Book Title: Adhyatma Upnishad Part 02
Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: Andheri Gujarati Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023421/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaS) vahAGiS GUIS Event upAya 21RIIG bhAga-2 mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara : prakAzaka & zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha kamacaMda jaina pauSadhazALA 106, esa. vi. roDa,IrlAbrIja aMdherI (vesTa), muMbaI - 56
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara viracita muni yazovijaya racita adhyAtmavaizAradI TIkA+adhyAtmaprakAza vyAkhyA vibhUSita parvavyAja hatherAta bhAga-2 (divya AziSa) sva. vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka zibirapraNetA nyAyavizArada AcAryadeva zrImad vijaya bhuvana bhAnu sUrIzvarajI mahArAjA ( kRpAdaSTi) siddhAntadivAkara gItArthamUrdhanya gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSa sUrIzvarajI mahArAjA ( adhyAtma vaizAradI TIkA + adhyAtma prakAza vAvo) + saMpAdananA kartA padmamaNitIrthoddhAraka munirAjazrI vizvakalyANa vijayajI ma.nA ziSya muni yazovijayajI 0 prakAzaka 0 zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha karamacaMda jaina pauSadhazALA, 106, esa.vi. roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI - 56 * prAti rasthAna 0 1. prakAzaka 2. divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA, jI. amadAvAda, pIna-387810.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMzoghaka pUjya AcAryadeva zrImad vijaya jagaccandrasUrIzvarajI mahArAjA pUjya paMnyAsapravarazrI jayasuMdaravijayajI gaNivarya nakala - 1000 vi.saM. 2054 mUlya rU.100.00 zrI pArzva komyuTarsa 33, janapatha sosAyaTI, ghoDAsara, amadAvAda-380 050. phona-5320846 s grantha paricaya 1 prakAzakIya nivedana adhyAtma upaniSadrano prasAda 3 vyAkhyAkAranA be zabda 4 viSayamArgadarzikA 5 adhyAtma upaniSa-grantha-bhAga-2 154 thI 352 6 pariziSTa 1 thI 4 353 thI 367 14 sarva hakka zamaNapradhAna che.mU. tapagaccha jaina saMghane svAdhIna che.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhAntamahodadhi vAtsalyavAridhi suvizAlagacchAdhipati sva. AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa (prakAzakIya nivedana) DahIM adhyAtmopaniSad bhAga-1nA prakAzana bAda alpa samayAvadhimAM saTIka-sAnuvAda adhyAtmopaniSad bhAga-2 jijJAsu vAcakavarganA karakamalamAM upasthita thaI rahyo che te khUba AnaMdano viSaya che. jIvana mukhyatayA be prakAranuM jovA maLe che. 1. AdhyAtmika ane 2. bhautika. moTA bhAganA jIvo vadhune vadhu bhautika sAmagrI kevI rIte bhegI karavI, tene mATe ja doDI rahyA hoya evuM lAge. bhautika sAmagrI e ja sukha paraMtu A pratIti bhrAMtirUpa che. e | darzAvatA maharSi puruSo jaNAve che ke jyAM sudhI Atmadarzana thayuM hotuM nathI tyAM sudhI "saMsAra e sukha'- e bhrAnti dUra thatI nathI ane mATe ja AtmadarzananI AkAMkSA dharAvanArAoe adhyAtmamArga vikAsa sAdhavo ja rahyo. maMjila tarapha prayANa karavA IcchatA musApharI mATe dizA-sUcananuM pATIyuM upasthita na hoya to te kamanasIbe bhUlo paNa paDI | zake che ane mATe dizA-sUcananuM pATIyuM evA musApharo mATe khUba ja upayogI nIvaDe che. te ja rIte adhyAtma-sAdhako mATe A graMtha paNa khUba upayogI che. AtmajJAnI (=AtmAnubhavI) mahopAdhyAyazrI yazovijayajI ma.sA. prastuta mULa graMthanA kartA che. tenA upara vartamAnakALanA saMyama-pradhAna, viziSTa kSayopazamayukta, vidvAna munizrI yazovijayajIe "adhyAtma vaizAradI-saMskRta TIkA" ane "adhyAtmaprakAza' gurjarabhAvAnuvAda taiyAra karela che. "savi jIva karUM zAsana rasI' evA bhAvanAzIla paramAtmA jeonA ekamAtra prANa che tevA kuzAgrabuddhi, padarzananipuNamati, sarvatomukhI pratibhAsaMpanna evA be be pada0o- (1) pa.pU.AcAryazrI jagacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. tathA pa.pU.paMnyAsapravara zrI jayasuMdaravijayajI gaNivarya dvArA saTIka-sAnuvAda sAdyanta bane bhAgonuM saMzodhana thayuM che. A badhI bAbatone laI prastuta graMtha sonAmAM sugaMdha bhaLe tema aneka vizeSatAothI yukta banyo che. 1. 1 2 aSTAtmatattvastha draSTaprantirnivartite II (madhyAtmopaniSadU. 2/pUrvArdha, 2/4 3ttara/ddha) tena AtmadarzanAkAMkSI jJAnena antarmukho bhavet / 2. hAre to gurUcaraNa pasAthe anubhave dIlamAMhI peTho re, Rddhi-vRddhi pragaTI ghaTamAMhI, Atama rati huI beTho re ! (zrIpALarAsa)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaniSaprakaraNa AvA sAttvika, tAttvika, AdhyAtmika prakAzanano saMpUrNa lAbha amAra zrI saMghane prApta thayela che. te badala amo gaurava anubhavIe chIe. (1) paramazraddheya siddhAntamahodadhi sva. AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra paramapUjya sakalasaMghahitaciMtaka vardhamAnataponidhi sva. AcArya zrI | vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI divya kRpA tema ja (2) paramapUjya siddhAntadivAkara | gacchAdhipati AcArya zrIvijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnA amUlya AziSa ane (3) paramapUjya vidvareNya paMnyAsapravarazrI jayasuMdaravijayajI gaNivaryazrInuM maulika mArgadarzana... A triveNIsaMgama thavAnA lIdhe amAro zrIsaMgha jhaLahaLatA pAvana tIrthasvarUpa banela che. amArA zrIsaMdhamAM thayelI, thaI rahelI zAstrokta sarvapravRttiomAM A pUjyono phALo mahatvano rahyo che ane raheze. A pUjyonA mArgadarzanathI ja amAro zrIsaMgha AvA suMdara zAstrIya prakAzanano lAbha utsAhathI laI rahela che. A badala ame khUba harSanI lAgaNI anubhavIe chIe. bhaviSyamAM paNa AvA amUlya zAstrIya prakAzanono lAbha amArA saMghane ApavAnI hArdika apekSA munizrI yazovijayajI pratye ame rAkhIe chIe. (1) AvA zAstrIya prakAzano e phekTarInA nazAtulya che. (2) tenA AdhAre sAdhakanA jIvanamAM ghaDAtI pavitra AcArasaMhitA e "moDela'nA sthAne che. (3) tathA enAthI nirmita | nirmala aMtaHkaraNapariNati, guNasabhara vyaktitva e puNyAnubaMdhI puNya ane puSkaLa sAnubaMdha karmanirjarAnuM sarjana karatI "Day & Night, Never Close" phekTarI samAna che. A vastusthitino khyAla rAkhI vijJa vAcakavarga jhaDapathI haraNaphALa bharIne kramazaH tRtIya tabakke pahoMce evI maMgalakAmanA. prIyantAM guravaH zrI aMdherI gujarAtI jainasaMgha vatI . 13-4-98 harSada maNilAla saMghavI, A granthano rapUrNa Arthika savyaya zrI aMdherI gujarAtI jainasaMghanI jJAnanidhimAMthI thayela hovAthI sagRhasthoe jJAnakhAtAmAM granthanI kiMmata cUkavIne ja prastuta granthane potAnI mAlikImAM rAkhavuM - evI namra vinaMti.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNivarAya namaH zrIbhuvanabhAnu-jayaghoSasUrisadgurubhyo namaH 5 adhyAtma-upaniSadno prasAda zrI yazovijaya upAdhyAyajIe racela adhyAtma-upaniSad grantha jaina sAhityanuM eka amUlya ratna che. 1adhyAtmamatapa2IkSA, adhyAtmasAra ane adhyAtmounaSad A traNa 'adhyAtma' zabda garbhita kRtio pU. upAdhyAyajIe racI che. te paikI 1adhyAtmamatapa2IkSAmAM adhyAtmanA nAma-sthApanA-vya-bhAva e cA2 nikSepA darzAvIne, pradhAnapaNe tatkAlIna banAvaTI ArthAtmakamatanuM nirasana karAyeluM che. bhAva-adhyAtmanuM sauthI vizALa nirUpaNa adhyAtmasAragranthamAM karAyuM che. adhyAtma-urpanaSad granthano mukhyapaNe sUra e che ke - ''vAstavika adhyAtmanI pIchAna vizuddhazAstravacanathI thAya che; zAstravacana dvArA AtmA, jJAnayoga ane kriyAyoganA samanvayarUpa adhyAtmasAdhanAne AtmasAt kare che- tenAthI muktisAdhaka samatAyoga siddha thAya che.'' A granthamAM cA2 vibhAga pADavAmAM AvyA che. (1) zAstrayoga, adhikA2, (2) jJAnayoga iadhikA2 (3) kriyAyoga iadhikA2 (4) sAmyayogarzA dhikA2. zAstrayogazuddhi vibhAga - 1 A vibhAgamAM adhyAtmanI vyAkhyA vyavahA2 ane nizcaya, ema be nayanA AdhAre judI judI karelI che. evaMbhUtanaya e ahIM nizcayanaya che ane e 'adhyAtma' zabdanI vyutkRttathI labhya artha 52 bhA2 mukatAM kahe che ke AtmAne lakSamAM rAkhIne je jJAna-darzana-cAritra-tapa ane vIrya A pAMce AcAronuM suMdara pAlana thAya te adhyAtma che. A artha vyutpatti dvArA e rIte lata thAya che ke "mAtmani kRti madhyAtma' arthAt AtmAne uddezIne thanA2I vizuddha kriyA, eTale ke jJAnAdi pAMca AcAronuM pAlana. AtmAnuM zuddha-bu-niraMjana-ni2AkA2-siddhAtma2svarUpa to rvAiSkraya che, paraMtu jyAM sudhI jIva karmabaddha che tyAM sudhI ajJAna-vizvAsa-aMdhazraddhA-azraddhA-laspaTatA ane khA-khA ka2vuM vagere aneka durAcAromAM racyo-pacyo ane phasAyelo che. zuddha iiSkraya AtmasvarUpanI prApti mATe A durAcAro-pApAcAronuM varjana anivArya che. te be 2Ite saMbhavI zake, 1. jIva tamAma pravRttione sarvathA ekAeka baMdha karI de,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 2. athavA ajJAnAdinI virodhI jJAnAdi pAMca AcA2maya pravRttine apanAvI le. paNa A bemAM prathama rIta prArambhamAM taddana azakyaprAyaH che. tethI AtmAne satata naja2 sAme rAkhIne, jJAnAdi paMcAcAranA pAlana svarUpa adhyAtma mArge jIva Agekuca kare to ja ajJAnadi durAcArothI jIva sarvathA mukta banIne zuddha AtmasvarUpanI praryApta ka2I zake. mATe evaMbhUtanaye paMcAcA2nuM suMda2 pAlana e ja adhyAtma che. vyavahA2 ane RjusUtra A be naya AdhyAtmika vyavahA2nayamAM samAviSTa che. eTale e kahe che ke bAhyapravRttirUpa paMcAcA2pAlananI sAthe citta, maitrI-pramoda-karuNA ane upekSA A cAra bhAvanAothI vardhAcata-bhAvita-tanmaya banatuM jAya te ja adhyAtma che. vyavahAranayano jhoka bAhyapravRtti u52 vadhu paDato hovAthI paMcAcA2pAlanane to te anivArya gaNe che, paNa A vyavahA2naya RjusUtranayanA STikoNathI rgArbhata hovAnA kA2Ne paMcAcA2pAlana kALe cittamAM maitrI Adi bhAvonI suvAsane AvakAre che, kAraNa ke enA vinA paMcAcA2nuM pAlana zuSka banI jAya che. RjusUtra nayano dRSTikoNa evo che ke bhUtakALa sA2o hato ke kharAba e mAre nathI jovuM, paNa sArA viSyanA nirmANa mATe vartamAnakALa kevo joIe ? e vicA2vAnuM che. vartamAnasamaye citta jo zatrubhAvaguNadveSa-nirdayatA ane 52paMcAtanA doSothI kharaDAyeluM haze to zu adhyAtmano anubhava azakya che. mATe tenA virodhI maitrI Adi bhAvothI citta susita hoya to ja vartamAnamAM adhyAtma anubharvAsa thAya. vartamAnamAM ja adhyAtmane jIvatuM jAgatuM anubhavavA mATe A RjusUtranayano vyavahA2saMkalita STikoNa khuba mahattvano che. adhyAtmanA mArge praryAta ka2vA mATe manane sarva pUrvAgrahothI mukta 2AkhIne, madhyasthabhAvargArbhata jijJAsAmAM 2matuM 2AkhavAnI khAsa jarU2 che. zuSka tarkavAda prarkhAtane rUMdhanAro che. tethI aIindraya tattvonI jijJAsApUrti mATe ekalA tarkavAda 52 nirbha2 na 2hetA vIta2Aga vacanarUpI zAstranuM avalambana levu atyaMta jarUrI bane che. zAstranA nAme prasiddha granthonI saMkhyAno koI pA2 nathI, mATe jenA tenA vacanane zAstra samajI laIne AgaLa vadhavAmAM kAMi sAra nathI. jeNe juThuM bolavAnuM koI ja kA2Na zeSa nathI ane je sarva tattvonA jJAtA che evA vItarAga-sarvajJano upadeza e ja kharUM zAstra che. Aje to dareke dareka sampradAyo potapotAnA granthone sarvajJaAcata kahI rahyA che tyAre emAMthI kharekhara sarvajJacita zAstra kayuM che ? e zodhI kADhavA mATe upAdhyAyajI mahA2Aje A prathama vibhAgamAM vistA2thI trividha zAstrapa2IkSAnuM varNana karyuM che. pUjyapAda haribhadrasUri mahArAjathI mAMDIne 52vartI aneka jainAcAryoe potapotAnA granthomAM A kaSa-cheda-ane tApa ema trividha zAstraparIkSAne khuba ja mahattva ApyuM che. jainAcAryAM pote je zAstranA AdhAre pravarttatA hoya che - te ema ne ema ja AMkho 6
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa (mIMcIne bIjAne svIkArI levAno Agraha na rAkhatAM zAstraparIkSA pa2 bhA2 muke chee temanI AgavI vizeSatA che. suvarNane prathama kasoTInA pattharathI kasavAmAM Ave che, pachI sTeja 2cheda pADIne , aMdaranA bhAganI parIkSA karAya che ane te pachI chellI ane AkarI tApaparIkSA eTale ke aMgra-parIkSA karAya che. emAM uttIrNa thanAra dhAtune sAcA sUvarNa tarIke oLakhavAmAM Ave che. A rIte zAstra paNa nimnokta traNa kasoTImAMthI uttIrNa thavuM joIe. eka vAta atre dhyAnamAM levAnI che ke zAstra' zabdanI vyutpattithI phalita artha nikaLe che. zAsana ane trANa. AtmAnA zuddha svarUpanI prApti mATe zuddha kartavyanuM vidhAna ka2vuM te zAzana; ane lakSyavirodhI kRtyothI bacAvavA mATe teno niSedha ka2vo te trANa, tAtparya e che ke (1) lakSya sAthe saMgata evA vidhi-niSedha darzAvavA e zAstranuM mukhya prayojana che; ane e ja kaSa nAmanI pahelI kasoTI che. AtmAne sudhA2vAne badale vadhu vikRta kare evA vidhi-niSedha darzAvanA2 grantha A pahelI parIkSAmAM ja nApAsa thaI jAya che. (2) vidhi-niSedha darzAvyA bAda tenA pAlana mATe atyaMta upayogI, poSaka ane nirdoSa kriyAo paNa zAse darzAvavI joIe. dA.ta. abrahamasevanano niSedha karyA pachI strIparicayatyAga, vikRtAhA2tyAga, strIkathAtyAga vagere yogya AcAro jo na darzAvAya to brahmacaryanI sAdhanA saphaLa bane nahi- e gaLe utare evI vAta che. je granthamAM, A rIte nidaoNSa kriyAonuM sUcana ja na hoya athavA to viparIta kriyAonuM sUcana hoya te bIjI chedaparIkSAmAM nApAsa thAya che. (3) trIjI tApaparIkSA e rIte che ke zAstradhArA AtmAda je atIndriya padAthonuM nirUpaNa karAya te vidhi-niSedha, nidoSakriyA ane mukhya lakSya sAthe saMIti dharAvatuM hovuM joIe. e prakAranA nirUpaNa mATe tattvonA (52252 virUddha dekhAtA) aneka pAsAone dhyAnamAM levA jarUrI che - enuM ja bIjuM nAma anekAntavAda che. je koI eka ja rdaSTikoNathI te tattvonuM nirUpaNa karavAmAM Ave to pAra vinAnI asaMgati UbhI thAya ane evo grantha tApa parIkSAmAM nApAsa thAya. pU. upAdhyAyajI mahArAje A traNa parIkSAonuM varNana ghaNI sUkSmatAthI karyuM che ane vItarAga2stotranA AThamAM prakAzanAM keTalAka zlokonA AdhAre, sAMkhya-bauddhanaiyAyaka-vaizeSika tathA prabhAka2, kumArIla bhaTTa ke muzaMmizra vagere jainetara dArzanikonI mAnyatAothI syAdvAdanuM suMda2 samarthana karyuM che. (jJAnayogazuddhi) vibhAga - 2 A vibhAganI bhUmikA karatAM pU. upAdhyAyajI mahArAja jaNAve
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatmakaraNa che ke trividha parIkSAmAM uttIrNa evA zAstrathI cIMdhAyelI dizAmAM cAlatAM cAlatAM, zAstradarzita atIndriyatattvonI, khAsa karIne AtmatatvanI vizeSoparlAbdha mATe jJAnayoga 2vAghatA rahevuM joIe. AtmatatvanI vizeSoparlAbdhanuM ja bIjuM nAma prAbhijJAna che. jo ke A pratibhajJAna zAstrIyaparabhASA mujaba to kevalajJAnanA arUNodayarUpa hovAthI bA2mAM guNasthAnakanI nIce hoya nahi, paNa pU. upA. mahArAje jJArnAbaduM vagere granthomAM ta2tama bhAvavALA pratibha jJAnanuM nirUpaNa kareluM hovAthI nimna-nimnata2 kakSAnuM pratibhajJAna cothA vagere guNasthAnakomAM paNa saMbhavI zake che, je sAdhako mATe atyaMta AzvAsanarUpa vAta che. A prAbhijJAnanuM A vibhAgamAM ane anyatra paNa Atmadarzana, AtmajJAna, anubhavajJAna, bhAvanAjJAna, sAkSAtkA2, advaitabrahAnubhava, nirvikalpasamAdhi, nizAlambanayoga vagere judI judI paribhASAothI nirUpaNa thayeluM che. parabhASA bhinna hovA chatAM A badhA jJAnayoganA ja vividha svarUpo che. A jJAnayoganI prApti mAtra zAstrAvyArAthI nathI thatI. paraMtu AtmadarzananI tIvra utkaMThA ane zAstrajJAnaprerita antarmukhatA vaDe te prApta thAya che. lagabhaga dareka yoganI be avasthA hoya che, 1- riddhi dazA ane 2 sAdhyamAna | dazA. riAddhajJAnayogIne parakhavAnuM lakSaNa e che ke bAhya IndrayaviSayo tene jhera jevA lAgatA hoI sahaja rIte ja temAM tenI pravRtti hotI nathI. sAdhyamAna dazAmAM kadAca ATalI ucca sthiti na hoya paNa te dizAmAM pragati to hoya ja. ucakoTinI sAdhyamAna dazAmAM athavA siddha dazAmAM kevuM AtmajJAna thatuM haze tenI kaMIka jhAMkhI karAvatA) pU. upAdhyAyajI kahe che ke bIjI saghaLIya vastuothI AtmAmAM ekamAtra cinmaya2svarUpakRta bhinnatAnI niraMtara pratIti thayA kare - arthAt AtmAmAM vizuddha cinmayatA sivAya bIjuM kAMI ja laMkSata na thAya tevuM jJAna e zreSTha AtmajJAna che.' (zlo.2/ 15) "mana, vacana ane bAhyadaSTithI je kAMI najare caDe e badhuM pa2svarUpa che, zuddhadravyanuM e svarUpa nathI, zuddha Atmadravya to enAthI taddana pa2 che. Agamo ane vedomAM rUpa, 2gna, vacana vagere upAdhionI vyAvRtti ka2vA dvArA ja zuddhAtmAnA svarUpane darzAvavAmAM AvyuM che. e badhI upAdhiothI para evA atIndriya brahmatattvanuM bhAna seMkaDo zAstro ke takathI nahIM paNa eka mAtra vizuddha anubhavajJAnathI ja thaI zake che." (zlo. 2/18-19-20-21) "A anubhavadazA suSupti (bebhAna dazA) rUpa nathI, kAraNa ke mohathI alipta che. 2svapna ke jAgrata dazA rUpa paNa nathI. kAraNa ke emAM to kalpanA-vikalponA khela cAlu hoya che. mATe A anubhava dazA e badhAthI, judI ja turya (= caturtha) dazAnA nAme oLakhAya che." (glo.24) A anubhavadazAmAM karmakRta strI-purUSa-manuSya AMde paryAco sAva gaLAI gayA hoya che. jema 2ste jatA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa loko luMTAya tyAre alpajJa loko '2sto luTAyo' evo vyavahA2 ka2tA hoya che tema 'huM goro, zAmaLo, rUpALo..' vagere zabdaprayogo dvA2A, ajJAnI loko karmakRta vikRtiono potAnAmAM upacA2 ka2tA hoya che, paNa anubhavadazAmAM AvuM kazuM hotuM nathI. AvA siddha jJAnIpurUSonI svArthavRtti taddana nAbUda thaI jAya che ane tethI loka vacce rahevA chatAM paNa teo jalakamalavat nirlepa rahI zake che. pU. upAdhyAyajI mahArAje ahIM cetavaNInA svaro uccA2tA kahyuM che ke ''AvA zreSTha nirvikalpasamAdhidazAnI vAto paripakava bodhavALAne ja ka2vI joIe, nahIM ke adhUrA bodhavALAne. jo adhUrA bodhavALAne 'tuM ane Akhuya jagat brahmamaya ja che' ema samajAvAya to agamyagamana vagere mahA anartha macI jAya. mATe prArambhadazAmAM to vrartAnayamothI ane zurbhAvakalpothI ja citta ika2vAnuM batAvavuM joIe.'' 8 kriyAyogazuddhi vibhAga 3 khuda tIrthaMka2 bhagavAna kevaLajJAna prApta thayA pachI paNa vAhanamAM besIne musApharI nahIM ka2tA page cAlIne ja vihAra kare che, yAvat badhI ja municaryAonuM lagabhaga pAlana kare che. enAthI kriyAyoga keTalo mahattvano che te samajAya che. paNa jJAnayoganI vAto eTalI sohAmaNI che ke e bhalabhalA sAdhakone vibhramamAM nAkhI de che. 'adhUro ghaDo chalakAya' e kahevata anusAra Aje paNa dekhAya che ke keTalAya sAdhako anubhavajJAna, nirAlambana yoga ke dhyAna-adhyAtmanA nAme kriyAyogane sarvathA tyajI daI trizaMku dazAmAM mukAI jAya che. keTalAka to ema paNa mAnatA thaI jAya che ke ApaNe to yoga ane dhyAnamAM caDhI gayA, eTale have Aca2NarzonI koI kIMmata nathI. tevAne cImakI ApatA pU.upA. mahArAja kahe che ke "advaitatattva bodhamAM lIna thayelAo paNa jo svacchaMda AcaraNa kare to pachI acibhakSaNa ka2tA kUtarAo ane e kahevAtA tattvajJAnIomAM zuM taphAvata rahyo ?!'' kharekha2 jeo tattvajJAnI hoya che temanA jIvanamAM kyAreya evI svacchaMda pravRttione sthAna hotuM nathI svabhAvathI ja teo yathAzakya zubhapravRttiomAM Ada2vALA hoya che. keTalAka ema samaje che ke '"jo bhAva hAja2 hoya to pachI kriyA nakAmI che. kA2Na ke kriyAthI paNa Akhare to bhAva ja lAvavAno hoya che. jo bhAva na hoya to ekalI kriyAno paNa kAMI artha nathI. Ama baMne rIte kriyA nakAmI che.'' AnI sAme upAdhyAyajI kahe che ke bhAva vagaranI kriyA paNa bhAvane siddha ka2vA mATe khUba upayogI che ane bhAva hoya to tene sthira ane puSTa banAvavA mATe ya kriyA upayogI che. Ama baMne rIte kriyAnuM mahattva che. kriyAyoganA samarthana mATe tyAM sudhI kahyuM che ke kriyA vaga2nuM jJAna sAva nirarthaka che, bojarUpa che. rastAnA jJAna mAtrathI Icchita -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 adhyAtmopaniSaprakaraNa (sthAne pahoMcAtuM nathI. paNa Icchata sthAnanI dizAmAM gatikriyA ka2vAthI ja tyAM pahoMcAya che. baLatA dIvAmAM paNa jo tailapUraIkriyA yogya samaye na thAya to e dIvo dhIme dhIme bujhAI jAya che. te rIte yogya kriyA vinA bhAvano dIpa paNa bujhAI javAnI zakyatA 2he che. A saMdarbhamAM upAdhyAyajIe eka tattvaka carcA prastuta karI che. | vedAntI vagere kahe che ke "ajJAna ane jJAna anyonya virodhI hovAthI jJAnathI ja ajJAnano nAza thAya. mATe kriyA nirarthaka che." - tenI sAme kriyAvAdI kahe che ke "ajJAna naSTa thayA pachI paNa jJAnIne cita adaSTa (= karma) no nAza karavA mATe kriyAnI AvazyakatA ubhI ja rahe che. jo vedAntI ema kahe ke "jJAnIne sarva kama baLI gayA hovAthI koI adaSTa zeSa rahetuM nathI." to e yogya nathI, kAraNa ke evuM mAnIe to jJAna thayA pachI tarata ja jJAnInuM mota thavuM joIe, arthAt adaSTanA abhAve zarIra paNa chUTI javuM joIe. koI ema kahetuM hoya ke zarI2 to ziSyarvAdanA adaSTathI TakI rahe che' - to to pachI zatruonA adaSTathI jJAnInA zarIrano nAza paNa mAnavo paDe. TUMkamAM, upAdhyAyajI kahe che ke AvA uzRMkhalA matanI upekSA karIne e vAtano svIkAra karavo joIe ke jJAnIne paNa zeSa prA2dhanAmanuM adaSTa khatama na thAya tyAM sudhI zarIra TakI 2he che ane e adaSTano nAza karavA mATe tene kriyAno AdhAra levo ja paDe che - mATe jJAnayoganI jema kriyAyoga paNa dhyeyaMseMddhi mATe Avazyaka che. "je loko mAtra jJAnanuM abhimAna rAkhIne kriyA choDI de che te jJAnakriyA ubhayathI bhraSTa thayelA nA2tako che" ema upAdhyAya mahArAja spaSTa kahe che. (sAmyayogazuddhi) vibhAga-4 A vibhAgamAM granthakAre suMda2 rUpaka ApyuM che jJAna ane kriyA 2svarUpa be ghoDA sAthe joDelA sAmya2thamAM besIne A tamAma mukatamArge prayANa kare che. have joDA na pahe2vA chatAM paNa temane kSudra kAMTA vagereno upadrava naDato nathI." samatAyogamAM jhIlanArA sAdhakanI ucca dazAnuM A vibhAgamAM granthakAre khuba ja hRdayaMgama varNana karyuM che. je jaineta2 vAcakane gItA nA sthitaprajJa purUSanI yAda apAvI de evuM che. lokottara rAmabhAvamAM ArUDha yogI AtmasAdhanAmAM atyaMta jAgrata 2he che. pArakI paMcAta pratye te baheze-AMdhaLo ane muMgo thaI jAya che. (traNa vAMdarAnuM 2makaDuM yAda karo.) sadA jJAnAnaMdamAM magna rahe che. sAdhanAnA paMthamAM game tevA prabaLa kaSTo sahevA paDe, te samabhAve sahI levA taiyAra hoya che. samatAsukhanA sarova2mAM jhIlI 2helo yogI kyAreya bAhyazukhanA kIcaDathI paga bagADato nathI. - sauthI moTo savAla e che ke Avo zreSTha samabhAva zI rIte Ave ? granthakAre teno khuba suMda2 javAba Apyo che - zuddha Atmatattva vize kramaza: vadhune vadhu UMDANamAM
