 vaMka cUla kathA zloka-106 patra-5 saMskRta likhI gaI hai, jabaki nAgaura sUcI meM gAthA 172 hai| 11.naM.892 hola reNukA caritra patra-446, arthAt sabhI racanAo padya sakhyA nyUnAdhika hai| ataH milAna karanA jarUrI hai| inameM se labdhi-vidhAna vrata kathA kA dUsarA nAma 'gautama svAmI rAsa' batalAyA gayA hai| padya saMkhyA 132 dI hai| lagatA hai nAgora bhaNDAra kA samyaktva rAsa, saMbhavataH naMbara 23 samakita aSTAMga kathA rAsa / pahale to maiMne socA DaoN0 saMvakA ke likhita naM0 55 samakita-mithyAtva rAsa ki nAma ke anusAra naMbara 23 mAgaura bhaNDAra meM jo hogA, jisakI padya saMkhyA 70 hai| khoja karane para vidita samakita rAsa hai, vahI yaha hogA para usakI padya saMkhyA huA ki yaha rAsa "rAjasthAna ke jaina sata" nAmaka pariziSTa 826 batalAyI gaI hai vaha isase bhinna hI mAlUma detA hai meM chapA hai| patroM meM inake 26 padya zAyada hI likhe gaye hai| uparokta racanAoM me 2 arthAt saMskRta rAsa baMkacala 030 meM puSpAjali rAsa ke vivaraNa meM padya saMkhyA va hola-reNukA caritra kA lekhaka ne brahma jinadAsa ke saMskata 134 batalAyI hai, jabaki nAgaura bhaNDAra sUcI meM 161 graMtho me ullekha nahI kiyA hai| para gujarAtI yA hindI |nN0 31 AkAza paMcamI kathA meM chanda saMkhyA 64 bata- racanAoM meM ullekha hai| jiname se na0 25 holI rAma nA / jabaki nAgaura sUcI me gAthA 130 hai| naM. 34 ke padya 146 hai aura naM0 28 baMkacUla rAsa kA vivaraNa meM nirdoSa saptamI kathA rAsa ke chanda kI saMkhyA 85 likhI dete hue lekhaka ne likhA hai ki "yaha kRti adharI milI hai jabaki nAgaura bhaNDAra sUcI meM gAthA 106 hai| naM0 35 hai| isameM baMkacUla kA AkhyAna hai| jisameM samyaktva ke akSaya dazamI rAsa kI chanda saMkhyA 86 hai, jabaki nAgaura niyamoM ke pAlana se deva gati prApta kI gaI hai| rAsakA bAra sacI meM gAthA 111 hai| naM0 36 dazalakSaNa vrata kathA prArambha vastu chaMda haiN|" para vAstava meM samyaktva ke niyamoM rAsa kI chanda saMkhyA 82 batalAyI gaI hai| nAgaura sUcI kA nahIM, kucha anya niyamo ke grahaNa karane kA saphala isameM meM nahIM dI hai| naM. 38 ananta brata rAsa meM chanda 125 batalAyA hai| -nAhaToM kI gavADa, bIkAnera Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAsala ko jaina matiyAM -pro0 pradIpa zAligrAma mezrAma 'mAsala' yaha bhaMDArA jile meM pavanI se lagabhaga 15 taka bahuta bArIkI se mUrti ke AkAra ke anupAta meM banAI kilomiTara dUra eka choTA sA gAMva hai| yahAM zrI saMpata gaI haiN| motIrAma bhAga-bhaNArakara nAmaka eka machere ke AMgana meM pAdapITha do iMca UMcA hai, Asana me kamala kA cinha lagabhaga 50 varSoM se, tIna jaina mUrtiyAM dhUpa, yarSA meM dhUla khA banA hai| jo ghisa jAne se abhI madya caSaka jaisA pratIta rahI apane uddhAra kI pratIkSA kara rahI haiM / harI chaTA vAle hotA hai| yaha nizcita hI kamala hai ataH ise ikkIsaveM kAle raMga ke patthara kI banI yaha mUrtiyAM kalAtmaka evaM tIrthaMkara neminAtha kI pratimA kahanA ucita hogaa| purAtatva kI dRSTi se bejor3a hai| kiMtu pracAra ke abhAva meM saMbhavataH yaha murti upAsanA henu nirmita kI gaI thI, isakI abhI taka purAtatva premiyoM kA vizeSa koI dhyAna Aka- vajaha se isakI suMdaratA aura saudarya bodha para vizeSa dhyAna Sita nahI kara pAI hai| isameM se do mUrtiyAM jo eka jaisI diyA gayA hai| donoM gAlo, hoThoM eva gale ko baccoM ne haiM khar3I yA khaDgAsana meM hai / tIsarI mUrti mAtra dhyAna mudrA hAtha lagA-lagA kara khuradarA banA diyA hai| zepa paoNliza meM baiThI haiN| inakA nIce varNana prastuta hai| kI snigdhatA aba bhI kAyama hai| anya donoM mUrtiyAM lagadhyAna mudrA meM baiThI mUrti pAdapITha sahita 2' 2" UcI bhaga eka jaisI hai| dono ATha ica cauDe patthara para banI hai hai| pAdapITha do ica UMcA hai jo AkAra meM varnulAkAra eka 2 " aura dUsarI 2' 10" UcI hai| yaha dono pratIta hotA hai| dhyAna mudrA meM baiThI isa mUrti ke vakSa pratimAeM siMhAsana para kAyotsarga yA khar3agAsana me adhika sthala para zrIvatsa cinha banA hai| grIvA kI trivalI, nAsAgra, ____ sughar3a aura saumya haiM, jinheM ghima kara yatheSTa cikanA banAyA dRSTi, mUrti ke mukhamaDala para zAMti aura vairAgya kA bhAva gayA darzAte hai| kAna kaMdho para Tike hai, jo mahApuruSa lakSaNo siMhAsana me siMhayugala kA aMkana sUkSmatA aura sunda meM se eka hai| bhauheM lacIlI evaM laMbI haiN| sira ke keza ratA se kiyA gayA hai| bIca me kalaza rakhA hai, jisa para paramparAgata aMguSTha mAtra kuMcita hai jo cAra samAna jUr3o meM pAtra DhakA hai| jaina graMthoM meM varNita lAMcchano ke anusAra baMTe haiN| yaha mUti 16veM tIrthaMkara mallinAtha kI hai| zvetAmbara prastata mati kA pAdapITha choTA hone se donoM Ara pathIya ise strI mAnate hai to digaMbaro ke anusAra yaha pAMva bAhara nikalate dikhAI dete hai| donoM hAtha eka dUsare pASa hai| ke Upara rakhe haiN| dAhinA hAtha jo Upara rakhA hai meM prastuta pratimA ke hAtha lambe, ghuTanoM taka laTaka rahe haiM balAkAra cakra hai tathA isako mAdhyamikA TUTI hai| hAtha- tathA hatheliyoM para kamala puSpa yA cakra kA aMkana hai| mUrti va tathA peTa ke madhya jo zeSa jagaha hai usame mUrti ko pUrNata: nagna hai aura isakI AMkheM vanda haiM / vakSa para zrIvatsa sote samaya jala saMgrahita na ho isalie, nAbhI ke nicale cinha banA hai| sira para tIna chatra hai| hisse meM eka cheda banA hai| yaha sahajatA se dikhAI nahIM siMhAsana ke pAdamUla meM dAe ora hAtha ke nIce eka detaa| isase hotA huA jala binA kisI rukAvaTa ke bAeM choTI puruSa pratimA hai| isake eka hAtha meM aMkuza sadaza pAMva se hotA huA sIdhA dAhine pAMva ke Upara se bAhara koI vastu hai, dUsare hAtha meM vartulAkAra koI vastu hai| nikala jAtA hai| yaha mUrti sarvAMga hai / mUrti kA mukha tathA isake pIche eka puruSa pratimA ukerI hai jo tIrthakara ke aMga sauSThava atyaMta AkarSaka evaM prabhAvotpAdaka hai, uMgaliyAM hatheliyoM taka pahuMcatI hai| isa pratimA ke kaNTha meM mAlA, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, 25, ki04 kAnoM meM kuNDala haiN| dAhine hAtha kI vastu spaSTa nahIM hai, dina bhara vacce ina mUrtiyoM se lipaTa-lipaTa kara khelate haiN| dUsarA hAtha nIce kI aura hai| bAeM ora eka baiThI strI makAna mAlika inhe 'RSI-munI' kahate haiM to gAMva vAle pratimA hai jisake Asana para matsya (Fish) kA aMkana hai| 'ughaDA (naMgA) deva' kahate hai| ina mUrtiyoM ke pichavAr3e hI isakA eka hAtha Asana para hai to dUsarA hAtha kaMdhe pr| hemADapathI maMdira kI jagatI aura kucha staMbha bikhare par3e haiM, usake pIche khar3e puruSa kA vAyAM hAtha nIce kI ora hai to jo yahA maMdira hone ke pramANa prastuta karate hai| isase lagakara dAyAM hAtha sabhavata. kamala uThAkara isa DhaMga se rakhA hai ki hI tAlAba hai, jisake kinAre bhI anaginata hiMdU dharma se tIrthaMkara ke hathelI ko chUne lage / pratimA kI grIvA trivalI saMbadhita mUrtiyA bikharI par3I hai| yukta hai, kAna kadhe para laTaka rahe hai tathA sira para bAla Aja bhI pavanI ke irda-girda prAcIna avazeSa yatheSTa tIna samAna jaDo meM baTe haiN| sira para uSNISa hai / sira mAtrA meM dekhe jA sakate hai| mAsala se tIna kilo mITara ke pIche prabhAvalaya kA akana hai jise cAra vartulAkAra dUra telotA khairI nAmaka eka choTA-sA gAva hai jahAM prAcIna rekhAoM se darzAyA gayA hai| kadhe ke dono ora do ur3ate avazeSa 'kapa sTona' (Cap stone) dekhe jA sakate haiM / harA vidhAghara akita hai jinake hAthoM meM sanAla kamala hai| isake tIna-cAra kilomITara dUra nipAnI pipala gAMva nAmaka donoM kI keza racanA evaM kAna ke AbhUSaNa eka jaise hai| eka aura gAva me bhI isI prakAra ke avazeSa hai| ina dono vidyAdhara ve manuSya hote haiM, jo sAdhanA yA tapasyA ke ke bIca tathA pavanI ke cAro ora bRhadAzma (Megaithic phalasvarUpa AkAzagAminI Adi vidyAe~ siddha kana lete stone C!rocie) vartula dekhe jA sakate hai| ina donoM the| anyatra inheM tIrthakara ke mastaka para caMvara DalAte hae prakAroM meM zava daphanAe jAte the| pAyA jAtA hai| pavanI prAcInakAla se hI hInayAna bauddha dharma kA eka tIryakara ke sira para chatrAvalI hai jisa para gajalakSmI mahatvapUrNa sthAna rahA hai| yahA kA jagannAtha stUpa to AsIna hai| isake donoM ora alakRta hAthI sUDa se kuMbha gautama buddha kI asthiyo para banAyA gayA thaa| aDama se uThAe lakSmI ke sira para abhiSeka kara rahe hai| lakSmI kucha romana sikke bhI prApta hue hai, jisase yahA videzI dhana-dhAnya Adi sarva pradAtrI devI mAnI gaI hai| ise abhi- dharma yAtriyoM taka ke Ane kA pramANa milatA hai| pavanI Seka lakSmI bhI kahate hai| zuMga kAla se hI yaha devI bauddha, ke parisara me aneka vihAra tathA stUpoM ke avazeSa yatheSTa jaina aura brAhmaNa ina tInoM saMpradAyoM ko mAnya thii| mAtrA meM mile hai| bhivApUra, cAMDAlA, sAtabhokI, koraMbhI tIrthakara mAtA ke svapno meM abhiSeka lakSmI kI bhI Adi jagaho para kaI prAcIna guhAe hai| itanA hI nahI gaNanA hai| yaha sthAna prAcIna vyApArI mArga para bhI thaa| grIvA kI trivalI, mukhamaMDala kI saumyatA aura cama khamaMDala kI saumyatA aura cama- bauddha dharma ke avanati ke pazcAta isa parisara meM hiMda bimilakara ina mAniyo tathA jainadharma pathiyo ne adhikAra kara liyaa| mAsala se kA kAla guptottara yuga ko siddha karate hai| kucha hI dUra padmapUra tathA bhaDArA meM bhI jaina avazeSa pAye tIrthakara kI kula sakhyA caubisa hai / Aja kI vicAra jAte hai| dhArA ke anusAra inameM kevala tIna ko-nemi, pArzva tathA yaha mUrtiyAM tathA pavanI kA pradeza abhI taka apracArita mahAvIra ko matya maSTi ke paruSa hotA svIkAra kiyA eva aneka purAtatva premiyoM, paryaTako ke lie anajAna hai| jAtA hai| purAtatva sarvekSaNa vibhAga kI isa mahatvapUrNa parisara ke prati upekSA khaTakatI hai| gAMvoM meM itanI adhika mUrtiyAM par3I ukta tIno mUtiyA lagabhaga 50 varSa pUrva, ghara ke Agana haiM ki yahAM eka vizAla saMgrahAlaya evaM darzanIya sthala kA meM khudAI karate samaya milI thiiN| taba se abhI taka yaha rUpa diyA jA ske| mUtiyAM zrI bhANarakara ke AMgaNa kI zobhA bar3hA rahI hai| besanabAma, nAgapura-440004 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmi-nitya yuvAcArya mahAprajJa AMdhI cala rahI hai| usame jitanI zakti Aja hai| usakA vinAza nahI huA / dhrauvya, utpAda aura vyaya ko eka utanI ho kala hogI, yaha nahIM kahA jA sakatA / jo kala krama detA hai kintu astitva kI maulikatA meM koI antara thI, usakA Aja honA jarUrI nahI hai aura jo Aja hai nahI Ane detA / astitva kI maulikatA samApta nahI usakA Ane vAle kala meM honA jarUrI nahI hai| isa duniyA hotii| isa bindu ko pakar3ane vAle "kaTastha nitya" ke meM ekarUpatA ke lie koI avakAza nahI hai| jisakA siddhAta kA pratipAda karate hai / astitva ke samudra me hone astitva hai, vaha bahurUpa hai| jo bAla Aja sapheda hai ve kabhI vAlI Umiyo ko pakahane vAle "kSaNikavAda" ke siddhAta kAle rahe hai / jo Aja kAle hai, ve kabhI sapheda hone vAle kA pratipAdana karate hai / jaina darzana ne ina donoM ko eka hai| ve ekarUpa nahI raha sakate / kevala bAla hI kyA duniyA hI dhArA meM dekhA, isalie usane pariNAmi-nityatvavAda ke kI koI bhI vastu ekarUpa nahIM raha sktii| jaina darzana ne siddhAta kA pratipAdana kiyaa| anekarUpatA ke kAraNoM ke kAraNoM para gaharAI se vicAra bhagavAna