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa thituM ciMtana, jyAre koI dhanya paLe zuddha AtmatattvanI 2sparzanArUpa saMvedanamAM pariNamI) jAya ane AtmabhikSA kazAnuM bhAna ja na rahe tyAre evI uca dazAmAM koI ghaNanA ghA mAre ke puSpothI pUjA kare, baMnemAM samabhAva tevone tevo TakI 2he che. AvA ucca samabhAvanI zikti mATe sAdhake krodhAdi kaSAyothI atyaMta sAvadha 2hevAnI jarUra hoya che. zreSTha samabhAvanA AdarzarUpe granthakAre ahIM damadantamuni, namarAjarSi, khaMdhakajrenA ziSyo, metAryamuni, gajasukumALamuni, agnikAputra AcArya, daDhaprahArI vagere aneka samatAyogIonuM suMda2 zabdacitra AlekhyuM che. (parizeSa) A granthanA prArambhamAM maMgala zlokamAM vItarAgadevane praNAma sAthe granthakAre vAdevatA-bIja che kA2nuM paNa spaSTa smaraNa karyuM che je temanA lagabhaga dareka granthomAM upalabdha thAya che. pU. munisuMda2sUre mahArAje jema potAnI dareka kRtiomAM prA2me 'jayazrI' zabdamudrAnuM aMkana karyuM che tema A granthakAre paNa A granthamAM dareka vibhAgane aMte 'yaza: zrI' zabdamudrAnuM aMkana karyuM che. A granthanI prAcIna hastaprato hAla becA2thI vadhu maLatI nathI. pU. upAdhyAyajI mahArAje A granthane, vItarAgastotra, yogasA2prAbhRta vagere prAcIna aneka granthonA akSa2za: lIdhelA zlokothI zaNagAya che. tathA "jJAnasA2' nAmanA granthakA2nA ja banAvelA aSTakagranthanA agratASTaka, anubhavASTaka, nirlepatASTaka. kriyASTaka vagerenA aneka zloko AmAM paNa akSaraza: upalabdha hovAthI te te zlokono bhAvArtha samajavAmAM jJAnasA2 granthano granthakAre pote ja banAvelo dabo khuba ja upayogI banI 2he tema che. A granthamAM pU. upAdhyAyajIe cA2 vibhAgomAM kharekhara adhyAtmapremIo mATe uttama sAmagrI saMcita karIne ApI che. granthakA2 te samayanA jaina-jainetara darzanazAstronAM ane tarkagranthonA prakhara abhyAsI) hovA chatAM A granthamAM teoe tarka-vitarkanI paramparA lambAvavAne badale sAdhakone upayogI mahattvanuM mArgadarzana purUM pADyuM che te temanA jIvananI ucca yogadazAsAdhakatAmAM zAkha purAve che. kharekha2 have ema kahevAnuM mana thAya che ke adhyAtmaupaniSad samagra adhyAtmavizva (spiritual sphere) nuM jhaLahaLatuM 2aa che. ' (pU.pA.ma.nI 300mI puNyatithi nimitte amadAvAdamAM bharAyela eka vidvasaMmelanamAM cha paM. zrI jayasuMdaravijaNagaNI A lekha 2ju thayela.) li.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 adhyAtmopaniSatpakaraNa vyAkhyAkAranA be zabda prastuta granthanA viSayo upara vidvAn munizrI udayavallabhavijayajI dvArA prathama bhAganI prastAvanAmAM tema ja upasthita dvitIya bhAgamAM paNa "adhyAtma upaniSano prasAda" heDIMgavALA lekhamAM pUjya vidyAgurudeva paMnyAsapravarazrI jayasuMdaravijayajI mahArAja dvArA paryApta prakAza pAtharavAmAM Avela che. AthI A granthanI bAbatamAM kazuM kahevAnA badale mArA vize ja be zabda kahIne mAruM vaktavya pUrNa karIza. raste cAlatA yAcakane koIka paropakArI sajjana sAme cAlIne loTarInI TIkITa Ape ane ekAeka te loTarI lAgI jAya tevo ja camatkAra mArA jIvanamAM anubhavAyo che. damaNa jainasaMdhamAM zrAddhavarya kezarIcaMdabhAI, bhANAbhAI vagerenI javAbadArI heThaLa, pUjyapAda AcArya bhagavaMtazrI hemacandrasUrIzvarajI (te vakhate hemacandravijayajI gaNI) mahArAjanA varada haste mane khAnagI dIkSA maLI. pUjyapAda dAdAgurudevazrI sva.A.zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja tathA paramapUjya gurudevazrI vizvalyANavijayajI mahArAjanI pAvana nizrAmAM mAruM ghaDatara zarU thayuM.paropakArI pa.pU.paM.zrI abhayazekharavijayajI gaNivara, pa.pU. munirAjazrI ajitazekhara vijayajI ma.sA., pa.pU. munirAjazrI kalyANabodhivijayajI mahArAjanA zrImukhethI saMskRta, prAkRta, kAvya, prakaraNagrantho, prAraMbhika navyanyAyano abhyAsa thayo. parArthavyasanI pa.pU.siddhAntadivAkara, A.zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjanA zrImukhethI lokaprakAza, kammapayaDI, Agama, dhavalA vagere granthono abhyAsa thayo. teozrInI pAvana preraNAthI ja pa.pU.paM.vidyAgurudevazrI jayasuMdaravijayajI mahArAja pAse navya nyAyanA tattvaciMtAmaNi vagere jaTila granthono ane maithila paMDitavaryazrI harinArAyaNamizra pAse padarzananA prAcIna granthono abhyAsa thayo. A badhA upakArIoe potAnI svayaMvarA kRpAnadImAM mane niHsvArthabhAve nimajjana karAvyuM ane mArA saMyamajIvanamAM koI kacAza na rahI jAya tenI pUrepUrI kALajI, dhagaza rAkhI. saMyamazilpI pUjyapAda A.zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja ane zrutazilpI vidyAgurudeva paM.pU.5. zrI jayasuMdaravijayajI mahArAje lohInuM pANI karIne, mArI anekAneka bhUlone gaNakAryA vinA, vizeSa rIte anokhI Dhabe karuNAthI mokSamArgano anubhava karAvI mArA jIvanamAM zAstro ane saMyamanI maulika raMgoLI racI; TIkAgrantho, vyAkhyAgrantho racavAnI preraNA ane hiMmata ApI. mAre to zUnyamAM sarjana thayuM, jaMgalamAM maMgala thayuM, amAsanI rAte punamanI cAMdanI maLI. mane A pUjyoe
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa je ApyuM tene ja meM TIkAgrantha-vyAkhyAgrantharUpe zabdadeha ApavAnuM zarU karyuM. mane pUjyoe je jJAnavAraso Apyo tene zabdadeha ApavAmAM mArA dvArA koI kSati na jAya te mATe paramapUjaya A.zrI. vijaya jagazcaMdrasUrIzvarajI ma., pa.pU.paM. vidyAgurudevazrI jayasuMdaravijayajI gaNivara, pa.pU.pArtharasika paMnyAsapravarazrI puNyaratnavijayajI gaNivara, sahRdayI vidvAna pU. yazoratnavijayajI gaNivaryazrI vageree udAratAthI amUlya samaya phALavI, sUkSma dRSTithI bhASArahasya, syAdvAdarahasya, SoDazaka, adhyAtma upaniSad vagere grantho uparanI saMskRtahindI-gujarAtI vyAkhyAonuM saMzodhana - parimArjana karI ApavAnI kRpA darzAvI. tenA phaLarUpe uparokta sAhitya adhyetA mumukSuvarga sanmukha upasthita thayela che. prastuta sAhityaprakAzanA uddabhavamAM pAvara hAusanA sthAne uparokta vaDIlonI niHsvArtha kRpAdRSTi-amIdRSTi che, huM to mAtra vidyutavAhaka vAyaranA sthAne chuM.je kAMI zrutasarjana, sAhityasevA mArA dvArA thayela che temAM saMpUrNapaNe yazanA adhikArI A pUjyo ja che. teozrInI ekamAtra kRpAthI ja A kalama aviratapaNe cAlI rahelI che. A upakArIoe hAtha jhAlI potAnI niHsvArtha, zItaLa, pAvana kRpAnadImAM mane DUbakI lagAvavAnI udAratA batAvI na hota to ? .... A vicAra karatAM paNa kaMpArI chUTe che. prAnta, uparokta zAstrasevAthI je vizuddha puNya UbhuM thayela hoya tenAthI A upakArI gurudevo, vaDIlonI kRpAdRSTi-amIdraSTi pAmavAnI yogyatA paripUrNapaNe vikase tevI sAmagrI, saMyoga ane teno utsAhathI sadupayoga karavAnI sabuddhi maLe tevI prArthanA upakArI gurudeva, vaDIla saMyamIonA caraNomAM karI viramuM chuM. taraNatAraNahAra kniAzA viruddha lakhAyuM hoya to "micchAmi dukkaDam" jha - gurupAdapaghareNu yazovijaya vi.saM. 2054, mahA.vada.7. prabhAsapATaNa.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 adhyAtmopaniSatmakaraNa 167 167 168 169 155 169 170 171 172 173 (viSayamAhizis) (dvitIyaH adhikAra) jJAnAsvAde jJAnaikamagnatA jJAnayogAdhikAripradarzanam / 154 jJAnI viSayomAM na rame zAsrayogI jJAnayogI bane 154 yogisukhavimarzaH svadarzanAnusAreNa prAtibhajJAnapratipAdanam 155 abhisamanvAgataviSayavicAraH prAtijJAna e ja jJAnayoga mAtmavAna-zAnavAnaparadarzanAnusAreNa prAtibhajJAnavicAraH 156 bahAvAnane oLakho : prAtijajJAnamAM sarvaviSayakatva viSayavairAgye phalataH zAstrasadbhAvaH kaI rIte ? 156 tattvadRSTikAryavidyotanam adhyAtmatattvAlokavacanamImAMsA 157 yogasiddhAvasthAprakAzanam syAdvAdaratnAkaravacanavimarzaH sAdhanAnI prAthamika dazAmAM 158 jJAnayogakAryavicAraH 159 viSayo choDavA paDe Atmazuddhi pratye puSTi yogazAstrAdisaMvAdaH paNa jarUrI sAdhanAnI paripakvadazAmAM zAstraM kevalaM digdarzakam viSayo chUTe zAsrayoga karatAM jJAnayoga sAkSibhAvalAbhavicAraH baLavAna sukha-duHkhacaturbhaGgI jJAnayogavaiziSTyapratipAdanam maM42 huma, pahAra summArgadarzaka pATiyuM = zAstra 161 bahAra duHkha, aMdara sukha zAstraM lakSakameva, na darzakam jJAnArNavasaMvAdaH AtmadarzanathI ja dehAdhyAsa tUTe yogicittanirUpaNam parokSadhiyo durbalatvam .. yogAtmaka ane yogasiddha jJAnenAntarmukhatAvidhAnam purUSane oLakhIe jJAnatAhAtbhya = mokSaH taptalohapadanyAsanyAyAvatAraH zeyatAdAmya = saMsAra 114 tasalohapadanyAsa nyAyavicAra yogabhraSTatvavicAraH 165 sAttvika- rAjasa sukha vicAra manatAprabhAvapratipAdanam 166 suMsumodAharaNam pudgalaracanAmAM muni nirlepa 161 kevalajJAnAtIndriyasukhayorabhedaH 888 173 160 175 175 162 162 176 177 163 177 178 178 178 179 180
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa jJAna ane sukhano abheda karmodayajanyasukhasyopekSaNIyatA jJAna- sukhano bheda nizcaya-vyavahArApekSayA jJAnasukhabhedAbheda vimarzaH jJAna ane sukhano bhedAbheda jJAna- sukhasambandhinaya- pramANapracAraH sukha duHkhane oLakhIe paravazaM duHkhamAtmavazaM sukham sarvadarzanamataikyopadarzanam zrutAderduHkharUpatApAkaraNam sAdhunI tejolezyAne oLakhIe tejolezyAsvarUpavicAraH zuklAbhijAtyavicAraH mokSAkSepakajJAnavicAraH uttamazAnane oLakhIe zuddhajJAnadhArAnirUpaNam be prakAranI samAdhi oLakhIe nirvikalpakasamAdhiH sAlambanadhyAnottaraM nirAlambanadhyAnam sAlaMbana-nirAlaMbana yoga cinmayAtmavizrAntiH biMbamAM pratibiMbano laya nirvikalpaM brahmatattvam zuddhAtmAnuM svarUpa virodhaparihAraH AtmanaH tarkAdyagocaratvam anAmInuM nAma nathI lokAtigAtmavicAraH viSayamArgadarzikA 180 181 181 182 182 183 184 184 185 186 186 parabrahmatattvasyAtIndriyatvam vANI ane vicArano aviSaya parabrahma anyasaMzliSTAtmarUpasyaivAgamagamyatA parabrahma atIndriya bhramadvaividhyapratipAdanam AtmAnubhUtimRte mudhAnandaH AtmAnubhavI thoDA caturvidhadRSTivimarzaH alakSyasya dhyAnalakSyatvam nirdedra anubhavathI nirdedra AtmAne anubhavIe svapnAdidazAnirUpaNam anubhava e ujAgara dA nAnAtantrAnusAreNa jAgratsvapnAdyava sthAvicAraH avasthApaJcakadyotanam suSuptyAdau nayAntarAbhiprAyaH anya nayanA abhiprAyathI AtmAnI cAra dazA zabdabrahmaprApti pachI 187 188 189 189 190 190 191 192 192 193 193 194 194 195 196 196 vyaktine oLakho 197 parabrahma prakAza apunarAvRttiprAptihetuvicAraH AtmAmAM zabdavAcyatAnuM jJAna bhrama che svasamayasthitipratipAdanam svasamaya ane parasamayamAM rahela parasamayAvasthAnadyotanam 15 198 198 199 199 200 201 201 202 203 203 204 204 205 206 207 207 207 208 208 209 208 210
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 * viSayamArgahaki adhyAtmopaniSatpakaraNa ahameva mayopAsyaH 211 / parameSThipravRttiH parAnugrahArthA 227 paramAtmasvarUpa anubhavagamya 211 | jJAnInI pravRtti paropakAragarbhita paramAtmasvarUpadyotanam 212 jJAnikriyA'pyakriyaiva 228 guNasthAna-mArgaNAsthAnavicAraH 213 jJAnI nirlepa 228 guNasthAna ane mArgaNAsthAna rAgAdivilaye aatmno'bndhsvbhaavaaaupAdhika 213. virbhAvaH 229 guNasthAnAdisamparkAbhAva Atmani 214 AtmA karma-nokarmano akartA 229 mArgaNAsthAnAdikamAtmani vyavahAra AtmanaH karmapudgalairaspRSTatA 230 mAtreNAsti 215 pudgalathI pugala baMdhAya, vItarAgastutivicAraH AtmA nahi 230 vyavahAra stuti ane nizcayastuti 216 lepapratikSepaNakriyAvazyakatA Atmani kartRtvopacAraH bhAvanAjJAnasya liptatApratikSepakatvam 232 nizcayathI AtmA karmano akartA 217 AtmajJAnIne paNa dharmakriyA jaDakartRtvaM jaDeSveva 218 upayogI karmavikRtirupacAreNAtmani abhimAnI lepAya- AtmajJAnI mArga lUMTAya che ke vaTemArgu ? 219 na lepAya 232 ArabdhazaktitaH karmAgamanavicAraH / lepA'lepavicAraH 233 AtmajJAnI karma na bAMdhe bhojana vagara ajIrNa 233 jJAnino'liptatA 221 pUrvakAle sAmyadarzanaM hAnikArakam karmaphalabhoktRtvAdikamAtmani nAsti 222 jJAnIyogI ane kriyAyogInI jJAnipravRtteH karmA'bandhakatA 223 zuddhinI prakriyA 234 samyagdRSTiceSTA mokSaphalA 224 nirmalabrahmA''virbhAvavicAraH 235 jJAnInI pravRtti yAMtrika dvita vilaya pachI advaita 235 pUtaLI jevI AvirbhAva samakitI Azravane saMvara banAve 224 'ege AyA' sUtravicAraH nirAbhiSvaGgacitte sadocitapravRttiH 225 AtmaikatvasthApanam 237 jJAnImAM vyakta aucitya 2 25 nairAtmyavAdamaNDanam 238 sAmAyikasvarUpaprakAzanam 226 nayavikalpavilayavijJApanam 239 2 3 2 219 220 220 224 236
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja - 256 adhyAtmopaniSatpakaraNa viSayamArgadarzikA phaSTi nayajanya bhedabhAva brahmamAM vilIna 239 zubhavikalpa azubha sattvamAtmamAtravizrAntam 240 vikalpane haTAve 251 sattA sAmAnya paNa AtmavizrAMta 240 vikalpena vikalpavilayaH 252 paramabhAvagrAhakanayAbhiprAyAvedanam 241 prabaLa zubhavicAra svanAza brahmaNi nayapracAraH 242 dvArA zuddhiprApaka 253 AtmA saccidAnaMdamaya 242 avidyayA vidyAprAptiH 253 AtmanaH saccidAnandarUpatAsthApanam 243 avidyayA'vidyAnAzaH 254 nirvikalpajJAnamAM akhaMDa avidyAnAzanI prakriyA oLakhIe 254 AtmabhAna 243 darzanamAtrAdavidyAnAzaH nirvikalpAnubhavasyA'tarkaNIyatA 244 prazastAlambanavicAraH 256 nirvikalpamAM dUSaNa paNa bhUSaNa 244 azubha dUra thatAM zubha dUra thAya, AtmAnubhavasyA'nabhilApyatA 245 zuddha pragaTe anabhilApya bhAvo naizcayikazakti vicAraH - 27 atirasakaraNIya 245 nizcayikI zaktine oLakhIe atyantapakabodhasya nirvikalpasamA sAyopathamika guNo paNa aMte dhinirUpaNazravaNAdhikAraH 246 tyAjya 257 ardhapaMDitamAM jJAna-kriyAnI apUrvakaraNe kSAyopazamikaguNavilayaH 258 caturbhAgI 246 zubha ane zuddha banne upayoga sAdhanArambhe SaDguNAvazyakatopapAdanam 247 upAdeya ' 258 upadeza zrotAnI bhUmikA mujaba 248 azuddhakriyA'pi zuddhakriyAhetuH / vyavahAraniSNAtasyaiva nizcayopala- . gurusamarpitasya sahajAtmasvarUpaniSThatA mbhAdhikAritA : 242 apunabaMdhaka paNa AtmAne mANe zAstravacana paNa ayogyane darpaNa upamAnuM rahasyodghATana 260 ahitakArI darpaNopamAprayojanAviSkaraNam .. 261 bAla-madhyamayornizcayanayazravaNAnadhikAraH 250 parama bhAvamAM pakSapAta 261 azubhanA tyAga mATe paramabhAvapakSapAtaH ra62 zubhavyavahAranuM AlaMbana 250 paramabhAva e ja pramANa 262 kAmAdInAM pratipakSabhAvanAnAzyatA 251 tarkasya durbalatvam 249
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 hakka viSayamArgadarzikA cha adhyAtmopaniSatpakaraNa sarva nayomAM nizcayanaya baLavAna 263 | vyavahAranayathI muninA cittane syAdvAdAvatAre nayaikAntavilayaH 264 oLakhIe 277 paramabhAvaniSThasya zocyAdivirahaH nizcaya-vyavahArayormithaH sApekSatA 278 bhAvanAzAnavALA siddhayogI nizcayanayathI muninA cittane hatya 265 jANIe 278. supariNatAtmakhyAtI yazolAbhaH pazyakasyAnuddezaH 279 mahAmuninI ujajvaLa yaza kIrti 297 tattvajJAnIne vidhi niSedha na jJAnayogazuddhinAmavicAraH 267 hoya- pUrvapakSa 279 jJAnapariNatau sakriyA svAbhAvikI 268 tattvajJAninAM vidhiniSedhAbhAvaH 280 (tRtIyaH adhikAra) sAmarthyayogasya zAstrA'niyantritatvam 281 prAraMbhika sAdhano pazcAt zAsathI sAmarthyayoga aniyaMtrita 281 282 svabhAva bane kriyAyAM vikalpayAmalAkSepaH 218 283 jinayatanAvimarzaH jJAnasya rAjayogatvam 269 bhagavAnanI yatanA e ja yAtrA bhAvanI siddhiH-asiddhi dvArA 269 283 kriyA niSphaLa - pUrvapakSa bhagavati SaDAvazyakavicAraH 270 sAmAyikaparyAyazabdavicAraH kevalina eva pazyakatvam 284 271 tattvajJAnIne paNa zAstrokta kriyA sthitaprajJalakSaNavimarzaH 272 Avazyaka - uttarapakSa 284 sthitaprajJanA sAdhana ane lakSaNa jJAninAM kriyopayogaH 285 samAna che. 272 paNDitayogArUDhAdilakSaNapradarzanam 273 zubha bhAvanA yogakSema mATe kriyA 285 Avazya - uttarapakSa svachaMda AcAravALo jJAnI paNa kriyAzUnyajJAnasyAkiJcitkaratvam ajJAnI ja 273 286 jJAnasaMnyAsilakSaNapratipAdanam niSkriya jJAna anarthaka 287 274 jJAnasattve'kriyA zocyatvA''kSepikA 275 jJAnapUrNasyA'pi dvividhakriyAvazyakatA 287 viSayAsakta jJAnI paNa pasutulya 275 pUrNajJAnIne paNa kriyA jarUrI 287 tattvajJAninaH svacchandapravRttyayogaH 276 vyavahArAvalambinizcayasya tattvaprApakatA 288 tattvajJAnIne svachaMdapravRtti na hoya 276 kriyAzUnya jJAnathI kAryaniSpatti sAmAyikaM dvividham 277 na thAya 288
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290. - 30 2 0 ja 0 * 291 3 4 rI 0 9 293 adhyAtmopaniSatrakaraNa kathi viSayamArgadarzikA kIe vyavahAra-nizcayasamanvayaH 289 anyanA karmathI koI zarIra AcArabhraSTAnAM dharmazUnyatA 290 dhAraNa na kare 301 pariNAmanA yogakSema mATenA avidyAvirahe dehasthitivicAraH 7 upAyo nipAdAna kAryanI sthitinI kSAyopazamikabhAvaniSThAyAH kriyAyAH mImAMsA sAphalyam dehanAzakatAvimarzaH saguNane paridhimAM nahi, nirupAdAnadehakAlaniyamavicAraH kendramAM rAkho jIvanA'dRSTanAze dehapAtaH kriyAyAH prayojanadvaividhyam 292 prArabdhAdRSTato jJAnidehasthitiH kSAyopathamika bhAvanI kriyA jJAnanAzyatAvacchedakavicAraH 307 paDelA bhAvane jagAve 292 kriyAthI paNa karma nAza pAme yogasskhalanahetuvicAraH jJAnakarmasamuccayapakSasthApanam 308 kyAreka auIyaka bhAva paNa jJAna kriyA samuccayathI mokSa 308 abAdhaka 293. mithaH sahakAreNa jJAna-kriyAsamuccayaH 309 mohavijetAne akhaMDa saMyamasthAna 293 nAnAdarzanAnusAreNa jnyaan-kriyaasmujJAnI kriyAtirAtvim, 294 ccayadyotanam kriyA karatAM jJAna baLavAna - jJAna-kriyayoH gauNamukhyabhAvaH pUrvapakSa 294 jJAyika jJAna- kriyA saMcita adaSTanA nAza mATe paraspara sahakArI 311 kriyA jarUrI 295 kevalajJAna-cAritrayoH saJcitAdRSTanAzAya kriyAvazyakatA 296 mithaHsahakAreNa mokSahetutA Asura maharSinI saMmati 296 kevalajJAnIne paNa kriyA jarUrI 312 kriyayA karmamuktiH 297 | AstikyasvarUpadyotanam / vividha darzanomAM karmano svIkAra 297. kriyAne avagaNato jJAnI karmaparyAyAH 298 paNa nAstika che 313 jJAnAgneH sarvakarmanAzakatvamImAMsA 299 nizcayanayAbhAsaH zuM tatvajJAnI sarvakarmazUnya hoya ? 299 daMbhI zuSkazAnIo jagatane kAyavyUhAnaGgIkAraH Thage che. 314 sAmAnAdhikaraNyenA'dRSTakAryakAritA pracchannanAstikasvarUpaprakAzanam
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 327 . 318 318 320 ja viSayamArgadarzikA thaI adhyAtmopaniSatpakaraNa jAnI pAse niyamA kriyA hoya 315 anukULa upasargamAM paNa jJAnaparipAkapradarzanam yogI alisa anukAnanA cAra bheda 316 sukhabhrAntikAraNanirUpaNam 328 jinakalpikakriyAyA asaGgAnuSThAnatvam 317 | sAmyayoga bhramaNA dUra kare. 328 zAna-dhyAna samusyayathA bhokSa 317 | mithyAcAropadarzanam 329 dravyabhAvavizuddhihetutAvimarzaH sparzasaMvedanavivaraNam adhyAtmasAragraMtha virodhano ... to samatva bhAva 2 yAya 330 parihAra cittazuddheH prAdhAnyapratipAdanam . 331 nayonmeSasyAkhilabhAvanizcAyakatvam 319 samatA vinA sAmAyika mithyA 331 ATha vizeSatAvALA muni bhagavaMto sAmAyikavyAkhyA jaya pAme che 319 yatidharmAdhikAriprakAzanam kriyAyogazuddhinAmarahasyArthaH zuddha sAmAyikane samajIe 333 sAmyayogazuddhinAmarahasyArthAviSkAraH 321 samatAzUnyAnuSThAnasyepsitakaratvAbhAvaH / 334 (caturthaH adhikAra) sAmyabhAvathI paramAtmaprakAza 334 mokSamArge'zca-ratha-kaNTakatrANAdi Rju-mokSamArgapradarzanam pratipAdanam sarva yogo samatAmAM samAya 335 322 jJAna-kriyA rUpI be azva sAmyameva paraM dhyAnam sAmyarathane kheMce sAdhu kaSAyano bharoso na kare 335 sAmyayogasyopasargabhayapratibandhakatA sAmyaratau kaSAyA'sambhavaH 337 323 lokottara sAmyanA adhikArIne tattvajJAnI kaSAya na kare 337 oLakhIe kriyAniSThA'pi sAmyayoga eva 323 338 viraktasya mUkAndhabadhiropamA samatA vinA sarvadharma niSphaLa 338 rAgAdivilaye sAmyayogalAbhaH 325 samatAnAdare janmavaiphalyam sAmyauSadhasya kalyANasAdhakatA sAmyayogI pAse ja sarvotkRSTa 338 guNa upasarga - pariSahathI sAmyayogI Dage nahi sAmyasamAdhipadArthavicAraH 321 ... to suvAsiddhi yAya 321 damadanta muninA samabhAvane oLakhIe ratimohanIyaprabhAvaH 327 322 mAe 325 340
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 88 viSayamArgadarzikA reka rU42 | samata 347 348 343 343 344 samatAsattve stutyAdyanAzaMsA prazaMsanIyaprazamaprakAzanam AtmaguNAnAmadAhyatvam nami rAjarSinI stuti kaMdhaka sUrinA ziSyonI samatA samatAbIjavidyotanam metArya munine namaskAra zramaNavyAkhyA rAgAdirahitabuddhyA sAkSivaddarzanam gajasukumAla munine koTI koTI vaMdanA samatAyAH karmanAzakatA arNikAputrane anaMtazaH vaMdanA 344 daDhaprahArI muni ! amane samatA Apo yogipravRtterajJabodhAnukUlatA marUdevI mAtA ! samAdhi Apo sAmyaprabhAvopadarzanam prakaraNa upasaMhAra sAmyayogaratAvavidyAvilayaH / adhyAtmavaizAradInI prazasti adhyAtmavaizAradIkRtprazastiH pariziSTa-1 pariziSTa- 2 pariziSTa - 3 pariziSTa-4 348 349 349 350 350 353 355 347 358 359
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 adhyAtmapaniSatrakaraNa rahi jJAnayopiripatanam daSTi // atha jJAnayogazuddhinAmA dvitIyo'dhikAraH // dizA darzitayA zAstrairgacchannacchamatiH pathi / jJAnayogaM prayuJjIta tadvizeSopalabdhaye // 1 // ___ adhyAtmavaizAradI , kaSAdizuddhasiddhAntaprakAzine namo namaH / mAdhyasthyabhAvanAbhyAsayogenAdhyAtmazAline // 1 // vizuddhAtrayogamupampa viM martavyam ?" ti vijJAsAvAmAm > 'vize'ti | kaSacchedatApaparIkSAzuddhairadhyAtmamArgaprakAzakairarthataH sarvajJapraNItaiH sUtrato gaNadharagrathitaiH mAdhyasthyabhAvanAjJAnaparikalitasthavIrAdyupabRMhitaiH zAsana-trANazaktiparikalitaiH zAstraiH darzitayA dizA = vidhAnena pathi = mokSamArge gacchan = pravartayan acchamatiH = nirmalabuddhiH tadvizeSopalabdhaye = vizuddhayogAtmakazAstrajJAnottarakAlIna-kevalajJAnAtmaka-jJAnavizeSaprAptaye jJAnayogaM vakSyamANaM prayuJjIta = vyApArayet dhanavizeSaprAptaye dezATanAdivat / itthameva vizuddhazAstrayogasAphalyopapatteH // 2/1 // jJAnayogamevAveti > "vone'ti | 'jJAnayogazuddhi ddhitIya adhikAra che adhyAtma prakAza che kaSa, cheda ane tApa parIkSAthI zuddha syAdvAdasiddhAMtane prakAzita karanAra tathA mAdhyacya ane bhAvanAjJAnanA abhyAsanA yogathI prApta thayela adhyAtmathI zobhatA evA yogasiddha purUSane vAraMvAra namaskAra thAo. (1) adhyAtmavaizAradI TIkAkAre dvitIya adhikAranA prAraMbhamAM karela maMgalano bhAvAnuvAda karavApUrvaka dvitIya adhikArano gurjara bhAvAnuvAda prastuta thAya che. "vizuddha zAsayogane pAmIne zuM karavuM joIe?" AvI jijJAsAnA zamana mATe graMthakArazrI pharamAve che ke zlokArca - zAstroe darzAvela dizA pramANe mokSamArgamAM cAlanAra nirmaLa buddhivALA sAdhake jJAnavizeSanI prApti mATe jJAnayogano prayoga karavo joIe. (2/1) ja zAstrayogI jJAnayogI bane che TIkArca - ka, cheda ane tApa parIkSAthI zuddha ane adhyAtmamArga upara prakAza pAtharanArA tathA arthanI apekSAe sarvajJaracita, sUtranI apekSAe gaNadharagrathita tema ja mAdhya-bhAvanA jJAnathI zobhatA evA sthavIrothI paripuTa thayela evA ja zAstro jIvonuM anuzAsana ane rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve che. AvA zAstroe batAvela dizA-vidhi pramANe mokSamArgamAM pravRtti karatA nirmaLa buddhivALA sAdhake vizuddhayogAtmaka zAstrajJAna pachI utpanna thanAra kevalajJAna svarUpa viziSTa jJAnanI prApti mATe bIjA zlokamAM jene batAvavAmAM Avaze te jJAnayoga prApta karavo joIe. puSkaLa dhana meLavavA mATe purUSa jema paradezagamana vagere purUSArtha kare che tema sAdhake jJAnayoga meLavavA mATe purUSArtha karavo joIe. A rIte ja vizuddha zAstrayoga saphaLa thAya.(2/1) jJAnayogane graMthakArazrI have jaNAve che. .
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 * svadarzanAnusAreNa prAtibhajJAnapratipAdanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/2 yogajAdRSTajanitaH, sa tu prAtibhasaMjJitaH / sandhyeva dinarAtribhyAM, kevalazrutayoH pRthak // 2 // saH = jJAnayogaH tu yogajA'dRSTajanitaH = mokSayojaka- parizuddha - sarvadharmavyApArajanyena prabhUtakarmanirjarA''kSepakena puNyAnubandhipuNyavizeSeNa janitaH prAtibhasaMjJitaH = kevalArkAruNodayasthAnIyAnubhavA'parAbhidhAnaprAtibhasaMjJAsaGketitaH dina-rAtribhyAM sandhyA iva kevala- zrutayoH pRthak bhinnaH / taduktaM jJAnasAre > sandhyava vina-rAtrinmyAM vaha-zruto: pRtha / vudhenumavo hRda: vArinovaH // - (26/ 1) iti / phalAvaJcakayogAt prAtibhajJAnaM jAyate / taduktaM SoDazakecaramAvazJcakayogAt praatibhsnyjaattttvsaMtRSTi: - (15 / 6) / pratibhaiva prAtibhaM adRSTArthaviSayo matijJAnavizeSaH <- iti yogadIpikAkAraH / etena - prAtibhamapi zrutajJAnameva, anyathA SaSThajJAnaprasaGgaH - iti nirastam / vastutastu kSapakazreNyanugatamokSamArgAnusAriprakRSTohA''khyajJAnameva prAtibhajJAnam / naitacchrutaM, na kevalaM, na ca jJAnAntaramiti rAtrindivAruNodayavat / aruNodayo hi na rAtriMdivA'tirikto na ca tayoreko'pi vaktuM pAryate / evaM prAtibhamapyetanna tadatiriktaM na ca tayorekamapi vaktuM zakyate / tatkAla eva tatho - = zlokArtha :- te jJAnayoganuM nAma prAtibha jJAnayoga che. te yogajanya aSTathI utpanna thAya che. jema divasa ane rAtrithI saMdhyA bhinna che, tema kevalajJAna ane zrutajJAnathI prAtibhajJAna bhinna che. (2/2) * prAtibhajJAna e ja jJAnayoga == TIkArtha :- mokSanI sAthe joDI Ape tevI sarva parizuddha dharmapravRttithI utpanna thayela viziSTa puNyAnubaMdhI puNya puSkaLa karmanirjarAne kheMcI lAve che tene yogaja adRSTa kahevAya. tenAthI prAtibha nAmanuM jJAna utpanna thAya che. te ja jJAnayoga che. kevaLajJAna rUpI sUrya uge te pahelAM jema arUNodaya thAya che tema kevaLajJAna prApta thAya te pUrve anubhavajJAna prApta thAya che. te ja anubhavajJAna prAtibha jJAna paNa kahevAya che. divasa ane rAtrithI jema saMdhyA bhinna che tema kevaLajJAna ane zrutajJAnathI prAtibhajJAna bhinna che. jJAnasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke > divasa-rAtathI jema saMdhyA bhinna che tema kevaLajJAna ane zrutajJAnathI bhinna evuM anubhavajJAna te kevaLajJAna rUpI sUryanA arUNodaya jevuM che. evuM jJAnI purUSoe joyeluM che. -pUrve jaNAvela phalAvaMcaka yogathI prAtibhajJAna utpanna thAya che. SoDazaka graMthamAM apara tattvane joyA bAda paratattvane jonAra yogI kevA hoya che ? tene jaNAvatAM kahyuM che ke > caramAvaMcaka phalAvaMcaka yogathI prAtibhajJAna dvArA yogIne tattvadaSTi utpanna thAya che. -- SoDazaka graMthanI yogadIpikA TIkAmAM prastuta graMthakArazrIe batAvela che ke > pratibhA e ja prAtibhajJAna kahevAya, te matijJAnavizeSa svarUpa che. te adRSTArthaviSayaka hoya che. ---- AvuM kahevAthI > prAtibha jJAna paNa zrutajJAna ja che. bAkI chaThThA jJAnane mAnavAnI Apatti Avaze. - AvI zaMkAnuM nivAraNa thaI jAya che. vastuta. / vAstavamAM to kSapakazreNine anugata evA mokSamArgane anusaranAra prakRSTa 'Uha' nAmanuM jJAna e ja prAtibhajJAna che. te zrutajJAna paNa nathI. tema ja kevaLajJAna paNa nathI. tathA pAMca jJAnathI atirikata chaThThuM jJAna paNa nathI. paraMtu rAta-divasanI vacce rahela arUNodaya jevuM che. jema arUNodaya rAta ke divasathI atirikta nathI, tema ja rAta-divasamAM teno samAveza paNa thato nathI. tema prAtibhajJAna e zrutajJAna ane kevaLajJAnathI atirikta paNa nathI, tema ja te bemAM teno samAveza paNa thato nathI. te ja samaye (yathA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 para nAnusAre pratimajJAnavivAra: dika 156 tkRSTakSayopazamavato bhAvAt zrutatvena tattvato'saMvyavahartavyatvAnna zrutam / kSAyopazamikatvAt, azeSadravyaparyAyA'viSayatvAnna kevalamiti / iSTazcaitat tArakanirIkSaNAdijJAnazabdavAcyamaparairapItyAdikaM vyaktaM yogkaeNsimpayavRtti (A.8-pR.77) ___ yattu pAtaJjalayogasUtrabhASye - prAtibhaM nAma tArakam / tat vivekajasya (sArvajyarUpasya) jJAnasya pUrvarUpam, yathodaye prabhA bhAskarasya / tena vA sarvameva jAnAti yogI, prAtibhasya jJAnasyotpattau & (3/33) ityuktam tatra 'sarvami' tyanena 'sUkSmAdikami' tyabhimatam / taduktaM pAtaJjalayogasUtrabhASya eva > prAtibhAt sUkSma-vyavahita-viprakRSTAtItAnAgatajJAnam <- (3/36) / prAtibhasya sarvadravyaparyAyaviSayatve tasya vottaravartisArvajJayajJAnarUpatIH | tena > pratimA = : tevuM = prAtimam | prasaMgalyAnhetusNymvto hi tatprakarSe prasaGkhyAnodayapUrvaliGgaM yadUhajaM tena sarvaM vijAnAti yogI / tacca prasaMkhyAna(= vivekaraDyAti) sanidhApana saMsAra ttArayatIti tAra - (2/33) ti tavairArahIto vAvasptimishrsy vacanamapi vyAkhyAtam / prAtibhaM svapratibhotthaM anaupadezikaM jJAnaM saMsArataraNopAyatvAttArakam / saMbhava kSapakazreNImAM) tathAvidha utkRSTa kSayopazamavALA jIvane prAtijJAna utpanna thatuM hovAthI teno vAstavamAM zrutajJAnarUpe vyavahAra thaI na zake. tema ja kSAyopathamika hovAnA kAraNe, tathA sarvadravyaparyAyaviSayaka na hovAnA nyadarzanakArone paNa tArakanirIkSaNajJAna vagere zabdothI vArUpe mAnya che. <- ItyAdi yogadaSTisamuccayanI svopajJavRttimAM vyasta che. _) prAtijajJAnamAM sarvaviSayakatva kaI rIte ? ) yag0 | zrI haribhadrasUri mahArAjAe "prAbhijJAna sarvadravyaparyAyaviSayaka na hovAthI kevalajJAna svarUpa nathI. tema ja te prAtijJAna anyadarzanakArone tArakanirIkSaNajJAnarUpe mAnya che.' AvuM jaNAvyuM te ApaNe hamaNAM upara joI gayA. paraMtu pAtaMjalayogasUtranA bhAgamAM to > prAti eTale ke tArakajJAna. vivekakhyAtithI janya evA sarvajJatArUpa jJAnanA udayanI pUrve te tArakajJAna hoya che. jema sUryanA udayanI pahelAM prabhAta = arUNodaya hoya che te rIte. athavA to prAtijJAna utpanna thAya tyAre tenAthI badhuM ja yogI purUSa jANe che. - AvuM je jaNAvela che temAM badhuM' kahevA dvArA sUkSma vagere padArtho jANavA. pAtaMjalayogasUtranA bhAgamAM ja AgaLa jaNAvyuM che ke - prAtijJAnathI sUkSma, dIvAla vagerethI vyavahita, atyaMta dUradezavartI padArtha, tathA atIta-anAgata padArthanuM jJAna thAya che. - je prAbhijJAna dvArA badhuM ja jaNAtuM hoya arthAta te sarvadravyaparyAyaviSayaka hoya to te prAbhijJAna potAnA uttaravartI sarvajJatAtmaka jJAna svarUpa banavAnI Apatti Avaze. arthAt prAtibhavijJAna e kevalajJAnasvarUpa banavAnI, kevalajJAnanI jema sthAyI rahevAnI Apatti Avaze. matalaba ke prAtijJAnanI prApti ane kevalajJAnanI = sarvajJatAnI prAptimAM koI ja pharaka mAnI nahi zakAya. AvuM kahevAthI > pratibhA = Uha, tenAthI utpanna thayeluM jJAna = prAbhijJAna. prasaMkhyAnanA = vivekakhyAtinA hetubhUta saMyamane dhAraNa karanAra yogIne te saMyamano prakarSa thAya tyAre vivekakhyAtinA udayanA pUrvacihna svarUpa Uhajanya prAtijJAna utpanna thAya che tenAthI yogI badhuM jANe che. te prAbhijJAna vivekakhyAti lAvavA dvArA yogIne saMsArathI tAre che. mATe te tArakajJAna paNa kahevAya che. <- A pramANe tattvavaizAradI(= yogasUtravyAkhyA) nAmanI TIkA karanAra vAcaspatimizranA vacananI pANa vyAkhyA thaI gaI. prAtijJAnano matalaba che potAnI pratibhAthI utpanna thayela, upadezanirapekSa evuM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 thI madhyAmittAvanAmAM 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/2 > pratimA = parAnirapekSyamAM sUkSmAhInAM mAnasa pathArthajJAnam, tatsamartha = pratimam - (1/ 33-36) iti vyaktamuktaM vijJAnabhikSuNA yogavArtike / anena - nimittAnapekSaM manomAtrajanyamavisaMvAdakaM drAgutpadyamAnaM jJAnaM = pratibhA, tasyAM saMyame kriyamANe prAtibhaM vivekakhyAte: pUrvabhAvi tArakaM jJAnamudeti yathA - udeSyati savitari pUrvaM prabhA prAdurbhavati tadvadvivekakhyAte: pUrvaM tArakaM sarvaviSayajJAnamutpadyate <- (1/33) iti rAjamArtaNDakRd-bhojarAjarSivacanamapi vyAkhyAtam / sUryodayasUcakAruNaprabhayA yathA lokaH sarvaM svaviSayaM pazyati tathA kevalajJAnasUcakaprAtibhajJAnAt yogI sarvaM svaviSayAIM jAnAtIti bhaavH| jJAnayogatayA'bhimataM prAtibhajJAnaM kSapakazreNyAmevAvApyate, tasya sAmarthyayogA'vinAbhAvitvAt / prAtibhajJAnaJca prajJA''lokapadenApyabhidhIyate / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM - prajJAlokazca kevalajJAnAdadha: sacitrA''lokakalpaH caturjJAnaprakarSottarakAlabhAvI prAtibhAparanAmA jJAnavizeSaH <- (stabaka 1 - gAthA 22-pR.83) | ___yattu nyAyavijayena adhyAtmatattvAloke - tatprAtibhaM kevalabodhabhAno: prAgvRttikaM syaadrunnodyaabhm| 'RtambharA' 'tAraka' evamAdinAmAni tasminnapare vadanti / <- (7/9) ityuktaM tatra prAtibhaparyAyatvena 'RtambharA' padaprayogaH cintyaH / na hi pareSAM RtambharA prajJA prAtibhatvenAbhimatA kintu tatkAryatayaiva / jJAna. te saMsArane taravAno upAya hovAthI tAraka kahevAya che. "upadeza vagerethI nirapekSa rahIne sUkSma vagere padArthonuM mAnasa pratyakSarUpa je yathArtha jJAna thAya te pratibhA kahevAya. tenuM sAmarthya = prAtibha' - Ama vijJAnabhikSue yogavArtika graMthamAM spaSTa jaNAvela che. pAtaMjala yogasUtra upara rAjamArtaNDa nAmanI TIkA karanAra bhojarAjarSie jaNAvela che ke sTe nimittathI nirapekSa thaIne mAtra manathI utpanna thanAra, avisaMvAdI, tAtkAlika utpanna thanAra evuM jJAna = pratibhA. temAM saMyama karavAmAM Ave to prAtijJAna utpanna thAya che. te vivekakhyAtinI pUrve utpanna thanAra che. te tArakajJAna paNa kahevAya che. jema sUryano udaya thavAno hoya tenA pUrve prabhAta = arUNodaya pragaTa thAya che tema vivekakhyAtinI pUrve tArakajJAna utpanna thAya che. te tArakajJAna sarvaviSayaka hoya che. <-ahIM paNa "sarva' padanA artha rUpe pUrvokta rIte sUkSma vagere padArtho levA-te dhyAnamAM rAkhavuM. jema sUryodayasUcaka arUNodayanI prabhAthI loko potAnA viSayabhUta badhA ja padArthone jue che tema kevalajJAnasUcaka pratibha jJAnathI yogI potAnA viSaya banI zake tevA badhA padArthone jANe che. AvuM tAtparya che. jJAna | jJAnayoga rUpe abhimata prAtijJAna kSapakazreNimAM ja prApta thAya che. kAraNa ke pratibhajJAna sAmarmayoganI sAthe ja rahenAra che. prajJAvuloka' zabda paNa prAtijajJAnano paryAyavAcI che. syAdvAdakalpalatAmAM jaNAvela che ke > kevalajJAnanI pUrve tathA cAra jJAnanA prakarSa pachI thanAra sacitra AlokasamAna "prajJADaDaloka' nAmanuM viziSTajJAna utpanna thAya che. tenuM bIjuM nAma prAbhijJAna paNa che. <- nyAyavijayajI mahArAje adhyAtmatattvAlokamAM - kevalajJAnarUpI sUryanI pahelAM rahenAra arUNodaya samAna te prAtijJAna kahevAya che. anya darzanakAro (sAMkhya) 'RtaMbharA', 'tAraka' vagere zabdono tenA vize prayoga kare che. - AvuM je kahela che temAM prAbhijJAnanA paryAyarUpe RtaMbharA zabdano je prayoga karavAmAM Avyo che te vicAraNIya che. kAraNa ke sAMkhyadarzanIone RtaMbharA prajJA prAbhijJAnarUpe abhimata nathI, paraMtu prAtijJAnanA kAryarUpe abhimata che. RtaMbharA prajJA kevalajJAna svarUpa ja che. syAdvAdakalpalatAmAM nyAyavizAradajIe jaNAvela che ke 'taMbharA = kevalajJAna'.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 syAdvAdaratnAkaravacanavimarzaH 88 158 sA ca kevalajJAnasvarUpaiva / taduktaM syAdvAdakalpalatAyAM -> RtambharA ca kevalajJAnam <- (1/21pR.8) rUti ____ yattu syAdvAdaratnAkAre - yadapi prAtibhamakSa-liGga-zabdavyApArAnapekSamakasmAdeva 'adya me mahIpatiprasAdo bhavitA' ityAkAraM spaSTatayA vedanamudayate tadapyatIndriyanibandhanatayA mAnasamiti pratyakSakukSinikSiptameva <-(pR.154) ityuktaM zrIvAdidevasUribhiH, tattu lokavyavahArapathAvatIrNaM sphuraNAbhAsa-pratibhAsAdyaparAbhidhAnaM prAtibhajJAnamavagantavyam / iha tu yogazAstrAdiprasiddhaM prAtibhamabhimatamiti nAmamAtrasAmyAt na bhrmitvym| na hi tat yogajAdRSTajanitam / etena - prAtibhasyAnakSaprabhavasyApi svArthAvagatirUpasya vizadatayA'dhyakSapramANatA <-(2/4/1/552) iti sammativRttikAravacanamapi vyAkhyAtam, tasya vyAvahArikaprAtibhajJAnanirUpaNaparatvAt / ___ yattu yogazatakavRttau - prAtibhamapyasyAvisaMvAdyeva bhavati, vyavahAropayoginyapi tathopalabdhe: <(gA.97 vR. ) ityevaM maraNajJAnopAyabhUtaprAtibhajJAnamupadarzitaM tadapi kSapakazreNyanantargataM vyAvahArikameva, indriyavyApAranirapekSatayA kevalaM pratibhAtaH tadutpatteH 'prAtibhami' ti yogArthAnusAriNI saMjJA tatra yojyaa| nanvatra granthakRtA prAtibhajJAnasya jJAnayogatvamuktaM kintu zAstravArtAsamuccaye tu - jJAnayogastapaH syAdvAdazatnAkara graMthamAM zrIvAdIdevasUri mahArAjAe je jaNAvyuM che ke - IMdriya, li (hetu) ane zabdanA vyApArathI nirapekSa Akasmika rIte ja "Aje mArA upara rAjA prasanna thaze." ItyAdi rUpe spaSTatAthI je prAtija jJAna udaya pAme che te paNa atIndriyanimittaka hovAthI mAnasa jJAna che. tethI pratyakSa jJAnamAM ja teno samAveza thaze. <-te to lokavyavahAramAM Avela pratibhA jJAnanI apekSAe jANavuM. AvA pratibhajJAnane loko phuraNA, aMtarAtmAno avAja, AbhAsa, pratibhAsa vagere zabdothI jaNAve che. teno prastutamAM koI upayoga nathI. A graMthamAM to yogazAstra vageremAM prasiddha je pratibha jJAna che te abhimata che. te bannenuM mAtra nAma samAna hovAthI bhramamAM na paDavuM. prastuta prAbhijJAna to yogaja adRDhathI utpanna thAya che, jyAre laukika pratibha jJAna kAMI tenAthI utpanna thatuM nathI. AvuM kahevA dvArA > IndriyathI ajanya evuM paNa svaparabodha svarUpa pratibha jJAna vizada hovAnA kAraNe pratyakSapramANa svarUpa che. <- AvA saMmatiTIkAkArazrI abhayadevasUrijI mahArAjAnA vacananI paNa vyAkhyA thaI gayelI jANavI. kAraNa ke tenuM tAtparya vyAvahArika pratibha jJAnanuM nirUpaNa karavAnuM che. yogazataka graMthanI TIkAmAM > prAtija jJAna paNa yogIne avisaMvAdI ja hoya che. vyavahAra upayogI padArthamAM paNa pratibha jJAna avisaMvAdI jaNAya che.<- A pramANe potAnA maraNanA samayane jAgavAnA upAya tarIke je prAtibha jJAnanI vAta karI che te paNa kSapakazreNImAM nahi AvatuM evuM vyAvahArika ja prAtibha jJAna jANavuM. IndriyavyApArathI nirapekSa rIte ja, kevala pratibhAthI tenI utpatti thavAthI temAM pratibhA evI saMjJA karI zakAya che. A saMjJA yogArthane (= zabdanI prakRti ane pratyayathI labhya evA arthane) anusaranArI vaNavI. nanuM0 | ahIM eka zaMkA thAya ke - A graMthamAM prAbhi jJAnane jJAnayoga tarIke bhale jaNAvela hoya, paraMtu zAstravArtAsamuccaya graMthamAM to "AzaMsA doSathI rahita zuddha tapa e ja jJAnayoga che. ane teno atizayita abhyAsa karavAthI te mokSanuM sAdhana che. - evuM kahevAyela che." AvuM kahevA dvArA tapane jJAnayoga svarUpa kahela che. tethI prastuta graMthano te graMthanI sAthe virodha kema na Ave ? <- to A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 ___ jJAnayogakAryavicAraH adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/2 zuddhamAzaMsAdoSavarjitam / abhyAsAtizayAduktaM tadvimukteH prasAdhakam // 21 // <- ityanena tapaso jJAnayogarUpatokteti kathaM nAnayorvirodha iti cet ? na, tatrA'pi jJAnAdapRthagbhRtasyaiva dhyAnarUpasya zuddhasya tapaso jJAnayogatayA'bhidhAnAt, prabhUtanirjarAkArakatvena tapasaH prasiddheH prAtibhajJAnaM zukladhyAnaM vA vihAya 'tapa:' padaprayogAditi / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - jJAnayogastapa:zuddhamityAhurmunipuGgavAH / tasmAnikAcitasyApi karmaNo yujyate kSayaH / / <- (18/162) ityuktam / taduktaM adhyAtmatattvAloke'pi - zuddhaM tapaH svAtmaratisvarUpaM taM jJAnayogaM nigadanti santaH / sarvakriyAsAdhanasAdhyabhUtamanantaraM kAraNameSa mulataH | <- (6/?) rUti | adiyopaniSad ga - jJAnama taV: - (32) provatam | atha jJAnamAtrasya jJAnAvaraNavilayajanyatvena prAtibhajJAnasya yogajA'dRSTajanyatvAbhidhAnaM na saGgacchate, sAmAnyakAryakAraNabhAvabhaGgApAtAditi cet ? na, prAtibhajJAnasya jJAnAvaraNakSayopazamajanyatve'pi sAMvyavahArikamatijJAnAdivilakSaNatvAt vizeSasAmagrIpraviSTayogajAdRSTaprAdhAnyena tathAnirdezAt / 'yogo hyadRSTadvArA zAstravArtAsamuccaya graMthamAM paNa jJAnathI apRthabhUta evo ja dhyAna svarUpa zuddha tapa jJAnayoga rUpe jaNAvela che. puSkaLa nirjarAnA kAraka rUpe tapa prasiddha hovAthI, zrIharibhadrasUri mahArAjAe prAbhijJAna ke "tapa" zabdano prayoga karyo che. A ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke > zuddha tapane zreSTha munio jJAnayoga kahe che ane tenAthI nikAcita karmano paNa kSaya thaI zake che. -adhyAtmitattvAloka graMthamAM nyAyavijayajI mahArAje jaNAvela che ke - svAtmaratisvarUpa zuddhatapane ja zika purUSo jJAnayoga kahe che. te ja sarva kriyAonI sAdhanAthI sAdhya che tema ja muktinuM sAkSAt kAraNa che. -rUdrahRdayaupaniSadumAM jaNAvela che ke - ta5 jJAnamaya che. <-"yoga e adaTa dvArA prAtija jJAnane utpanna kare che." AvA abhiprAyathI yogabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke - vaLI, yogathI svairya, dherya, zraddhA, matrI, janapriyatna ane pratibhA evo tattvaprakAza utpanna thAya che. tenI TIkAmAM "sahaja pratibhAthI utpanna thayela evuM prAtija jJAna jIvAdi tattvonuM prakAzana karanAruM che."- AvuM jaNAvela che. tethI acaramazarIrI evA yogIne paNa prApta thanAruM te prAtija jJAna prastuta graMthamAM jaNAvela mAtra caramazarIrIne prApta thanAra prAtijajJAna svarUpa nathI. paraMtu kSapakazreNIgata pratibha jJAnanA bIja svarUpa evuM prAti jJAna yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che. tethI "adaTadvArA yoga e prAbhi jJAnanuM kAraNa che.'- Avo kAryakAraNabhAva abAdhita ja rahe che. - Atmazuddhi pratye puSTi paNa jarUrI che) ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - sarva jJAna jJAnAvaraNanA vilayathI utpanna thAya che. mATe pratibhA jJAnane 'yogaja adaSTathI janya kahevuM saMgata nathI. kAraNa ke "prAtija jJAna yogaja adRSTathI utpanna thAya che' evuM kahevAthI te jJAna jJAnAvaraNanA vilayathI ja nathI. - evuM phalita thAya che. A vAta svIkAravAmAM Ave to "dareka jJAna pratye jJAnAvaraNano vilaya kAraNa che."Avo sAmAnya kAryakAraNabhAva bhAMgI paDaze. paraMtu A zaMkA nirAdhAra hovAnuM kAraNa e che ke pratibhajJAna e jJAnAvaraNanA vilayathI to janya che ja. chatAM paNa sAMvyAvahArika matijJAna vagerethI te vilakSaNa hovAnA kAraNe tenI sAmagrImAM viziSTatA jarUrI che. tethI yogaja adano tenI viziSTa sAmagrImAM praveza thAya che. evuM mULa graMthamAM jaNAvela che. "yoga adaTa dvArA pratibhA jJAnane utpanna kare che AvA abhiprAyathI ja yogabindu granthamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela ke > vaLI, yogathI svairya, vairya, zraddhA, maitrI, lokapriyatA ane pratibhatattvajJAna utpanna thAya che <-matalaba e che ke yogamAM prAbhijJAnanI kAraNatA yogabindu granthamAM jaNAvela che te adaSTane vacce vyApAra-dhAra tarIke mAnavAmAM Ave to ja te saMgata thaI zake che.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa zAstraM kevalaM digdarzakam 160 prAtibhajJAnajanaka' ityabhiprAyeNa yogabindau kiJcAnyadyogataH sthairyaM dhairyaM zraddhA ca jAyate / maitrI janapriyatvaJca prAtibhaM tattvabhAsanam ||52 || <- ityuktam / atra ca sahajapratibhAprabhavaM, prAtibhaM = tattvabhAsanaM jIvAditattvAvalokanam < - iti vyAkhyAtaM tadvRttikRteti acaramazarIriNA'pi prApyaM tat na caramazarIrimAtraprApyaprastutaprAtibhasvarUpaM kintu tadbIjabhUtamiti kAryakAraNabhAvo'bAdhita eva / na cAtmazuddhivizeSasvarUpaprAtibhajJAnajanaka-jJAnAvaraNakSayopazamavizeSAdhAyakatayA zuddherevAbhidhAnamucitaM na tu yogajapuNyAnubandhipuNyasya, tasya vilakSaNatvAditi zaGkanIyam, tatkAlInazuddhereva yogajAdRSTajanya- prathamasaMhananacaramazarIra-mokSagamanakAlAdisamparkamRte'sambhavAt / vastutastu tAdRzazuddherapi pUrvakAlInazuddhijanyapuNyAnubandhipuNyavipAkodayaprayuktatvameva / ata eva zuddhivizeSAtmakaprAtibhajJAnajanakAdRSTe yogajatvavizeSaNAbhidhAnam / tathA ca prAtibhajJAnaupayikA puSTiH zuddhiM vinA'labhyA kSapakazreNyadhyavasAyaprAyogyazuddhizca tathAvidhapuSTimRte'prApyetyubhe utpattau sthitau ca dhyAna - samate iva mitha: sahakAriNyau prAtibhajJAna - kevalajJAna - mokSAnupajanayata iti phalitam / taduktaM SoDazake pRSTiH puNyopacayaH zuddhiH pApakSayeNa nirmalatA / anubandhini dvaye'smin krameNa muktiH parA jJeyA || - ( 3 / 4) iti / yathA caitattattvaM tathA vyavasthApitamasmAbhiH klyaannknAm ||ra/rA prAguktazAstrayogAt jJAnayogasya balAdhikatvenAbhyarhitatvamAviSkaroti 'pade 'ti / padamAtraM hi nAnveti zAstraM digdarzanottaram / kAraNa ke yogapravRtti pachI kAlAMtaramAM prAtibhajJAna utpanna thAya ke che. ahIM evI zaMkA thAya ke > "tame AtmazuddhivizeSAtmaka prAtibha jJAnanA kAraNarUpe jJAnAvaraNanA vilakSaNa kSayopazamano svIkAra to karo ja cho, to pachI te yopazamane lAvanAra tarIke zuddhino ja nirdeza karavo yogya che, nahi ke yogaja puNyAnubaMdhI puNyano, kema ke te tenAthI vilakSaNa che.'' to A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke yogaja adRSTathI utpanna thanAra prathama saMghayaNa, caramazarIra, mokSagamanakALano saMyoga vagere vinA prAtibhajJAnakAlIna zuddhi ja asaMbhavita che. vAstavamAM to tathAvidha zuddhi paNa pUrvakAlIna zuddhithI utpanna thayela viziSTa puNyAnubaMdhI puNyanA vipAkodayathI ja maLe che. mATe ja zuddhivizeSa svarUpa prAtibha jJAnanA janaka adRSTanA vizeSarUpe yogajanyatvano nirdeza graMthakArazrIe karela che. tethI evuM phalita thAya che ke prAtibha jJAnanI upAyabhUta evI puSTi e zuddhi vinA maLI zakatI nathI, ane kSepakazreNInA adhyavasAyane prAyogya zuddhi tathAvidha puSTi vinA maLI zakatI nathI, tethI zuddhi ane puSTi banne utpatti ane sthitimAM (dhyAna ane samatAnI jema) paraspara sahakArI thaI prAtibhajJAna, kevalajJAna ane mokSane prApta karAve che. zrIharibhadrasUri mahArAjAe SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke --> puSTi eTale puNyano upacaya ane zuddhi = pApakSayathI nirmaLatA. A banne sAnubaMdha thAya tyAre krame karIne zreSTha mukti utpanna thAya che. tema jANavuM. --A SoDazakanA zlokamAM batAvela padArthanI vyavasthA ame tenI kalyANakaMdalI TIkAmAM vistArathI karela che. adhika jijJAsue tyAMthI jANI levuM. (2/2) prathama adhikAramAM jaNAvela zAsrayoga karatAM jJAnayoga adhika baLavAna hovAnA kAraNe tenI mukhyatAne graMthakArazrI jaNAve che. : = zlokArtha digdarzana karAvyA bAda zAsra eka paNa DagaluM anusaratuM nathI. jyAre jJAnayoga to kevalajJAna na thAya tyAM sudhI muninuM sAnnidhya choDato nathI. (2/3) che. zAstrayoga karatAM jJAnayoga baLavAna che kharekhara, dareka zAstra mokSamArgane batAvyA bAda mokSamArgamAM pravRtti nahi karanArane pravartAvatuM DhIkArya :
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 8 jJAnayogavaiziSTyapratipAdanam 8 adhyAtmopaniSatrakaraNa-2/3 jJAnayogo muneH pArzvamAkaivalyaM na muzcati // 3 // zAstraM hi sarvaM digdarzanottaraM = apavargapathaprakAzanottarakAlaM mokSamArge apravartamAnaM naiva pravartayati, pravartamAnaM vA yoginaM padamAtraM = ekamapi padaM na anveti = naivAnugacchati / taduktaM mahAbhArate'pi > na jAthA bhathine zakti vari jayati - (samAparva-4/28) | staM rahyuM paratrA'pi yoginamupaiti eva tathApi yogazaktiprAbalyAt zAstramArgAdardhvaM vizeSarUpeNa mokSamArge'bhisarpantaM yoginaM na kiJcidapi zAstraM svasAnnidhyenopakaroti kiJcidapi, jJAnayogaikasAdhyasya mArgasAdhanasya zabdA'viSayatvena zAstre tatpratipAdanasAmarthyavirahAt / vastutastu tAdRzadazAyAM zAstramapi vinivartata eva / na hyanubhavamAtragamyAzeSamArgapravarttane zAstrasya zaktirasti / kevalasya zAstrasya kevalajJAnopadhAyakatve caturdazapUrvavido nigodapatitA naiva syuH / zAstraM tu mArgadarzakaphalakavat taTasthameva / nathI. athavA to mokSamArgamAM pravRtti karI rahelA yogIne eka paNa DagaluM zAstra anusaratuM nathI ja. mahAbhAratamAM paNa jaNAvela che ke > gAthA = zAstra gAthAvAnuM = zAstravAnuM = zAstrabodhavALAnuM anuzAsana na kare, bhale te vyakti zAstrane ghaNI vAra bole - chatAM paNa prabaLa zaktinA kAraNe zAstramArgane oLaMgIne vizeSarUpe mokSamArgamAM AgaLa vadhatA yogIne koI paNa zAstra potAnA sAnnidhyathI lezamAtra paNa upakAra karatuM nathI. kAraNa ke tevI avasthAmAM rahela yogI upara upakAra karavAnuM sAmarthya zAstra pAse nathI. kema ke mAtra jJAnayogathI sAdhya evI mokSamArgasAdhanA to zabdano viSaya ja nathI. tathA zAstra to zabdavizeSanA samUha svarUpa che. tethI zAstramAM tathAvidha anubhavagamya mArgane batAvavAnuM sAmarthya nathI. vAstavamAM to tevI avasthAmAM zAstra paNa nivRtta ja thAya che. kharekhara, dareka anubhavamAtragaNya vizeSatAo batAvavApUrvaka mokSamArgamAM pravRtti karAvavAnuM zAstranuM gajuM nathI ja. jo kevala zAstra ja kevalajJAnane lAvI ApatuM hoya to 14 pUrvadharo nigodamAM paDelA na ja hota. mArgadarzaka pATiyuM = zAstra A rasto kayA sthAne laI janAra che? A vAtane jaNAvanAra tema ja rastAmAM AvatAM vaLAMka, ghATa, bhayasthAno, spIDabrekara vagerenuM sUcana karanAra rastAmAM AvatA (adhikRta vyakti dvArA mUkAyela) pATiyA jevuM zAstra che. mArgadarzaka pATiyAnuM kArya musApharane calAvavAnuM ke AgaLa vadhAravAnuM nathI tema ja te sUcana mujaba cAlatA musApharanI sAthe te pATiyuM AgaLa paNa jatuM nathI, paraMtu te pATiyAmAM batAvela sUcanA mujaba musAphara AgaLa vadhe to te potAnA abhimata sthAnane jarUra prApta kare che. mULa mArganI racanA vakhate te mArganI paristhitine khyAlamAM rAkhIne musApharo nirvina rIte ISTa sthAne pahoMcI zake tenA mATe apekSita sUcanA karatA pATiyAo adhikRta vyakti dvArA mArganI bAjumAM ubhA rAkhavAmAM Ave che. paraMtu mArga banI gayA pachInA kALamAM temAM thayelA pheraphAronuM sUcana te mULa pATIyAomAM maLatuM nathI, jema ke rastAmAM khodakAma cAlu hovAthI sAIDamAM banAvela DAIvarjhana mArganI jANakArI mULa pATIyAmAMthI maLI zakatI nathI. tethI pAchaLathI navA pATIyA banAvIne tevI mAhitI musApharone ApavAmAM Ave che. pAchaLathI banAvelA pATIyA paNa Avazyaka samaya sudhI ja rAkhavAmAM Ave che. te samaya maryAdA daramyAna musApharo navA pATIyAne paNa jarUra anusare che. to ja teo sahIsalAmata rIte ITasthAne pahoMcI zake che. zAstranI bAbatamAM paNa A mujaba ja jANavuM. zAstra e pATIyuM jANavuM. te jabaradastIthI koIne mokSamArgamAM calAvatuM nathI. paraMtu te mArge cAlavAnI apekSita mAhitI te jarUra pUrI pADe