mahAvIra ne pratyeka tatva kI vyAkhyA parikiyA hai, antarbodha se usakA darzana kiyA hai| vicAra aura NAmi-nityatvavAda ke AdhAra para kii| unase pUchAdarzana ke bAda eka siddhAta kI sthApanA kii| usakA nAma "AtmA nitya hai yA anitya / pudgala nitya hai yA hai-"prinnaami-nitytvvaad"| anitya !" unhone eka hI uttara diyA, "astitva kabhI isa siddhAta ke anusAra vizva kA koI bhI tatva sarvathA / samApta nahIM hotA / isa apekSA se ve nitya hai / pariNAma nitya nahI hai| koI bhI tatva sarvathA anitya nahI hai| kA zrama kabhI avaruddha nahI hotA, ima dRSTi se ve anitya pratyeka tatva nitya aura anitya-ina dono dharmoM kI bAta hai| samagratA kI bha.pA meM ve na nitya hai aura na anitya, svAbhAvika samanviti hai| tatva kA astitva dhra va hai, isa- kintu nityAnitya hai| lie vaha nitya hai / dhruva pariNanamana-zUnya nahIM hotA aura vatta me do prakAra ke dharma hote hai-sahabhAvI aura pariNamana dhra va-zUnya nahIM hotA / isalie vaha anitya bhI kramabhAvI / mahabhAvI dharma tatva kI sthiti aura kramabhAvI hai / vaha ekarUpa me utpanna hotA hai aura eka avadhi ke thamaM usakI gatizIlatA ke mucaka hote hai| sahabhAvI dharma pazcAt usa rUpa se cyuta hokara dUsare rUpa meM badala jAtA "guNa" aura kramabhAvI dharma "paryAya" kahalAte hai / jaina hai| isa avasthA me pratyeka tatva utpAda, vyaya aura dhauvya darzana kA prasiddha sUtra hai ki dravya-zUnya paryAya aura paryAyaina tInoM dharmoM kA sasavAya hai| utpAda aura vyy-ye| zUnya dravya nahI ho sakatA / eka jaina manISI ne kUTasthadonoM pariNamana ke AcAra banate hai aura dhauvya usakA nityadAdiyoM se pUchA, "paryAya-zUnya dravya kisane dekhA ! anvayIsUtra hai| vaha utpAda kI sthiti meM bhI rahatA hai aura kahA dekhA ! kaba dekhA ! kisa rUpa meM dekhA ! koI batAye vyaya kI sthiti meM bhI rahatA hai / vaha dono ko apane sAtha to shii|" unhoMne aisA hI prazna kSaNikavAdiyo se pUchA jor3e hue hai| jo rUpa utpanna ho rahA hai, vaha pahalI bAra ki ve batAe to sahI ki dravya-zUnya paryAya kisane dekhA ! hI nahI ho rahA hai aura jo naSTa ho rahA hai vaha bhI pahalI kahA dekhA ! kaba dekhA ! kisa rUpa meM dekhA ! avasthAbAra hI nahI ho rahA hai / usase pahale vaha anaginata bAra avasthAvAna aura avasthAvAnavihIna avasthAeM-ye donoM utpanna ho cukA hai aura naSTa ho cukA hai| usake utpanna tathya ghaTita nahI ho sakate / jo ghaTanAkama cala rahA hai, hone para anitya kA sujana nahIM huA aura naSTa hone para usake pIche koI sthAyI tatva hai| ghaTanA-kama usI meM cala Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 35 ki.4 bhanekAsa rahA hai / vaha usase bAhara nahI hai| tAlAba meM eka kaMkara pariNamana svabhAva se bhI hotA hai aura prayoga se bhii| phekA aura tarageM utthii| tAlAba kA rUpa badala gyaa| svAbhAvika pariNamana astitva kI AMtarika vyavasthA se la zAta thA, vaha kucha ho gayA, taragita ho gyaa| hotA hai| prAyogika pariNamana dUsare ke nimitta se ghaTita taraMga jala meM hai| jala se bhinna taraga kA koI astitva hotA hai| nimitta milane para hI pariNamana hotA hai, aisI nahIM hai / jala me taraMga uThatI hai isalie hama kaha sakate vAta nahI hai| pariNamana kA krama niraMtara cAlU rahatA hai / haiM ki tAlAba taraMgita ho gayA / taragita honA eka ghaTanA rAgata hAnA eka ghaTanA kAla usakA mukhya hetu hai| vaha (kAla) pratyeka astitva hai| vaha vizeSa avasthAvAna meM ghaTita hotI hai| jalAzaya ma ghATata hAtA hai| jalAzaya kA AyAma hai| vaha pariNamana kA Atarika hetu hai / isanahI hai to jala nahI hai / jala nahIM hai to taraga nahIM hai| lie pratyeka astitva meM vyApta hokara vaha astitva ko taraMga kA honA jala ke hone para nirbhara hai| jala ho aura pariNamana zIla rakhatA hai| svAbhAvika pariNamana sUkSma taraga na ho-aimA bhI nahI ho sktaa| jala kA honA hotA hai| vaha idriyo kI pakar3a meM nahIM AtA, isalie taraMga hone ke sAtha juDA huA hai| jala aura taraMga- astitva meM hone vAle sUkSma parivartanoM kI indriya-jJAna ke donoM eka-dUsare meM nihita hai-jala me taraga aura taraga stara para vyAkhyA nahIM kI jA sktii| jIva aura pudgala me jala / ke pArasparika nimitto se jo sthala parivartana ghaTita hotA dravya paryAya kA AdhAra hotA hai| vaha avyakta hotA hai, hama usa parivartana ko dekhate hai aura usake kArya-kAraNa hai, paryAya vyakta / hama dravya ko kahA dekha pAte hai / hama kI vyavasthA karate hai| koI AdamI bImArI se maratA hai, dekhate hai paryAya ko| hamArA jitanAjJAna hai, vaha paryAya kA / koI coTa se, koI AghAta se aura koI dUsare ke dvArA jJAna hai / mere sAmane eka manuSya hai / vaha eka dravya hai / mai' mArane para maratA hai| bimArI nahI, coTa nahIM, AghAta use nahI jAna sktaa| mai usake aneka paryAyo meM se eka nahI aura koI mA hI pAlA bhI nahI, phira bhI vaha mara paryAya ko jAnatA hUM aura usake mAdhyama se yaha jAnatA hU jAtA hai / jo janmA hai, kA maranA nizcita hai| mRtyu ki yaha manuSya hai| jaba Akha se use dekhatA hU to usakI eka parivartana hai| jIvana me usakI Atarika vyavasthA AkRti aura varNa-ina do paryAyo ke AdhAra para use nihita hai| manuSya janma se pahale kSaNa me hI marane laga manuSya kahatA huuN| kAna se usakA zabda sunatA hUM, taba use jAtA hai| jo pahale aNa me nahI maratA, vaha phira kabhI zabda paryAya ke AdhAra para manuSya kahatA hai| usakI sama nahIM mara sktaa| jo eka kSaNa amara raha jAe, phira gratA ko kabhI nahI pakar3a paataa| Ama ko kabhI mai rUpa usakI mRtyu nahI ho sktii| bAharI nimitta se hone paryAya meM jAnatA hU, kabhI gandha-paryAya se aura kabhI rasa vAlI mauta kI vyavasthA bahuta sarala hai| zArIrika aura paryAya se / kintu saba paryAyo se eka sAtha jAnane Adi kA mAnasika kSati se hone vAlI mauta kI vyAkhyA usase kaThina mere pAsa koI sAdhana nahI hai| gadha kA paryAya jaba jAnA hai| kintu pUrNa svastha dazA meM hone vAlI mauta kI vyAkhyA jAtA hai taba rUpa kA paryAya nIce calA jAtA hai| isa vaijJAnika yA atIndriya jJAna ke stara para hI kI jA samagratA ke sadarbha me mai kahatA hUM ki mai dravya ko nahIM sakatI hai| dekhatA hUM, kevala paryAya ko dekhatA hUM aura paryAya ke AdhAra para dravya kA bodha karatA huuN| kucha darzanika sRSTi kI vyAkhyA IzvarIya racanA ke hamArA paryAya kA jagat bahuta lambA-caur3A hai aura AdhAra para karate hai| kintu jaina darzana usakI vyAkhyA dravya kA jagat bahuta choTA hai| eka dravya aura ananta jIvana aura pudagala ke svAbhAvika pariNamana ke AdhAra paryAya / pratyeka dravya paryAyoM ke balaya se ghirA huA hai| para karatA hai| sUkSma vikAsa yA pralaya--jo kucha bhI pratyeka dravya paryAyoM ke paTala me chipA haA hai| usakA ghaTita hotA hai, vaha jIva aura pudgala kI pArasparika bodha kara drama ko dekhanA indriya jJAna ke lie saMbhava pratikriyAo se ghaTita hotA hai| kAla donoM kA sAtha detA hI hai| basapaTanAoM meM bAharI nimitta bhI apanA yoga Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmi-nitya dete hai| sRSTi kA avyakta aura vyakta-samagra parivartana parivartita hone kI kSamatA nahI hotI, vaha dUsare kSaNa meM usake apane astitva meM svaya sannihita hai| apanI sattA ko banAe nahI rakha sktaa| astitva dUsare pariNamana sAmudAyika aura vaiyaktika-dono stara kSaNa meM rahane ke lie usake anurUpa apane Apa me paripara hotA hai| pAnI me cInI gholI aura vaha mIThA ho vartana karatA hai aura tabhI vaha dUsare kSaNa meM apanI sattA ko gyaa| yaha sAmudAyika parivartana hai| AkAza meM bAdala banAe rakha sakatA hai eka paramANu anantagunA kAlA hai| maDarAye aura eka vizeSa avasthA kA nirmANa ho gyaa| vahI paramANu eka gunA kAlA ho jAtA hai| jo eka gunA bhinna-bhinna paramANu-skandha mile aura bAdala bana gyaa| kAlA hotA hai, vaha kabhI anantagunA kAlA ho jAtA hai / kucha pariNamana dravya ke apane astitva meM hI hote hai| yaha parivartana bAhara se nahIM aataa| yaha dravyagata parivartana astitvAta jitane pariNamana hote hai, ve saba vaiyaktika hote hai| isame bhI anantaguNahIna aura anantaguNa adhika taarhai| pAca atikAya (astitva) hai| dharmAstikAya, adharmA- tamya hotA rahatA hai| ananta kAla ke ananta kSaNoM aura stikAya aura - kAzAstikAya me svAbhAvika parivartana ananta ghaTanAo me kisI bhI dravya ko apanA astitva hI hotA hai| jI aura pudgala me svAbhAvika aura prAyo- banAe rakhane ke lie ana- pariNamana karanA Avazyaka hai| gika-donora ke parivartana hote hai| isakA svAbhA- yadi usakA pariNamana anata na ho to anatakAla meM vaha vika parivartana vaiyaktika hI hotA hai| kintu prAyogika apane astitva ko banAe nahI rakha sktaa| parivartana sAmudAyika bhI hotA hai| jitanA sthUla jagat hai astitva meM anata dharma hote hai, kucha avyakta aura kucha vaha saba ina do dravyA ke sAmudAyika pAravatana dvArA hA vyakta / prazna huA ki kyA dhAsa me dhI hai ? isakA uttara nirmita hai / jo kucha dRzya hai, use jIvo ne apane zarIra ke hogA ghAsa me ghI hai, kintu vyakta nahIM hai| kyA dUdha me do rUpa meM upasthita rUpAyita kiyA hai| ise ina zabdo me bhii| ghI hai ? dUdha me ghI hai, para pUrNa vyakta nahIM hai| dUdha ko prastutata kiyA jA sakatA hai ki hama jo kucha dakha rahe hai biloyA yA dahI banAkara biloyA, ghI nikala aayaa| vaha yA to jIvaccharIra hai yA jIvoM dvArA tyakta zarAra hai| avyakta dharma vyakta ho gyaa| dravya me "oSa" aura "samu pratyeka astitva kA pracaya (kAya, pradeza rAzi) hotA cita"-ye do prakAra kI zaktiyAM kAma karatI hai / "ogha" hai| padagala ko choDakara zeSa cAra astitvoM kA pracaya niyAmaka zakti hai| usake AdhAra para kAraNa-kArya ke svabhAvataH avibhakta hai| usame saMgaThana aura vibhAjana nahIM niyama kI sthApanA kI jAtI hai| kAraNa kArya ke anurUpa hotaa| padagala kA pracaya svabhAva me avibhakta nahIM hotaa| rITotA hai| kAraNa aETAH upame sagaThana aura vidhAna-ye donoM ghaTita hota hai| eka hai| aba Apa pUcha ki dhArA me dhI hai yA nahI? to uttara paramANu kA dUsare paramANuo ke sAtha yoga hone para skandha hogA-"opa" zakti kI dRSTi se hai, kintu "samucita" ke rUpa meM rUpAntaraNa ho jAtA hai aura usa skandha ke sAre zakti kI dRSTi se nahIM hai| pudgala dravya meM varNa, gaMdha, rasa paramANa viyukta hokara kevala paramANu raha jAte hai / vAsta- aura sparza-ye cAroM milate hai / gulAba ke phUla meM jitanI vika artha meM sAmudAyika pariNamana pudgala meM hI hotA hai| sugadha hai, utanI hI durgadha hai| kintu umame mugaMdha vyakta hai dazya astitva kevala pudgala hI hai| jagat ke nAnArUpa aura dugaMdha avykt| cInI jitanI mIThI hai, utanI hI usI ke mAdhyama se nirmita hote hai / yaha jagat eka raMgamaMca kar3avI hai| kintu usameM miThAsa vyakta hai aura kar3avAhaTa hai| usa para koI abhinaya kara rahA hai to vaha pudgala hI avyakta / saDAna meM jitanI durgadha hai, utanI hI sugaMdha bhI hai| vahI vividha rUpoM meM pariNata hokara hamAre sAmane chipI huI hai| rAjA jitazatru nagara ke bAhara jA rahA thaa| prastata hotA hai| usameM jIva kA yoga bhI hotA hai, kintu maMtrI subuddhi usake sAtha thaa| eka khAI AI, usameM jala usakA mukhya pAtra pudgala hI hai| bharA thaa| vaha kUr3e-karakaTa se gadA ho rahA thaa| usameM astitva meM parivartita hone kI kSamatA hai| jisameM mRta pazuoM ke