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 adhyAtmopaniSakaraNa kI rAa kSameva, na sam & jJAnayogasya vaiziSTyamAvedayati - jJAnayogaH = niruktaprAtibhajJAnalakSaNa-saMjJAnayoga AkaivalyaM = kevalajJAnaprAptiM yAvat muneH = jJAninaH pArthaM = sAnnidhyaM na = naiva muJcati, kevalajJAnamasaMpAdya tasyAnuparamAt / tatsAdhakatayaiva sarveSAM dharmavyApArANAmiSTatvAt // 2/3 // rAtrI SStmatatvAsamavamavedrayati -- "tavata' ti | tattvato brahmaNaH zAstraM lakSakaM na tu darzakam / na cAdRSTAtmatattvasya dRSTabhrAntirnivartate // 4 // tavataH = paramArthatA sAravaM brahmaH = zuddhasthaSStmano RkSa = "maTuM suravI, gaura' ityAdilaukikasAkSAtkArApekSayA vizeSarUpeNa pratipAdakatve'pyAtmAnubhavApekSayA tu sAmAnyataH pratipAdakaM = paricAyakaM = prAthamikayogapravRttyuttarakAlInA''tmAnubhavasusaMvAdakam / anena - tatra prathame tattvajJAne saMvAdako gururbhavati / darzayitA tvaparasmin <- (12/15) iti yogazAstravacanamapi vyAkhyAtam, guroH tadvacanasya vA zAstramaryAdAnatikrameNa zAstrasthAnIyatvAt / na tu darzakaM = vizeSarUpeNa sAkSAtkArajanakaM, che. deza-kALa-samAja-rAjakIya-bhaugolika paristhitinA vaLAMka vagerenA kAraNe mumukSuone apekSita navI sUcanAo pUrI pADavA mATe te te samayanA AcArya bhagavata vagere jarUrI zAstranI racanA, sAmAcArInA pheraphAra, paTTaka, baMdhAraNa vagere kare che. tenI upekSA ke avahelanA koI paNa mumukSu na karI zake. jo tema te kare to te mokSamArgathI bhraSTa thAya che. AnuM udAharaNa - zithilAcArI jationA kALamAM saMvegI sAdhuoe pILAM kapaDAM paheravAno karelo nirNaya che. te samaye dareka saMvegI sAdhuoe sapheda vastra choDI pILA vastra dhAraNa karyA. paraMtu jyAre jationA samayano aMta Avyo tyAre (roDanuM samArakAma purUM thatAM DAIvarjhananuM pATIyuM uThAvI levAmAM Ave tema) saMvegI sAdhuoe pILAM vastra choDI punaH sapheda vastra dhAraNa karavAno nirNaya karyo. graMthakArazrI jJAnayoganuM vaizisya darzAve che ke pUrvokta prAbhijJAna rUpa saMjJAnayoga kevalajJAna prApta na thAya tyAM sudhI jJAnI evA muninuM sAnnidhya choDato nathI ja. kAraNa ke kevalajJAna prApta karAvyA vinA te aTakato nathI. sarva dharmapravRttio paNa tenA sAdhanarUpe ja ISTa che. (2/3) zAstramAM Atmatatvano sAkSAtkAra karAvavAnuM sAmarthya asaMbhavita che A vAtane graMthakArathI jaNAve che. lokArca - paramArthathI zAstra brahma tattvanuM lakSaka = paricAyaka che, darzaka = darzana karAvanAra nathI. ane AtmatattvanuM darzana nahi karanAra vyaktinI pratyakSAtmaka bhrAMti dUra thatI nathI. (2/4) # AtmadarzanathI ja dehAdhyAsa tUTe DhIkArca - paramArthathI zAstra brahma tatvanuM = vizuddha AtmAnuM lakSaka = sAmAnyataH pratipAdaka = paricAyaka ja che. zAstra to prAthamika yoga pravRttiuttarakAlIna AtmAnubhavano susaMvAda karAve che. tethI yogazAstramAM jaNAvela > prathama tattvajJAnamAM guru saMvAdaka bane che ane uttarakAlIna tattvajJAnane to te sAdhaka pote ja jue che. -A vAtanI paNa vyAkhyA thaI jAya che. kema ke guru ke gurunuM vacana zAstramaryAdAnuM atikramaNa karatuM na hovAthI te banne zAstrasthAnIya che. jo ke "huM sukhI chuM, huM ujaLo chuM." ItyAdi laukika sAkSAtkAranI apekSAe to zAstra, AtmAnuM vizeSarUpe pratipAdana kare che ja. chatAM paNa AtmasAkSAtkAranI apekSAe to zAstra AtmAno sAmAnya rUpe ja paricaya karAve che. vizeSarUpe AtmAno sAkSAtkAra zAstra karAvatuM nathI. kAraNa
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ parokSadhiyo durbalatvam tatsAmarthyavirahAt / taduktaM paJcadazyAM vidyAraNyenApi adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/4 akhaNDaM saccidAnandaM paraM brahmaiva lakSyate (1/ 48) saccidAnandarUpasya zAstrAdbhAne'pyanullikhan / pratyaJcaM sAkSiNaM tattu brahma sAkSAna vIkSate // ( 9/ 18) zAstroktenaiva mArgeNa saccidAnandanizcayAt / parokSamapi tajjJAnaM tattvajJAnaM na tu bhramaH // -- (9/19) iti / na ca zAstrasya tadadarzakatve'pi akhaNDAnandarUpeNa tallakSakatvAt tadgocarabhramanivRttiH syAditi zaGkanIyam, yataH adRSTAtmatattvasya = dhana-patnI- deha karmA''dyabaddhatvenA'pratyakSIkRtAtmadravyasya dRSTabhrAntiH = pratyakSIbhUtA AtmavizeSyaka-baddhatvaprakArikA bhrAntiH na ca = naiva nivartate, pramAtmikAyA api parokSadhiyaH pratyakSabhramaM pratyavirodhitvAt / taduktaM adhyAtmasAre dizaH pradarzakaM zAkhAcandranyAyena tatpunaH / pratyakSaviSayAM zaGkAM na hi hanti parokSadhI: || zaGkhe zvaityAnumAne'pi doSAtpItatvadhIryathA / zAstrajJAne'pi mithyAdhIsaMskArAd bandhadhIstathA || <- (18/175-176) iti / zaktirUpeNa viparItasaMskArasyAbhivyaktirUpeNa ca viparItadarzanasya sattvena saddarzanamapi nopajAyate / taduktaM paJcadazyAM - dehAdyAtmatvavibhrAntau jAgratyAM na haThAt pumAn / brahmAtmatvena vijJAtuM kSamate mandadhItvataH // -- -- (2/ ke zAstra pAse tevuM sAmarthya nathI. paMcadazI graMthamAM vedAMtAcArya vidyAraNyasvAmIe paNa jaNAvela che ke --> mahAvAkya dvArA akhaMDa saccidAnaMdasvarUpa parabrahma ja lakSita = sUcita thAya che. zAstrathI saccidAnaMda svarUpa AtmAnuM bhAna thavA chatAM paNa zAsrajanya bodhamAM pratyak caitanyane nahi joto purUSa brahmasvarUpe pratyak caitanyano Atmatattvano sAkSAtkAra karato nathI. zAsrokta rIte saccidAnaMda svarUpa AtmAno nizcaya thavAthI parokSa evuM paNa jJAna te tattvajJAna che, bhrama nathI. --ahIM evI zaMkA thAya ke --> zAstra bhale, AtmAno sAkSAtkAra na karAve paraMtu akhaMDa AnaMda svarUpe AtmAno nizcaya karAvatuM hovAthI dehAdhyAsa rUpI AtmasaMbaMdhI bhramanI nivRtti thaI jaze. -- to A zaMkA nirAdhAra che. kAraNa ke dhana, patnI, zarIra, karma vagerethI AtmA = huM baMdhAyelo nathI.'' A pramANe Atmadravyano sAkSAtkAra jene thayo nathI te vyaktine "huM dhana, patnI-parivAra, zarIra, karma vagerethI baMdhAyelo chuM.'' Avo pratyakSAtmaka bhrama dUra nathI ja thato. je vyaktine zAstra dvArA 'huM abaddha chuM'' evo nizcaya thayelo che te nizcaya parokSa che. tathA "huM zarIra chuM. huM zyAma chuM. huM patnIthI-dukAnathI baMdhAyelo chuM.'' - Avo bhrama aparokSajJAnAtmaka = pratyakSAtmaka che. parokSa jJAna karatAM pratyakSa jJAna baLavAn hovAthI zAsrajanya pramAtmaka parokSa evo paNa nizcaya kayAreya pratyakSAtmaka bhramane dUra karI zakato nathI. adhyAtmasAra graMthamAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvyuM che ke > (1/69 zlokamAM pRSTha 136 upara batAvela) zAkhAcandranyAyathI zAsra digdarzana karAve che, paraMtu pratyakSaviSayaka zaMkA ke bhramane parokSa buddhi haNI zakatI nathI. zaMkhamAM zveta varNano parokSa evA anumAna pramANathI nizcaya hovA chatAM paNa kamaLAnA rogIne AMkhamAM rahela pittadoSanA kAraNe ''zaMkha pILo che.' evI pratyakSAtmaka bhrAMti jema utpanna thaI zake che tema zAstra dvArA ''AtmA abaddha che.'' evo parokSa nirNaya hovA chatAM paNa anAdikAlIna mithyAbuddhinA saMskAranA kAraNe "huM karma vagerethI baMdhAyelo chuM.'' - Avo pratyakSAtmaka bhrama pravarte che. < --zaktirUpe viparIta saMskAra hovAthI ane abhivyaktirUpe viparIta darzana hovAnA kAraNe yathArtha AtmasAkSAtkAra paNa thato nathI. paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke ---- maMdabuddhipaNAthI zarIra vageremAM AtmatvanI bhramaNA jAgatI hoya tyAre "brahma tattva e ja AtmA che." AvuM baLajabarIthI jANavA mATe jovA mATe purUSa samartha nathI. --A rIte phalita thAya che ke AtmAnA parokSa jJAnanI apekSAe AtmAnuM aparokSa = pratyakSa 163 =
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa jJAnenAntarmukhatAvidhAnam 164 21) iti / itthaJcA''tmagocaraparokSajJAnApekSayA tadaparokSajJAnasyaiva karmodayajanyabhrAntinivartakatvamiti phalitam 52/kA 'AtmA'parokSanirNayopalabdhaye kiM kartavyam ?' iti jijJAsAM manasikRtyA''ha 'tene 'ti / tenAtmadarzanAkAGkSI jJAnenAntarmukho bhavet / draSTurdRgAtmatA muktirdRzyaikAtmyaM bhavabhramaH ||5 // tena = AtmasAkSAtkArasyaiva karmodayaprayuktanikhilabhramanivartakatvena hetunA zAstrataH AtmagocarapramAtmakaparokSanizcayamupalabhya yogI AtmadarzanAkAGkSI = AtmagocarA'parokSajJAnAbhilASI san na duHkhena na vA mohena kintu jJAnena = punaH punaH AtmavicAreNa bahirAtmadazAM parityajya antarmukhaH paramAtmadazAbhimukhaH bhavet, tathaiva tadupalabdhisambhavAt / anena jJAnagarbhitAntarmukhatAyA upAdeyatvamAviSkRtam / taduktaM paJcadazyAM brahmasAkSAtkRtistvevaM vicAreNa vinA nRNAm / AptopadezamAtreNa na sambhavati kutracit / / (9 / 30) vicAryA'pyAparokSyeNa brahmAtmAnaM na vetti cet / AparokSyAvasAnatvAt bhUyobhUyo vicArayet // (9 / 32) vicArayannAmaraNaM naivAtmAnaM labheta cet / janmAntare labhetaiva pratibandhakSa sati // (9/33) pratibandho vartamAno viSayA''saktilakSaNaH / prajJAmAndyaM kutarkazca viparyayadurAgrahaH || jJAna ja karmodayajanya bhramaNAone dUra karavAnuM sAmarthya dharAve che. (2/4) = AtmAno aparokSa nirNaya meLavavA zuM karavuM ? AvI ziSyanI jijJAsAne manamAM rAkhI graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha tethI AtmasAkSAtkAranI IcchAvALA sAdhake jJAna dvArA antarmukha thavuM. dRSTAno jJAna sAthe abheda te mukti, dRSTAno jJeya padArtha sAthe abheda te bhavabhrama. (2/5) : * jJAnatAdAtmya = mokSa; jJeyatAdAtmya = saMsAra na DhIkArtha :- AtmasAkSAtkAra ja karmodayathI prayukta sarva bhramaNAone dUra karavAmAM samartha hovAnA kAraNe, zAstra dvArA AtmAno parokSa yathArtha nizcaya meLavI yogIe AtmAnA aparokSajJAnanA abhilASavALA thaI duHkhathI ke mohathI nahi paraMtu jJAnathI arthAt vAraMvAra AtmavicAraNAthI bahirAtmadazAne choDI paramAtmadazAne abhimukha antarmukha thavuM joIe. kAraNa ke te ja rIte paramAtmadazAnI upalabdhi saMbhave che. AvuM kahevAthI jJAnagarbhita antarmukhatAne prApta karavI - evuM graMthakArazrIe Avedana karyuM che. paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke --> A rIte vicAra vinA mAtra Ama purUSanA upadezathI kyAre ya paNa 'brahma'tattvano sAkSAtkAra saMbhavato nathI. jo vicAra karyo bAda paNa aparokSarUpe AtmAne brahmasvarUpe sAdhaka na jANe to teNe vAraMvAra AtmavicAra karavo joIe. kAraNa ke AtmavicAra ja brahma-sAkSAtkAranuM kAraNa che. maraNaparyanta AtmavicAra karavA chatAM paNa jo AtmasAkSAtkAra na thAya to bhavAntaramAM pratibaMdhano nAza thAya tyAre sAdhakane jarUra AtmasAkSAtkAra prApta thAya che. vartamAna pratibaMdhanA 1. prastutamAM antarmukhatAno artha vairAgya paNa thaI zake. paraMtu te jJAnathI ja meLavavo tevo ahIM bhAra apAya che. arthAt mumukSue jJAnagarbhita vairAgya prApta karavA tatpara banavuM. evuM ahIM vidhAna thAya che. kAraNa ke duHkhathI ke mohathI prApta thatI antarmukhatAmAM arthAt duHkhagarbhita ke mohagarbhita vairAgyamAM potAnI paramAtmadazAne pragaTa karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. antarmukhatAnA sUcaka tyAga, tapa, dharmAnuSThAna, dIkSA aMgIkAra vagere AtmAnI samajaNapUrvakanA hovA joIe. A hakIkata upara ahIM graMthakArazrIe bhAra mukayo che.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 OM yogabhraSTatvavicAraH adhyAtmopaniSakaraNa-2/5 <-(1/43) ti | taTuvataM manavatAvAma: -> guvInAM zrImatAM neTTe vomrioDaminAte / athavA yoginAmeva kule bhavati dhImatAm / / <-(6/41-42) iti / yogabhraSTatvaJca na vidhyAdibhaJjakatvaM kintu yogArambhakatve sati vidhivizuddhapravRttyA tatparipAlakatve sati kAlAdisAmagrIvaikalyAt tadasamApakatvam / lavasattamasurAdyudAharaNamatra bhAvanIyam / evaJcehAmutra vAtmasAkSAtkArodayanizcayAtpauna:punyenA''tmavicArajanyAntarmukhatA mumukSuNA dRDhatayA kartavyA yataH dRSTuH = vizuddhAtmano dRgAtmatA = abhivyaktA'khaNDazuddhajJAnarUpatA eva muktiH / -> nirjitamadamadanAnAM manovAkkAyavikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitAnAm // 238|| <- iti prazamarativacanamapi hetumukhenaitatparicAyakam / dRzyaikAtmyaM = 'ahaM gaura: zyAmo vA' ityAdirUpeNa pratibhAsamAnaM vinazvaradehAditAdAtmyaM bhavabhramaH = bhava eva bhramaH, azAzvatatvenA'pAramArthikatvAt / na hi 'ahaM gauraH' ityAdirUpeNAtmano dehaikAtmyabhAnaM sarvadA bhavitumarhati, vyavahAradazAyAmAtmanaH kathaJcidehAtmakatve'pi paramArthataH cidAnandarUpatayA tato bhinnatvAt, AtmasAkSAtkArodaye tAdRzabhramavilayasya nyaayytvaat| yadvA dRzyaikAtmyadhIratasmiMstadrUpatAvagAhanena bhramAtmikA'vaseyA, saiva ca bhavabhramaNakAraNatayA (=AtmAnubhAvasaMbaMdhI aMtarAyanA) cAra prakAra che. (1) pAMce IndriyonA viSayomAM cittanI Asakti, (2) prajJAnI maMdatA, (3) kutarka (zuSka tarka dvArA zAstranuM viparIta arthaghaTana karavuM), ane (4) zAstramAM jaNAvela bAbatathI viparIta jJAnano durAgraha.<-svAnubhavamAM aTakAyata karanAra A cAra milana tattva dUra thatAM avazya AtmAnubhUti thAya che. prAmANikapaNe jJAnapUrvaka antarmukha thanAra sAdhaka bhavAMtaramAM paNa cokkasa svAnubhava mATenI ucita Avazyaka sAmagrI meLave che. bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke - yogabhraSTa sAdhaka bhavAntaramAM pavitra evA zrImaMtonA gharamAM janma le che. athavA prajJAvAna evA yogIonA kaLamAM janma pAme che. <-prastAmAM yogabhraSTavano matalaba vidhi Adino bhaMga karavo ema na samajavuM, paraMtu yogabhraSTa'padathI e artha vivakSita che ke je sAdhaka yogano AraMbha kare, tema ja vidhivizuddha AcaraNa dvArA tenuM pAlana paNa kare chatAM paNa kALa vagere sAmagrInI vikalatAne (arthAta AyuSyasamApti vagerenA) kAraNe yogasAdhanAne samApta na karI zakanAra e sAdhaka. lavasattama anuttaravAsI deva vagere udAharaNanI ahIM vicAraNA karI zakAya. Ama A lokamAM ke paralokamAM mane AtmasAkSAtkAra thavAno che - tema nizcaya karIne vAraMvAra AtmavicArathI ja evI aMtarmukhatA mumukSae daDhatApUrvaka keLavavI. kAraNa ke jJAtA, daTA evA purUSanuM abhivyakta akhaMDa zuddha jJAna svarUpa e ja mukita che. vAcakavarya zrI umAsvAti mahArAjAe prazamarati prakaraNamAM je jaNAvela che ke -> mada ane madanane jItI lenAra tathA mana, vacana ane kAyAnA vikArathI rahita ane sarva paradravyonI apekSAthI rahita evA suvihita sAdhuone ahIM ja mokSa che. <-te vAta paNa A graMthamAM jaNAvela mokSanI hetumukhe paricAyaka che. "huM ujaLo chuM." athavA "huM kALo chuM." ItyAdi rUpe vinazvara zarIra vagerenI sAthe pratibhAsamAna tAdAtma e ja saMsAra che ane e ja bhrama che. kAraNa ke te azAzvata hovAnA kAraNe apAramArthika che. "huM goro chuM." ItyAdi rUpe zarIra sAthe AtmAnA tAdAtmano pratibhAsa kAMI sarvadA thaI na zake. vyavahAradazAmAM AtmA kathaMcita deha svarUpa hovA chatAM paNa paramArthathI cidAnaMdasvarUpa hovAne kAraNe zarIrathI te bhinna ja che. tethI AtmasAkSAtkAra thatAM tevI bhramaNAno vilaya thavo yogya ja che. athavA ema paNa kahI zakAya ke dazya evA dehanI sAthe AtmAne je tAdAbhyanI buddhi thAya che te buddhi anAtmAmAM AtmapaNAnuM avagAhana karavAnA kAraNe bhramaNAtmaka jANavI. ane te bhramaNA e ja bhavabhramaNanuM kAraNa hovAthI saMsAra kahevAya che. arthAta zarIramAM AtmapaNAnI buddhi e bhavabhramaNakAraNa svarUpa bhrama che. deha, dhana, patnI, vastra vagere bAhya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa bhava ucyate iti bhAvanIyam // 2/5 // magnatAprabhAvapratipAdanam ma%0tAprabhAvamAviroti> 'Atme'ti| 166 AtmajJAne munirmagnaH, sarvaM pudgalavibhramam / mahendrajAlavadvetti, naiva tatrAnurajyate // 6 // - na hi so'stIndriyaviSayo yenA'bhyastena nityatRSitAni / tRptiM prApnuyurakSANyanekamArgapralInAni ||48 / / <--iti prazamaratiprabhRtivacanavibhAvanena indriyavRndaM pratyAhRtya AtmajJAne = akhaNDacidAnandasvarUpAtmasAkSAtkAre eva magnaH = samAhitacitto muniH sarvaM = niravazeSaM pudgalavibhramaM = karmodayajanyapaudgalikadehAdisaundarya-sauSThava - sucArusparza-sugandha-sanmAna-sampatti-svAsthyAdibAhyaphaTATopaM mahendrajAlavad vidyAmantraprayogAdisampAditamahAmAyAjAlamiva kSaNabhaGguraM vetti jAnIte / ata eva tatra pudgalavibhrame naiva anurajyate = anurAgamApadyate na vA dveSTi / taduktaM adhyAtmabindau - na rakhyate na 2 TreSTi paramAveSu nirmamaH / svarUpa staM pavatrAtmaratirmuni / / - (2/26) kRti / taduktaM bhagavadgItAyAmapi > ye ddi saMsparzanA moLA du:vyonA va te / AdyantavantaH jhaunteya ! na tevu ramate budhaH || <-(6/22) kRti | yuvata%0tat, tyameva jJAnanarmavairAgyovatteH / pacavavAmapi padArthomAM sArA-narasApaNAnI bhramaNAnA kAraNe AtmA rAga-dveSa kare che. bAhya padArthonI mamatAnA kAraNe temAM thatA pheraphArathI AghAta-pratyAghAtano anubhava kare che. A rIte AtmA malina thaIne saMsAramAM bhaTake che. tethI saMsAramAM paribhramaNanuM mukhya kAraNa dehatAdAtmyabuddhi - dehAdhyAsa che. A pramANe dRDhatAthI vicAravuM. (1/5) graMthakArazrI jJAnamagnatAnA prabhAvano AviSkAra kare che. = zlokArtha :- AtmajJAnamAM magna thayela muni sarva pudgalavibhramane mahA IMdrajALanI jema jANe che. temAM munine rAga thato ja nathI. (2/6) * pudgalaracanAmAM muni nirlepa DhIkArtha :- > tevo koI paNa Indriyano viSaya nathI ke jenuM vAraMvAra sevana karavAthI nitya atRpta ane aneka mArgamAM phaMTAyelI - khUMcelI Indriyo tRptine pAme. --AvA prazamati prakaraNa vagerenA vacanone vAraMvAra vicAravAthI, sarva Indriyone pAchI vALIne akhaMDa cidAnaMdasvarUpa AtmAnA sAkSAtkAramAM ja jenuM mana ThareluM che tevA muni AtmajJAnamAM magna thayA tema kahevAya che. karmodayajanya paudgalika dehAdinA sauMdarya, sauSThava, suMdara sparza, sugaMdha, sanmAna, sattA, saMpatti, svAsthya vagere saghaLAM bAhya phaTATopane muni, vidyAmaMtra vagerenA prayogathI saMpAdita thayela mahA mAyAjALanI jema kSaNabhaMgura mAne che. AthI ja pudgalanI mAyAjALamAM tevA muni lezamAtra paNa rAgane pAmatA nathI ke dveSa karatA nathI. adhyAtmabiMdu graMthamAM kahyuM che ke --> mamatA vagaranA muni parabhAvomAM nathI rAga karatA ke nathI dveSa karatA. potAnA svarUpane jotA evA muni AtmAno AnaMda pAme che. --bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke > Indriyo tathA viSayanA saMparkathI utpanna thatA bhogo duHkhanuM ja kAraNa che. tathA te Adi-aMtavALA che. mATe he arjuna ! jJAnI te bhogomAM ramato nathI. ~ paMcadazImAM je jaNAvela che ke --> maNine prApta karIne eka mANasa khuza thAya che, ane te nahi maLavAnA kAraNe bIjo gusse thAya che, paraMtu A banne avasthAmAM vairAgI purUSa roSa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 OM jJAnAsvAde jJAnaikamagnatA OM adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/7 - hRSyatyeko maNiM labdhvA krudhyatyanyo hyalAbhataH / pazyatyeva virakto'tra na hRSyati na kupyati / / - (4/22) rUti yuvataMtavyaava chate 2/6 pudgavikhramAnanurAgatumuddAnena virAti > "mAhite'ti | AsvAditA sumadhurA yena jJAnaratiH sudhA / na lagatyeva tacceto, viSayeSu viSeSviva // 7 // yena muninA sumadhurA jJAnaratiH sudhA = adhyAtmalakSaNasumAdhuryopetAtmajJAnAnandalakSaNA sudhA AsvAditA = anubhUtA taccetaH = tasya muneH manaH viSayeSu paJcendriyaviSayeSu viSeSu iva naiva lagati = valgati, paramasukhatRptatvAt / etena bhUyobhavAbhyasteSu viSayeSveva pravRttisambhavAnna tadalaganaM yuktamiti nirastam, jJAnAnandAmRtasyA''svAditasya nirupadhispRhaNIyatvAt / taduktaM SoDazake - amRtarasAsvAdazaH kubhaktarasalAlito'pi bahukAlam / tyaktvA tatkSaNamenaM vAJchatyuccairamRtameva / / <-(3/14) iti / taduktaM jAbAladarzanopaniSadi api - jJAnAmRtaraso yena sakRdAsvAdito bhavet / sa sarvakAryamutsRjya tatraiva paridhati che - (6/48) rUti | bRhatsaGgrahaNyAmapi - jaM ca kAmasuhaM loe jaM ca divvaM mahAsuhaM / vIyarAyasuhassa ya aNaMtabhAgaM nagghai // <- ityuktam / hRdayapradIpaSaTtriMzikAyAmapi - tAvatsukhecchA viSayAdibhoge yAvan manaH ke toSa pAmato nathI. <- te hakIkata paNa prastuta jJAnImAM ja saMgata thAya che. (2/6) pudgalavibhramamAM munine anurAga kema thato nathI ? tenA hetune udAharaNa dvArA graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArca - atyaMta madhura jJAnAnaMda rUpI amRtano jeNe AsvAda karela hoya tenuM citta jhera jevA viSayomAM lAgatuM nathI. (2/7) 4 jJAnI viSayomAM na rame 4 DhIkArca - je munie adhyAtmasvarUpa suMdara mAdhuryathI yukta AtmaviSayaka jJAnanA AnaMda svarUpa amRtano anubhava karelo che tenuM mana, viSatulya pAMceya IndriyonA viSayamAM leza paNa vaLagatuM nathI. kAraNa ke te parama sukhathI tRma che. AvuM kahevAthI > aneka bhavathI abhyasta thayelA zabdAdi viSayomAM ja pravRtti saMbhavita hovAthI temAM mana na lAgavuM yuktigama nathI. - AvI dalIlanuM nirAkaraNa thaI jAya che. kharekhara, AsvAda kareluM jJAnAnaMdanuM amRta nirUpAdhika spRhaNIya che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - kharAba annanA AsvAdathI ghaNA kALathI lAlana-pAlana karAyela mANasa paNa jo amRtanA rasanA AsvAdano jANakAra bane to amRtalAbhanA prApta upAyane sAMbhaLavAnA samaye ja kharAba annane choDIne amRtane ja atyaMta jhaMkhe che. <- jAbAladarzana upaniSadamAM paNa jaNAvela che ke - jeNe eka vAra jJAnAmRtanA rasano AsvAda karela hoya te sarva kAryane choDIne jJAnAmRtamAM ja rame. <- bRhatsaMgrahaNI granthamAM paNa jaNAvela che ke "lokamAM je kAmasukha = viSayasukha che ane je divya mahAsukha che te vItarAganA sukhanA anaMtamAM bhAga pAse paNa tulanA pAmI zakatuM nathI." matalaba ke saikAlika tamAma sarvotkRSTa sAMsArika sukhano Dhagalo vItarAgasukhanA aMza karatAM paNa atinimna kakSAe che. hadayapradIpaSatriMzikA prakaraNamAM paNa batAvela che ke - zabdAdi viSayonA bhogamAM tyAM sudhI ja sukhanI IcchA thAya che ke jyAM sudhI mana svAsukhane
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * yogisukhavimarzaH 88 168 svAsthyasukhaM na vetti| labdhe mana:svAsthyasukhaikaleze trailokyarAjye'pi na tasya vAJchA / / 33 / / na devarAjasya na cakravartinastadvai sukhaM rAgayutasya manye / yadvItarAgasya muneH sadAtmaniSThasya citte sthiratAM prayAti // 34 // <- ityuktam / bhAgavate'pi - santuSTasya nirIhasya svAtmArAmasya yat sukham / kutastatkAmalobhena dhAvatoDarghaTTI virATa | - (7/1/6) tyavatam hirapurALas -> thara jAmasurva stro ya rivyuM mahat suram vRkSAsuravacaitan jhAM nAti choDaram II - (67/22-24) rUtyum | yogasAre'pi -> prazAntasya nirIhasya sadAnandasya yoginaH / indrAdayo'pi te raGkaprAyAH syuH kimutAparA: ? // (4/26) nopendrasya na cendrasya tatsukhaM naiva cakriNaH / sAmyAmRtavinirmagno yogI prApnoti vasuravam II - (3/7) rUtyutam | madhyAtmavi mA > taLuM tattva satatafmaHmudatarasphurttej:punyjprdlitdRddhaavidymmlm / yadAsvAdAd bhAnti tridazapaticakritvapadavIsukhAsvAdAH kSArodakavadamRtAgre dhruvamamI / / <-(4/11) ityevamAtmatattvaratyanubhAvo darzitaH / taduktaM bhagavadgItAyAmapi - prazAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam / upaiti zAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSam / / <- (6/2) iti / idaJca pratibandhakAbhAvopadarzanena sukhalAbhanirUpaNamavagantavyam / taduktaM prazamaratau api -> yatsarvaviSayakAGkSodbhavaM sukhaM prApyate sarAgeNa / tadanantakoTiguNitaM mudhaiva labhate vigatarAgaH // 125 / / prazamitavedakaSAyasya haasy(svastha rahevAthI = Atmastha rahevAthI prApta thatA sukhane) jANatuM nathI. je mananI = bhAvamananI = AtmAnI svasthatAthI prApta thatA sukhano eka vAra leza paNa anubhava thAya to traNa lokanA rAjya vaibhavanI paNa IcchA thatI nathI. huM mAnuM chuM ke rAgI evA Indra ke cakravartine paNa te sukha nathI ke je sukha vItarAgI ke sadA AtmaniSTha evA muninA cittamAM sthiratAne pAmyuM che. - bhAgavatamAM paNa batAvela che ke > saMtuTa, nispRha ane potAnA AtmAmAM ramaNa karanAra yogIne je sukha hoya che te sukha kAmavAsanAthI ane lobhathI, dhananI AzAthI cAre dizAmAM doDadhAma karanArA jIvone kyAMthI hoya ? <-liMgapurANamAM paNa jaNAvela che ke - lokamAM je kAmasukha che ane je divya moTuM sukha che te sukha tRSaNakSayajanya sukhanI soLamI kaLA jeTalI paNa barobarI karI zake tema nathI. arthAta paudgalika sukhamAM AtmasukhanI ratibhAra paNa samAnatA nathI. - yogasAra graMthamAM paNa darzAvela che ke - prazAMta, nispRha, sahajAnaMdI evA yogInI pAse Indra vagere paNa raMka jevA che. bIjAnI to zuM vAta karavI ? Indra, upendra ke cakravartine te sukha nathI ke je sukha samatAnA amRtamAM magna thayelA yogI prApta kare che. <- adhyAtmabiMdumAM paNa > atyaMta utkaTa na tejanA puMja (jJAnadhArA) dvArA dRDha avidyAno nAza karanAra ane nirmaLa evA te tattvane satata zodhavA-pAmavA prayatna karavo joIe, ke jenA AsvAdathI IMdrapaNAnI ke cakravartipaNAnA sukhanA AsvAdo niyamA amRtanI AgaLa khArA pANI jevA lAge. <-A pramANe AtmatattvanA AnaMdano prabhAva jaNAvela che. bhagavadagItAmAM paNa jaNAvela che ke - prazAnta manavALA, zAntaroguNavALA, pAparahita ane brahmAsvarUpa thayelA yogIne uttama sukha prApta thAya che. <- A nirUpaNa pratibaMdhakanA abhAvane batAvavA dvArA sukhanI prAptiviSayaka jaNavuM. A ja rIte prazamarati prakaraNamAM paNa jaNAvela che ke > sarva viSayonI AkAMkSAthI utpanna thayela je sukha rAgI vyakti prApta kare che tenA karatAM anaMta-karoDogaNuM sukha virAgI muni AkAMkSA vinA ja prApta kare che. veda ane kaSAya jenA zAMta thayA hoya tathA hAsya, rati, arati, zokathI zUnya, bhaya ane jugupsAthI parAbhava nahi pAmela evA munine je sukha hoya te bIjAne kyAMthI hoya ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 abhisamanvAgataviSayavicAraH adhyAtmopaniSadghakaraNa-2/8 ratyaratizokanibhRtasya / bhayakutsAnirabhibhavasya yatsukhaM tatkuto'nyeSAm ? || 126 || naivA'sti rAjarAjasya tatsukhaM naiva devarAjasya / yatsukhamihaiva sAdhorlokavyApArarahitasya || 128 || <- iti / tatazcA''tmajJAnaratisudhAsvAdaparatayA bhAvyamityupadezaH ||2 / 7 // 169 AsvAditAtmajJAnaratimeva vizeSarUpeNa nirdizati' satattve 'ti / satattvacintayA yasyAbhisamanvAgatA ime / AtmavAn jJAnavAn veda-dharmavAn brahmavAMzca saH // 8 // yasya satattvacintayA - tAnevArthAn dviSataH tAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA / / 52 // - iti prazamaratiprabhRtivacanAt svarUpacintanena ime = samastaprANigaNendriyapa- vRttiviSayIbhUtAH zabda-rUpa-rasa- gandha-sparzalakSaNA viSayA manojJetarabhedabhinnA abhisamanvAgatAH ityAbhimukhyena samyak iSTAniSTAvadhAraNatayA anu = zabdAdisvarUpAvagamAt pazcAt AgatAH = yathArthasva niH bhAvena paricchinnAH / ayaM bhAvaH jJaparijJayA zabdAdiviSayA jJAtAH pratyAkhyAnaparijJayA ca pratyAkhyAtAH rAjAonA rAjAne ke devonA rAjAne te sukha nathI ja maLatuM ke je sukha A ja lokamAM lokavyApArathI rahita = lokasaMjJAzUnya evA sAdhunI pAse hoya che. mATe lokone khuza karavAnA badale AtmajJAnanA AnaMdarUpI amRtano AsvAda karavAmAM tatpara thavuM - evo upadeza A zlokamAMthI prApta thAya che. (2/7) jeNe AtmAnA jJAnAnaMdano AsvAda karelo che tevA munine graMthakArazrI vizeSarUpe jaNAve che. zlokArtha :- svarUpavicAraNAthI jene A viSayo abhisamanvAgata thayelA che te ja AtmavAna, jJAnavAna, AgamavAna, dharmavAna ane brahmavAna che. (2/8) AtmavAna-jJAnavAna-brahmavAnane oLakho DhIkArya :- - te ja viSayo upara jIva kyAreka dveSa kare che ane te ja viSayomAM jIva rAgathI gaLADUba thaI jAya che. tethI kharekhara, nizcayathI to koI paNa viSaya ISTa ke aniSTa nathI ja. <--A pramANe prazamarati vagerenA vacanothI viSayonuM svarUpa ciMtana karavA dvArA samasta prANIgaNanI IndriyonI pravRttinA viSayIbhUta zabda, rUpa, rasa, gaMdha ane sparza svarUpa sArA-narasA viSayo je munine abhisamanvAgata thayelA che te ja AtmavAna che. abhi + sam + anu + Agata = abhisamanvAgata. abhi sAme cAlIne, sam sArI rIte ISTa-aniSTa avadhAraNa rUpe, anu pazcAt zabdAdinA svarUpane jANyA bAda, Agata = yathArtharUpe nizcita karelA = abhisamanvAgata. arthAt sAme cAlIne AvelA zabdAdi viSayonA svarUpamAM ISTapaNA ke aniSTapaNAnuM avadhAraNa karyA pachI ''vAstavamAM te ISTatA ke aniSTatAthI rahita che.'" A pramANe yathArtha svabhAvathI nirNIta thayelA zabdAdi viSayo te abhisamanvAgata viSayo. dA.ta. pUrve ISTarUpe jANelA dhana, patnI, parivAra vagere ane aniSTarUpe jANelA roga, zatru vagere viSayo dIkSA lIdhA bAda munipaNAmAM samAna rUpe - rAgadveSarahitapaNe bhAse che. jJa- parikSAthI zabdAdi viSayone yathArtha svarUpe rAgadveSaajanakarUpe jANInizcita karI, pratyAkhyAna parijJAthI muni teno tyAga kare che. arthAt ISTa-aniSTa viSayo pratye udAsIna bane che. tethI te muni mATe viSayo abhisamanvAgata thayA kahevAya. --> zabdamAM Asakta thayela haraNa, sparzamAM 6. mudritapustao 'sattattva...'rUti pA:| = = = = = =
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaniSatpakaraNa % viparArthe jatA rahyA hatA 170 = abhisamanvAgatAH / - raktaH zabde hariNaH, sparza nAgo rase ca vAricaraH / kRpaNapataGgo rUpe bhujago gandhe nanu vinaSTaH / / paJcasu raktAH paJca vinaSTA yatrA'gRhItaparamArthAH / ekaH paJcasu raktaH prayAti bhasmAntatAmabudhaH / / <-( ) ityAdivibhAvanena muniriSTeSu puNyayogAdupanateSu zabdAdiSu na rAgamupayAti na vA'niSTeSu pApakarmakSayArthamupagateSu zabdAdiSu dveSamupayAti / sa ca = abhisamanvAgataviSayo munireva AtmavAn = abhivyaktAkhaNDacidAnandamayAtmavAn, zabdAdiSu rAga-dveSaviraheNA'tmasvarUpasya rakSaNAt, anyathA nArakaikendriyAdipAte satyAtmakAryA'karaNAtkuto'syA'khaNDacidAnandasvarUpa AtmA syAt ? jJAnavAn = 'manojJA'manojJAnAM svasvarUpavyavasthitAnAM viSayANAM paramArthato rAga-dveSAnutpAdakatvena sukha-duHkhA'hetutvami'tyevaMrUpeNa yathAvasthitapadArthaparicchedavAn / AtmavAn eva jJAnavAn bhavati, anyathA jnyaannaashHthAt | taDutaM mImArate - ganAtmani zrutaM naSTa - (3o parva - 22/42-42) | viratereva jJAnaphalatvAt tadanupadhAyakatayA jJAnanAzAbhidhAnaM saGgacchata eva nizcayanayAbhiprAyeNa / ata eva prathamamAtmavAn ityupadarya taduttaraM jJAnavAnityuktam / samyagdarzanino devA api zabdAdyAsaktyA anAtmavanto bhUtvA samyagdarzanajJAnebhyo bhrazyantItyAgamaprasiddhamapi saMvadatyatra / vedadharmavAniti / 'dvandvAnte zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' iti vyutpattyA vedavAn = aacaaraadiAsakta hAthI, rasalolupa mAchalI, rUpavRddha bicAruM pataMgiyuM ane gaMdhamAM lolupa sApa mare che. pAMceya IndriyanA tattvane nahi jAgIne eka eka IndriyamAM Asakta thayelA te pAMceya vinAza pAmyA. pAMceya IndriyanA viSayomAM DUbelo ajJAnI to bhasmasAta thaI jAya che. <- ItyAdi vicAravAthI, bhAvamunine puNyanA yogathI sAme cAlIne AvelA ISTa evA zabdAdi viSayomAM rAga thato nathI, tema ja pApa karmanA kSaya mATe AvI caDhelA aniSTa zabdAdi viSayomAM deva thato nathI. (1) A rIte jene sarva viSaya abhisamanvAgata thayelA che te muni ja abhivyakta thayela akhaMDa cidAnaMdamaya AtmAvALA che. kAraNa ke zabdAdi viSayomAM rAgadviSa na karavAnA kAraNe temaNe AtmAnuM rakSaNa kareluM che. zabdAdi viSayomAM rAga-dveSa kare to narakagati, ekendriyagati vageremAM javAno prasaMga Ave ane tevuM thAya to AtmAnuM kArya na thAya. to pachI te akhaMDa cidAnaMdasvarUpa AtmAvALA kevI rIte bane ? (2) "manojJa ke amanojJa (= gamatAM ke aNagamatA) viSayo potapotAnA svarUpamAM rahelA che. tethI paramArthathI te rAga-draSanA utpAdaka nathI. mATe te sukha-duHkha nathI." A pramANe yathAvasthita padArthanA nizcayavALA = jJAnavAna muni hoya che. ahIM pUrve AtmavAna batAvyA pachI jJAnavAna kahevAmAM Azaya e che ke AtmavAna ja jJAnavAna hoya che. bAkI to jJAnano nAza thaI jAya. mahAbhAratamAM jaNAvela che ke - viSayAsaktamAM = anAtmavAnamAM zruta naSTa thAya che. <- virati e ja jJAnanuM phaLa che. tethI zabdAdi viSayanI virati svarUpa phaLane prApta na karAvanAra hovAthI viSayAsakata jIvamAM jJAna nAza pAme che- tevuM kahevuM nizcaya nayanA abhiprAyathI saMgata ja che. mATe graMthakArazrIe AtmavAna" evo nirdeza pahelAM karyo ane tyAra bAda "jJAnavAna' evuM jaNAvyuM. samakitI devo paNa zabdAdi viSayomAM AsakitathI anAtmavAna thaI samyagadarzana- jJAnathI bhraSTa thAya che. A Agama prasiddha vAta paNa ahIM saMvAda darzAve che. mULa gAthAmAM rahela "vedharmavAn' Avo zabda vandrasamAsathI garbhita che. vandrasamAsane cheDe saMbhaLAto zabda
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 OM tattvadRSTikAryavidyotanam / adhyAtmapaniSa--karaNa-2/8 sarvA''gamavAn / idaJca nizcayanayApekSayA'vagantavyam / vyavahArato'nadhItAcArAdyAgamasya munerAtmasvarUpAvagamena abhisamanvAgataviSayasya phalataH sarvANi zAstrANi vartanta eva / viSayANAmabhisamanvAgamanameva sarvazAstraprayojanam / taccAtra vidyata eva / idamevAbhipretya kArtikeyAnuprekSAyAM - jo appANaM jANadi asuisarIrAdu taccado bhiNNaM / jANagarUvasarUvaM so satthaM jANade savvaM // 465 / / <- ityuktam / idaJcA- . nvayamukhenAvaseyam / kartRtva-bhoktRtvAdizUnya-jJAyakaikasvabhAva-vizuddhAtmasvarUpAnavagamena viSayapAravazye'dhItAgamo'pi nAgamavAniti vyatirekato'pyavagantavyam / durgatiprasRtajantudhAraNasvabhAvo'pavargAbhyudayamArgo dharmo'syA'stIti dharmavAn / azeSamalakalaGkavikala-yogizarmalakSaNaM aSTAdazabhedabhinnaM vA brahmA'syAstIti brahmavAn / taduktaM AcArAGge - jassime saddA ya rUvA ya rasA ya gaMdhA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti se AvavuM nAgavaM vecavuM dharmavaM vamavuM - (bhA.kR.-3.2, 3.2 [.07-08) | 'nAtmavAnuM ityAdikaM noAgamato bhAvanikSepamapekSya vyAkhyAtam / bhAvanikSepe Agamata 'AtmavAn' = shvbhraadipaatrhindrasamAsanA pratyeka padamAM joDAya che. kAraNa ke dvandrasamAsa ubhayapadapradhAna che. A vyutpatti = zAbdabodhasthalIya niyamavizeSa mujaba teno artha vedavAna ane dharmavAna evo thaze. "veda" zabdano artha che AcArAMga vagere Agama. abhisamanvAgataviSayavALA muni AcArAMga vagere AgamavALA che' - A pramANe ahIM je jaNAvavAmAM Ave che te nizcaya nayanI apekSAe jANavuM. je muni vyavahArathI AcArAMga vagere zAstro bhaNela AtmasvarUpane jANavAthI e viSayone abhisamanvAgata karyA hoya to phalataH sarva zAstro te muni pAse che ja. viSayonuM abhisamanvAgamana = kevala sAkSIbhAva, e ja sarva zAstronuM prayojana che. ane te to prastuta munimAM vidyamAna che ja. tethI te AcArAMga vagere bhaNelA na hovA chatAM paNa AgamavAna kahevAya ja. AvA abhiprAyathI ja kArtikeyaanuprekSAmAM kahyuM che ke - azuci evA zarIra karatAM paramArthathI bhinna evA AtmAne je sAdhaka lAyaka svarUpe jANe che te sarva zAstrane jANe che. <-viSayAdi pratye kanRtva, bhostRtvabhAva choDI kevala jJAtA, daTA-sAkSIbhAva keLavanAra AgamavAna che. AvuM vidhAna anvayamukhe = vidheyAtmaka rUpe jANavuM. vyatirekamukhe = niSedhAtmaka svarUpe evuM paNa jANI levuM ke kartutva-bhokatRtvavirnimukta jJAyaka eka svabhAvavALA vizuddha AtmAnA svarUpane nahi jANavAthI zabdAdi viSayonI paravazatA hoya, IndriyaramaNatAmAM gaLADUba hoya to te vyakti Agama bhaNelA hovA chatAM te AgamavAna nathI. durgatimAM kheMcAI rahelA jIvane dhArI rAkhavAno = aTakAvavAno jeno svabhAva che te dharma kahevAya. A "dharma' zabdano yogArtha thayo. "dharma' zabdanA rUDha arthane khyAlamAM rAkhIne evuM kahI zakAya ke mukhyatayA mokSane ApanAra ane te na maLe tyAM sudhI prAsaMgika rIte svarga vagere sadagati sudhI pahoMcADanAra mArga te dharma kahevAya che. upara jaNAvela muni vedavAna = AgamavAna ane dharmavAna hoya che. - Avo 'dharmavA' padano artha samajavo. te ja muni brahyAvAna paNa che. sarva AtmamalanA kalaMkathI rahita evuM yogInuM sukha = brahma. athavA 18 prakAranA brahmacaryane paNa brahma kahevAya. audArika ane vaikiya deha saMbaMdhI abrAnuM sevana mana, vacana ane kAyAthI karavuM nahIM, karAvavuM nahIM ane anumodavuM nahi te brahmacarya kahevAya. audArika vagere 2 x mana vagere 3 x karaNa vagere 3 = 18 prakAranA abrahmanI nivRtti eTale 18 prakAranuM brahmacarya. mULa graMthanI A AThamI gAthAmAM je artha jaNAvela che te ja artha akSarazaH AcArAMgasUtramAM upalabdha thAya che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. ahIM ame AtmAna vagere pAMca padanI noAgamathI bhAvanikSepanI apekSAe vyAkhyA karelI che. Agama = jJAna. tathA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 8 yAMgasiddhAvasthAprakAzanam 8 172 kSaNopAyopayuktA''tmavAn = AtmAnaM zvabhrAdipatanarakSaNopAyadvAreNa vetti = Atmavit / evaM 'jnyaanvi'ityAdrimafpa vodhyam tena > se AvavI, nAgavI, vecavI, dhammavI, vaMmavI.." ti pAThAntaramapi AcArAGgIyaM vyAkhyAtam, Atmavit, jJAnavit ityAderapi bhAvanikSepe Agamata AtmavAn, jJAnavAn ityAdAvevAsmadukte paryavasitatvAditi vibhAvanIyaM nikSeparahasyavedibhiH / ___yadvA AtmavAn = AtmamayaH, jJAnavAn = jJAnamayaH, vedavAn = vedamaya: = AgamamayaH, dharmavAn = dharmamayaH, brahmavAn = brahmamaya ityapi vyAkhyeyam, abhisamanvAgataviSayasya tanmayIbhAvAt / taduktaM adhyAtmasAre - satattvacintayA yasyAbhisamanvAgatA ime / AtmavAn jJAnavAn veda-dharma-brahmamayo hi saH / / -(15/38) iti / ayamevAbhisamanvAgataviSayo dhIrAdipadenocyate / taduktaM adhyAtmatattvAloke > sa eva dhIro balavAn sa eva, sa eva vidvAn, sa punrmhaatmaa| yenendriyANAmupari svasattA vistAritA mAnasanirNana || <-- (1/620) rUti 2/8 porama-tho siddhamedramAviSNarIti > "vipayAna'ti | viSayAn sAdhakaH pUrvamaniSTatvadhiyA tyajet / na tyajena ca gRhNIyAt siddho vinyAt sa tattvataH // 9 // noAgama = AMzika jJAnarUpatA ane AMzika kriyArUpatA. bhAvanikSepamAM AgamathI = jJAnanI apekSAe "AtmavAna" = narakAdimAM paDavAthI rakSaNa meLavavAnA upAyomAM upayukata evA AtmAvALo, arthAta narakAdimAM paDavAthI rakSaNa upAya dvArA AtmAne je jANe che te =Atmavita = AtmavettA. A rIte 'jJAnavAnuM vagere cAra padanI jJAnavita vagere cAra arthamAM paNa vyAkhyA samajI levI. AvuM kahevAthI "abhisamanvAgataviSayavALA te muni Atmavita, jJAnavi vedavita, dharmavita ane brahmavita che'- A pramANe AcArAMgasUtranA pAThAntaranI paNa vyAkhyA thaI gaI- ema jANI levuM. Atmavita, jJAnavita vagere zabdo paNa bhAvanikSepamAM AgamanI = jJAnanI apekSAe AtmAnuM jJAnavAna vagere ame batAvela arthamAM phalita thAya che. A pramANe nikSepanA rahasyone jANanAra vyaktie vibhAvana karavuM. athavA to AtmAna = Atmamaya, jJAnavAna = jJAnamaya, vedavAna = vedamaya = Agamamaya, dharmavAna = dharmamaya, brahmavAna = brahmamaya A rIte paNa vyAkhyA karavI, kAraNa ke abhisamanvAgata viSayavALA muni tanmaya = Atmamaya, jJAnamaya vagere svarUpa bane che. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke > svarUpanI vicAraNAthI je munine A viSayo abhisamanvAgata thayA che te muni AtmavAn = Atmamaya, jJAnavAna = jJAnamaya, vedamaya, dharmamaya ane brahAmaya che. <-prastuta abhisamanvAgata viSayavALA ja vagere zabdathI paNa kahevAya che. adhyAtmatattvAloka graMthamAM jaNAvela che ke - te ja dhIra che, te ja baLavAna che, te ja vidvAna che ane te ja mahAtmA che ke jeNe manane jItavA dvArA sarva Indriyo upara potAnI sattA vistArelI che. <-(2/8) yogAtmaka ane yogasiddha - AvA be yogInI vacce rahelA bhedane graMthakArathI pragaTa kare che. lokArca - sAdhanAnI prAthamika avasthAmAM sAdhaka IndriyanA viSayone aniSTapaNAnI buddhie choDe. yogasiddha purUSa to viSayono tyAga paNa na kare ane svIkAra paNa na kare, paraMtu tenA yathArtha svarUpe tene jue.(2/9) A sAdhanAnI prAthamika dazAmAM viSayo choDavA paDe
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 88 yogazAstrAdisaMvAdaH OM adhyAtmopaniSatrakaraNa-2/8 sAdhakaH = yogarambhakaH pUrvaM = prAthamikayogapravRttidazAyAM viSayAn zabdAdIn - ekaikaviSayAsaGgAdrAgadveSAturA vinaSTAste / kiM punaraniyamitAtmA jIvaH paJcendriyavazAtaH // 47 / / <-iti prazamaratiprabhRtivacanavibhAvanena aniSTatvadhiyA = balavadaniSTAnubandhitvabuddhyA tyajet = pariharet / yogArambhadazAmapekSya mahopaniSadi -> dhanadAreSu vRddheSu du:khaM yuktaM, na tuSTatA / vRddhAyAM mohamAyAyAM kaH samAzvAsavAniha / / <- (1/68) rUtyutam | viSayAnAM devatvamAsatu tave. rum | taTuvataM jJAnasAre -> vAdyavRche: sudhAsAraghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTestu sA sAkSAd viNmUtrapiTharodarI // lAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati vITsa | taSTi: IInAM makSya kRmistram || *- (21/4-1) ti | itthaJca bAhyaviSayaparityAgottaraM - saGkalpaprabhavAnkAmAMstyaktvA sarvAnazeSataH / manasaivendriyagrAmaM viniyamya samantataH / zanaiH zanairuparamed buddhyA dhRtigRhItayA / AtmasaMsthaM manaH kRtvA na kiJcidapi cintayet || *- (6/24-ra6) ti mAvatarUtaratyA meLa hosiddhatve sAtaH = siddha san viSayAn na tyajet na ca gRhNIyAt kintu sa = yogasiddhaH tattvataH = paramArthataH vindyAt = iSTAniSTaviSayAn samatvena pazyet / itthameva tattvaprakAzasambhavaH / taduktaM yogazAstre zrIhemacandrasUribhiH > gRhNantu grAhyANi svAni svAnIndriyANi no rundhyAt / na khalu pravartayedvA prakAzate tattvamacireNa / / TIkArca - yogano prAraMbha karanAra sAdhaka yoganI prAthamika pravRttinI avasthAmAM > eka eka viSayanI AsaktithI rAga-dveSathI Atura thayelA hAthI, mAchalI, bhramara, pataMgiyuM ane haraNa vagere vinAza pAmyA. to pachI jeNe potAnI jAta upara aMkuza nathI meLavelo te, pAMce IndriyathI pIDita thayelo jIva kaI avasthA pAmaze ? <- A pramANe prazamarati vagere graMthone vicArI "zabdAdi viSaya baLavAna aniTane lAvanArA che.' - AvI buddhithI zabdAdi viSayone choDe. yoganI prAraMbhika avasthAnI apekSAe mahopaniSadamAM jaNAvela che ke - dhana, patnI vagere vadhe tema duHkha thAya te vyAjabI che, nahi ke AnaMda thAya che. vadhatI evI mohamAyAmAM ahIM koNa vizvAsa kare ? <-viSayomAM heyapaNAnuM bhAna te tavadaSTinuM phaLa che. jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke - bAhya dRSTithI suMdara yuvatI amRtanA arkathI ghaDelI lAge che. paraMtu tattvadRSTithI to te sAkSAta maLa-mUtrathI bharela mATInA dIkarA samAna udaravALI che. bAhyadRSTivALo jIva yuvatInA zarIrane lAvaNyanI laherathI pAvana thayeluM jue che ane tavadaSTivALo tene kRminA DhagalAthI bharela hovAthI kUtarA ane kAgaDAnA bhakSya rUpe jue che. - | OM sAdhanAnI paripakavadazAmAM viSayo chuTI jAya che A rIte bAhya viSayonA tyAga pachI > saMkalpothI utpanna thayelI sarva kAmanAone saMpUrNapaNe tyajI, mana vaDe ja IndriyonA samUhane sarva taraphathI, dhIrajathI vaza karelI buddhi vaDe dhIme dhIme viSayothI aTakavuM ane manane AtmAmAM sArI rIte sthira karI kaMI paNa vicAravuM nahi. <- Ama bhagavadgItAmAM jaNAvela rIta mujaba krame karIne yogasiddha banelA yogI viSayono tyAga paNa na kare ane viSayone grahaNa paNa na kare. paraMtu te yogasiddha purUSa paramArthathI ISTa-aniTa viSayone samAna rUpe jue che. A rIte ja tattvaprakAza saMbhavI zake. yogazAstramAM zrI hemacaMdrasUri mahArAje jaNAvela che ke - Indriyo bhale potapotAnA viSayone grahaNa kare. paraMtu sAdhaka Indriyone aTakAve nahi ke pravartAve nahi. A rIte tatva jaldIthI prakAzita thAya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8% samivirAmavAra: 174 (12/26) audAsInyanimagnaH prayatnaparivarjita: satatamAtmA / bhAvitaparamAnandaH kvacidapi na mano niyojayati // (12/33) karaNAni nAdhitiSThantyupekSitaM cittamAtmanA jAtu / grAhye tato nijanije karaNAnyapi na pravartante / / (12/34) nAtmA prerayati mano na manaH prerayati yahi karaNAni / ubhayabhraSTaM tarhi svayameva vinAzamApnoti / / (12/35) naSTe manasi samantAt sakale vilayaM ca sarvato yAte / nimuti tattva nitasthAyitI rUva <- (22/36) ti | evameva sAkSibhAvalAbhasambhavaH / taduktaM jJAnasAre > svabhAvasukhamagnasya jagattattvAvalokinaH / kartRtvaM nAnyabhAvAnAM sAkSitvamavaziSyate / / <-(2/3) iti / bRhatsaMnyAsopaniSadi api yogasiddhamuddizya - na me bhogasthitau vAJchA, na me bhogavisarjane / yadAyAtu tadAyAtu yatprayAti prayAtu tat / / <(1/51) ityuktam / bhogapadenAtra prAyaH zarIranirvAhakAna-pAna-vastra-pAtrAdiparibhogo grAhyaH, stryAdibhogasya tu dUrotsAritatvameva / mahopaniSadi api - na tyajanti na vAJchanti vyavahAraM jagadgatam / sarvamevAnuvartante pArAvAravido janAH // <- (5/177) ityevaM yogasiddhAvasthA pradarzitA 1 taduktaM bhagavadgItAyAmapi > yastvAtmaratireva syAdAtmatRptazca mAnavaH / Atmanyeva ca santuSTastasya kAryaM na vidyate / / (3/ 17) naiva kiJcitkaromIti yukto manyeta tattvavit / pazyan zRNvan spRzan jighranaznan gacchan svapan zvasan / / (5/8) na prahRSyet priyaM prApya nodvijet prApya cA'priyam / sthirabuddhirasaMmUDho brahmavid brahmaNi che. viSaya pratye udAsInabhAvamAM satata nimagna thayela, prayatnothI zUnya ane paramAnaMdathI bhAvita thayelo AtmA manane kyAMya paNa joDato nathI. AtmAthI upekSita thayela mana upara kyAreya paNa Indriyo kajo jamAvatI nathI. tethI potapotAnA viSayomAM Indriyo paNa pravRtta thatI nathI. AtmA manane preraNA nathI karato ane mana Indriyone preraNA karatuM nathI. - AvuM ja thAya to ubhayathI bhraSTa thayeluM citta svayaM ja vinAza pAme che. saMpUrNa mana A rIte cArebAjuthI naSTa thAya ane sarva viSayothI virAma pAme tyAre pavanazUnya sthAnamAM rahela dIpaka jevuM, niSkalaMka Atmatattva prakAzita thAya che. <- A rIte ja sAkSIbhAvanI prApti saMbhavI zake. jJAnasAra prakaraNamAM graMthakArazrIe jaNAvela che ke - -> potAnA svAbhAvika sukhamAM magna thayela ane jagatanA tattvanuM avalokana karatA evA munine Atmabhinna padArthonuM kartutva hotuM nathI. kevala sAkSIbhAva - jJAyakabhAva rahe che. <- bRhatasaMnyAsa upaniSadumAM paNa yogasiddha purUSane uddezIne jaNAvela che ke -> mane bhogo rahe temAM paNa koI IcchA nathI ane bhoganA visarjanamAM paNa mane koI vAMchA nathI. je AvavuM hoya te Avo ane je javuM hoya te jAo. <-prastutamAM bhoga" padathI prAyaH zarIranirvAhaka anna, pAna, vastra, pAtra vagereno upayoga samajavo. strI vagerenI sAthenA bhogasukha to tevA yogIothI dUra ja hoya che. mahopaniSadumAM pANa - brahmavettA yogI purUSo jagatasaMbaMdhI vyavahArane choDatA nathI ke IcchatA paNa nathI. teo kevala badhA ja vyavahArane sAkSIbhAvathI anusare che. <- A pramANe yogasiddha avasthA batAvela che. bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke - je manuSya AtmAmAM prItivALo hoya, AtmAmAM ja tRta hoya tathA AtmAmAM ja saMtuSTa hoya tene kAMI karavAnuM rahetuM nathI. yogayukata tattvajJAnI jue, sAMbhaLe, sparza kare, sUM, khAya, cAle, UMgha, zvAsa le to paNa huM kAMI ja karato nathI' evuM mAne. sthira buddhivALo, asaMmUDha ane brahmamAM rahelo brahmajJAnI priya vastune pAmIne