kalevara sar3a rahe the| dUra taka dugaMdha phaTa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 18, varSa 35, ki0 4 nAka ko dabA rahI thI / rAjA ne kapar3A nikAlA aura liyA / kitanI durgaMdha A rahI hai ! rAjA ne maMtrI kI ora mur3akara khaa| maMtrI tattvavettA thaa| usane kahA, mahArAja ! yaha pudgaloM kA svabhAva hai| usane rAjA ke bhAva kI tIvratA ko apanI bhAvabhaMgI se maMda kara diyaa| bAta vahIM samApta ho gaI / kucha dinoM bAda maMtrI ne rAjA ko apane ghara bhojana ke lie nimaMtrita kiyaa| bhojana ke madhya rAjA ne pAnI piyA / pAnI tuma kahAM se lAte ho ? icchA hotI hai ki eka gilAsa aura piiuuN| maiM tumheM abhinna mAnatA hUM, kintu tuma mujhe vaisA nahI mAnate / tuma itanA acchA pAnI pIte ho mujhe kabhI nahI pilAte / "maMtrI muskarAyA aura bolA, "mahArAja ! yaha pAnI usa khAI se lAtA hUM, jahAM Apa ne nAka-bhauM sikor3I thI aura kapar3e se nAka DhaMkI thii|" rAjA ne kahA, "yaha nahIM ho sakatA / yaha pAnI usa khAI kA kaise ho sakatA hai !" maMtrI apanI bAta para aTala rhaa| rAjA ne usakA pramANa cAhA / maMtrI ne usa khAI kA pAnI mNgvaayaa| rAjA kI dekharekha meM sArI prakriyA calI aura vaha pAnI vaisA hI nirmala, madhura aura sugaMdhita ho gayA jaisA rAjA ne maMtrI ke ghara piyA thA / kevala pAnI hI kyA, hara bastu badalatI hai / pariNamana kA cakra badalatA hI rahatA hai, vastueM badalatI haiN| "oSa" zakti kI dRSTi se hama kisI paudgalika padArtha ko kAlA yA pIlA, khaTTA yA mIThA, sugandhamaya yA durgandhamaya, cikanA yA rUkhA, ThaMDA yA garma, halkA yA bhArI, mRdu yA karkaza nahI kaha skte| eka nIma ke patte meM ve sAre dharma bidyamAna hai jo duniyA meM hote haiM / kintu "samucita" zakti kI dRSTi se aisA nahIM hai| usake AdhAra para dekheM to nIma atyanta nirmala, atyanta madhura aura atyanta sugandhita hai| rAjA bolA, "maMtrI ! pattA harA hai, cikanA hai| usakI apanI eka sugandha hai / vaha halkA hai aura mRdu hai| hamArA jitanA darzana hai, vaha Anubhavika aura prAtyayika hai / paryAya- parivartana ke dvArA vastukoM meM bahuta sArI bAteM ghaTita hotI haiM / unameM UrjA kI vRddhi aura hAni bhI eka hai| UrjA pariNamana se hI prakaTa hotI hai / suprasiddha vaijJAnika AinsTIna ne isa siddhAMta kA pratipAdana kiyA ki dravya (Mass) ko zakti (Energy ) meM aura zakti ko dravya meM badalA jA sakatA hai| isa dravyamAna, dravyasaMhati aura zakti ke samIkaraNa ke siddhAMta kI vyAkhyA pariNAminityavAda ke dvArA hI kI jA sakatI hai / AinsTIna se pahile vaijJAnika jagat meM yaha mAnA jAtA thA ki dravya ko zakti meM aura zakti ko dravya meM nahI badalA jA sakatA / donoM svataMtra haiM / kintu AinsTIna ke bAda yaha siddhAMta badala gayA / yaha mAnA jAne lagA ki dravya aura zaktiye donoM bhinna nahIM, kintu eka hI vastu ke rUpAntaraNa haiM / eka pauMDa koyalA meM aura usakI dravya saMhati ko zakti meM badaleM to do araba kilovATa kI vidyuta zakti prApta ho sakatI hai| jaina darzana ke anusAra dravya meM ananta zakti hai / vaha dravya cAhe jIva ho yA pudgala / kAla kI ananta dhArA me vahI dravya apanA astitva rakha sakatA hai jisameM ananta zakti hotI hai / vaha zakti pariNamana ke dvArA prakaTa hotI rahatI hai| Aja ke vaijJAnika jagat meM jitanA prayoga ho rahA hai, usakA kSetra paudgalika jagat hai / paudgalika vastu ko usa sthiti meM le jAyA jA sakatA hai, jahAM usakI sthUlatA samApta ho jAye, usakA dravyamAna yA dravya-saMhitA samApta ho jAye aura use zakti ke rUpa meM badala diyA jAye / se hai jaina darzana ne dravyArthika aura paryAyArthika- ina do nayoM se vizva kI vyAkhyA kI hai| hama vizva ko abheda kI dRSTi se dekhate haiM taba hamAre sAmane dravya hotA hai| yaha nIma, makAna, AdamI, pazu-ye dravya hI dravya hamAre sAmane prastuta haiM / hama vizva ko jaba bheda yA vistAra kI dRSTi dekhate haiM taba dravya lupta ho jAtA hai| hamAre sAmane hotA paryAya aura paryAya / pariNamana aura pariNamana / AdamI kauna hotA hai ? AdamI koI dravya nahIM hai| AdamI hai| kahAM ? Apa sArI duniyA meM DhUMDheM, AdamI nAma kA koI dravya Apako nahIM milegA / AdamI eka paryAya hai| nIma koI dravya nahIM hai / vaha eka paryAya hai / duniyA meM jitanI vastuoM ko hama dekha rahe haiM, ve sArI kI sArI paryAya haiN| hama paryAya ko dekha rahe haiM, dravya hamAre sAmane nahIM jAtA / (zeSa pR0 2.1 para) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJAnatA cAhe dUsare koTi bhI upAya karo para binA ajJAnatA ko choDe rAga, dveSa, moha nahIM miTegA / isIlie yaha kImatI bAta hai ki samyagdarzana ke binA samyakcArita nahI hotA / samyakcAritra arthAt kaSAya kA chuTanA / samyakdarzana kyA hai-apane ko apane rUpa dekhanA / baMdha kyA hai ? saMsAra kyA hai? bhItara kI yaha ajJAnatA hI saba kucha hai| hamane kyA kiyA ? isa ajJAnatA ko to bhItara rakhI aura jaba ghara meM rahe to vaha strI puSAdi ke sAtha jur3a gaI taba yaha bhAsita huA ki ye mere hai, yahI mere lie saba kucha hai / phira upadeza milA ki mandira jAyA kro| jaba mandira Ae to ajJAnatA to ghara chor3akara Ae nahIM vaha sAtha-sAtha mandira A gaI taba yahAM vaha jur3I bhagavAna ke sAtha aura yaha dikhAI diyA ki yahI taraNa-tAraNa hai / yahI sukha dene vAlA hai, yahI saba kucha hai| zAstra par3hane baiThe to ajJAnatA usameM jur3a gaI, taba usake zabdoM meM aTaka gae, yA khUba zAstra par3hakara paMDita bana gae / ahaMkAra paidA ho gayA, yA socA calo kucha to puNya kA baMdha hogA / vaha ajJAnatA aba puNya baMdha ke sAtha jur3a gaI aura puNya baMdha para dRSTi rahane se nija tatva kI prApti muzkila ho gaI isa puNya ko pApa samajhakara calo taba aMtara dhakkA lagegA aura 'sva' para dRSTi jaaegii| vAstava meM ye puNya sArthaka nahIM hai, jaba isakA udaya AtA hai to vyApAra meM aura adhika phaMsA detA hai, roTI khAne meM hairAna, pUjA karane me IrAna, zAstra par3hane meM hairAna to yaha puSpa kA nahIM pAna kA hI udaya hai aura Age cale jaba muni banate haiM aura vaha ajJAnatA sAtha raha jAtI hai to pahale usake kAraNa lar3ake baccoM meM apanApana thA aba seThoM meM, bhaktoM meM, picchI kamaNDalu meM apanApana yA gyaa| ajJAna do aba bhI apanA kAma kie binA nahIM rhegaa| pahale gRhastha bheSa meM apanApana thA aba muni bheSa meM A gyaa| jaMgala meM gae to vahAM sthAna meM apanApana A gayA ki le0 bAbUlAla jaina (bA) amuka jagaha bar3I acchI hai, bar3e kAma kI hai| vaiSNavoM kI kathA hai ki bAbAjI ne jaMgala meM, anAja boyA, gAya bAMdhI, lagAna na dene para rAjA dvArA sajA milI jaba usane vicAra kiyA ki isa saba jhamele kI jar3a kyA hai, ghara-bAra saba chor3ane para bhI ye ar3aMgA kyA huA taba bahuta socate-socate usakI samajha meM AyA- are saba kucha to chor3a diyA para mUla bAta vaha apanApana to chor3A hI nahIM jo sabase pahale chor3anA thA vahAM para to chor3a AyA para yahAM kheta meM apanApana mAna liyA to bAhara kA kSetra bezaka badala gayA para bhItara meM apanA mAnane vAlA jo baiThA hai vaha to nahIM kA bahIM hai, use to ghara se yahAM bhI sAtha hI le AyA hUM / isIlie kaha rahe hai ki isa ajJAnatA ko sAtha lekara tU cAhe jahAM calA jA, yaha sAtha jAegI to vahAM jisa kisI ke bhI sAtha meM jur3egI vahI tujhe ulTA dikhAI dene lagegA / taba chor3anA kyA hai ? usa bAharI vastu ko nahIM, padArtha ko nahIM, vaha to para hai hI use kyA chor3egA / chor3anA to usa ajJAnatA ko hai jo terI apanI nahIM hai jise tU ne apanA rakhA hai aura usa ajJAnatA ko chor3ane ke bAda vahI ghara rahegA vahI strI-putrAdi raheMge para pahale tujhe ve hI saba kucha dikhAI dete the aba lagegA are! ye to ghara hai maiM inameM kahAM phaMsA huA huuN| cIja to vahIM hai para andara kI ajJAnatA chor3ane se vahI dUsare rUpa me dikhAI dene lagatI hai / dUsare rUpa se matalaba sacce rUpa meM, pahale usI vastu ko galata rUpa mAnatA thA / mandira meM AtA ajJAnatA ko chor3akara to aba dikhAI dene lagA ki jinendra ke mAdhyama se mujhe apanI cetana AtmA ke darzana karane haiN| bAra-bAra jinendra kI tarapha dekhatA hai to eka dhikkAra phira andara se AtI hai ki ve to apane Apa meM lIna haiM aura tU bAhara meM ghUma rahA hai tU unakI taraha bhItara meM lIna kyoM nahIM ho jAtA ? usa dhikkAratA ke Ane para usake andara purupArthaM jAgRta hotA hai / dhakkA lagatA hai to nIMda TUTatI hai / : Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 3404 aba jisa vastu se sambandha jur3atA hai vaha jJAna kA hI jur3atA hai ajJAna kA nahIM para padArtha ko dekhatA hai to vaha / sundara yA asundara pratibhAsita nahI hotA usameM rAga dveSa kA koI prayojana nahIM raha jAtA aura phira bhI jitanA rAga-dveSa honA hai use apanI kamajorI hI mAnatA hai| asala meM dekhA jAe to yaha zarIra to rAga karane kA bilkula sthAna hI nahIM hai, zarIra to itanI khoTI cIja hai| ki ye to maMgatya ke bilkula hI yogya nahIM hai isalie ye mUla bAta yahI hai ki usa ajJAnatA ko chor3a de / use sAtha lekara yadi samavasaraNa me bhI jAyagA taba bhI kalyANa hone kA nahIM hai / yadi apane svabhAva ko ThIka kara le to vaha jahAM rahe vahAM mandira ho jAe aura agara ajJAnatA na chor3e to mandira bhI akhAr3A ho jAtA hai| maka usa ajJAnatA ko meTane ke lie hama zAstra par3hate haiM parantu zAstra hamArI ajJAnatA meTa nahI sakatA, zAstra to kevala hameM hamArI ajJAnatA kA bodha karA sakatA hai, meTanI to vaha hameM svayaM ko hI hai| paNDita va tyAgI ko tatva kI prApti isIlie durlabha ho jAtI hai kyoMki patri samajhatA hai ki maiM jAna gayA aura tyAgI samajhatA hai ki maiM ho gayA / tatva kI prApti to use ho jo yaha samajhe ki Xin bhI nahI jAnanA aura mai kucha bhI nahIM hai jo sama kucha ki maiM kucha ho gayA vaha to ho hI gayA phira bhItara jAkara kyA kare khoja ? to zAstra jJAna va vratoM me ahaMkAra hone se vyakti apane ko nahIM jAna pAtA aura apane ko na 'jAnane se zAstra jJAna va vratoM meM ahakAra hotA hai| ajJAnI apane ko phira bhI jaldI jAna sakatA hai kyoki vaha sama jhatA hai ki maiM kucha nahI jAnatA / ye zarIra tujhe apanA lagatA hai kyA ? yadi apanA lagatA hai to samajhanA ajJAnatA hai| aba zarIra meM apanepane kI ajJAnatA kA bodha to hameM zAstra ne karA diyA para itane mAtra se zarIra me apanApana to chUTA nahIM, vaha to jaba hama chor3eMge tabhI chuuttegaa| dUsarA kAma zAstra karatA hai eka pyAsa, sar3apa va chaTapaTAhaTa paidA karane kA vaha kahatA hai jabaki tatva ko jAna lene se terA eka advitIya rUpa ho jAegA / sAre saMgAra kA anAdi kAla kA terA dukha miTa jAegA taba isake bhItara me eka jijJAsA paidA hotI hai ki kaise apane ko samajhU va jAnU / zAstra ne to jijJAsA paidA karAke chor3a diyA aba apane ko jAnanA to hame svayaM hI hai| guru bhI ye hI donoM kAma karatA hai, ajJAnatA kA bodha karAne kA va tar3apana paidA karane kA / yadi zAstra ajJAnatA meTa sakatA hotA to 11 aga 6 pUrva kA pAThI ajJAnI kaise raha jAtA ? hama ye cAhe ki rAga dveSa to hamArA miTa jAe aura ajJAnatA banI rahe to ye to hone kA hI naha hai| dIpAyana muni ne kitanI tapasyA kI, logoM ne unheM uThA kara pheMka diyA, una para thUka diyA aura unhoMne upha nahI kI para bhItara me ajJAnatA banI rahI cinagArI sula gatI rahI aura eka dina vaha Aga banakara bhabhaka uThI / ataH yadi andara kI ajJAnatA na jAe aura bAhara meM kitanA