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 * sukha-duHkhacaturbhaGgI 8 adhyAtmopaniSa~karaNa-2/10 sthitaH II (9/20) brahmamUta: prasaMbhAtmA na roti ne kSati - (28/14) ti | yameva sthitaprajJo'pyucyate / taduktaM bhagavadgItAyAM > duHkheSvanudvignamanA: sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmunirucyate / / <- (2/56) iti / mAdhyasthyasUcakavAsIcandananyAyenAyaM bhava-bhavavigamayorapi samacitta eva / taduktaM yogazatake zrIharibhadrasUribhiH - vAsIcaMdaNakappo samasuhadukkho muNI smkkhaao| mava-movaDapaDivo gamo va paNa satyera - ti | > mokSe mane 2 sarvatra ni:spRho munisattamaH - ( ) rUpa satra 2/2 punatavarmamAveti -> "vo'ti | yogArambhadazAsthasya, duHkhamantarbahiH sukham / sukhamantarbahirduHkhaM, siddhayogasya tu dhruvam // 10 // yogAramAAsthaya = mAdhayogI = mAtmani Turva = kukaravAnuma:, manta:ditajJAnatvaat / bahiH sukhazUnya-deha-bhojana-vastra-vasatyAdau yadvA prAthamikayogapravRttilabdhasusvapna-janapriyatvAdau sukhaM = sukhasaMvedanaM, yathAvasthitatatsvarUpAnavagamAt, AtmadarzanavirahAcca / siddhayogasya = niSpannajJAnayogasya tu = punaH dhruvaM = nizcitaM antaH = Atmani sukhaM = khuza na thAya ane apriyane pAmI udvigna na thAya. brahmabhAvane prApta thayelo prasanna cittavALo AtmA kazAno zoka karato nathI ke kazAnI AkAMkSA karato nathI. <- A ja yogI sthitaprajJa paNa kahevAya che. bhagavadagItAmAM paNa jaNAvela che ke - duHkhomAM uddegarahita manavALA, sukhomAM nispRha thayela ane jenA rAga, bhaya, krodha dUra thayA hoya te muni sthitaprajJa kahevAya che. -- vAsIcaMdananyAya mAdhyabhAvano sUcaka che. vAsI = kuThAra. munine koI kuThArathI kApe ke caMdanathI vilepana kare paraMtu munine te banne upara samabhAva-madhyasthabhAva hoya che. A vAsIcaMdananyAyathI prastRta yogasiddha purUSa saMsAra ane mokSamAM samAna cittavALo ja hoya che. yogazataka graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke - jene sukha ane duHkha samAna che evA muni vAsIcaMdanatulya = madhyastha kahevAyelA che. tethI ja prAyaH tene saMsAra ane mokSamAM koI pratibaMdha hoto nathI - evuM zAstromAM jaNAvela che. <- "zreSTha muni mokSamAM ane saMsAramAM sarvatra nispRha hoya che." A vacana paNa prastuta vAtanI sAkSI pUre che. (2/9) yogAraMbhaka ane siddhayogInA bhedane graMthakArazrI pharIthI spaSTa kare che. zlokArca :- yoganI prAthamika bhUmikAmAM rahelA sAdhakane aMdara duHkha hoya che ane bahAra sukha hoya che. jeNe yogane siddha karela che tevA yogIne to niyama aMdara sukha hoya che, bahAra duHkha hoya che. (2/10) ja aMdara duHkha, bahAra sukha - bahAra duHkha, aMdara sukha che DhIkArya :- jeNe yogano prAraMbha karela che tevA prAthamika yogIne AtmAmAM duHkhano anubhava thAya che, kAraNa ke tenuM jJAna aMdarathI DhaMkAyeluM che. tema ja sukharahita deha, bhojana, vastra, vasati - makAna vagere bAhya padArthamAM ke prAthamika yoganI pravRttithI prApta thayela susvapna, janapriyatva vagere padArthamAM sukhanuM saMvedana thAya che, kAraNa ke tene te badhA padArthono yathAvasthita bodha nathI ane AtmAnA AnaMdano anubhava nathI. jeNe jJAnayogane siddha karela che tevA yogI purUSane to cokakasa AtmAmAM ja sukhanuM saMvedana che, kAraNa ke tenI AtmAnI jyoti skurAyamAna thayelI che. vAstavamAM sukhanA ajanaka evA deha, bhojana vageremAM athavA te yoganI pravRttithI prApta thanAra bAhya lAbhamAM yogasiddha purUSane sukhanuM saMvedana hotuM nathI, kAraNa ke te badhA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa * jJAnArNavasaMvAdaH * 176 sukhasaMvedanaM, antaryoti:sphuraNAt / bahiH = sukhA'kAraNe deha-bhojanAdau yadvA yogapravRttilabdhabAhyalAbhe duHkhaM = sukhasaMvedanavirahaH, yathAvasthitatatsvabhAvAvagamAt, AtmasAkSAtkArodayAcca / na hi tadvattvAvagAhibodhaM prati tadabhAvavattAvagAhyaparokSAnubhavasya pratibandhakatve keSAmapi vipratipattiH / yogazAstre'pi - anta:pihitajyotiH santuSyatyAtmano'nyato mUDhaH / tuSyatyAtmanyeva hi bahirnivRttabhramo jJAnI / / <- (12/ 10) ityuktam / yadvA bahiH = dehendriyAdau duHkhaM = pariSahopasargeSu asAtodayaH / satyapi bahirduHkhe'sAtodayalakSaNe antaH sukhaM = tattvajJAnasaMvedanaprayuktaprazamasukhasantAnaM evetyuktaM bhavati / yadvA yogarambhadazAsthasya = abhinavayoginaH antaH = antarmukhatopAye svAdhyAya-tapo-dhyAnAdau duHkhaM = pratikUlatayA vedanaM, bahiH = bahirmukhatopAye pramAda-hAsya-vikathAdau sukhaM = anukUlatayA vedanam / siddhayogasya = samAdhiniSThasya antaH = paramAtmAvasthA''kSepakAntarmukhatopAye dehAtmabhedasaMvedanadhyAna-samAdhi-nirvikalpakopayogAdau sukhaM = anukUlatayA vedanaM, bahiH = dhyAnasamAdhyAdilabdhalabdhyAdInAmupayoge duHkhaM = pratikUlatayA vedanam / taduktaM jJAnArNave zubhacandreNApi - antarduHkhaM bahi:saukhyaM yogAbhyAsodyatAtmanAm / supratiSThitayogAnAM viparyastamidaM punaH / / <-(32/65) iti / ayamevAtmajJAnI siddhayogaH paraiH 'brahmabhUta' ucyate / taduktaM bhagavadgItAyAM > yo'ntaHsukho'ntarArAmastathAntaryotireva vaH | sa yonI brahmanirvAnuM vrahmamUtoDamicchati (24) bhautika padArthonA svabhAvano temane vAstavika bodha hoya che, tathA temane AtmasAkSAtkArano anubhava che. sukhavattAavagAhI bodha pratye sukhAbhAvavattAavagAhI bodha anubhava e pratibaMdhaka che - A bAbatamAM koIne pANa vivAda nathI. siddhayogIne je sukhanI AtmAmAM pratIti thayelI che tenA abhAvanuM pratyakSa bAhya padArthomAM thAya che. tethI temAM tene sukhanI buddhi na thaI zake. pAramArthika sukhano AsvAda karanAra AbhAsika mAne - mithyA sukhane - AbhimAnika AnaMdane - aupAdhika sukhane to pAramArthika - nirUpAyika sukharUpe kaI rIte svIkArI zake ? arthAta na ja svIkAre. yogazAstramAM paNa kalikAlasarvajJa bhagavaMte jaNAvela che ke - majyoti DhaMkAyelI hovAnA kAraNe mUDha jIva Atmabhinna evA jaDa padArthathI saMtuSTa thAya che. jyAre AtmasAkSAtkAra thavAne kAraNe bahArano bhrama nivRtta thavAthI jJAnayogI AtmAmAM ja saMtuSTa thAya che. <- athavA ema paNa kahI zakAya ke bAhya deha, Indriya vagere pariSaha, upasargamAM asAtAnA udayathI gherAyela hoya to paNa siddhayogInuM mana to tattvajJAnanA saMvedananA lIdhe prazamasukhanA DhagalAmAM masta ja hoya che. yadvI | athavA to ema paNa kahI zakAya ke abhinava yogIne aMtarmukhatAnA upAyabhUta svAdhyAya, tapa, dhyAna vagerenuM pratikUlarUpe vedanA thAya che jyAre bahirmukhatAnA upAyabhUta pramAda, hAsya, vikathA vagerenuM anukUla rUpe vedanA thAya che. paraMtu samAdhiniSTha yogIne to paramAtmadazAne kheMcI lAvanArI antarmukhatAnuM upAyabhUta "dehathI AtmA bhinna che.' evuM saMvedana, "paramAtmAthI AtmA abhinna che.' evuM saMvedana, dhyAna, samAdhi ane nirvikalpaka upayoga vagerenuM anukULa rUpe saMvedana thAya che. tathA dhyAna, samAdhi vagerethI prApta thayela labdhi vagereno upayoga karavAmAM pratikUla vedanA thAya che. jJAnArNava graMthamAM zubhacaMdrajIe paNa jaNAvela che ke > yoganA abhyAsamAM udyama karanArA prAthamika yogIone aMdaramAM duHkha ane bahAramAM sukha hoya tathA yogasiddha purUSane AnAthI viparIta hoya. arthAta bahAramAM duHkha hoya ane aMdaramAM sukha hoya. AvA ja uttama samAdhiniSTha siddhayogI AtmajJAnIne anyadarzanakAro brahmasvarUpa kahe che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke - je yogIne aMtarAtmAmAM sukha, vizrAMti ane prakAzano anubhava che te yogI brahmasvarUpa
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 488 yogicittanirUpaNam * adhyAtmopaniSa--karaNa-2/10 yogArambhakalakSaNaM tu zArGgadharapaddhatau - alaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho mUtra-purISamalpam / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / maitryAdiyuktaM viSayeSu cetaH prabhAvavaddhairyasamanvitazca / dvandvairadhRSyatvamabhISTalAbho janapriyatvaJca tathA paraM syAt / / <-( ) ityuktam / skandapurANe'pi - alaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho mUtra-purISayozca / kAntiH prasAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / <- (mAhezvarakhaNDa-kumArikAkhaNDa-55/138) ityuktam / zvetAzvataropaniSadi api - laghutvamArogyamalolupatvaM varNaprasAdaH svarasauSThavaJca / gandhaH zubho mUtrapurISamalpaM yogapravRttiM prathamAM vanti | - (2/22) tryam ! siddhayotrikSaNaM tu > ToSa patha : parama 1 tRtirIviyoga: samatA ca gurvI / vairAdinAzo'tha RtaMbharA dhI: niSpannayogasya tu cihnametat / / <- ( ) ityavaseyam / SoDazake ca - etadrahitaM tu tathA tattvAbhyAsAtparArthakAryeva / sadbodhamAtrameva hi cittaM nisspnnyogaanAm II <-(3/2) rUvamun ! "tadrati" = nirvivatnasaMskArena mairimAvanAnArIt maitryadirhitm / yadvA yogArambhadazAsthasya = vyavahArato yogamArgAvatIrNasya antaH = sadanuSThAnatvasampAdakopayoge duHkhaM = aMzata:kaSTAnubhavo, bahiH = kevalabAhyadharmAnuSThAne sukhaM = sukhAnubhava:, audayikabhAvaprAdhAnyena thAya che ane mokSane meLave che. - cha cogAtmaka ane yogasiddha purUSane oLakhIe che. T0 (1) yogArambhaka purUSanuM lakSaNa zArgadharapaddhati, skandapurANa ane zvetAzvataropaniSad graMthamAM A pramANe jaNAvela che ke - rasalolupatAno abhAva, Arogya, aniSpharatA, zarIramAM sugaMdha, maLamUtranI alpatA, ane sugaMdhitA, kAnti, prasannatA, saumya svara, viSayomAM dharyavALuM prabhAvayukta ane maitrI Adi bhAvanAthI sampanna evuM mana, rati-arati vagere dvothI parAbhava na pAmavo, manovAMchita vastunI prApti thavI tathA utkRSTa janapriyatva, laghutA, zarIrano AhmAdaka varga vagere yoganI prAthamika pravRttinA lakSaNo che. arthAt yoganI pravRttinA prAthamika cihno che. (2) yogasiddha purUSanA lakSaNa A mujaba jANavA - doSano abhAva, (AtmAnubhavajanya) parama tRti, baLavAna samatA, potAnA sAnnidhyathI vairIonA verano nAza, RtaMbharA prajJA vagere. - SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - nirvikalpaka jJAnanA saMskArathI maitrI vagere bhAvanAno nAza thavAthI niSpanna yogInuM citta (1) maitrI AdithI rahita hoya che. (2) tattvaabhyAsathI parArthakArI hoya che tema ja (3) nirmaLa jJAnamaya ja hoya che. <- yadvA2 | athavA to ema kahI zakAya ke vyavahArathI yogamArgamAM praveza pAmela jIvane pratikamaNa, paDilehaNa, pramArjana vagere anukAnomAM anuSThAnapaNAnuM saMpAdana karanAra upayoga- vizuddha pariNAma - arthavicAralakSyazuddhimAM aMzataH kaTano anubhava thAya che ane kevaLa bAhya dharmAnukAnamAM sukhano anubhava thAya che. jema ke tene pratikramaNa karavAmAM AnaMda Ave, paraMtu pratikramaNanA pratyeka sUtranA arthanA upayogamAM kaMTALo Ave. te paDilehaNa kriyA hoMzathI kare paraMtu temAM jIvadayAnA pariNAma pratye durlakSa seve. gAthA ullAsathI gokhe, paraMtu tenA arthane vicAravAmAM upekSA kare ane gAthA gokhavAnI pAchaLa karmanirjarAnuM lakSya rAkhavAmAM bedarakAra bane. audayika bhAvanuM Adhipatya hovAthI taqdaSTi na maLavAnA kAraNe vyavahArathI yogamArgamAM AvelA sAdhakanI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ taptalohapadanyAsanyAyAvatAraH 178 adhyAtmopaniSatprakaraNa tattvadRSTyanudayAt / siddhayogasya niSpannAviratasamyagdarzanasya nirmalasamyagdarzanabalena antaH = Atmani sukhaM sukhanizcayaH / 'Atmanyeva sukhamastI' ti nizcayAtmakaM samyagdarzanalakSaNabhUtamAstikyaM nizcayata itthameva saGgacchate / bahiH dArAdau bAhyapadArthe duHkhaM = duHkhasaMvedanaM, balavadaniSTAnubandhitvanizcayAt / itthameva taptalohapadanyAsatulyA bhogapravRttiH samyagdRSTeH saGgacchate / = = = yadvA antaH = pariNAmato duHkhaM = du:khaughajanakaM viSayAdikaM bahiH arvAk sukhaM pratibhAsate / idaJca paraiH rAjasaM sukhamiSyate / taduktaM bhagavadgItAyAM vissyendriysNyogaadyttdgre'mRtotamam| parinAme vimiva tatsuvuM rAkhanAM mRtam | <- (28/28) kRti / 'anAhAritvA'mUrttatva sthairya-jAgRti-svarUparamaNatAdisvabhAvasya mama ete bhojana - vastrAcchAdana- gamanAgamana-nidrA-paradravyapravRttyAdayaH AvI dazA saMbhavI zake che. = = * taqhalohapadanyAsa nyAyavicAra mokSanI sAthe AtmAne joDI Ape te yoga kahevAya. A vyAkhyA mujaba zAstrakAro samyagdarzanane paNa yoga kahe che. tethI jeNe samyagdarzanasvarUpa yoga prApta karela che tevA cothA guNasthAnake rahelA aviratasamyagdaSTi jIvane nirmaLa samyagdarzananA baLathI AtmAmAM sukhano nizcaya thayelo che. AvuM mAnavAthI ja nizcaya nayane abhimata 'AtmAmAM ja sukha che.'' AvA nizcaya svarUpa AstiyanI saMgati thaze. Astiya paNa samyagdarzana che te khyAlamAM rAkhavuM. samakitI jIvane patnI, parivAra, paisA vageremAM nirmaLa samyagdarzananA prabhAvathI 'A badhA baLavAna aniSTane lAvanArA che." '"durgatimAM dhakelanArA che." ''AtmasukhathI vaMcita rAkhanArA che.''''utkRSTa dharmasAdhanAmAM aMtarAyarUpa che." Avo nizcaya thayela hovAthI kaMcana, kAminI vageremAM du:khanuM ja saMvedana thAya che. jema phAMsIne mAcaDe laTakAvavAnI daza miniTa pUrve kedIne gulAbajAMbu khavaDAvavAmAM Ave tyAre kedIne gulAba jAMbunI mIThAzanuM Indriyastare - dehastare bhAna thavA chatAM paNa tene temAM du:khanuM ja saMvedana thAya, kAraNa ke tenI najaranI sAme 'daza miniTa pachI mAre phAMsInA mAcaDe laTakavAnuM che." AvuM taravaratuM hoya che. "A jherI lADu che." evuM jANanAra samajadAra mANasane koIka parANe te lADu khavaDAve tyAre tene te lADumAM jIbhathI mIThAzano anubhava thavA chatAM paNa duHkhanI ja pratIti hoya che. mATe ja zAstramAM avirata samakitInI saMsAranI sarva pravRtti tamalohapadanyAsatulya jaNAvela che. tamalohapadanyAsanuM udAharaNa A rIte jANavuM. jaMgalamAM potAnI pAchaLa paDelA vAghathI rakSaNa meLavavA doDI rahelA mANasanA mArgamAM saLagatA aMgArAthI bharelI lAMbI-pahoLI khAI Ave ane temAM vacce be traNa lAlacoLa tapelA lokhaMDanA goLA hoya te joIne khullA pagavALo te mANasa khAIne oLaMgavA vacce rahela lokhaMDanA goLA upara jema kaMpArI ane dhrUjArIthI paga mUke te rIte samakitI kAMpatA hradaye saMsAranA bhogasukha bhogave. . = sukhatvena * sAttvika rAjasa sukha vicAra anne yadvA. / athavA to A zlokanI evI paNa vyAkhyA karI zakAya ke yoganI prAthamika kakSAmAM je viSayo uparathI pariNAme DhagalAbaMdha duHkhane lAvanAra che tenuM agrataH = laukika pratyakSathI sukharUpe bhAna thAya che. A sukhane anyadarzanakAro rAjasa sukha kahe che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke > viSayo ane IMdriyonA saMyogathI utpanna thayeluM je sukha zarUAtamAM amRta jevuM mIThuM lAge paraMtu pariNAme jhera jevuM kArya kare tene rAjasa sukha kaheluM che. -- yogasiddha purUSane > "mAro anAhArI svabhAva che, ane mAre =
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 a suMsumodAharaNam adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/10 kalaGkabhUtA' ityevaM nizcayAt bahiH = agrataH = mAnasapratyakSataH dharmadehopaSTambhakabhojanAdau du:khaM = duHkhasaMvedanaM antaH = pariNAmataH sukhaM sukhAkAri, suMsumApitrA dhanena bhujyamAnaM svaputrImAMsAdikamiva / taduktaM AvazyakaniryukticUrNau dhaNo putte bhaNai - mamaM mAritA khAha, tAhe baccaha NayaraM / te necchNti| jeTTho bhaNai-mamaM khAyaha / evaM jAva Daharao / tAhe piyA se bhaNai mA aNNamaNNaM mAremo, eyaM cilAyaeNa vavaroviyaM suMsumaM khAmo evaM AhArittA puttimaMsaM / evaM sAhUNavi AhAro puttimaMsovamo kAraNio / teNa AhAreNa NayaraM gayA, puNaravi bhogANamAbhAgI jAyA / evaM sAhUvi NivvANasuhassa AbhAgI bhavati - (A.ni..872-pR.247) | prazamaratau api > gamyavahovAhAra putrapavaSa - (39) hatyAdinaa sAdhorAvazyakAhAropabhogakAlIna AzayaH pradarzitaH / etacca vastraparidhAnAdipravRttikAlInAzayasyApi sUcakam / idaJca sukhaM pareSAM sAttvikasukhatveneSTam / taduktaM bhagavadgItAyAM > yattatthe vimiva niAmeDabhojananA DUcA bharavA paDe ! mAro amUrta-arUpI svabhAva ane mAre vajra paheravA paDe ! sthiratA mAro svabhAva ane mAre gamanAgamana karavuM paDe ! jAgRti mAro svabhAva ane chatAM mAre nidrAdhIna thavuM paDe ! AtmaramaNatA mAro svabhAva ane mAre paradravyamAM pravRtti karavI paDe ! kharekhara, mArA mATe A badhuM kalaMkarUpa che.' < --Avo nizcaya hovAnA kAraNe potAnA dharmasAdhana evA zarIrane Teko ApanAra bhojana vagere bAhya pravRttiomAM mAnasika rIte duHkhanuM saMvedana hoya che, paraMtu te pariNAme sukhAkArI hoya che. AnuM dRSTAMta che cilAtiputrae mArI nAMkhela suMsumAnuM mAMsa vagere khAnAra tenA pitA. AvazyakaniyuktinI cUrNImAM jaNAvela che ke 'jIvatI suMsumAne AgaLa laI javA asamartha evo cilAtiputra jyAre suMsumAnuM mastaka dhaDathI juduM karI mAtra teNInuM mastaka laIne AgaLa cAlI gayo tyAre atyaMta kSudhAtura thayelA evA suMsumAnA pitA ane bhAIo bhUkhyA peTe pharIthI nagaramAM javAne asamartha hatA. jo kazuM paNa khAvAnuM na maLe to teo tyAM ja mRtyu pAme tevI zakyatA hatI. te samaye suMsumAnA pitA dhana zeTha potAnA dIkarAne kahe che ke "mane mArIne khAo ane pachI tame gAmamAM jAo.' paraMtu dIkarAo tevuM karavA taiyAra thatA nathI. moTo dikaro kahe che '"tame mane khAo.'' A rIte badhA ja dIkarAo ekabIjAne bacAvavA mATe kahe che ke "mane khAo, ane tame gAma jAo.'' te vakhate pitA kahe che ke ApaNe ekabIjAne mArIne khAvAne badale cilAtiputrae mArela A suMsumAnA mRtadehane khAI ane nagaramAM jaIe. atyaMta zokamagna bhArekhama hRdaye teoe suMsumAnuM mAMsa khAdhuM, ane te AhArathI bhUkha bhAMgI gAmamAM gayA ane sukhanuM bhAjana banyA. barAbara A ja rIte sAdhuone paNa AhAra, dIkarInA mAMsa jevo kAraNika che. arthAt - jema dikarInuM mAMsa khAvuM paDe te bApa mATe kalaMka che te ja rIte anAhArI evA AtmAne AhAranA DUcA bharavA paDe te kalaMka che. -- AvuM du:khanuM saMvedana sAdhune AhAra Adi Avazyaka bAhya pravRttimAM hoya. jema suMsumAnA pitA ane bhAIo suMsumAnuM mAMsa khAI, nagaramAM jaI, bhogasukhanA bhAjana banyA. tema sAdhu paNa AhAra vagereno Teko laI, sAdhanA karI, mokSasukhanA bhAgI thAya che.'' prazamati prakaraNamAM paNa - putranA mAMsane khAvAnI jema sAdhu AhAra kare -AvuM kahevA dvArA sAdhuo Avazyaka AhArano upabhoga kare te samaye sAdhuono kevo Azaya hoya ? te jaNAvela che. A vAta vastraparidhAna vagere pravRttinA avasare sAdhuono Azaya kevo hoya ? tenuM paNa sUcana kare che. bahArathI duHkharUpe jaNAtA padArtha pariNAme je sukhane Ape che te sukha anyadarzanakAro sAttvika sukharUpe mAnya kare che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke > je zarUAtamAM jhera jevuM lAge paNa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa kevalajJAnAtIndriyasukhayorabhedaH mRtopamam / tatsukhaM sAttvikaM proktamAtmabuddhiprasAdajam // <- - (28/17) kRti ) joma-siddhayogyoH yoginornAnAvidhAvasthAvartitayA tadIyasukhAdigocaraM nAnAnirUpaNaM nayabhedenAsmAbhiH kRtamiti na taMtra vyAmod:Arya: vuMsitAjIche: 52/5 jJAna-muvayomevamAvevRti --> 'prANe'ti| prakAzazaktyA yadrUpamAtmano jJAnamucyate / sukhaM svarUpavizrAntizaktyA vAcyaM tadeva tu // 11 // anantazaktinidhirUpasya Atmano yat rUpaM svarUpaM prakAzazaktyA = svarUpaprakAzanasAmarthyena jJAnaM ucyate tadeva tu svarUpavizrAntizaktyA khedAdiparihAreNa zuddhAtmasvabhAvamAtrAvasthAnasAmarthyena sukhaM vAcyam / itthaJca jJAna-sukhayorabheda eva, sukhatvAderjJAnarUpatAnatikramAt, anyathA AhlAdAdyanubhavo na syAt / tadgrAhakasyA'parasyAnavasthAdidoSato niSiddhatvAt / svAvabodha eva vijJAne'vyabhicarito dharmaH / svAvabodharUpatA tu jJAnAvyabhicaritA sukhAdAvapyasti, anyathA tasyAnubhava eva na syAditi vyaktaM sammatitarkavRttau ( kAM. 2-gA.1-pR.546) / idaJca kevalajJAnAtIndriyasukhApekSayA'vagantavyam / taduktaM kundakundasvAminA'pi pravacanasAre jAdaM sayaM samattaM NANamaNaMtatthavitthaDaM vimalaM / pariNAme amRtasamAna hoya tevuM AtmajJAnanI prasannatAmAMthI upajeluM sukha sAttvika kaheluM che. --yogAraMbhaka ane siddhayoga - A be prakAranA yogIo aneka prakAranI avasthAmAM rahelA hovAthI, teonA sukha-duHkha saMbaMdhI aneka prakAranuM nirUpaNa ame alaga alaga nayanI apekSAe kareluM che. tethI gurUkulanI upAsanA karanAra sAdhake vyAmoha na karavo. arthAt gItArtha gurUbhagavaMtonA kuLamAM rahIne teonI sevA karavA pUrvaka gurUgamathI zAstrAbhyAsa vagere karanAra sAdhakane prastutamAM tathAvidha vyAmoha thavAno koI avakAza ja nathI. (2/10) jJAna ane sukhanA abhedane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha : AtmAnuM je svarUpa prakAzazaktinI apekSAe jJAna kahevAya che. te ja svarUpa vizrAmazaktinI (= AtmaramaNatAsAmarthyanI) apekSAe sukha kahevAya che. (2/11) * jJAna ane sukhano abheda DhIkArtha :- AtmA anaMta zaktino nidhAna che. AtmAnuM je svarUpa, svarUpanA prakAzanasAmarthyanI apekSAe jJAna kahevAya che te ja kheda Adi doSanA parihArapUrvaka zuddha AtmasvabhAva mAtramAM rahevAnA ramaNatA karavAnA sAmarthyathI sukha kahevAya che. A rIte jJAna ane sukhano abheda ja che, kema ke sukhatva vagere jJAnarUpatAne choDatA nathI. jo sukha jJAnarUpatAno tyAga kare to AhlAda vagereno anubhava na thAya. kAraNa ke tenA grAhaka = prakAzaka tarIke je anya padArthanI kalpanA karavAmAM Ave tenuM paNa jJAna karavA mATe bIjA anya padArthanI kalpanA karavI jarUrI bane ane AvuM karavAmAM Ave to anavasthA vagere doSa Ave. AnA kAraNe sukhanA grAhaka tarIke anya jJAnanI kalpanAno niSedha karavAmAM Avela che. jJAnano avyabhicArI avisaMvAdI avinAbhAvI dharma svaprakAza = svasaMviditatva ja che. ane jJAnanI avinAbhAvI svaprakAzarUpatA = svasaMviditapaNuM to sukha vageremAM paNa raheluM ja che, bAkI teno anubhava ja na thAya. A pramANe sanmatitarka graMthanI vAdamahArNava TIkAmAM spaSTa jaNAvela che. ahIM jaNAvela jJAna ane sukhano abheda, kevalajJAna ane atIndriya = = 1800 = =
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 488 karmodayajanyasukhasyopekSaNIyatA adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/11 rahiyaM tu oggahAdihiM suhaM ti egatiyaM bhaNiyaM / / jaM kevalaM ti NANaM taM sokkhaM pariNAmaM ca so ceva <- (1/59-60) iti / amRtacandreNApi tattvapradIpikAyAM - anAkulatAM saukhyalakSaNabhUtAmAtmano' tirivatAM vizrAmAM vameva satram | tata: vastra-surata: tire ? - (1/60-pR.77) iti vyAkhyAtam / yastu syAdvAdakalpalatAyAM - sukhAderAhlAdanAkAratvAt jJAnasya ca prameyAnubhavasvabhAvatvAt < - (sta.5-gA.12) ityAdinA jJAna-sukhayorbhedaH prakRtagranthakRtopapAditaH sa tu vyAvahArikapratyakSajJAnavaiSayikasukhApekSayA yadvA matyAdijJAnacatuSTaya-sAtodayajanyasukhApekSayA bodhyaH / audayikasukhasya tu jJAnabhinnatve'pi parakIyatvAdaupAdhikatvAdanityatvAccAtropekSaNamavagantavyam / etena -> yadi ca sukhAdayo jJAnAt sarvathA'pyabhinnAH tarhi tadvadevArthaprakAzakatvameSAmapi syAt <- (1/16/pR.179) iti syAdvAdaratnAkare zrIvAdidevasUryuktamapi vyAkhyAtam, jJAnAdvaitakhaNDanAbhiprAyaprayuktasya tadvacaso'zuddhajJAnAdigrAhakavyavahAranayAvalambitvAt / akhaNDa-nirupAdhika-zuddhajJAnAdigrAhakanizcayAbhiprAyeNa tu jJAnasukhayorabheda eva / upalakSaNAt jJAna-darzana-cAritra-zaktyAdInAmapyabhedo'vagantavyaH / taduktaM jayasenena tAtparyavRttau - sukhanI apekSAe jANavo. digaMbarAcArya kuMdakuMdasvAmIe paNa pravacanasAra graMthamAM jaNAvela che ke - > svayaM utpanna thayela, vimala, avagrahAdizUnya, anannArthavistRta evuM je saMpUrNa jJAna te ekAMte sukha kahevAyeluM che. je kevalajJAna che te ja sukha che ane te ja pariNAma che. <-amRtacaMdrAcArye paNa pravacanasAranI tattvapradIpikA vyAkhyAmAM 2 AtmAthI abhinna ane sukhanA lakSaNa svarUpa anAkulatAne dhAraNa karanAra kevalajJAna ja sukha che. tethI sukha ane kevalajJAnano bheda kevI rIte hoya? <- A pramANe jaNAvela che. ja jJAna-sukhano bheda - vastu zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA nAmanI TIkAmAM - sukha vagereno AzrAdana svabhAva che ane jJAnano svabhAva che prameyano prakAza pAtharavo. - ItyAdi kahevA dvArA prastuta graMthakAre jJAna ane sukhanA bhedanuM je upapAdana kareluM che te vyAvahArika pratyakSajJAna ane vaiSayika sukhanI apekSAe jANavuM. athavA to mati vagere cAra jJAna ane satAvedanIya karmanA udayathI janya sukhanI apekSAe jANavuM. arthAt tevA jJAna ane sukha vacce bheda teone ISTa che, nahi ke kevalajJAna ane nirUpAdhika Atmasukha vacceno bheda. audayika bhAvanuM sukha jJAnathI bhinna hovA chatAM AtmA mATe te pArakuM che, aupAdhika che ane kSaNika che. tethI adhyAtmasaMbaMdhI prastuta prakaraNamAM tenI graMthakArazrIe upekSA karI che. AvuM kahevA dvArA > jo sukha vagere jJAnathI ekAMte abhinna hoya to jJAnanI jema sukha vagere paNa arthaprakAzaka thavAnI Apatti Avaze. <- A pramANe syAdvAdanAkara graMthamAM zrI vALIdevasUri mahArAe je kahyuM che tenI paNa vyAkhyA thaI gaI. kema ke teozrInuM uparokta vacana yogAcAra saMpradAyanA bauddha vidvAnone mAnya jJAnAzvetanuM khaMDana karavAnA abhiprAyathI prayojAyeluM che. te vacana azuddha = sopAdhika evA jJAnAdinA grAhaka vyavahAranayanuM avalaMbana kare che. akhaMDa nirUpAdhika zuddha evA jJAnAdinA grAhaka nizcaya nayanA abhiprAyathI to jJAna ane sukhano, temaja upalakSaNathI darzana, cAritra, zakti vagere sarva Atmadharmano abheda ja jANavo. pravacanasAra graMthanI tAtparyavRtti nAmanI TIkAmAM jayasena nAmanA digaMbara AcAryae paNa jaNAvela che ke - saMjJA, lakSaNa,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya-vyavahArApekSayA jJAnasukhabhedAbhedavimarzaH 182 adhyAtmopaniSadghakaraNa saMjJA-lakSaNa-prayojanAdibhede'pi nizcayenA'bhedarUpeNa pariNamamANaM kevalajJAnameva sukhaM bhaNyate -(pravacanasAravRtti-gaa. 60 - pR. 71) / etena indriyArthasannikarSo hi candanAdivijJAnasya hetu:, sukhasya tu tadvijJAnaM, tadabhAve'pi vijJAnamAtrAdeva svapne sukhotpAdadarzanAt satyapi candanAnulepe hemante tadanutpAdadarzanAt (pR. 84) iti nyAyakaNikAkRto vAcaspatimizrasya vacanamapi samAhitam, tasya sAMvyavahArikajJAna-paudgalikasukhabhedapradarzanamAtraparatvAt / nizcayato jJAnAdInAmAtmAbhinnatvAtteSAM mitho'bhinnatve'pi vyavahAreNa bhinnatvam / taduktaM harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau pIta-snigdha-gurutvAnAM yathA svarNAnna bhinnatA / tathA dRgjJAnavRttAnAM nizcayAnnAtmano bhidA / / (3 / 10) vyavahAreNa tu jJAnAdIni bhinnAni cetnAt / rAddo: zirovavyeo'mere mevavratItit | <- (3/66) ti / nayAntarAbhiprAyeNa tu svaprakAzAMze jJAnasya sukhAtmakatA, paraprakAzAMze ca jJAnasya sukhabhinnateti jJAnasukhayorbhedAbhedAveva / tathAhi AtmanaH svarUpaM hi jJAnamucyate AtmA ca sukhamayaH tatazca svAMzaM gRhNat jJAnaM svAbhinnaM sukhamayamAtmAnamapi gRhNAtyeveti svaprakAzAMze jJAnasya sukhAtmakatA sidhyati / na prayojana vagerenI apekSAe bheda hovA chatAM paNa nizcaya nayathI abhedarUpe pariNamatuM kevalajJAna e ja sukha che. -- AvuM kahevA dvArA > Indriya ane viSayano saMbaMdha caMdana vagerenA jJAnano hetu che ane tenuM jJAna sukhano hetu che. IndriyArthasaMnnikarSa sukhano hetu nathI, kAraNa ke tenI gerahAjarI hovA chatAM paNa vijJAnamAtrathI ja svapnamAM sukhanI utpatti dekhAya che. tathA ziyALAnI rAtre caMdanano lepa karavAmAM Ave tyAre IndriyArthasaMnnikarSa hovA chatAM paNa sukhanI utpattino abhAva anubhavAya che. -- A pramANe nyAyakaNikA graMthamAM vAcaspati mizrae je kahyuM che tenuM paNa samAdhAna thaI jAya che. kAraNa ke te vacananuM tAtparya sAMvyavahArika jJAna ane paudgalika sukhanA bhedanuM pradarzana karavAnuM che. chAjJasthika jJAna ane zArIrika sukha vacceno bheda to amane mAnya ja che. nizcaya nayathI jJAna, sukha vagere AtmAthI abhinna hovAnA kAraNe jJAna, sukha vagere AtmaguNo paNa paraspara abhinna che. jJAnathI abhinna AtmA ane sukhathI abhinna AtmA AvuM svIkAravAthI 'jJAnathI abhinna sukha' evuM ApoApa siddha thaI jAya che. chatAM paNa vyavahAra nayathI jJAna ane sukha vacce bheda rahelo che. harSavardhana upAdhyAye adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> jema pILAza, snigdhatA, gurUtva suvarNathI bhinna nathI tema darzana, jJAna, cAritra - e nizcayanayanI apekSAe AtmAthI bhinna nathI. vyavahAra nayathI to jJAna vagere guNo AtmAthI bhinna che. jema 'rAhunuM mAthuM' - AvI bhedaavagAhI pratIti rAhu ane mAthA vacce abheda hovA chatAM paNa thAya che tema AtmA ane jJAnAdi guNo vacce abheda hovA chatAM paNa vyavahAranaya AtmA ane jJAnAdimAM tema ja paraspara jJAnAdi guNomAM paNa bhedanI pratIti karAve che. -- - -> * jJAna ane sukhano bhedAbheda nA. | nayAntaranA abhiprAyathI to svaprakAza aMzamAM jJAna sukhAtmaka che. ane paraprakAzana aMzamAM jJAna sukhathI bhinna che. tethI jJAna ane sukha vacce bhedAbheda rahelo che. te A rIte > AtmAnuM svarUpa ja jJAna kahevAya che ane AtmA sukhamaya che. tethI potAnA aMzane svarUpane grahaNa kare tyAre potAnAthI abhinna sukhamaya AtmAne paNa grahaNa kare ja che. AthI svaprakAza aMzamAM jJAna sukhAtmaka che e siddha thAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke > jo A rIte jJAna ane sukhano abheda hoya to ghaTajJAna utpanna =