bhI upasarga va parIpaha sahana kare taba bhI vaha kAryakArI nahI hai / sAre dvAdazAMga ke upadeza kA jora usa ajJAnatA ko meTane para hai kyoMki yaha ajJAnatA hI pratyeka vastu ko ulTA dikhAtI hai aura phira hama socate haiM ki usa vastu yA vyakti ko sIdhA kara deM / are ! use tU kyA sIdhA kregaa| vaha to sIdhA hI hai, ulTA to tU hai, tU apanI usa ajJAnatA ko meTa kara sIdhA ho jaa| Apane ko ThIka karanA hai para ko nahI / isalie mUla bAta usa ajJAnatA ko chor3ane kI hai aura vaha hamAre apane kAraNa se huI aura apanehI kAraNa se chUTegI / kisI dUgareke kAraNase hotI to usake choDane se chUTa jAtI para aisA nahIM hai| pAgala kapaDe phADa rahA hai aura hama cAhate haiM ki ye na phAr3e aura hama use roka rahe hai to usa rokane kA bhI kyA phAyadA hai ? are / vo kapaDA phAr3anA banda karegA to anya aura kucha gaDabaDa karegA, kucha toDane phor3ane lagegA isalie hamArA puruSArtha usako una triyAkSoM se rokane me nahI varan usakA pAgalapana meTane meM hai / AcAryoM ne kahA ki honA cAhiye midhyAdRSTi kA sArA AcaraNa mithyAcaritra hai| aba vaha samyakcAritra kaise ho ? vaha to mithyAdarzana ke meTane se hI hogA, kriyA ko badalI karane zAstra to ajJAnatA kA bodha karAtA hai, kahatA hai ki se to hogA nahIM / mUla bhUla ko miTAnA cAhie | X Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM kuruvaMza, kurujanapada evam hastinApura 0 DA0 ramezacandra jaina harivaMza purANa meM kuruvaMza sambandhI vivaraNa prabhUtateja, prabhUtateja ke tejasvI, tejasvI ke tapana, tapana jinasena kRta haribaMza purANa me kuruvaza ko somavaMza ke pratApavAna, pratApavAn ke ativIrya, atibIrya ke ke antargata vaNita kiyA gayA hai, tadanusAra SaTkhaNDa pRthvI suvIrya, suvIrya ke uditaparAkrama, uditaparAkrama ke mahendrake svAmI bharata ne cirakAla taka lakSmI kA upabhoga kara vikrama, mahendravikrama ke sUrya, sUrya ke indradyumna, indradyumna ke arkakIrti nAmaka patra kA abhiSeka kiyA aura svayaM ati- mahendrajit, mahendrajit ke prabhu, prabhu ke vibha, vibha ke zaya kaThina AtmarUpa parigraha se yukta eva kaThinAI se avidhvasa, avidhvama ke vItabhI, vItabhI ke vRSabhadhvaja, nigraha karane yogya indriya rUpI mRgamamUha ko pakar3ane ke lie vRSabhadhvaja ke garuDAGka, aura garuDAka ke mRgADU Adi jAla ke samAna jina-dIkSA dhAraNa kara lii| rAjA arka- aneka rAjA sUryavaza meM utpanna hue| ye saba rAjA vizAla kIti ke smitayaza nAma kA putra huaa| arkakIrti use yaza ke dhAraka the aura putroM ke lie rAjyabhAra saupa tapa lakSmI de tapa ke dvArA mokSa ko prApta huA / smitayaza ke kara mokSa ko prApta hue / bharata ko Adi lekara caudaha lAkha bala, bala ke subala, subala ke mahAbala, mahAbala ke ativala, ikSvAkuvaMzIya rAjA lagAtAra mokSa ge| usake bAda eka atibala ke amRtabala, amRtabala ke subhadra, subhadra ke sAgara, rAjA sarvArthasiddhi se ahamindra pada ko prApta huaa| phira mAgara ke bhadra, bhadra ke raviteja, raviteja ke zazi, zazi ke assI rAjA mokSa gae, parantu unake bIca meM eka-eka rAjA indra pada ko prApta hotA rahA / sUryavaza meM utpanna hue (pRSTha 18 kA zeSAMza) kitane dhIravIra rAjA anta meM rAjya kA bhAra chor3akara tapa vaha AMkhoM se ojhala rahatA hai| isa satya ko AcArya haimacandra ne ina zabdoM meM prakaTa kiyA thA-- kA bhAra dhAraNa kara svarga gae gae aura kitane hI mokSa aparyAyaM vastu samasyamAna gae / bhagavAn RSabhadeva ke bAhubalI putra the, unase somamadravyametacca vivicyamAnaM / yaza nAmaka putra huaa| vaha somayaza somavaMza (candravaMza) kA -hama abheda ke paripArzva me caneM to paryAya lupta ho kartA huA / somayaza ke mahAbala, mahAbala ke subala aura jAegA, bacegA dravya / hamArI duniyA bahuta choTI ho suvala ke mahAbalI putra huaa| inheM Adi lekara somavaMza meM utpanna aneka rAjA mokSa ko prApta hue / isa prakAra jaaegii| vistAra se zUnya ho jaaegii| hama bheda ke pari bhagavAn RSabhadeva kA tIrtha pRthvI para pacAsa lAkha karor3a pArzva meM caleM to dravya lupta ho jAyegA, bacegA paryAya / magara taka anavarata rahA / isa tIrthakAla me apanI do hamArI duniyA bahuta baDo ho jaayegii| bheda abheda ko nigala zAkhAoM sUryavaMza aura candravaza me utpanna hue ikSvAkujAyegA / kevala vistAra aura vistAra / vazIya tathA kuru vazIya aneka rAjA svarga aura mokSa ko pariNamana ke jagat me jaisA jIva hai, vaisA hI pudgala prApta hue| hai| kintu isa vizva me jitanI abhivyakti pudgala dravya kI hai, utanI kisI me nahIM hai| apane rUpa ko badala dene kI harivaMza purANa ke trayodaza parva ke eka ullekhAnusAra kSamatA jitanI pudgala meM hai, utanI kisI meM nahI hai| sarvaprathama ikSvAkuvaMza utpanna huA, phira usI ikSvAkuvaMza me hamAre jagata meM vyakta paryAya kA AdhArabhUta dravya yadi koI mUryavaMza aura candravaMza utpanna hue / usI samaya kuruvaMza tathA hai to vaha pudgala hI hai| xxx ugravaza Adi anya vaMNa pracalita he'| jo ikSvAku kSatriyoM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 varSa 35, ki04 meM vaya tathA jAti-vyavahAra ko jAnane vAle the, unheM loka- nAmaka rAjA hue, jinakI strI kA nAma zrImatI thA / una bandhu bhagavAn RSabhadeva ne rakSAkArya meM niyukta kiyA jo donoM ke bhagavAn kunthunAtha utpanna hae, jo tIrthakara bhI karudeza ke svAmI the, kuru, jinakA zAsana una thA, ve the aura cakravartI bhI the| tadanantara krama-krama se bahata se ugra aura jo nyAyapUrvaka prajA kA pAlana karate the, ve bhoja rAjAoM ke vyatIta ho jAne para sudarzana nAmaka rAjA hae. kahalAe / inake atirikta prajA ko harSita karane vAle aneka jinakI strI kA nAma mitrA thA / inhIM donoM ke saptama samayayAnsa aura soma- cakravartI aura aThArahaveM tIrthakara aranAtha hue / tadanantara prabha Adi kuruvaMzI rAjAoM se yaha bhUmi suzobhita ho rahI anya rAjAoM ke ho cukane para isI vaMza me padamamAla, thI' subhauma aura padyaratha rAjA hue / unake bAda mahApadma harivaMza parANa ke 45veM parva meM kuruvaMzI rAjAoM kI cakravartI hae / unake viSNu aura padma nAmaka do putra hue| vistRta paramparA kA varNana huA hai| tadanusAra zobhA meM / tadanantara supama, padmadeva, kulakIti, kIrti, sukIrti, kIti, uttara kuru kI tulanA karane vAle kurujAGgala deza ke hasti- vasakIrti. vAsaki. vasukIrti, vAsuki, vAsava, vasu, suvasu, zrIvasu, basundhara, nApura (hastinapura) nagara meM jo AbhUSaNasvarUpa zreyAnsa aura vasuratha, indravIrya, citra, vicitra, bIrya, vicitra, vicitravIrya, somaprabha nAmake do rAjA hae the, ve kuruvaza ke tilaka the, citraratha, mahAratha, dhRtaratha, vRSAnata, vRSadhvaja, zrIvrata, vratabhagavAna RSabhadeva ke samakAlIna the aura dAnatIrtha ke nAyaka . dharmA, dhRtadhAraNa, mahAsara, prarisara, zara, pArAzara, zaradvIpa, the| unameM somaprabha ke jayakumAra nAma kA putra huaa| vaha dvIpa, dvIpAyana, suzAnti, zAntibhadra, zAntiSeNa, yojanagaMdhA yakamAra hI Age calakara bharata cakravartI ke dvArA 'megha- ke bhartA zantanu aura zantanu ke rAjA dhRtavyAsa putra hae / mvara nAma se sambodhita kiyA gayA / jayakumAra se kuru tadanantara dhatadharmA, dhatedaya, dhutateja, dhatayaza, dhatamAna patra haA , kuru ke kurucandra, kurucandra ke zubhakara aura zubha aura dhRta hue|dhRt ke dhutarAja nAmaka putra huaa| usakI kara ke dhRtikara putra huaa| tadanantara kAlakrama se aneka ambikA, ambAlikA aura ambA nAmaka tIna striyAM thI, karor3a rAjA hue aura aneka sAgara pramANa tIrthakarI kA jo uccakula meM utpanna huI thii| uname ambikA ke dhRtaantarAla kAla vyatIta ho jAne para dhRtideva, dhRtikara, rASTra, ambAlikA se pANDu aura ambA se jJAnizreSTha vidura gaGgadeva, timitra, dhRtikSema, suvrata, vAta, mandara, zrIcandra ye tIna putra hae / bhISma bhI zantanu ke hI vaMza meM utpanna aura supratiSTha Adi saikar3oM rAjA hue| tadanantara dhRtapadma, hA the| dhatarAja ke bhAI rukmaNa unake pitA the aura rAjadhRtendra, dhRtavIrya, pratiSThita Adi rAjAoM ke ho cukane para putrI gaMgA unakI mAtA thii| rAjA dhRtarASTra ke duryodhana tidRSTi, dhRtidyuti, dhRtikara, prItikara Adi hue| tat Adi sau putra the, jo naya-pauruSa se yukta tathA paraspara ekapazcAt bhramaraghoSa, harighoSa, haridhvaja, sUryadhISa, sutejasa, dUsare ke hita karane meM tatpara the| rAjA pANDu kI strI kA pRthu aura ibhavAhana Adi rAjA hue / tadanantara vijaya, nAma kuntI thaa| jisa samaya rAjA pANDu ne gandharva vivAha mahArAja aura jayarAja hue| inake pazcAt usI vaMza me kara kuntI se kanyA avasthA meM sambhoga kiyA thA, usa caturtha cakravartI sanatkumAra hue, jo rUpapAza se khiMcakara samaya karNa utpanna hue the aura vivAha karane ke bAda Aye hue devoM ke dvArA sambodhita ho dIkSita ho gae the| yudhiSThira, arjuna aura bhIma ye tIna putra hue / inhIM pANDa sanatkumAra ke sukumAra nAma kA putra huaa| usake bAda kI mAdrI nAmakI dUsarI strI thii| usase nakula aura varakumAra, vizva, vaizvAnara, vizvaketu aura vRhaddhvaja nAmaka sahadeva ye do putra utpanna hue| ye donoM hI putra kula ke rAjA hue| tadanantara vizvasena rAjA hue, jinakI strI kA tilakasvarUpa the aura parvata ke samAna sthira the| yudhiSThira nAma airA thA / inhIM ke paMcama cakravartI aura solahaveM ko Adi lekara tIna tathA nakula aura sahadeva ye pAMca tIrthaMkara zAntinAtha hue / inake pazcAn nArAyaNa, narahari, pANDava kahalAte ye'| prazAnti, zAntivarddhana, zAnticandra, zazAGka aura kuru rAjA Adi purANa meM ullikhita kura janapada-Adi purANa hae / ityAdi rAjAoM ke vyatIta hone para isI vaMza meM sUrya meM kuru 'aura kurujAGgala ina do rAjyoM kA ullekha bhASA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM kuruvaMza, kuru-janapada evam hastinApura hai / Adi purANa ke 43veM parva meM kurujAGgala kI nimna- 23. vahAM ke loga sajjana, udArahRdaya, ujjvalatA ke likhita vizeSatAeM dRSTigocara hotI haiM AdhAra, bhItara se niSkapaTa evaM mahAparAkrama se yukta haiN| 1. kurujAGgala deza dharma, artha, kAma aura mokSa ina kalpasUtra ke anusAra RSabha ke sau putroM meM ikkIsaveM puruSArthoM kI khAna hai| kA nAma kuru thA, jinake nAma para kuru nAmaka rASTra 2. yaha deza svarga ke samAna hai athavA svarga meM bhI prasiddha huA, kintu Adi purANa ke anusAra bAhubali putra idra ke vimAna ke samAna hai| somaprabha hI isa nagara ke rAjA the aura unakI dUsarI sajJA 3. kurujAGgala deza meM sthita hastinApura nagara saba kuru hone se yaha bhUbhAga kuru deza khlaayaa| prakAra kI sampadAoM se vicitra hai tathA vaha samudra meM lakSmI jaina sAhitya meM hastinApurakI upatyakA ko jhUThA siddha karatA huA usake kulagRha ke jaina a.gamoM meM hastinApura-sthAnAGga sUtra meM dasa samAna jAna par3atA hai| mahAnadiyo tathA campA, mathurA, vArANasI, zrAvastI, __ asaga kavi viracita zAntinAtha parANa ke trayodaza sAketa, hastinApura, kAmpilya, mithilA, kauzAmbI aura sarga meM kurudeza tathA usameM sthita hastinApara nagara kA rAjagRha nAmakI dasa rAjadhAniyoM ke nAma haiM " vistRta varNana milatA hai| tadanusAra kuru deza meM nimna vivAgamuya me ujjhiya nAmaka vaNika putra ke pUrvajanma likhita vizeSAe dRSTigocara hotI haiM kI kathA hai, jimake anusAra hastinApura me bhIma nAmakA 1. yaha lakSmI se uttarakuru kI zobhA jItatA hai| eka kUTagrAha (pazuoM kA