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 828 jJAna-yuvanjinaya-pramANapravAraH kaThThi adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/12 caivaM sati ghaTajJAne sukhasaMvedanaM kuto na jAyate ? iti zaGkanIyam, paraprakAzAMze sukhabhinnatAyA apyabhyupagamAt / jJAnamAtrasya svaprakAzasvabhAvatayA ghaTajJAne sati svaprakAzAMzasApekSaM sukhAtmakaM jJAnamapyanubhUtameva kintu tatra sukhatvAnubhavo na jAyate arthaprakAzArthinAm, svAMzaprakAzaprAdhAnyavirahAt / yoginAM tu parAMzaprakAzopasarjanabhAvena jJAnaikasvarUpaprekSaNapravINatayA svAMzaprakAzapradhAne nirvikalpajJAnasthAnIyajJAne sati sukhAnubhavo'pyastyeva / darpaNasthAnIyasya jJAnasya darpaNagatanirmalatAsthAnIyaM svaprakAzAMzaM pazyan yogI sukhaM saMvitte, darpaNagatapratibimbasthAnIyaM paraprakAzAMzaM pazyan bhogI na sukhamanubhavati / dhana-patnI-putrAdigocarasya jJAnasya paraprakAzAMzaprekSaNe bhogino jAyamAnaH sukhAnubhavastu mohodayaprayuktatayA sukhAbhAsa eva <- iti / vastutastu dravyArthikanayena jJAna-sukhayorabheda eva, paryAyArthikanayena tayorbhedaH eva / pramANArpaNAttu tayorbhedAnuviddhAbheda eveti sthitam // 2/11 // su-vicAhyAbhAvirati - "samiti | sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukham / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 12 // thAya tyAre sukhanuM saMvedana kema utpanna thatuM nathI ? <- to A zaMkAnuM samAdhAna e che ke arthaprakAza aMzamAM jJAnamAM sukhanA bhedano svIkAra karavAmAM Avela che. jo ke sarva jJAna svaprakAzasvabhAvavALuM hovAnA kAraNe ghaTajJAna utpanna thAya tyAre svaprakAza aMzane sApekSa sukhAtmaka jJAnano paNa anubhava thayelo ja che. paraMtu arthaprakAzanA arthI jIvone te jJAnamAM sukhatvano anubhava thato nathI, kAraNa ke tyAM sva aMzamAM prakAza karavAnuM prAdhAnya raheluM nathI. jema ke sapheda paDadA upara calacitra jonAra vyakti sapheda paDadAnuM paNa pratyakSa kare ja che; paraMtu temAM jetapaTatvanI buddhi tene utpanna thatI nathI, kAraNa ke prekSakanuM dhyAna ujajavala paDadA upara kramazaH AvI rahelA citronI paraMparA upara kendrita thayeluM hovAthI paDadAnI saphedAInuM pratyakSa karavAnuM prAdhAnya = lakSya prekSakane hotuM nathI. yogI purUSone to jJAnanA ja svarUpane jovAmAM kuzalatA hovAthI para aMzanuM prakAzana gauNa hovAnA kAraNe stra aMzano ja prakAza karavAmAM tatpara evuM nirvikalpajJAnasthAnIya jJAna utpanna thAya tyAre sukhAnubhava thAya ja che. jJAna darpaNa jevuM che. jJAnano je svaprakAza aMza che te darpaNamAM rahela nirmaLatA jevo che. tene jonArA yogI sukhanuM saMvedana kare che. jJAnano je paraprakAza aMza che te darpaNamAM rahela pratibiMba samAna che. tene jonArA bhogI purUSone sukhano anubhava thato nathI. dhana, patnI, putra vagerenuM jJAna thAya tyAre tenA para prakAza aMzane arthAt dhana vagere viSayanA grahaNa karavAnA aMzane jovAnA kAraNe bhogI purUSane je sukhAnubhava thAya che te mohodayaprayukta hovAnA kAraNe sukha nahi paNa sukhAbhAsa ja che. vAstavamAM to dravyArthikanayathI jJAna ane sukhano abheda ja che. paryAyArthikanayathI te banne vacce bheda ja che ane pramANanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to jJAna ane sukhamAM paraspara bhedaanuviddha abheda ja che. - AvuM nizcita thAya che. (2/11) sukha-duHkhanI vyAkhyAne graMthakArathI spaSTa kare che. lokArca - je paravaza hoya te badhuM ja duHkha che, ane je svAdhIna hoya te badhuM ja sukha che. A saMkSepathI sukha-duHkhanuM lakSaNa che. (2/12)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 88 paravAM TukaramAtmavAM suram ? 184 sarva mad-mAna-ma-rasAsvArikaM paravara = vaizvarya-patnI-miSTAbhAripa drAdhIne Turva iva, takssnnyogaat / sarvaM RjutA-namratA-santoSa-kSamA-ni:spRhatAdikaM AtmavazaM = svAdhInaM sukhaM eva, tallakSaNayogAt / upakArApakAravipAkAdikamavalambya jAyamAnamRjutA-namratAdikaM tu na tattvataH sukham, svamAtrAdhInatvAbhAvAditi / anukUlapatnI-putra-dhana-nIrogatAdikamapi puNyAdhInatvAd duHkhameveti dhyeyam / etaduktaM paramamuninA samAsena = sakSepeNa lakSaNaM = svarUpaM sukha-duHkhayoH / iyaJca kArikA yogadRSTisamuccayA(172) duddhRtA / etadanusAreNa yogasArakhAbhRte'pi amitagatinA - sarvaM paravazaM du:khaM, sarvamAtmavazaM suvam | vantIti samAsena RkSa surava-kuriyo: || <- (1/62) rUtyutam | manusmRti mAre > sarva paravara Turva sarvamAtmavAM suram | tat vidyAt samAna RkSa surala-Tu vayaH || - (4/60) rUtyum | > sarve rivarsa TuvaravuM, sevaM rUriye surva <-(2/1) rUti vAnagranthavanamafe smartavyamatra / aizvaryaM = AtmaizvaryaM vizuddhaguNasamUhasvarUpamityavadheyam / adhyAtmatattvAloke'pi - sarvaM mavedrIvarAM di TukavuM, sarva mAtmaverAM di sauravyam suvAsurave vastuta taduvatam - (2/20) ityuktam / paJcasUtre'pi - avikkhA aNANaMde <- ityuktam / sukha-duHkhane oLakhIe : TIkArca - rU5, aizvarya, patnI, miSTAnna vagere paradravyane AdhIna kramazaH mada, mAna, kAma, rasAsvAda vagere sarva vastu duHkharUpa che. kAraNa ke temAM duHkhanuM lakSaNa saMgata thAya che. dA.ta. dhanavAna mANasane dhanano je garva sukharUpe lAge che te garva ja vAstavamAM duHkharUpa che. kAraNa ke te abhimAna dhanane AdhIna che. gulAba jAMbuno rasAsvAda sukharUpe bhAsato hovA chatAM paNa duHkharUpa che. kAraNa ke te rasAsvAda gulAba jAMbu svarUpa paradravyane AdhIna che. tathA Atmavaza evI saralatA, namratA, saMtoSa, kSamA, nispRhatA vagere vastu sukhasvarUpa ja che, kAraNa ke temAM sukhanuM lakSaNa raheluM che. sAmenI vyaktie karela upakAra vagere khyAlamAM rAkhIne athavA sAmenI vyakti nukazAna karaze evA bhayathI athavA to "huM saralatA vagere nahi rAkhuM to tenAthI baMdhAtA karmo mane bhaviSyamAM bhayaMkara duHkha Apaze...' ItyAdi vicAraNAone avalaMbI je saraLatA, namratA vagere utpanna thayelA hoya te vAstavamAM sukhasvarUpa nathI. kAraNa ke te mAtra AtmAne AdhIna nathI. paraMtu upakAra, apakAra, bhaya vagerene paNa AdhIna che. anukULa patnI-putra-parivAra, dhana, Arogya vagere vastu puNyazALI jIvone svavaza jaNAya che. paraMtu te badhA ja puNyasvarUpa paradravyane AdhIna hovAthI duHkharUpa ja che- A vAta dhyAnamAM rAkhavI. paravaza = duHkha; svavaza = sukha - Ama sukha ane duHkhanuM lakSaNa parama maharSioe jaNAvela che. ahIM mULa graMthamAM jaNAvela prastuta gAthA yogadaSTisamuccaya graMthamAMthI uddhata karavAmAM AvI che. ane A ja gAthAne anusarIne yogasA2prAbhRta graMthamAM amiti nAmanA digaMbarAcArye paNa sukhaduHkhanuM lakSaNa A pramANe ja jaNAvela che. manusmRtimAM paNa sukha-duHkhanuM lakSaNa A mujaba ja jaNAvela che. udAna nAmanA bauddhagraMthamAM > sarva paravaza = duHkha, sarva aizvarya = sukha. - A mujaba jaNAvela che. A vAta paNa yAda rAkhavI. ahIM AtmAnA vizuddha guNonA samudAya svarUpa aizvaryane ja aizvaryarUpe samajavuM. adhyAtmatattvAloka graMthamAM paNa ahIM mULa gAthAmAM jaNAvela sukha-duHkhanA lakSaNane anusarIne ja sukha-duHkhanI vyAkhyA karela che. paMcasUjha granthamAM jaNAvela che ke > apekSA = du:kha.<-
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvadarzanamataikyopadarzanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/12 yadapi mahAbhArate - nAsti rAgasamaM duHkhaM nAsti tyAgasamaM sukham -- (zAMntiparva-175/ 35) ityuktaM tadapi hetumukhena tallakSaNamavagantavyam / etena mamatA paramaM du:khaM, nirmamatvaM sukham - (1/4/46) kRti levImAnavatavananaM, - AzA phri paramaM yuDaravuM naiAravuM paramaM sulam - (22/ 8/44) iti bhAgavatavacanaM ca vyAkhyAtam, AzAyA duHkhakAraNatvAt / taduktaM bRhannAradIyapurANe'pi -AzA bhaGgakarI puMsAmajeyA'rAtisannibhA / tasmAdAzAM tyajet prAjJo yadIcchecchAzvataM sukham // <(33 / 34 ) iti / ata evoktaM dharmaratnakaraNDake vardhamAnasUribhiH AzApizAcikA nityaM dehasthA 3:vAthinI santoSavaramantraLa sa muvI yena nAzitA ||230nA -- ti / tavun yogasArepa > nairapekSyAdanautsukyamanautsukyAcca susthatA / susthatA ca parAnandastadapekSAM kSayed muniH // <- (6/11) iti / idamevAbhipretyoktaM jJAnasAre prakRtagranthakRtaiva paraspRhA mahAdu:khaM, nispRhatvaM mahAsukham / taturta samAsena jhALa sula-du:layo: || -- --(12/8) kRti / anyatrApi > santoSaH paramaM saunyamAjI paramaM du:slam - ( ) hyuvatamiti / svasthatA = AtmaniSThatA = AtmaramaNatA paramaM sukhaM tathA parasthatA = pudgalaniSThatA pudgalaramaNatA hi paramaM duHkhamiti niSkarSa : iti nizcayanayaH / zuddhavyavahAranayastu pariNAmacAru sukhaM tadacAru ca du:kham, yadvA svasvarUpAnukUlaM sukhaM parasvarUpAnukUlaM 185 mahAbhAratamAM - rAgasamAna koI du:kha nathI ane tyAgasamAna koI sukha nathI. --AvuM je jaNAvela che te paNa hetumukhe sukha-duHkhanuM lakSaNa jANavuM. > mamatA = parama duHkha; nirmamatva paramasukha --A devIbhAgavata vacana, --> AzA = paramaduHkha, AzAno abhAva = paramasukha --A bhAgavata vacananI paNa vyAkhyA uparokta rIte samajI levI. kAraNa ke AzA e ja duHkhanuM mULa che. bRhadnAradIya purANamAM paNa jaNAvela che ke --> ajeya zatru jevI AzA purUSane bhAMgI nAkhanArI che. mATe jo zAzvata sukhanI IcchA hoya to prAjJa purUSoe bhautika sukhanI AzA choDI devI joIe. mATe ja zrIdharmaratnakaraDaka graMthamAM vardhamAnasUri mahArAje jaNAvela che ke --> dehamAM rahelI nitya duHkhadAyinI evI AzApizAcinI jeNe saMtoSa rUpI zreSTha maMtra dvArA bhagADI dIdhI che te ja sukhI che. -- tathA yogasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke > nirapekSatAthI apekSAtyAgathI utsukatA ravAnA thAya che. utsukatA javAne lIdhe svasthatA prApta thAya che. svasthatA e ja zreSTha AnaMda che. mATe muni apekSAno nAza kare. - A abhiprAyathI ja jJAnasAra prakaraNamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke --> paraspRhA = mahAdu:kha; nispRhatA mahAsukha - A sukha ane duHkhanuM saMkSepathI lakSaNa kahevAyeluM che. -- anyatra paNa 'saMtoSa = parama sukha; paramaduHkha'Ama jaNAvela che. uparokta badhI vAtano niSkarSa e che ke svasthatA = AtmaramaNatA e parama sukha che. ane parasthapaNuM = pudgalaniSThatA pudgalaramaNatA e parama duHkha che. A nizcaya nayanI apekSAe jANavuM. zuddha vyavahAranaya to ema kahe che ke pariNAme je sArUM hoya te sukha ane pariNAme je kharAba hoya te du:kha athavA potAnA svarUpane anukULa hoya te sukha ane paranA AkAMkSA AtmaniSThatA = jaDanA svarUpane anukuLa hoya te duHkha AvuM mAnavAno phAyado e che ke zruta jJAna Adi to zAstra tathA guru vagerene AdhIna hovA chatAM paNa te duHkharUpa thavAnI Apatti nahi Ave. kema ke zrutajJAna bhale zAstrAdine AdhIna hoya chatAM pariNAme hitakArI che, Atma svarUpane anukULa che. A digdarzana anusAra haju AgaLa bhAvanA bhAvavI. (2/12) = = = = - = = =
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * zrutAderduHkharUpatApAkaraNam 8 186 ca duHkhamiti na zrutAdijJAnasya zAstra-gurvAdyadhInatve'pi kSatirityAheti nayamatabhedenedaM tattvamatra bhAvanIyam /2/rA jJAnamanasuravastha niratirAyatAmAduM "jJAnamanaze'ti | jJAnamagnasya yaccharma, tadvaktuM naiva pAryate / nopameyaM priyAzleSai- pi taccandanadravaiH // 13 // iyaJca kArikA jJAnasAre (2/6) vrtte| spaSTatvAnna vivriyate // 2/13 // sAmotamatra saMvAti > "teno'ti | tejolezyAvivRddhiryA, paryAyakramavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau, setthambhUtasya yujyate // 14 // > je ime ajjattAe samaNA niggaMthA ete NaM kassa teulesaM vItivayaMti ? goyamA ! mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teulesaM vIivayaMi / evaM dumAsapariyAe samaNe NiggaMthe asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM teulesaM vItivayaMti / timAsapariyAe samaNe niggaMthe asurakumAriMdANaM devANaM teulesaM vItivayaMti / caumAsapariyAe samaNe NiggaMthe gahagaNa-Nakkhatta-tArArUvANaM jotisiyANaM teulesaM viitivyNti| paMcamAsapariyAe samaNe NiggaMthe caMdima-sUriyANaM jotisiMdANaM teulesaM vItivayaMti / chammAsapariyAe samaNe NiggaMthe sohammIsANANaM devANaM teulesaM vItivayaMti / sattamAsapariyAe samaNe NiggaMthe saNaMkumAra jJAnamagnanuM sukha sarvotkRSTa che. A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca :- jJAnamagna AtmAnuM je sukha che te kahI zakAya tema nathI. priyAnA AliMgananI sAthe ke caMdananA vilepananI sAthe tenI sarakhAmaNI thaI zake tema nathI. (2/13) TIkArca - A kArikA jJAnasAra prakaraNamAM paNa upalabdha thAya che. A zloka spaSTa hovAthI ame tenuM vivaraNa karatA nathI. (2/13) prastutamAM Agamokta vAtano saMvAda graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca :- bhagavatIsUtra vagere graMthomAM saMyamaparyAyanI kramika vRddhine AzrayIne je tejalezyAnI vRddhi jaNAvI che te AvA prakAranA jJAnamagna mahAtmAne saMbhave che. (2/14) eka sAdhunI tejalezyAne oLakhIe eka TIkArca - bhagavatIsUtranuM mukhya nAma "vyAkhyAprajJapti' che. ardhamAgadhI bhASAmAM tene "viyAhapannatti' paNa kahevAya che. A AgamamAM gautamasvAmI ane mahAvIrasvAmI vacce je prazna ane pratyuttaro sAdhunI tolezyAne uddezIne thayelA che teno nirdeza A mujaba che. > je A vartamAna kALamAM bhramaNa nigraMtho che teo konI tejolezyAne oLaMge che ? AvA praznanA javAbamAM bhagavAna pharamAve che ke "he gautama ! (1) eka mahinAnA saMyama paryAyavALA zramaNa nigraMtho vANavyaMtara devatAonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (2) A rIte be mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho asurendra sivAyanA bhavanapati devanI tejalezyAne oLaMgI jAya che. (3) traNa mAsanA paryAyavALA zramANa nigraMtho asurakumAra devonI tejovezyAne oLaMgI jAya che. (4) cAra mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho graha-nakSatra ane tArA svarUpa jyotiSa devonI tolezyAne oLaMgI jAya che.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tejolezyAsvarUpavicAraH 187 adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/14 mAhiMdANaM devANaM teulesaM vItivayaMti / aTThamAsapariyAe samaNe NiggaMthe baMbhaloga laMtagANaM teulesaM vItivayaMti / navamAsapariyAe samaNe NiggaMthe mahAsukka - sahassArANaM devANaM teulesaM vItivayati / dasamAsapariyAe samaNe NiggaMthe ANaya-pANaya- AraNAccuyANaM devANaM teulesaM vItivayaMti / ekArasamAsapariyAe samaNe NiggaMthe gevijjANaM devANaM teulesaM vItivayaMti / bArasamAsapariyAe samaNe NiggaMthe aNuttarovavAtiyANaM devANaM teulesaM vItivati / teNa paraM sukke sukkAbhijAti bhavittA sijjhati - ( 14 /9/ sU. 537) ityevaM bhagavatyAdau vyAkhyAprajJaptyAdau, Adipadena sa evaMpaNNe evaMbhAve evaMpariNAme appaDivaDie vaDDhamANe teullesAe duvAlasamAsieNaM pariyAeNaM aikkamai savvadevateullesaM <-- - (4/6) phlevuM padmasUtra, > maLiyaM 6 paramamuNihiM mAsAi duvAlasappariyAe / vaNamAyaNuttarANaM vizvayaI teulesaM ti // 200 // <- ityevaM paJcavastukAdau ca paryAyakramavRddhitaH = saMyamaparyAyakramavRddhimapekSya yA tejolezyAvivRddhiH bhASitA sA itthambhUtasya AtmasAkSAtkAramagnasyA'bhisanvAgataviSayasya pUrvaM vyAvarNitasya bhAvayateH yujyate / prakRte yAvantaM kAlaM na mUlottaraguNaskhalanA tAvAneva nirantarakAlo nizcayataH pravrajyAparyAyaH parigaNyate, na tahiM divasA pakkhA, mAsA varisA ya se gaNijjaMti / je mUluttaraguNaakkhaliyA te gaNijjaMti / / 879 / / (5) pAMca mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho caMdra ane sUrya nAmanA jyotiSa devendranI teolezyAne oLaMgI jAya che. (6) cha mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho vaimAnika devalokanA saudharma ane IzAna nAmanA prathama ane dvitIya devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (7) sAta mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho sanatakumAra ane mAhendra nAmanA 3 jA ane 4thA devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (8) ATha mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho brahmaloka ane lAMtaka nAmanA 5mA ane chaThThA devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (9) nava mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho mahAzukra ane sahasrAra nAmanA 7mA ane 8mA devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (10) dasa mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho Anata, prANata, AraNa, acyuta nAmanA 9-10-11-12 mA devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (11) 11 mAsanA paryAyavALA zramaNa nirgatho nava caiveyakanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. (12) bAra mAsanA paryAyavALA zramaNa nigraMtho anuttaropapAtika = 5 anuttara devalokanA devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. eka varSathI vadhu saMyamaparyAyavALA zramaNa nigraMtho zukla-zuklAbhijAtya thaIne siddha thAya che.'' <--mULa graMthamAM je Adi zabda rahelo che tenAthI paMcasUtra, paMcavastu vagere graMthonuM grahaNa karavuM. > 'mArI karmavyAdhine saMyama dUra karaze. vaidyatulya gurUnuM bahumAna e ja mokSa che. tenAthI ja parama gurUno saMyoga thAya che.'' AvI prajJA, bhAva ane pariNAmathI pariNata thayela, apratipAtI ane tejolezyAthI vadhatA evA saMyamI 12 mAsanA saMyama paryAyathI sarva devonI tejolezyAne oLaMgI jAya che. -A pramANe paMcasUtramAM jaNAvela che. paMcavastu graMthamAM zrI haribhadrasUrijIe paNa jaNAvela che ke --> 1 mahinAthI mAMDI 12 mAsano paryAya thAya tyAre sAdhu vyaMtarathI mAMDI pAMca anuttaranI tejolezyAne oLaMgI jAya che. Ama parama munioe jaNAvela che --uparokta zAstromAM saMyamanA paryAyanI kramika vRddhine apekSIne je tejolezyAnI vRddhi jaNAvela che te pUrve batAvela AtmasAkSAtkAranimagna (2/6) abhisamanvagataviSayavALA (2/8), bhAva yatine ja saMgata thAya che. prastutamAM jeTalA samaya sudhI saMyamanA mULa guNa ane uttara guNa (caraNasittarI ane karaNasittarI) mAM skhalanA na thayelI hoya teTalo ja niraMtarakALa =
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa OM zuklAbhijAtyavicAraH 188 < - iti upadezamAlAvacanAt / " tejolezyA hi prazastalezyopalakSaNaM, sA ca sukhAsikAheturiti kAraNe kAryopacArAttejolezyAzabdena sukhAsikA vivakSite 'ti vyAkhyAprajJaptivRttikAraH zrI abhayadevasUriH / - 'tejolezyA cittasukhalAbhalakSaNA <- - iti paJcasUtrapaJjikAkAraH zrIharibhadrasUriH / paJcavastukavRttau tu sukhaprabhAvalakSaNA tejolezyopadarzitA / saMvatsaraparyAyAnantaraM ca muniH zuklAbhijAtyo bhavati / ayameva ca paraiH siddhapadenocyate / taduktaM dhyAnabindUpaniSadi - - brahmacArI mitAhArI yogI yogaparAyaNaH / abdAdUrdhvaM bhavetsiddho nAtra kAryA vicAraNA / / 72 / / - iti / adhyAtmasAre'pi vaiSamyabIjamajJAnaM nighnanti jJAnayoginaH / viSayAMste parijJAya lokaM jAnanti tattvataH / itazcA'pUrvavijJAnAccidAnandavinodinaH / jyotiSmanto bhavantyete jJAnanirdhUtakalmaSAH / / tejolezyAvivRddhiryA paryAyakramavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau setthambhUtasya yujyete / / <- (15/39-41) ityuktaM mUlakAreNa / jJAnasAre'pi mUlakA > parabrahmagi magnasya zlathA paudgalikI kathA / kkAmI cAmIkaronmAdAH sphArA dArAdarAH kva ca / / tejolezyAvivRddhiryA sAdhoH paryAyavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau setthambhUtasya yujyate // < (2 / 4-5 ) ityuktamityavadheyam "2/4 uttamajJAnaM nirUpati .> 'cinmatra'ti / nizcaya nayathI pravrajyAno paryAya gaNAya che. kema ke upadezamAlAmAM jaNAvela che ke > saMyamanA paryAyamAM Amane Ama pasAra thatAM divaso, mahinA ke varSo gaNAtA nathI. paraMtu mULaguNa ane uttaraguNathI askhalita evA je divasa vagere hoya te ja gaNAya che. --'tejolezyA' zabdanI anekavidha vyAkhyAo upalabdha thAya che. bhagavatIsUtranI TIkAmAM zrI abhaya-devasUrijIe jaNAvela che ke --> 'tejolezyA' zabdathI sukhAsikA (= sukhethI rahevApaNuM ) vivakSita che --paMcasUtranI paMjikAmAM zrI haribhadrasUrijIe > teolezyA cittasukhalAbha -- A pramANe vyAkhyA karelI che. paMcavastunI TIkAmAM to zrIharibhadrasUrijIe sukhaprabhAva svarUpa tejolezyA batAvelI che. eka varSanA saMyama paryAya pachI muni zuklAbhijAtya bane che. AvA munine anya darzanakAro siddha kahe che. dhyAnabiMdu upaniSadumAM batAvela che ke --> brahmacArI, parimita AhArI, yogaparAyaNa evA yogI eka varSa pachI siddha thAya che. AmAM koI vicAra na kare. -- adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke --> "A viSayo sArA che ane te viSayo kharAba che.'' A pramANe IndriyaviSayomAM viSamatAne utpanna karanAra evA ajJAnane jJAnayogIo haNe che. teo jJaparikSAthI jANIne ane pratyAkhyAna parijJAthI choDIne paramArthathI lokane jANe che. ane A bAju (aMtaramAM) apUrva vijJAnane kAraNe jJAnaAnaMdanI majAne mANatA evA jJAnayogI purUSo jJAna dvArA karmarUpI kacarAne bALIne jyotisvarUpa bane che bhagavatIsUtra vageremAM saMyamanA paryAyanI kramazaH vRddhithI je tejolezyAnI viziSTa vRddhi batAvela che te AvA jJAnayogIne saMgata thAya che. --jJAnasAra prakaraNamAM paNa prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke --> parabrahmamAM magna thayelA munine paudgalika viSayonI vAtacIta zithIla thaI jAya che, tene sonA vagereno unmAda kyAM hoya? ane strI upara sphurAyamAna Adara paNa kyAM hoya ? bhagavatI sUtramAM saMyama paryAyanI vRddhithI sAdhune tejolezyAnI je vRddhi batAvela che te AvA sAdhune ja saMbhavI zake. --A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (2/14) graMthakArathI uttamajJAnanuM nirUpaNa kare che. - =