cora) thaa| usake utpalA nAmakI 2. sAdhu puruSa yahAM yAcakoM ko kabhI nahIM rokate hai| bhAryA thI / utpalA garbhavatI haI aura use gAya, baila Adi 3. vahAM ke manuSyoM meM viraha tathA murkhajano kI sagati kA mAMsa bhakSaNa karane kA dohada huA / usane gotrAsa nahI dekhI jAtI hai| nAmaka putra ko janma diyaa| yahI gotrAsa vaNiyagAma meM 4. azoka vRkSAvali ke pallavo se mukta yahAM ke vijaya mitra ke ghara ujimaya nAmakA putra huaa| ujjhiya sarovara mUMgA ke vanoM se yukta jJAta hote hai| jaba bar3A huA to usake mAtA-pitA mara gae aura nagara5. yahAM kI striyAM nAnA prakAra ke bela-bUTo se rakSakoM ne use ghara se nikAlakara usakA ghara dUsaroM ko de prasAdhana karatI hai tathA kAma se ujjvala se zobhA ramaNIka diyA / aisI sthiti me vaha dyUtagRha, vezyAgRha aura pAnA gAroM me bhaTakatA huA samaya yApana karane lgaa| kAmayA 6. yahAM ke manuSyoM kI bAta hI kyA, vanavRkSa bhI nAmaka vezyA ke ghara para vaha Ane-jAne lgaa| yaha vezyA satpuruSoM ke AcaraNa kA pAlana karate hai| rAjA ko bhI priya thii| eka dina ujjhiya vezyA ke ghara 7. usa deza ke tAlAboM meM rAjahaMsa nivAsa karate hai| pakar3A gayA aura rAjapuruSoM ne use prANadaNDa de diyaa| 8. vahAM ke brAhmaNa nirdoSa talavAra dhAraNa karane vAle nisIha ke nauveM uddezaka meM campA, vArANasI, zrAvastI, uttama rAjAoM kI sevA karate haiM / sAketa, kAmpilya, kauzAmbI, mithilA, hastinApura aura 9. usa deza ke uttama rAjA jagat ke daridrayajanita rAjagRha nAmakI dasa abhiSikta rAjadhAniyAM ginAI gaI duHkha ko dUra karate haiN| haiN| yahAM rAjAoM kA abhiSeka kiyA jAtA thaa| 10. vahAM kI nAriyAM barpha ke samAna zItala jala AcArya kundakunda ke sAhitya meM hastinApura-AcArya kundadhAraNa karatI haiN| kunda kI nirvANa bhakti meM aSTApada, campA, Urjayanta, pAvA, 11. vahA~ kA jana samUha vipattiyoM ke aMza se rahita sammedazikhara, gajapathA, zajhuMjaya, tuMgIgiri, suvarNagiri, phalazrI se yukta tathA samIcIna AcAra-vicAra meM sthita haiN| kuthalagiri, koTizilA, rezidIgiri, podanapura, hastinA 12. vahAM UMce-UMce parvata haiN| una parvatoM para dhava pura, vArANasI, mathurA, ahicchatra, zrIpura, candraguhA Adi sapA devadAra ke vRkSa evaM latAeM haiM, evaM siMha Adi bar3e. tIrthasthAnoM kA ullekha huA hai| yahAM se aneka RSi muniyoM ne nirvANa prApta cyiA paa"| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 35, ki 4 anekAnta paurANika aura aitihAsika pRSThabhUmi-Adi tIrthakara sundara kanyAye unake pAsa le Ae / jaba ve kanyAyeM bhagavAna bhagavAn RSabhadeva ne 52 Arya dezo kI sthApanA kI ke lie rucikara nahI lagI, taba ve nirAza hokara svayaM thI usameM kuru-jAMgala deza bhI thaa| isa pradeza kI apane Apase hI dveSa karane lagI aura AbhUSaNa dUra pheMka rAjadhAnI kA nAma gajapura thaa| sambhavataH isa pradeza bhagavAn kA dhyAna karatI huI khaDI raha gii| athAnantara ke gaGgAtaTavartI jagalo meM hAthiyo kA bAhulya mahala ke zikhara para khar3e hue rAjA zreyAsa ne unhe snehahone ke kAraNa yaha gajapura kahalAne lgaa| pazcAt pUrNa daSTi se dekhA aura dekhate hI pUrvajanma kA smaraNa ho kuruvaza me hastin nAma kA eka pratApI rAjA huA / usake aayaa| rAjA zreyAsa mahala ke nIce utara kara anta.pura nAma para isakA nAma hastinApura ho gayA" / prAcIna tathA anya mitrajano ke sAtha unake pAsa AyA aura hAtha sAhitya meM isa nagara ke kaI nAma Ate hai, jaise-japura", jor3a kara stuti pATha karatA huA pradakSiNA dene lgaa| hastinApura, gajerAvayapura, nAgapura", AsandIvat, brahma- bhagavAna ko pradakSiNA detA huA rAjA zreyAsa aisA suzosthala", kujarapura" aadi| yaha nagara pANDavo ko atyadhika bhita ho rahA thA, mAno meru ke madhya bhAga kI pradakSiNA priya pA, ata. zrIga ne ise pANDavo ko prItipUrvaka detA haA sarya hI ho| sarvaprathama rAjA ne apane kezo se diyA thaa| jaba pAnDava hAstinapura (hastinApura) meM yathA- bhagavAna ke caraNoM kA mArjana kara Ananda ke A~sUo se yogya rIti se rahane lage, taba kurudeza kI prajA apane pUrva unakA prakSAlana kiyA, ratnamayI pAtra se arghya dekara svAmiyoM ko prAptakara atyadhika santuSTa huii| pANDavoM ke / unake caraNa dhoe aura pavitra sthAna me unhe virAjamAna sukhadAyaka surAjya ka cAlU hAna para daza ka sabhA vaNa Ara kiyA, tadanantara unake guNo se AkRSTa citta ho kalaza me sabhI Azrama dhRtarASTra ke putra duryodhana Adi ko sarvathA rakhA huA zItala jala lekara vidhipUrvaka zreSTha pAraNa kraaii| bhana gye| eka bAra bhIma ke eka parihAsa se kruddha hokara usI samaya AkAza meM calane vAle devo ne prasanna hokara kRSNa pANDavo se ruSTa ho gaye aura subhadrA ke putra abhimanyu sAdhu-sAdhu, dhanya-dhanya zabdo ke samUha se milA eva digmaDala ko rAjya dekara vahA se unhone pANDavo ko krodhavaza vidA ko mukharita karane vAlA dundubhivAjo kA bhArI zabda kara diyaa| asamaya meM vajrapAta samAna kaThora kRSNacandra kiyaa| pAca raga ke phUla brsaae| atyanta sukhakara sparza kI AjJA se pANDava apane anukUla jano ke sAtha dakSiNa sahita dizAo ko sugandhita karane vAlI vAyu bahane lagI dizA kI ora gae aura vahA~ unhone mathurA nagarI aura AkAza ko vyApta karatI huI rano kI dhArA barasane bsaayii"| lgii| isI prakAra rAjA zreyAsa tIno loko ko Azcarya prathama dAnatIrtha kA pravartana padmacarita meM hastinapUra me DAlane vAle devakRta sammAna ko prApta haa| samrATa athavA hastinApura meM prathama tIrthakara bhagavAn Rpabhadeva bharata ne bhI bahuta bhArI prIti ke sAtha unakI pUjA kii| dvArA AhAra grahaNa karane kA varNana AyA hai, tadanusAra anantara indriyajayI bhagavAn RSabhadeva muniyoM kA vrata zobhA me meru ke samAna bhagavAn Rpabhadeva kisI dina kaisA hai ? unheM kisa prakAra AhAra diyA jAtA hai, isakI vihAra karate-karate madhyAhna ke samaya hastinApura nagara me pravRtti calAkara phira se zubhadhyAna me lIna ho ge| praviSTa hue"| madhyAhna ke sUrya ke samAna daidIpyamAna una anantara zukladhyAna ke prabhAva se moha kA kSaya hone para puruSottama ke darzana kara hastinApura ke samasta strI-puruSa unhe loka aura aloka ko prakAzita karane vAlA kevalajJAna bar3e Azcarya se moha ko prApta ho gae arthAt kisI ko utpanna ho gyaa| yaha dhyAna nahIM rahA ki AhAra kI velA hai, isalie 700 muniyoM kI upasarga nivRtti kA kSetra hastinA. bhagavAn ko AhAra denA caahie| vahA~ ke loga anya pura me akampanAcArya Adi sAta sau muniyoM ke upasarga kA vAhana lA-lAkara unheM samarpita karane lage / vinIta veSa ko nivAraNa huaa| isakI kathA isa prakAra haidhAraNa karane vAle kitane hI loga pUrNa candramA ke samAna kisI samaya ujjayinI meM zrIdharmA rAjA rahatA thaa| mukhapAlI tathA kamaloM ke samAna netroM se suzobhita sundara- usake bali, bRhaspati, namuci aura prasAda ye cAra mantrI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhitya meM kuruvaMza, kuru-janapada evam hastinApura 25 the| kisI samaya zruta ke pAragAmI mahAmuni akampana sAta kumAra muni rAjA padma ke pAsa ge| rAjA padma ne kahA sau muniyoM ke sAtha ujjayinI ke bAhya upavana me virAja- ki maine sAta dina kA rAjya vali ko de rakhA hai| ataH mAna hue| unake darNana ke lie nagaranivAsiyo kI bhA~ti isa viSaya me merA kucha adhikAra nahI hai| yaha sunakara rAjA bhI mantriyoM ke sAtha gyaa| muniyo ke darzana kara viSNukumAra muni bali ke pAsa gae tathA isa kukRtya ko mantrI kucha vivAda karane lge| usa samaya guru kI AjJA rokA / jaba bali nahI mAnA taba unhone bali se tIna paga se saba muni sagha mauna lekara baiThA thA, isalie ye cAro bhUmi dAna svarUpa prApta kara vikriya Rddhi ke dvArA apanA mantrI vivaza hokara lauTa aae| lauTate samaya unhoMne eka zarIra bar3hA liyaa| unhone eka Daga sumeru para rakhA, zrutasAgara nAma ke muni ko dekhakara rAjA ke samakSa chedd'aa| dUsarA mAnuSottara para, tIsarA Daga avakAza na milane ke saba mantrI mithyAmArga se mohita the, ata. zrutasAgara nAmaka kAraNa nahI rakha ske| isa prabhAva se pRthvI para khalabalI manirAja ne unheM jIta liyaa| usI dina rAtri ke samaya maca gii| devo ne bali ko bA~dha liyA aura use daNDita ukta munirAja pratimAyoga se virAjamAna the ki maba matrI kara deza se dUra kara diyaa| muniyoM ke upasarga nivAraNa unhe mArane ke lie gae, kintu deva ne unhe kIlita kara kI smRti svarUpa hI zrAvaNa zukla pUrNimA ko sAre deza meM diyaa| yaha dekha gajA ne unhe apane deza se nikAla rakSAbandhana kA parva manAyA jAtA hai| diyaa| __muni dIkSA kA kendra - bhagavAn munimuvratanAtha ke __ cArI mantrI hastinApura aae| usa samaya vahA~ rAjA samaya nAgapura (hastinApura) kA rAjA bAhuvAhana thaa| padma rAjya karatA thaa| rAjA padma bali Adi mantrI ke usakI patrI manoharA thii| usakA vivAha sAketapurI ke pradeza se kile meM sthita mihabala rAjA ko pakaDane me saphala rAjA vijaya ke putra vajrabAha ke sAtha huA thaa| vivAha ho gavA, ata: usane bali me abhISTa vara mAMgane ke lie ke bAda jaba vaha apanI patnI ko lekara jA rahA thA, taba khaa| bali ne usa vara ko rAjA ke hI pAsa dharohara ke vasantagiri para eka dhyAnastha muni ko davA aura unakA uparUpa rkhaa| deza munA / upadeza sunakara vaha bahuta prabhAvita huA aura usane kisI samaya akampanAcArya Adi gAna sau munirAja 26 anya rAjakumAro ke sAtha muni dIkSA le lI / bhagavAn hastinApura aae| unake viSaya meM jAnakara bali Adi muni suvratanAtha ke samaya meM hI gagadatta zreSThI thaa| usake mantrI bhayabhIta ho ge| bali ne rAjA padma se vara dene pAsa sAta karoDa svarNa mudrAye thii| eka bAra bhagavAn kI pratijJA kA nirvAha karane hetu mAta dina kA rAjya hastinApura padhAre / zreSThI ne bhagavAn kA upadeza munaa| moNgaa| rAjA ne bali ko sAta dina kA rAjya de diyaa| unake mana meM vairAgya utpanna ho gyaa| usane bhagavAn ke bali ne siMhAsana para ArUDha hokara una guniyoM para upadrava pAsa hI munivrata agIkAra kara lie"| isa prakAra krvaayaa| usane cAro ora se muniyoM ko gherakara patto kSetra para aneko mahAn purupo ne muni dIkSA lekara kA dhuA~ karAyA tathA jUThana va kulhar3a Adi phikvaae| AtmakalyANa kiyaa| munigaNa sAvadhika saMnyAsa dhAraNa kara upasarga sahana karate kalyANaka bhUmi-hastinApura solahave, satrahave eva usa samaya mithilA nagarI meM padma ke choTe bhAI aThArahave tIrthakara zAnti, kunthu aura arahanAtha ke garbha, viSNakamAra muni ke avadhijJAnI guru virAjamAna the| janma, tapa aura kevalajJAna kalyANaka kI bhUmi rahI hai| avadhijJAnI una guru se puSpadanta nAmaka kSullaka ne muniyoM ina ta.no ke carita ke AdhAra para aneka mahAkaviyoM ne para upasarga hone kA dAruNa samAcAra sunaa| vaha guru kI apanI kAvya racanA kii| kavi asaga ne bhagavAna kI janma AjJA se viSNukumAra muni ke pAsa AyA tathA viSNukumAra bhUmi hastinApura kI nimnalikhita" vizeSatAo kA varNana muni se kahA ki Apako vikriyA Rddhi prApta ho gaI hai, kiyA haiataH Apa hI isa upasarga ko dUra kara sakate hai| viSNu- 1. hastinApura tIno jagata kI kAnti ko jItane Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 35, ki04 anekAnta vAlI bharatakSetra kI lakSmI kA nivAsabhUta advitIya kamala patro meM bharata aura bAhabalI pradhAna the| zeSa 18 bhAI bharata ke hI sahodara the| jaba bhagavAn RSabhadeva ne dIkSA 2. vahA~ ke loga vidvAna hote hue bhI ahaMkAra rahita lI to unhoMne ayodhyA ke apane pada para bharata kA rAjyA bhiSeka kiyA aura bAhubalI ko takSazilA ke pada para / 3. vahA~ talavAra ko grahaNa karane vAle loga hai tathA zeSa patroM ko bhI yathAyogya rAjya pradAna kiyA / agakumAra vahAM mUkhoM kA sadbhAva nahI hai| ne jisa deza ko prApta kiyA, vaha agadeza ke nAma se prasiddha 4. vahA~ kI striyA~ gale meM hAra dhAraNa karatI hai| huaa| kuru nAmaka putra ke nAma se kurukSetra aura baga, 5. vahA~ ke bAjAroM meM citra-vicitra maNiyoM rakhI kaliMga, sUrasena eva avanti ke nAma se tattat deza prasiddha gaI haiM, jinakI kiraNoM se zarIra kalmASita hone ke kAraNa hue| kuru kA putra hasti nAmaka rAjA huA, jisane loga eka dUsare ko pahicAna nahI pAte hai| hastinApura ko bsaayaa| yahA~ gagA nAmaka pavitra nadI 6. vahA~ ke bhavano me U~ce-U~ce stambha lage hue hai| pravAhita hotI hai| mallinAtha svAmI kA samavasaraNa 7. vahA~ ke loga dUsare logoM ke sahAyaka hai| hastinApura AyA thaa| isa nagara me viSNukumAra muni ne 8. vahAM ke manuSya lakSmI kI prApti ke lie atyadhika bali dvArA havana ke lie ekatra sAta sau muniyo kI rakSA khedayukta nahIM hote hai| kI thii| sanatkumAra, mahApadma, subhauma aura parazurAma kA 6. vahA~ ke loga yuddha me vijaya prApta karate hai| janma isI nagara meM huA thaa| isa mahAnagara me zAnti, 10. vahA~ ke nivAsI sasArI hone para AtmAdhIna, kunthu, araha aura mallinAtha ke manohara caityAlaya the / sukhI tathA samAna guNo se yukta hai| ambAdevI kA prasiddha mandira bhI isI nagara meM vidyamAna 11. vahA~ kA rAjA vividha guNo se yukta hai| thaa| vividha tIrthakalpa kA ullekha-vividha tIrthakalpa nAmaka grantha meM batAyA gayA hai ki Adi tIrthakara ke sau -adhyakSa, saskRta-vibhAga vardhamAna kAleja, bijanaura 1. jinasena : harivaMzapurANa 45 // 6-38 2. vahI 1317-16 3. vahI 13 / 33 4. vahI 13343-45 5. vahI 45 // 6-68 6. jinasena : AdipurANa 163152 7. vahI 163153 8. asaga : zAntinAthapurANa 13 / 1-10 6. zrI sudarzanamerubimbapratiSThA smArikA pR07 para DaoN0 jyotiprasAda jaina kA lekha / 10. DaoN. jagadIzacandra jaina : prAkRta sAhitya kA itisAsa pR0 61 / 11. vahI pR066 12. vahI pR0 141 13. vahI pR0 303 14. bhArata ke digambara jaina tIrtha (prathama bhAga) pR0 22 15. vimalasUri : paumacariya 65134 16. zrImadbhAgavata 111148 17. paumacariya 671, 20 / 10 18. vahI 201180 16. vahI 65134 20. harivaMzapurANa 53 / 46 21. vahI 54 / 2-3 22. harivaMzapurANa 54 / 63-71 23. vahI 54/73 24. padmacarita 4 / 6 25. padmacarita 417-22 26. jinasena : harivazapurANa sarga-20 27. vimalasUri : paumacarita 21143 28. zAntinAtha gurANa 13 / 11-20 26. siriAititthesarassa doNNi puttA bharahesara bAhubali nAmANo Asi / bharahassa sahoparA aTThANauI vi sesu tesu desesuM rajjAI diNNAiM kurunariMdassa putto hatthI nAma rAyA hutthA / teNa hatthiNAuraM nivesi / vividha tIrthakalpa (hastinApura) pR. 27 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacArI zItala prasAda jI ko sauvIM janmatithi para krAntikArI zItala DzrI RSabhacaraNa jaina "naMge badana rahate hai / iNTara yA tharDa me hoNge| yaha aura kisI ke paira nahI chuye parantu brahmacArI jI ke paira mujhe unakA phoTo rahA / sAvalA-sA raga hai| jarA-jarA kucha chune pdd'e| maiMne apane ahaMkAravaza bahuta kama AdamiyoM ko muskurAte se, khUba mIThe-mIThe se vyakti hai| hajArIlAla jI apane se bar3A mAnA lekina brahmacArI jI ko maiM mana hI to tumhAre sAtha hai hii| unheM bahuta satkAra pUrvaka laanaa|" mana sadA bahuta baDA mAnatA rhaa| mere jIvana kI san 1924-25 kI bAta hai / haradoI me brahmacArI paristhitiyAM kucha aisI rahI ki maiM brahmacArIjI ke jIvanajI Ane bAle the / bAbUjI (bai0 campatarAya jI) ne unhe kAla meM unakI kisI bhI AjJA kA pAlana nahIM kara sakA bulAyA thaa| hamArI aura muzI hajArIlAla jI kI DyuTI aura na unakI koI sevA mujhase bana skii| lekina unake unheM sTezana para 'risIva' karane kI thii| bAbUjI ke upa- bAda maiM unake kArya ko avazya agrasara hokara karanA rokta zabdo meM hI hamane brahmacArI jI kA prathama paricaya cAhUMgA / cAhe isameM mujhe koI sahayoga de yA na de| paayaa| kucha hI dina pahile brahmacArI jI samAja- bAbUjI ke preraka kucha hada taka brahmacArI jI the aura sadhAra sambandhI ghoSaNA kara cuke the| aura isa ghoSaNA brahmacArI jI kI preraka thI vaha utkRSTa AtmA jisakI ne jaina-samAja meM bajrapAta kA-sA kArya kiyA thaa| sattA meM hape ekaniSTha vizvAsa hai / ___ "jaina-mitra" aura 'digambara jaina' meM brahmacArI jI ke brahmacArI jI kaI dina haradoI meM rahe / brahmacArI jI lekha hamane paDhe the / bilkula eka bAlaka kA-sA kautuhala aura bAbUjI dono hI mahApuruSa the / parantu eka pratimAdhArI mujhe brahmacArI jI me milaa| apanA yaha kautuhala maine thA aura dUsarA kevala eka aNuvratI gRhastha / yaha 25 bAbUjI para prakaTa bhI kara diyA thA tathA unase vAdA bhI - paTa bhI kara diyA thA tathA unase vAdA bhI yA 26 san kI bAta hai| bAbUjI kA jIvana karIba le liyA thA ki ve eka dina brahmacArI jI ke darzana mujhe 10 varSa hue, badala cukA thaa| unhone apane vyasta jIvana kraayege| yaha usa kahe kI pUrti thii| meM se bhI samaya nikAla kara jaina dharma sambandhI bahata 'jana-samAja' ke cha.-sAta nAma bAbU jI ke muha meM se graMtha raca DAle the / digambara jaina pariSada' kI buniyAda akasara nikalate the / ye nAma the, brahmacArI zItalaprasAda par3a cukI thI aura 'di. jaina mahAsabhA ke kucha sajjana jI, bAbU devendra kumAra ArA vAle, bAbU ratanalAla bAbU jI kI apriya AlocanA bhI kara rahe the / bAbUjI meM (vakIla), lAlA rAjendrakumAra (bijanauravAle), bAvU nItimattA kucha kama thii| ve apanI bAta sadA ojasvI ajitaprasAda (eDavokeTa, lakhanaU), bAbU kAmatAprasAda(eTA) aura bahuta sIdhe Dhaga para kaha dete the| 'mahAsabhA' ke sAtha aura bAbU mUlacanda kisanadAsa kaapdd'iyaa| brahmacArI jI apane matabheda ko bhI isI ojasvI aura sIdhe DhaMga para kA nAma vAstava meM sabase adhika bAra unakI jabAna para unhone prakaTa kara diyA thA / brahmacArI jI ke sAtha unakI AtA thaa| Aja ye mere jIvana ke amiTa bhAga bana gae gAr3hI maitrI thii| dono me bahuta-sI aura bahuta lambI-lambI haiM jinheM maiM kabhI bhulAe nahI bhUla sktaa| aura inage bAte huii| kucha idhara-udhara aura kucha mere sAmane / mujhe brahmase brahmacArI jI kA sasmaraNa likhane kA avasara pAkara cArIjI ke samakSa bAbUjI bhI kucha halake-halake lagane lge| mujhe atyanta Ananda prApta huA hai| brahmacArI jI kI vaha sUrata hamAre mana meM ghara kara bilkula ThIka uparokta nakha-zikha ke brahmacArI jI the| gii| ve barAmade meM kAra ke takhta para sote the aura merI prakRti me Arambha se hI eka khApa taraha kI yukta- bahuta tar3ake uThate the| dina meM eka hI bAra bhojana karate prAMtIya aiMTha hai / maiMne apane jIvana meM bAjI ke atirikta (zeSa pRSTha AvaraNa 3 para) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva zAnti meM bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kI upAdeyatA ku0 pukharAja jaina Aja bhautika vijJAna ne bahuta vikAsa kara liyA hai dekheM to vahAM bhI varga saMgharSa hai, vikasita va vikAsazIla usakI upalabdhiyo eva anusadhAno ne vizva ko camatkRta dezo me rassAkazI hai, viSamatA bar3hatI jA rahI hai| kara diyA hai| prati kSaNa anusadhAna ho rahe hai jo Aja taka Aja vyakti ne nyUTrAna bama aura hAiDrojana bama banA nahI khojA jAgakA usakI khoja meM aura jo nahIM socA liyA hai| vyakti svaya apanI jAti ke sarvanAza para tulA use socane me vyakti vyasta hai| AviSkAra kA dharAtala hai, sAtha hI mamasta prANI jagata ko bhI apane sAtha naSTa aba kevala bhautika padArthoM taka sImita nahIM rahA, varan karanA cAhatA hai| manuSya kA manuSya kI dRSTi meM koI antarmanI cetanA ko pahacAnanA va adhyayana karanA bhI mUlya nahI, phaisI bhayAnaka sthiti hai ? Aja kA vizva yuddha usakI sImA meM A rahA hai| Aja kI vaijJAnika pragati kI vibhIpikA se satrasta hai| patA nahI kisa samaya phauje svarga kI bhautika divyatAo ko pRthvI para utArane ke lie Amane-sAmane A jAye / Aja ke yuga me jisa prakAra ke (kaTibaddha prayatnazIla hai| pAzcAtya dezo ne apanI samRddhi vinAzaka hathiyAroM kA nirmANa haA hai aura nirantara hotA se una divyanAo ko kharIda bhI liyA hai| jA rahA hai umase bhaya hai ki yadi yuddha chiDA to pralaya kA itanA hone para bhI Aja kA manuSya mukhI nahI hai| jhajhAvAta vizva ke bahuta bar3e bhAga ko apanI capeTa meM le vaha sUkha kI talAza meM bhaTaka rahA hai / Ajakala parivAra legA / uma sthiti kI kalpanA mAtra hI bhaya se rogaTe khaDA bhautika sAdhana sampanna to dekhe jAte hai, lekina parivAro kara dene vAlI hai| ke sadasyo me paraspara sadbhAvanA va vizvAsa vyaya hotA jA yaha to rahA vizva kA yuddhamaya vAtAvaraNa / vijJAna rahA hai| vyakti sampUrNa bhautika sukho ko akelA hI bhogane ne kevala sAmarika kSetra me hI unnati nahI kii| vijJAna ne ke lie vyagra hai, lekina antataH use atRpti kA anu- bhautika kSetra me itanA vikAsa kiyA hai ki kahanA cAhie bhava hI ho rahA hai| aise nirAza eva saMtrasta mAnava ko| aba AviSkAra AvazyakatA kI jananI bana gae / vyakti AzA eva vizvAsa kI mazAla thamAnI hai| Aja hame ke sAmane padArthoM kA aimA vizvavyApI samUha hai jise vaha manuSya ko cetanA ke kendra meM pratiSThita kara usake puruSArtha dekha nahIM pA rahA, jAna nahIM pA rahA, isalie kauna-sI va viveka ko jagAnA hai / usake mana meM jagata ke sabhI vastu kA prayoga kahA para ho sakatA hai yaha jAnakArI jIvoM ke prati apanatva kA bhAva lAnA hai manuSya-manuSya ke prApta karane me barAbara prayatnazIla hai jisase vaha vijJAna bIca AtmatulyatA kI jyoti jalAnI hai jisase paraspara kI pragati ko apane jIvana meM samAhita kara ske| ina samajhadArI prema va vizvAsa paidA ho|| AviSkAro ne usakI AvazyakatAoM me abhivRddhi kI Aja bhautikatA agni se jIvana mukhyata pigha / rahe hai vijJAna ne vyakti ke pratyeka abhAva ko sadabhAva meM prihaiN| mAnavatA gala rahI hai, dharma jala rahA hai / aura saskRti vartita kara diyA hai| jhalasa rahI hai / zAnti ke nAma para nara sahAra, mitratA ke Aja AvazyakatA hai sAmarika vyakti ko sAmAjika nAma para zoSaNa ba svArtha kI bhAvanAyeM barAbara jaDa pakaDa banAne kI jisase prANI jagata kA sarvanAza karane vAlA rahI hai| naitikatA kA patana jisa gati se ho rahA hai vaha vyakti prANI jagata kA kalyANa kara sake vaha sAmAjika kalpanAtIta hai| rASTrIya samAja, dharma aura sampradAya ko bana kara prANI jagata ke sAtha jI ske| unake hitAhita ke lekara azAnta hai: hisaka banA haA hai| vizva ke mAnacitra bAre meM soca sake / mAnavatA kA sammAna kara ske| (kramaza.) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie! 1. ye visaMgatiyAM! apekSAbAda ko nirNAyaka mAnA jAtA thA vahAM aba niradUsaroM ko doSa denA logoM kA svabhAva jaisA bana gayA pekSavAda kA prabhutva hai, jahAM anekAnta thA vahAM ekAnta hai| hai| kahate haiM-Aja saMsAra me jo badalAva AyA hai, chInA- isa prakAra isa prakAra sabhI to visaMgatiyA~ ikaTThI ho gaI haiM; jabaki jhapaTI, ApA-dhApI macI huI hai vaha saba samaya ke badalAva kA na dhama dharma sabhI visagatiyo se achUtA -vastu svabhAva me hai| prabhAva hai / para, yaha koI nahI batalAtA ki yaha saba ghaTita yadi kahI visaMgatiyA najara AtI ho to unheM dUra kase huA? jabaki samaya, dina-rAta, ghaDI-ghanTA, minaTa- kIjiye / anyathA kahI aisA na ho ki paripakva hone para saikiNDa Adi meM koI badalAva AyA nahIM mAlUma denaa| ye vimagatiyA hI dharma kA rUA le baitthe| kyoki badalatI samaya to tIrthakaroM ke kAla meM aura usase bahuta pahile paramparAo se yaha spaSTa hone lagA hai ki-dharma me adharma kAla me jaimA aura jisa parimANa me thA Aja aura aba tIvragati se ghumapaiTha kara rahA hai aura hama eka-dUsare kA bhI vaimA usI parimANa me hai| phira kAla-dravya anya maMha dekha rahe hai / hamame jo eka karatA hai dUsare bhI vahI padArthoM ke lie preraka bhI to nahI-hara dravya kA pariNamana karane lagate hai aura kare bhI kyo nahI ? kucha apavAdo ko usakA apanA aura svAbhAvika hai-'utpAda-vyaya-dhrauvya choDa, prAya hama mabhI to eka thailI ke caTTa-baTTe jaise hai| yuktaM sat / ' para, Azcarya na kare-balidAna-nirodhaka dharma ke madhya bhI sunA hai, pahile ke loga svArthI utane nahIM the jitane balidAna baiThA hai| adharma nirodha ke liye sabhI tIrthaMkaroM paramArthI / unakI daSTi dusaro ke upakAra para adhika ko bhI sarvamba taka balidAna (tyAga) karanA pdd'aa| aba dharmarahatI thI jabaki Aja birale hI mAnavo kI biralI hI rakSA ke liye hame kyA balidAna (nyAga) karanA hai? jarA gatividhiyAM paramArtha ke liye samarpita hai / manuSya svaya mociye aura kariye / svArtha kI ora daur3a rahA hai aura badanAmI se bacane ke liye svaya hI yuga ko 'arthayuga' yA artha ke prabhAva kA nAma 2. pracAra kisakA aura kaise : dekara badanAma kara rahA hai| jainadharma AcAra-mUlaka hai tathA isa meM Abhyantara aura svArtha ke lie mAnava kI dauDa kahA-kahA hai, yaha jAnane vAhya dono AcAroM ke pAlana kA nirdeza hai / jisakA antake liye lambe lambe vyAyAmo kI AvazyakatA nahI / Aja raga rAga-dveSa, mithyAtva, kapAyAdi se rahita ho, aura bAhyato mAnava kahAM nahI dauDa rahA ? yaha AsAnI me jAnA jA pravatti pacendriya tathA mana ke vazIkaraNa kriyA se ota-prota sakatA hai, kyoMki usakI a-dauDa ke kSetra sImita hai aura ho vahI pUrA jainI hai, vahI 'jina' kA saccA anuyAyI aura daur3a ke kSetra vistRta / mAnava ne sabhI kSetra to svArthapUrti meM vahI jaina kA samarthaka hai| yahA taka ki pUrvajanma meM tIrthaMkaravyApta kara rakhe hai-jo niHsvArtha hai ve ghanya hai| bahuta se prakRti kA bandha karane vAle sabhI jIvoM ko bhI isI mArga logo ne to dharma upakaraNoM, sthAno, aura dharma ke nAma para me hokara gujaranA par3A aura ve isa janma meM bhI nivRtti hone vAle kAryakramoM taka ko svArtha-pUrti me achUtA nahI rUpa imI pravRtti meM kevalajJAnI va 'jina' bana ske| ata: choDA hai| bahuta se loga dAna dete hai to yaza-kIni-nAma ke logo ko 'jina' va vItagaga kI zraddhA va ruci ho, ve liye, sammelana, jayantiyoM Adi ke Ayojana karate hai to jina-mArga para caleM, jina aura jainI banane kA prayatna kareM yaza va artha ke lie, bhApaNa, kathA, pracAra Adi karate he yahI uttama mArga hai| yaza va artha ke liye aura dhArmika-sAhitya prakAzana Adi zraddhA karane aura mArga para calane ke liye vaha saba karate hai to vaha bhI vyavasAya ke liye / koI dUsaro ko kucha karanA hotA hai jo mahApuruSoM ne kiyA aura jisakA nIcA dikhAne ke liye samanvaya ke nAma para virodhI dANI mUla cAritra hai| yata.-zraddhA aura jJAna dono svayaM bhI bola rahe hai to kahI-jahA pahile vastunirNaya ke liye jAnane va anubhUti rUpa kriyA hone se svayaM cAritra rUpa hI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 barva 35, ki04 bhamekAnta haiN| phalataH cAritra hI mukhya hai| jo jitanA antaraMga va haiM ina semInAroM ke vikRta-rUpa, sammilita hone vAle bahiraMga cAritrI hogA vaha utanA hI 'jina' aura jaina ke anekoM mahArathiyoM ke AcAra-vicAra aura dhana ke apa-vyaya nikaTa hogaa| hAM, isa cAritra meM zakti kI alpa va mahata ke vividha AyAma / kisI kA kahanA thA ki unake nagara vyaktata: kI apekSA alpa -bahatva avazya hai-alpa aNuvrata me pichale varSoM me ghaTita eka semInAra meM kucha vAcakAcArya va mahat mahAvrata kahalAtA hai| zrAvaka kA cAritra aNuvrata aise bhI the jo naI pIr3hI para binA chane pAnI aura kandamUla aura muni kA mahAvrata rUpa hai--para, hai vaha sabhI caaritr| sevana kI chApa choDa gae aura kucha ne to rAtri-bhojana ukta cAritra ke pariprekSya meM Aja kI sthiti kyA hai? tyAga jaise moTe niyamo kA bhI ullaghana kiyaa| yaha vicAraNIya viSaya bana rahA hai| ukta prasago me socanA paDegA ki ina semInAroM ke ___ Aja logoM meM samyagdarzana prApta karane ko dabAva DAlA Ayojana durUha tattva-jJAna ke AdAna-pradAna mAtra ke lie jAtA hai, Adhunika ke sandarbha me jJAna ke vistAra kA ho yA AcAra-vicAra kA mUrta-rUpa prastuta karane ke liye nirdeza diyA jAtA hai, AdhyAtmika carcAeM hotI hai / samme- bhI ? Aja jabaki zAstroM-sambandhI khojoM ke prasago se lano aura semInAro ke Ayojana kiye jAte hai--Adi ! bhaNDAra bhara cuke hai-loga itanA likha cuke hai ki unhe yadi ukta sabhI Ayojana AcaraNa me utarane kI ora par3hane aura chapAne vAle bhI durlabha ho rahe hai| ina prabhata agrasara dikhAI dete hoM to sabhI sakalpa aura Arambha zubha lekhoM aura anuvAdo ne mUla bhASA aura bhAvoM ko logo haiN| para adhikAzata: ye Ayojana kyA hai ? carcAe kyA kI A~kho se dUra-sA jA paTakA hai-ve AcAryoM ke mUlahaiM ? aura semInAra kyA hai ? inake vAstavika rUpo para bhAvo se dUra jA par3e hai aura vAhyAcAra-vicAra (pragaTa me logoM kI dRSTi nahI / anyathA-kyA kaSAyapopaNa aura jainatva darzAne vAlI-prabhAvaka kriyA) se bhI zUnya jaise ho AcAra-vicAra zUnyatA meM kI jAne vAlI samyagdarzana kI rahe hai / taba kyoM na mUla grantho ke paThana-pAThana kI paricarcAe~ dharma se dUra nahIM ? kyA vartamAna utsava va semI- pATI kA punaH prayatna kiyA jAya aura kyo na mRta-AcAranAroM ke Ayojana prAyaH prabhUta sampatti vyaya karane vAle vicAra prasAra ke lie cAritra viSayaka grantho ke zodha va aura sAdhAraNa jJAna-pipAsuoM ko lAbha dene se dUra nahI? mUrta AcAra prastuta karane ke mArga khoje jAe? dravya udhara kyA donoM ke hI mUla me cAritra kA abhAva nahI ? bahatoM lage yA dikhAve me ? jarA sociye ! me prakaTa kaSAya-mAna Adi dRSTigocara haiM no bahuto me lobhAdi ke sadbhAva rUpa antaraMga kaluSatA aura vAhyAcAra- 3. dhama kA mUla aparigraha shuunytaa| jina dharma vItarAga kA dharma hai aura isakI bhUmikA me vartamAna semInAra kyA kucha de jAte haiM, ye lene vAle aparigraha kI prAthamikatA hai, caubIso tIrthakara bhI vItajAneM / para anubhava to aisA hai ki eka ora jahA utsavo rAga pahile aura dharma-udghoSaka bAda meM bane pUrNa jJAnI hone va semInAro me paThita katipaya nibandha bahuta ghise-piTe aura para hI unakI divya-dezanA huii| phalataH jitane azoM meM kaI 2 jagaha vA~ce hote hai-unameM piSTa-peSaNa bhI adhika jIva vItarAgI-aparigrahI hogA vaha utane azoM me jainI mAtrA meM lakSita hote haiM, to dUsarI ora bahuta se naye hogaa| tIrthakara mahAvIra kA yuga eka aisA yuga thA prabandha kucha buddha-vodhito taka hI sImita raha jAte hai aura jaba hiMsA kA bolabAlA thA aura usa samaya logoM kA kaI vAcakoM meM to AcAra-vicAra sambandhI mUrtarUpa bhI pari. AkarSaNa kendra jIvo kA cItkAra banA huA thA-ve ahiMsA lakSita nahIM hotaa| aise semInAro meM adhikAMza logoM ko kA upadeza cAhate the / sayoga se aise samaya me tIrthakara kI khAsakara sthAnIya yuvApIr3hI ko dharma ke anukUla kucha nahIM sarvadharma-udghoSaka dezanA huI aura logoM ne usameM se ekamila pAtA aura kabhI-kabhI to i: semInAroM se vipa. mAtra vAMchita dharma-ahiMsA ko pramukhatA dekara mahAvIra rIta prabhAva hotA bhI dekhA jAtA hai jaise--yuvaka jAna lete kI dezanA ko mAtra ahiMsA dharma vizeSaNa se pratibaddha kara Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie diyA / jabaki mahAvIra kI dezanA pUrva-tIrthaMkaro kI dezanA jaba AcAryoM ne AhAra, auSadha, jJAna aura vasatikA se kiMcit bhI bhinna na thii| mahAvIra ne bhI anya tIrtha- (kahI-kahI abhaya) dene ko dAna kahA hai taba rupayA-paisA karoM kI bhAti vastu-tattva kA yAthAtathya --nagna digdarzana denA dAna meM gabhita hai yA AkiMcanya meM yaha vicAraNIya karAyA aura vastu ke sabhI dharmoM ko kahA / hai| phira bhI yadi yaha dAna meM gabhita hai to isame vidhi, prazna hai ki tIrthaMkaroM ne kyA aura kaMmA kahA ? tattva dravya, dAtA aura pAtra para dRSTi denA bhI to nyAyocita ciMtana kI gaharAI me jAne para spaSTa hotA hai ki sabhI / hai ! yadi dAtA anukUla hai to use vicAraNIya hai ki jo tIrthaMkaroM ne, vItarAgI va nirvikalpa dazA meM hone ke kAraNa / rupayA vaha de rahA hai usake srota kyA hai ? vaha dAna ke yogya -vItarAgabhAva se vItarAgatAmayI dezanA kii| unakI hai yA nahIM ! pAna bhI yogya hai yA nahI ? dravya kA ucita dezanA 'yAthAtathyaM binA ca viparItAt' 'anyUnamanatirikta' upayoga hogA yA nahI? isI prakAra pAtra ko bhI dAtA kI thI aura 'karo yA na karo' ke saketa se rahita bhI thii| nisvArtha bhAvanA va vitta kI nyAyopAttatA dekhanI caahie| kyoMki hA~ yA nA kA saketa vikalpadazA meM hI sabhava hai| para, Aja ya saba dakhane vAle dAtA aura pAtra birale hai donoM hI Akhe mIcakara--svArthapUrtiyoM meM lie aura tIrthakarI ne vastu ke jisa zuddhasvarUpa ko dazAyA vaha die jA rahe hai aura jo visagatiyA~ samakSa A rahI haiM ve svarUpa hara vastu ke apane nikhAlisapane meM samAhita thA--- zocanIya bana rahI hai-paise kA durupayoga / yadi aisI para-sayogo se sarvathA achutA aura parigrahI-milAvaTo se paramparAo para akuza lage to dharma kI bahuta kucha bar3havArI sarvathA pRthak / jina anya dharma-ago kI hama carcA calAte hai ho / ukta prasago me yadi sudhAro kI apekSA ho to parigrahave sabhI dharma ima aparigraha ke hone para svayameva usI me tyAga kA sahI mArga kyA ho? jarA socie ! samAhita ho jAte hai| isIliye tIrthakaro ne mUla para prahAra kiyA aura pahile ve vItarAgI bane / yata -vItarAgatA 4. ve jainI hI to the ! (antaraga-bahiraga, parigraha rAhitya) hone para ahiMsA, satya, acaurya Adi jaise sabhI dharma svabhAvata. phalita ho jAte hai| 'upasarge dubhikSe jarasi rujAyA ca niSpratIkAre / ata: jIvo ko antaraga rAgAdi aura bahiraga dhana-dhAnyAdi dharmAya tanavimocanamAha sallekhanAmAryA. // ' parigraho se virakta honA cAhiye / isIlie AcAryoM ne niSpratIkArayogya upasarga, bhikSa, buDhApe, bImArI sabhI pApo me pramAda (parigraha) ko mUlakAraNa kahA hai Adi ke kAraNa dharma ke lie-dharmasAdhana hetu zarIra kA 'pramatta yogaat|" tyAganA sallekhanA yA samAdhimaraNa hai| kyA kahe ! loga bar3e vyavahAra catura hai| unhe dharmAtmA -bar3e zoka meM DUba gayA deza aura dhArmika jagat / banane kA cAva bhI hai aura parigraha-sacaya kA bhAva bhii| jaba bAbA vinobA bhAvejI kA viyoga sunaa| ve dezahita ke phalata. unhoMne aisA sarala-mArga khoja liyA hai ki jisame sAMpa liye rASTra-pitA bApUjI ke AdarzoM para unase kandhA bhir3AbhI mara jAye aura lAThI na Te..ve dhArmika bane rahe aura kara cale aura bApUke bAda meM bhI jIvanaparyanta dharma kI Ana unheM indriya-damana va parigraha-tyAga jaisI kaThina sAdhanAo ko nibhAte cale / bhU-dAna to unakI sevApaddhati kA ekamAtra se bhI mukti milI rhe| kyoki indriya-sayama va parigraha ujAgara rUpa thaa| ve apane antastala meM na jAne kitane tyAga donoM unheM kaThina mAluma hote hai / apanI isa iSTa-pUrti aise yajJa chipAye phirate rahe jo jana-jana hitakArI the| ke lie ve Aja jI jAna se juTa gae hai aura unhoMne dainika jahAM bhI jaisI AvazyakatA pratIta huI vahIM yajJa ke aMza kaThina sAdhanAoM kI upekSA kara dAna aura bAhya ahiMsA bikhera diye| unakI ahiMsA, karuNA, paropakAra-buddhi Adita se nAtA jor3a liyA hai| isameM unheM saMcaya kara alpa denA Adi kI bhAvana, dhArmika aura pAramArthika yshthe| jaba hotA hai-parigraha bhI bar3hatA hai aura dAnI bhI bane rahate hai| ka jie para ke liye, deza ke liye aura dharma ke lie| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 35, ki0 4 anekAnta bAbA ne sasAra cakra ko painI dRSTi se parakhA thA sthita ho, dharmAtmA kI khoja kI jAnA cAhie / yadyapi phalataH be antima parIkSA taka uttIrNa hote rahe / halkA vartamAna abAra pacamakAla me jIvo meM cAritramohanIya ke dila kA daurA par3ane para sabhAla ke prayatna kiye gae, deza upazama-kSaya-kSayopazama me mandatA lakSita hotI hai aura ve pramukhoM ne saMbodhana diye / para, bAbA ne kisI kI na sunii| vrata aura niyamo kI ucca dazA me nahI pahuca pAte / ve eka sayamI- jaina sayamI ko bhA~ti usa pratijJA- tathApi dharma ke vAhakoM ko utanA to honA hI cAhie AsthA para dRr3ha ho gaye jo jana-jana ko durlabha hotI hai| jitanA avatI zrAvaka meM avazyambhAvI hai| jaise Ajanma unhone auSadhi, anna, AhAra, upacAra Adi sabhI se madya-mAsa-madhu kA tyAga, paca udumbaro kA tyAga, anachane virakti le lii| ve apane me isa AsthA se dRDha ho gae ki jala aura rAtri-bhojana kA mana-vacana-kAya, kRtakAritazarIra maraNa dharmA hai ---isase merA koI sarokAra nahI-- anumodanA se tyAga / yadi deva darzana, gurubhakti karane kA 'vastrANi jIrNAni yA vihaay|' niyama ho to aura bhI uttama / jainI ko abatI bambA meM bhI aSTamUla guNa dhArI zrAvako kA kartavya hai ki dhArmika prasago me utsava ke honA cAhiye-banago vahA baDI nidhi hai / bAbA me jaina- mukhiyA ke cunAva meM ukta bAto kA dhyAna kare aura jinamAnya aimI kauna-sI vidhi nahI thI? moTe rUpa se vahuta sI zAsana ke mahattva ko samajha dharmacakra ko prabhAvaka banAne me vidhiyA unameM vidyamAna thii| ahiMsA, satya, acaurya, brahya- sahAyaka ho / anyathA hamane kaI vAra kaIyo ke mukha se carya aura parigraha parimANa, aNuvrata sabhI to uname the-- ulAhane sune haiba nAma se bhale hI na sahI, vyavahAra se ve sacce jaina "kyA jinadeva yA guga bhI aise hI mukhiyA the, jaise zrAvaka the| kAza ! hame sadbuddhi mile aura hama vrata ke amuka dharma-sabhA ke amUka netA ?----jiname 'jainI' kA eka bandhana meM na badhe rahakara bhI bAbA kI bhAti AcaraNa meM bhI cihna nahI thaa|" 'jaise netA vaimI sabhA aura vaisA hI aNu pratoM jaisA pAlana karane kI sIkha le, to hame bhI binA prabhAva' Adi / prayatna ke sahaja sallekhanA prApta ho sakatI hai| jisakA dharma-utmavo ke mukhiyA banane kA Agraha Ane para jIvana nyAya nItipUrNa rahe aura anta me samAdhi-maraNa ho, sabadhita vyaktiyo ko bhI soca lenA cAhie ki ukta sadarbha vaha jainI nahI to aura kyA hai ? merI dRSTi me to ve jainI me ve usa pada ke kahA~ taka yogya hai ? dhArmika prasaMga me hI the| unheM sAdara namana aura zraddhAjali / mukhiyApane ke lie dharma-vihIna-laukika bar3appana, laukika yA rAjakIyapada athavA laukika jJAna prApta kara lenA kArya5. aura eka yaha bhI : kArI nahI apitu mukhiyApane ke lie yA kinhI dharma utsavo __-dharma kA saccA svarUpa cAritra arthAt AcaraNa hai| ke uttaradAyitva saMbhAlane ke lie jina-dharmAnukUla sthUla aura samyaka cAritra kA dhAraka (dharma ko jIvana meM AcaraNa aura dharmaviSayaka sthUla jJAna honA anivArya haiutArane vAlA) dharmAtmA hai| dharma aura dharmAtmA dono U~ce niyamapAlaka aura jJAtA hoM to sone me suhAgA / jarA paraspara-sApekSa hai / phalataH-jahA~ bhI dharma kA prasaMga upa- socie / -saMpAdaka 'anekAnta' ke svAmitva sambandho vivaraNa prakAzana sthAna-vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimitta zrI ratnatrayadhArI jena, 8 alkA, janapatha lena, naI dillI rASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-mAsika sampAdaka-zrI papacandra zAstrI, vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 raassttriiytaa-bhaartiiy| svAmitva-vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM ratnatra dhArI jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| ratnatrayadhArona prakAzaka Page #142 -------------------------------------------------------------------------- Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avizvasanIya kintu satya "jainadharma ke anuyAyI apane zuddha-sAtvika AhAra-vihAra evaM naitikatApUrNa bIvana paddhati ke liye prasiddha rahe haiM, kintu vA Aja bho gidhavA gAMva ke Adarza nivAsiyoM kI bhAMti ve apane dharmasammata AcaraNa para dRDha raha gaya haiM ? isa udAharaNa se unheM zikSA lenI cAhie-" . -presa TrasTa Apha iDiyA dvArA prasArita 20 mitambara adhikAriyoM kA bhI kahanA hai ki isa grAma me athavA usake 82 ke samAcAra ke anusAra madhyapradeza ke rAyapura jile me nivAmiyA dvArA kabhI bhI kisI aparAdha kA kiyA jAnA aragarAjima rAjapatha para sthita gidhavA nAma kA eka grAma " dekhane sunane meM nahIM aayaa| madya-mAMsa-matsya ko to ce chUte hai jisameM cha. sau. vyaktiyo, kI AbAdI hai| iname adhi- zrI nahIM, balAtkAra, vyabhicAra Adi kI bhI koI ghaTanA kAza gauDa haiM, kucha eka parivAra candrakarasa sAhu bho ke haiM bar3A nahIM hotii| zanivAra 18 sitambara 2 ko isa gAMva aura eka paribAra brAhmaNoM kA hai| isa grAma ke mabhI meM eka samAroha haA jisameM grAmavAsiyoM ne apanI pratijJA nivAsI kabIrapazrI haiM aura parampara atyanta sadbhAva aura * ko doharAyA / ve apanI isa Adarza jIvana-paddhati para garva bhAIcAre ke sAtha rahate hai| lagabhaga eka mo varSa pUrva isa karate he jo ucita hI hai| grAma-pramukha ne batAyA ki ukta gAva ke nivAmiyoM ne kabIrapatha kI dIkSA lI thI aura maryAdAoM kA ullaMghana karane vAle ke sAtha kaDAI se kAmapratijJA kI thI ki gAMva kA koI bhI vyakti mAMsa-machI liyA jAtA hai. koI rUpiyAyata nahI kI jaatii| use Adi / bhakSaNa nahIM karegA, bharAva nahI piyegA, balAtkAra, sadA ke lie gA~va se nirvAmita honA paDatA hai| kintu me bhAra, durAcAra Adi kukRtya nahI kregaa| tabhI se| apagara bahuta kama hI Ae hai| isa gAna ke sabhI frvAmI apanI isa uttama Teka ko Aja ke yuga meM yaha sthiti kitanI avizvasanIya kimatecA jA rahA hai / yadi gAva kA koI bho nivAmI lagatI bhAva marvathA meM lagatI hai, tathApi yaha sarvathA matya hai| sva-dharma ko jIvana ina maryAdAA ma me kimI kA bhI ullapana karatA hai, koI ke mAtha johane, jIvana meM utArane se hI dharma kI sArthabhI du.karma karatA hai to usake lie gAMva chor3akara calA katA hai| jAne ke atirikta koI anya vikalpa nahIM rhtaa| pulima --jyoti prasAda jaina (pR. 27 kA pAMNa) the aura bhojana karate samaya mauna rahate the| vaise to vAbU jo kara kucha aise kArya karatA hai jo usake AdarzoM ke nahIM, kA bhojana bhI bahuta pavitratA pUrvaka tayAra hotA thA, kiMtu usakI antarAtmA ke bhI sarvathA viparIta hote haiN| parantu brahmacArI jI kA bhojana vizeSa tatparatA ke sAtha banatA andara kA AdamI sadA apane mArga para ayamara rahatA hai| thaa| mujhe yAda hai ki brahmacArI jI ke lie svaya hamArI hamArI mammati me ve hI gRhastha macce gRhastha hai jo kama se mAtAjI bhojana banAtI thI aura brahmacArI jI meja-kurmI para kama vyaktigata jIvana meM antarAtmA kI AvAja ke sAthana lAkara cauke meM bhojana karate the| unakA vyavahAra abhyA- calate hai| parantu mAdhu kA andara kA aura bAhara kA gatoM se lagAkara naukara-cAkaroM taka se mamatA bhaga thaa| vyavahAra marvathA mamAna honA cAhie / brahmacArI jI merI bAbUjI ke sAtha unakI jo-jo bAteM mere sAmane homI dRSTi meM eka sacce mAdhu isaliye the ki unhoMne antarAtmA thI maiM unheM bar3e dhyAna se sunatA thaa| samAja-sudhAra aura kI AvAja ko spaSTatApUrvaka saMsAra para prakaTa kara diyaa| antarjAtIya vivAha sambandhI unake vicAra to prakAza meM unheM na netRtva kI cAha thI aura na koI sAMsArika bhAbIcobeparanta nArI jAti ke sarvAgINa utthAna para moha thaa| ve eka sarvathA vairAgamaya puruSa the jinhoMne apanA unakI vAraNAyeM atyanta prabhAvazAlI aura prakhara thiiN| , jIvana jaina jAti ke abhyutthAna meM nyauchAvara kara diyA thA pratyeka AvamI ke bhItara eka dUsarA AdamI rahatA aura jinakA tapa tathA tyAga avazya eka dina saMsAra meM para.kA yAdamI akasara paristhitiyoM kA zikAra bana apanA raMgalAkara rhegaa| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd, with the Registrar of Newspaper at R. N 1 1591 62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra bIjagamakizora bhI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / ... banavamba-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171paprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM0paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA se mala kuta, sajilda / ... namaya-prazasti saMgraha, mAga.2 : apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / vipana prampakAroM ke aitihAsika prayaparicaya mora pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda zAstrI / sjild| 15.. bamANitantra aura Dopaveza : adhyAtmakRti, paM0 paramAnanda pAstrI kI hindI TIkA sahita bavaNabelagola aura dU maNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... pyAya-bIpikA :mA0 mabhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA proga. daravArIlAlajI nyAyAcArya dAga sa0 anu| 1.... vijJAna prakAza : pRSTha maMkhyA 74, sajilda / sApapAsusa: mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNaparAcArya ne kI, jisa para zrI pativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra lina / sampAdaka paM hIrAlAlajI sivaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1... se bhI adhika / puSTa kAgaja aura kapaDe kI pakkI jilda / 25-.. aMga nivAba-ratnAvalI: zrI milApacandra tathA zrI nanayAla kaTAriyA bAmazataka (ppAmastava sahita) : saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12.00 bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAdasiMha soSiyA manamanAvalI (tIna bhAgoM meM) : saM050 bAlacamma siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papravanda zAstrI, bahucacina mAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana - middhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrIdvArA likhina 2-00 Jain Monoments: TI. ena. rAmacandrana Reality : bhA. pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA bhagrejI meM panuvAda / baImAkAra ke 30.1., pakkI jilda 800 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 10 vArSika mUlya : 6) ru0, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAvaka mAla lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| sampAdaka parAmarza maNData-DA. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka-zrI candra zAstrI kAzaka-ratnatrayadhArI jaina vIra sevA mandira ke lie, kumAra bAdarsa priTiMga presa -12, bona mAhadarA dillI-32 se mudrit| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- _