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 ka imokSAkSepa jJAnavivAra: 4 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/15 cinmAtralakSaNenAnyavyatiriktatvamAtmanaH / pratIyate yadazrAntaM tadeva jJAnamuttamam // 15 // AtmanaH = zuddhajJAnAdiparyAyaparikalitasya cinmAtralakSaNena = zuddhopayogasvabhAvena yat anyavyatiriktatvaM = svetaradehamanovacanakarmapudgalAdibhinnatvaM azrAntaM = askhalitaM pratIyate = anubhUyate tadeva anAtmaviSayatAzUnyAtmavizeSyaka-cinmAtraprakArakaM jJAnaM uttamaM = mokSA''kSepakatvena anuttaram / prakRte vyatirekiprayoga evaM - AtmA svetarabhinnaH cinmAtralakSaNatvAt / yatnaivaM tannaivaM yathA gaganam / anAtmaviSayatAzUnyAtmavizeSyaka-cinmAtraprakArakaM jJAnaM bodharUpantvabhavyAnAmapi syAditi pratItisvarUpaM tad gRhItam / tacca samyagdRSTereva bhavati / kintu tatrAzrAntatA na sambhavati / tadIyopayogasyAntarmukhatve'pi yogasya kArca :- jJAnamAtra svarUpa lakSaNa AtmAmAM jaDa padArthanA bhedanI je akhalita pratIti thAya che te ja jJAna uttama che. (2/15) # uttama jJAnane oLakhIe TIkArca - zuddha jJAna vagere paryAyothI yukata evA AtmAmAM zuddha upayogasvabhAva dvArA Atmabhinna deha mana-vacana-karma-pudgala AdinI viSayatAthI zUnya evI je akhalita pratIti yoganiSThatAkALamAM thAya che te ja jJAna, mokSane kheMcI lAvanAra hovAthI, zreSTha che. anAtmaviSayatAthI rahitapaNe AtmAmAM citmAtra svarUpanuM je bhAna thAya che tene nyAyadarzananI paribhASA mujaba A rIte jaNAvI zakAya. cinmAtraprakAraka anAtmaviSayatAzUnyAtmavizeSyaka jJAna. prastutamAM vyatirekI anumAna prayoga A rIte jANo. AtmA svatara dehAdithI bhinna che, kAraNa ke te caitanyamAtrasvabhAvavALo che. je caitanyamAtrasvabhAvavALuM na hoya te anAtmabhinna paNa na hoya, jema ke AkAza. Ama deha, mana, vacana, pudgala vagerethI bhinna siddha thanAra AtmAmAM dehAdinuM bhAna karyA vagara "huM cisvarUpa = jJAnasvarUpa chuM' AvI pratIti te ja zuddha upayogAtmaka che. jo ke AvuM bodhasvarUpa jJAna to abhavya jIvone paNa thaI zake che. mATe tenI bAdabAkI karavA 'bodha' zabdanA badale 'pratIyate' evA zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. deha, mana, vacana, karmAdithI bhinna "AtmA cinmAtra svarUpa che." - AvI pratIti = anubhUti = saMvedana = sAkSAtkAra = pratyakSa = aparokSAnubhavasvarUpa jJAna abhavyane kyAreya paNa thaI na zake. uparokta banne prakAranA jJAnanI bhedarekhAne samajavA evuM kahI zakAya ke - siMhanA citrane joIne "A siMha che' AvI buddhi-samajaNa e prathama kakSAnA jJAnamAM Ave ane sAMjanA samaye jaMgalamAM ekalA jatA mANasanI upara chalAMga mArato, garjanA karato bhUkhyo siMha trATake tyAre te mANasane "A siMha che." - evI pratIti, anubhUti e bIjI kakSAnA jJAnamAM Ave. agninA citrane ke saLagatA aMgArAne joIne "A agni che." AvuM jJAna bauddhika samajaNa svarUpa hovAthI prathama kakSAnA jJAnamAM Ave. jyAre saLagatA aMgArAne khullA hAthe aDakavAthI "A agni che." evuM je jJAna thAya te saMvedanAtmaka bIjI kakSAnA jJAnamAM samAveza pAme. gulAbanA pratibiMbane joIne je bodha ane AnaMda thAya tathA sAcA gulAbane joIne - sUMghIne je anubhava, AnaMda thAya - A be avasthAmAM je bheda rahelo che, tevo bheda mithyAtvI ane samakitInA "AtmA dehAdithI bhinna che. jJAnamAtrasvarUpa che." AvA jJAna vacce rahelo che - evuM kahI zakAya. dehAtIta - vacanAtIta - vicArAtIta - karmAtIta - rUpAtIta svarUpe AtmAnI aparokSa anubhUti samakitadaSTine ja thAya, mithyAtvIne nahi, paraMtu samakitInA tevA saMvedanamAM athAnta = akhalitapaNuM na saMbhavI zake. kema ke samakitIno upayoga aMtarmukha hovA chatAM paNa tenA mana-vacana-kAyAnA yoga bahirmukhapaNAthI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 8 zuddhajJAnadhArAnirUpaNam 8 190. bahirmukhatvA''krAntatvAt / taduktaM adhyAtmasAre - zuddhaiva jJAnadhArA syAt samyaktvaprAptyanantaram / detameTA vivitra tu yogadhAra pravartata || <-(28/290) ti | saya: zuddhopayogathArIyA nairave''pyshuddhyogdhaaryaa''tmviirysy bahiHpravarttanAtsopayogadhArA paunaHpunyena skhalati / tAdRzAzrAntapratItistu mahAmunInAmeva dRSTavyA, yogopayogayoraikarUpyAt / saiva cottamajJAnam / svamate'bhAvasyAdhikaraNasvarUpatayA''tmani yo'cetanabhedakUTo vartate tasyA''tmasvarUpatvAt yA tanmukhenAtmasvarUpabhAvanA yogArambhakAnAM jAyate tatrApi mukhyatvaM vizuddhA''tmasvarUpabhAvanasyaiva, svetarabhedakUTastu tatparicAyakatayopayujyate / taduttarakAlaM jAyamAnA 'cinmAtro'hami'ti pratItistu tato bhinnaiveti dhyeyam 2/2kA samAdhikitamaviSyoti - "rA'ti | zubhopayogarUpo'yaM, samAdhiH savikalpakaH / zuddhopayogarUpastu, nirvikalpastadekadRk // 16 // ayaM = AtmaniSThatvaprakArakAnAtmabhedavizeSyaka-sAtatyopetAnubhavaH zubhopayogarUpaH = prshstaadhyAkrAnta = chavAyelA hoya che. adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke > samyakatvanI prApti pachI jJAnadhArA zuddha (= aMtarmukha) ja hoya. karma vagere vizeSa hetunA kAraNe vividha yogadhArA pravarte che. <- jo ke samakitIne zuddha upayoganI dhArA satata hoya che. paNa azuddha yogadhArA dvArA AtmavIrya bahAra pravRtta thavAthI te upayoganI dhArA vAraMvAra skUlanA pAme che. tathAvidha akhkhalita pratIti to mahAmuniomAM ja jANavI. kema ke teonI yogadhArA ane upayoganI dhArA aMtarmukha hovAthI ekarUpa che. ane te ja uttama jJAna che. 4 | jainadarzanamAM abhAvane AdhArasvarUpa mAnelo che. tethI AtmAmAM jaDa padArthanA bhedano je samUha rahe che, te AtmasvarUpa ja che. tethI jaDabhedasamUha dvArA AtmAnA svarUpanI akhkhalitarUpe je pratIti utpanna thAya che temAM paNa mukhyatA vizuddha cinmaya AtmasvarUpanA saMvedananI ja che. anAtmabhedasamUhano to vizuddha AtmasvarUpanA paricAyaka-jJApaka tarIke ja upayoga thAya che. jema ke "jamIna upara ghaDo nathI, Tebala nathI, kapaDA nathI, chokarA nathI, bIjuM kazuM ja nathI." Avo bodha thavAthI jamInanuM zuddha svarUpa jaNAya che. teno paricaya karavAmAM bhUmisvarUpa ghaTAbhAva vagereno bodha upayogI che. barAbara A ja rIte "AtmAmAM zarIratAdAtma nathI, vANItAdAtma nathI, vicArarUpatA nathI, karmasvarUpatA nathI, pudgalAtmakatA nathI." AvI bhAvanA AtmAnuM zuddha svarUpa jANavAmAM upayogI che. prAthamika kakSAnA yogIone deha mana vacana pudgala thaka, karmathI bhinna tuja rUpa re" AvA prakAranI bhAvanA dvArA AtmAnA svarUpane bodha, ciMtana, dhyAna vagere saraLatAthI thaI zake. AtmAmAM anAtmabhinna svarUpano vicAra karatAM karatAM ja AtmasAkSAtkAra yogI purUSone thAya che. paraMtu huM dehAdithI bhinna chuM' evI bhAvanA ane 'huM cinmaya-jJAnamaya chuM' AvI yogInI pratIti A banne judI vastu che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (2/15) samAdhinA be bhedane graMthakArazrI pragaTa kare che. zlokArca - zubha upayoga svarUpa A savilpaka samAdhi che. zuddhopayogarUpa nirvikalpa samAdhi AtmamAtranuM darzana che. (2/16) be prakAranI samAdhi oLakhIe che
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 8 nirvikalpakasamAdhiH 8 adhyAtmopaniSatrakaraNa-2/16 vasAyalakSaNaH savikalpakaH = vikalpasametaH samAdhiH, prazastamanovyApArasattvAt / zuddhopayogarUpaH = rAgAdyanupahitaH akhaNDAdhyavasAyamayaH samAdhiH tu nirvikalpaH = vikalpazUnyaH tadekadRk = AtmamAtradRSTiH, na tu tatrAnAtmabhedAvagAhanamasti / taduktaM jJAnArNave - kSINe rAgAdisantAne prasanne cAntarAtmani / vaH svarUpopama: thAt sa zuddhArarthaH prartitaH || <- (23/32) ti | ta~ruM jJAnam | taduktaM jJAnArNave eva -> niHzeSaklezanirmuktaM svabhAvajamanazvaram / phalaM zuddhopayogasya jJAnarAjyaM shriirinAm II - (23/34) ti | yAtmanAtmadhIrUdrikumopoTriAtmacanAtmamedhiya: sumopayogaruuptvaadupodeytvN nirvivAdaM tathApi tatrAtmavRttibhedapratiyogividhayA'nAtmasphuraNAnna zuddhatvamabhimatam / anAtmA'sphuraNadazAyAmevA''tmadarzanasya zuddhatvam, manovyApAravizrAmAt / ayameva mahodaya-yogaprabhRtipadaiH paraiH pratipAdyate | taTu mopani tri manasoDampo nAro manonAro mo: | <- (9/17) rUti | yathoktaM bhagavadgItAyAM - yaM saMnyAsamiti prAhuryogaM taM viddhi pANDava ! na hyasaMnyastasaGkalpo yogI mavati phana |(6/2) - rUti | saphravitpanyAsavAtra vo tvamafmamatuM, tatrAtmana samastyevetyavadheyam / sarasvatIrahasyopaniSadi tu <- savikalpo nirvikalpaHsamAdhirdvividho hRdi / dRzya TIkArca - AtmAmAM anAtmabhedanuM satata bhAna thavuM, tene nyAyanI paribhASAmAM "AtmaniSThatvaprakAraka anAtmabhedavizeSaka sAtatyazAlI anubhava' Ama kahI zakAya. lokabhASA mujaba ema kahI zakAya ke "AtmAmAM jaDano bheda rahelo che.' - AvI satata anubhUti. A anubhava zubha upayoga svarUya = prazasta adhyavasAyAtmaka savikalpaka samAdhi kahevAya che. kAraNa ke temAM manano prazasta vyApAra = zubha pravRtti rahela che. akhaMDa vizuddha adhyavasAyane zuddhopayoga kahevAya che. zuddha upayogasvarUpa nirvikalpa samAdhi to kevaLa Atmadarzana rU5 che. temAM anAtmabhedanuM = jaDabhedanuM AtmAmAM avagAhana thatuM nathI. arthAta AmA jaDabhinna che- evuM bhAna thavAne badale citmAtra jyotirmaya AtmAnuM saMvedana thavuM te nirvikalpa samAdhi che. jJAnArNavamAM kahyuM che ke - rAgAdino pravAha jyAre kSINa thAya ane aMtarAtmA jyAre prasanna thAya tyAre je svarUpanI prApti thAya te ja zuddhopayoga kahevAya che. <- tenuM phaLa kevalajJAna che. jJAnArNavamAM ja jaNAvela che ke - sarva kalezathI rahita, svAbhAvika, avinAzI jJAnasAmrAjya te jIvonA zuddha upayoganuM phaLa che. - jo ke 'huM kALo chuM, goro chuM' A prakAranI AtmAmAM anAtmabuddhi svarUpa azubha upayoganI apekSAe 'huM zarIra nathI.' - AvA prakAre AtmAmAM anAtmabhedanI buddhi zubha upayoga svarUpa hovAthI nirvivAda rIte AdaraNIya = grAhya che, tema chatAM paNa te (zubha) upayogamAM AtmAmAM rahenAra bhedanA saMbaMdhIrUpe anAtmAnuM = zarIra vagerenuM phuraNa raheluM hovAthI te upayoga zuddhopayogarUpe mAnya nathI. jaDa evA zarIra vagerenuM phuraNa na thAya thanAra Atmadarzana zuddhopayogarUpe mAnya che. kAraNa ke temAM mananI pravRtti vizrAMta thayelI che. A ja nirvikalpaka samAdhine anya darzanakAro mahodaya, yoga vagere zabdathI vArNave che. mahopaniSadamAM jaNAvela che ke - manano abhyadaya te potAno (= AtmAno) nAza jANavo ane manano nAza te mahodaya jANavo. - bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke -> he pAMDuputra (arjuna)! jene "saMnyAsa' kahe che tene tuM "yoga' jANa; kema ke jeNe saMkalpo choDyAM na hoya tevA koI yogI hotA nathI. <- AvuM kahevAnI pAchaLa Azaya e rahelo che ke yoga = saMkalpa-vikalpasaMnyAsa = manolaya = vicAranivRtti. te vakhate AtmAnubhUti to jarUra hoya; A vAta khyAlamAM rAkhavI. sarasvatIrahasya upaniSamAM to evuM jaNAvela che ke - hRdayamAM prApta thanAra samAdhinA be prakAra che. savikalpa samAdhi ane nirvikalpaka samAdhi. savikalpaka
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa sAlambanadhyAnottaraM nirAlambanadhyAnam 192 zabdAnuvedhena savikalpaH punardvidhA || 60 | | kAmAdyAH cittagA dRzyAH tatsAkSitvena cetanam / dhyAyed dRzyAnuviddho'yaM samAdhiH savikalpakaH ||61 || 'asaGgaH saccidAnandaH svaprabho dvaitavarjitaH asmI' ti zabdaviddho'yaM samAdhi : savikalpakaH || 62|| svAnubhUtirasAvezAd dRzyazabdopekSituH / nirvikalpasamAdhiH syAt nivaatsthitIpavat ||karA <- ratyuttam Ara/ddA samAdhiyameva nAmAntareLa vayiti --> 'mAva'rUti / AdyaH sAlambano nAma, yogo'nAlambanaH paraH / chAyAyA darpaNAbhAve, mukhavizrAntisannibhaH / 17 // AdyaH zubhopayogarUpa-savikalpasamAdhiH sAlambano nAma yoga ucyate / paraH = dvitIyaH zuddhopayogarUpanirvikalpasamAdhiH anAlambano nAma yogaH kathyate / azubhopayogaparityAgAya zubhAlambanamavalambya sAlambanayogaprakarSe'nAlambanayogaH prAdurbhavati / taduktaM adhyAtmasAre AlambanaiH prazastaiH prAyo bhAvaH prazasta eva yataH / iti sAlambanayogI manaH zubhAlambanaM dadhyAt / / sAlambanaM kSaNamapi, kSaNamapi kuryAn mano nirAlambam / ityanubhavaparipAkAdAkAlaM syAnnirAlambam // <- (20/2-26) kRti | mAvatnIsamAdhinA be bheda che. dRzyathI anuviddha savikalpa samAdhi ane zabdAnuviddha savikalpaka samAdhi. cittamAM rahela kAma, krodha vagere 'dRzya' kahevAya che. kAmAdi dazyabhAvonA sAkSIrUpe cetananuM je dhyAna thatuM hoya te dRzyAnuviddha savikalpaka samAdhi kahevAya che. "huM asaMga chuM, saccidAnaMdamaya chuM, svAtmaka prabhAsvarUpa chuM. caitanya chuM.' - A pramANenI vicAradhArA zabdAnuviddha savikalpaka samAdhi kahevAya che. svAnubhUtinA rasAsvAdanA prabhAvathI dRzya ane zabdanI upekSA karanAra yogIne nirvikalpaka samAdhi prApta thAya che. pavanazUnya sthAnamAM rahela dIpakanI sthira jyoti samAna nirvikalpaka samAdhi che. - (2/16) uparokta banne samAdhine ja anya nAma dvArA graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha :- prathama = savikalpaka samAdhi sAlaMbana yoga kahevAya che. ane nirvikalpaka samAdhi anAlambana yoga kahevAya che. te darpaNano abhAva thatAM chAyAnI pratibiMbanI mukhamAM vizrAMti thAya tenA jevI hoya che. (2/17) * sAlaMbana nirAlaMbana yoga DhIkArtha :- prathama = zubha upayoga svarUpa savikalpaka sAlaMbana nAmano yoga kahevAya che. anya = dvitIya zuddhopayoga svarUpa nirvikalpaka samAdhi anAlaMbana nAmano yoga kahevAya che. azubha upayoganA tyAga mATe zubha AlaMbanano Teko laIne pravartamAna evo sAlaMbana yoga savikalpaka samAdhi jyAre prakRSTa bane che tyAre anAlaMbana yogano prArdubhAva thAya che. adhyAtmasAra graMthamAM graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke --> prazasta AlaMbanathI prAyaH prazasta evA ja bhAva thAya che. e kAraNe sAlaMbana yogavALA yogI manane zubha AlaMbanamAM rAkhe. manane kSaNavAra sAlaMbana banAvavuM ane kSaNavAra nirAlaMbana karavuM - A pramANe anubhavadazAno paripAka thavAthI mana sadA mATe nirAlaMbana thaI jAya che. - bhagavadgItAmAM paNa > saMkalpothI utpanna thayelI sarva kAmanAone saMpUrNa tyajI mana vaDe ja IMdriyonA samUhane sarva taraphathI aMkuzamAM laIne, dhIrajathI vaza karelI buddhi vaDe dhIme dhIme viSayothI aTakavuM ane manane AtmAmAM sArI rIte sthira karI kaMI paNa ciMtavavuM nahIM. caMcaLa tathA asthira mana je (kAraNa)thI bahAra nIkaLI jAya, te te (kAraNa)thI tene rokI AtmAmAM = = - =
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 8 cinmayAtmavizrAntiH / adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/17 tAyAmapi - saGkalpaprabhavAnkAmAMstyaktvA sarvAnazeSataH / manasaivendriyagrAmaM viniyamya samantataH / zanaiH zanairuparamaid buddhyA dhRtigRhItayA / AtmasaMsthaM manaH kRtvA na kiJcidapi cintayet / / (dhyAnabindUpaniSat93) yato yato nizcarati manazcaJcalamasthiram / tatastato niyamyaitadAtmanyeva vazaM nayet / / <- (6/ 24-25-26) ityevaM nirAlambanayogasyottaravartitvaM tadupAyapurassaramupadarzitam / SoDazakasya yogdiipikaabhidhAnANAM vRttAva -- sarvAri dhyAnaparaNya ghoSino pUratavarAtu paraMtatvamArmita <- (/6) ityevaM sAlambanayogottaraM nirAlambanalAbho darzitaH / nirvikalpasamAdhilakSaNA'nAlambanayogopalabdhAveva tAttvikasvAsthyalAbhaH sambhavati / taduktaM mahopaniSadi -> saMzAntasarvasaGkalpaH prazAntasakalaiSaNaH / nirvikalpapadaM -ii svastha ave munIzvara ! | <- (6/82) rUti | anAlambanayogamudAharaNadvArA vizadayati - darpaNAbhAve = Adarzavirahe chAyAyAH = pratibimbasya mukhavizrAntisannibhaH = bimbaparyavasAnatulyaH anAlambanayogaH / ayaM bhAvaH yathA darpaNe sati bimbasya mukhAdeH chAyopalabhyate darpaNavirahe tu sA chAyA bimbe mukhAdau vizrAmyati tathaiva darpaNasthAnIya-parajJatvaparadarzakatvasattve vimbasthAnIyasya caitanyamAtralakSaNasyAtmanaH anAtmabhedaprakArakacinmayAtmabodhalakSaNA savikalkasamAdhisthAnIyA chAyopalabhyate / parajJatva-paradarzakatvalakSaNaupAdhikasvabhAvavirahe tvanAtmabhedaprakArakadhIH cinmaye Atmani vizrAmyati / paramArthataH saivA'vasthopAdeyA tatsAdhanatayaiva cAnyaditi nizcayanayAbhiprAyaH // 2/17 // ja vaza karavuM. <- A pramANe nirAlaMbana yoganA upAya batAvavA pUrvaka, nirAlaMbana yoga te sAlaMbana yoga pachI AvanAra che, tevuM jaNAvela che. SoDazaka prakaraNanI yogadIpikA nAmanI TIkAmAM nyAyavizAradajIe - dhyAnamAM magna evA badhA ja yogIone apara tattvanA sAmarthyathI paratattva pragaTa thAya che. - AvuM kahevA dvArA sAlaMbana yoga pachI nirAlaMbana yoganI prApti thAya che. tevuM jaNAvela che. nirvikalpaka samAdhi svarUpa anAlaMbana yoganI prApti thAya to ja tAttvika svasthatAno lAbha saMbhave che. mahopaniSadumAM jaNAvela che ke - he munIzvara ! sarva saMkalpone atyaMta zAMta karI, saghaLI IcchAone prazAMta karI, nirvikalpaka padane pAmI tuM svastha thA. -- che biMbamAM pratibiMbano laya che banADha0 | graMthakArathI anAlaMbana yogane udAharaNa dvArA spaSTa kare che. darpaNanI gerahAjarImAM pratibiMbanI vizrAMti mukhamAM thAya che tenA jevo anAlaMbana yoga jANavo. kahevAno matalaba e che ke jema arIso hoya tyAre mukha vagere biMbanI chAyA = pratibiMba temAM upalabdha thAya che. paraMtu darpaNanI gerahAjarImAM to te pratibiMba biMbamAM = mukha vageremAM samAI jAya che, te ja rIte darpaNasthAnIya AtmAno parajJatva ane paradarzakatva svarUpa aupAyika svabhAva hoya tyAre biMbasthAnIya ceta mAtra svarUpa AtmAnI chAyA = savikalpaka samAdhisthAnIya anAtmabhedaprakArakacinmayAtmaka bodha = " AtmA zarIra vagerethI bhinna che' AvuM jJAna utpanna thAya che. paraMtu parajJatva ane paradarzakatva svarUpa aupAyika svabhAvanI gerahAjarImAM anAtmabhedaprakAraka buddhi cinmaya AtmAmAM vizrAnta thAya che. paramArthathI te ja avasthA AdaraNIya = gAhya che ane temAM upAyabhUta hovAnA kAraNe ja savikalpaka samAdhi, kriyAyoga vagere grAhya che. Avo nizcaya nayano abhiprAya che. (2/17).
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa OM nirvikalpaM brahmatattvam 194 nanvAtmanyanAtmabhedAvagAhane kathaM na zuddhopayogaH ? pravacanasAre tu devada - jadi - gurupUjAsu ceva dANammi vA susIlesu / uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA || ( 1 / 69 ) jo jANadi jiNiMde pecchadi siddhe taheva aNagAre / jIvesu sANukaMpo uvaogo so suho tassa // <- (2 / 65 ) ityevaM zubhopayogapradarzane'nAtmabhedAvagAhyAtmajJAnasyA'pradarzanAdityAzaGkAyAmAha 'yadi'ti / yaddRzyaM yacca nirvAcyaM, mananIyaM ca yad bhuvi / tadrUpaM parasaliSTaM na zuddhadravyalakSaNam // 18 // ' = bhuvi jagati yat vastusvarUpaM dRzyaM laukikacAkSuSaviSayatAkrAntaM yacca nirvAcyaM = zabdaniruupitvaacytaalinggitN yacca mananIyaM vikalpagocaratopetaM tat rUpaM = vastusvarUpaM anAtmAtmakendriyazabda-vikalpagocaratAnuviddhatayA parasaMzliSTaM = paradravyoparaktaM, na tu zuddhadravyalakSaNaM rUpam / akhaNDavizuddhadravyagrAhakanizcayanayena tu tasya vastutvameva nAsti / etena lakSyasya syAdavastutA / nirvikalpasya lakSyatvaM na dRSTaM na ca sambhavi / / <-- - ( 1 / 49) iti paJcadazIkRto vizuddhAtmadravyasvasavikalpasya lakSyatve = = = ahIM eka savAla thAya che ke 'AtmA sarva jaDa padArthothI bhinna che' - A pramANe AtmAmAM anAtmabhedanuM avagAhana hoya tyAre tene zubha upayoga ja kema kahevAya ? zudra upayoga kema na kahevAya ? Avo prazna upasthita thavAnuM kAraNa e che ke kuMdakuMdasvAmIe pravacanasAra graMthamAM --> devatA, sAdhu ane gurUnI pUjAmAM, tema ja dAnamAM athavA suMdara zIlamAM tathA upavAsa vageremAM rakta thayelo AtmA zubha upayogavALo che. je arihaMta paramAtmAne jANe che, siddha bhagavaMtone tema ja sAdhu bhagavaMtone jue che, jIvonI upara anukaMpAnA pariNAmavALo che, tevA jIvano upayoga te zubhopayoga kahevAya che. <--A pramANe zubhopayoga batAvavAnA avasare anAtmabhedarUpe AtmAne avagAhana karatAM jJAnano temAM nirdeza karelo nathI. tethI anAtmabhedarUpe AtmAne avagAhana karatA jJAna ke darzanano zuddhopayogarUpe svIkAra kema na thAya ? A samasyAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke > zlokArtha :- jagatamAM je koI paNa vastunuM svarUpa joI zakAya che, vANI dvArA jaNAvAya che, ane mana dvArA vicArAya che te vastunuM svarUpa paradravyathI mizrita che, zuddhadravyasvarUpa nathI. (2/18) zuddhAtmAnuM svarUpa DhIkArya :- jagatamAM je koI paNa vastunuM svarUpa dRzya = laukika cAkSuSa pratyakSanI viSayatAvALuM che, ane je koI paNa zabdathI vAcya che, tema ja mananA vikalpono viSaya bane che te vastunuM svarUpa Atmabhinna IMndriya, zabda ane vizpathI anuviddha hovAnA kAraNe paradravyathI uparakta che. te vizuddha Atmadravya svarUpa nathI. akhaMDa vizuddha dravyane grahaNa karanAra nizcaya nayanA mate to paradravyathI uparaMjita vastu ja nathI. AvuM hovAne lIdhe paMcadazImAM vidyA2NyasvAmIe je jaNAvela che ke > savikalpAtmaka brahma tattva jo vedAMtavAkyanuM lakSya (= viSaya) hoya to te brahma avastu = asat kalpita thaI jaze. nirvikalpAtmaka brahma vedAMtavAkyanuM lakSya bane evuM kyAMye dekhAtuM nathI tema ja saMbhavita paNa nathI --tenuM paNa nirUpaNa thaI jAya che. kema ke nirvikalpaka parabrahma tattva vikalpano viSaya ja nathI. =
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 58 virodhaparihAraH OM adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/14 vidyAraNyasvAmino vacanamapi vyAkhyAtam, nirvikalpakasya parabrahmatattvasya vikalpA'gocaratvAt / yattu tattvajJAnataraGgiNyAM zrIjJAnabhUSaNena - jJeyo dRzyo'pi cidrUpo jJAtA dRSTA svabhAvataH / na tathA'nyAni dravyANi tato dravyottamo'sti saH // <-(1/10) ityuktaM tattu svAtmaka-jJeyA'bhedena jJAtuH svAtmakadRzyA'bhedena ca dRSTaH cidrUpasyA''tmadravyasyottamatvapratipAdanaparatayA dRSTavyamiti na virodhalezo'pi / taduktaM tattvajJAnataraGgiNyAmeva - jJeyaM dRzyaM na gamyaM mama jagati kimapyasti kAryaM na vAcyaM, dhyeyaM zravyaM na labhyaM na ca vizadamateH zreyamAdeyamanyat / zrImatsarvajJavANIjalanidhimathanAt zuddhacidrUparatnaM, yasmAllabdhaM mayA'ho kathamapi vidhinA'prAptapUrvaM priyaJca / / <- (1/19) iti / paradravyA'bhAnameva zreya iti tAtparyam / harSavardhanopAdhyAyenApi adhyAtmabindau > yad dRzyaM tadahaM nAsmi yaccAdRzyaM tadasmyaham / ato'trA''tmadhiyaM hitvA citsvarUpaM nijaM zraye / / <-(2/18) ityuktam / tatazcA''tmani mUrttatAnabhyupagateti darzitam / taduktaM adhyAtmasAre - dRzA'dRzyaM hRdA'grAhyaM vAcAmapi na gocaraH / svaprakAzaM hi yadrUpaM tasya ! nAma mUrtatA || - (28/28) ti | zuddhAtmidrazya zravaNa-manana-niridhyAsanA govaratve yag0 | jJAnabhUSaNajIe tattvajJAnataraMgiNImAM - zeya ane dazya evo paNa cirUpa AtmA svabhAvathI jJAtA ane daTA che. te prakAre anya dravya nathI. mATe Atmadravya e uttama dravya che. <- AvuM je kaheluM che tenuM paNa tAtparya evuM jANavuM ke zeya abhinna evo jJAtA ane dazyathI abhinna evo dRSTA cirUpa AtmA e uttama dravya che. kahevAno matalaba e che ke prastuta graMthanI mULa gAthAmAM adazya, avAcya, amaMtavya tarIke zuddha AtmAno nirdeza karavo abhimata che. jyAre tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM zeya ane dRzya evA AtmAne uttama dravya tarIke jaNAvela che. tethI A banne vacce virodha jevuM bhAse che, paraMtu vAstavamAM te be vacce koI virodha che ja nahi. kema ke yogasiddha purUSo AtmA sivAyanI koI paNa vastune jANavAno ke jovAno prayatna karatA nathI. teo mAtra AtmAne ja jANavAmAM (jJAna) ane jovAmAM (darzana) magna thayelA hoya che. tethI teone zeya ane jJAtA, tema ja dazya ane duSTA eka ja bane che. AtmA sivAya koI paNa dravyanA uparAgathI teonuM jJAna ke darzana kalaMkita hotuM nathI. tethI teonuM zuddha thayeluM Atmadravya e ja uttama dravya che. evuM tattvajJAnataraMgiNInuM tAtparya mAnavuM yogya che. mATe ja te graMthamAM jaNAvela che ke - nirmaLa buddhivALA evA mArA mATe jagatamAM anya koI paNa vastu leya nathI, dazya nathI, gamya nathI, kArya nathI, vA nathI, dhyeya nathI, kotavya nathI, labhya nathI, kalyANakArI nathI ane grAhya nathI. kAraNa ke zrImad sarvajJavANIrUpI samudranuM maMthana karavAthI vidhipUrvaka mane zuddha cittasvarUpa ratna prApta thayeluM che ke je koI paNa rIte pUrve maLeluM nathI ane priya che. - AvuM kahevA dvArA jJAnabhUSaNajInuM tAtparya evuM che ke paradravyanuM bhAna na thAya te ja AtmAne mATe kalyANakArI che. harSavardhana upAdhyAyajIe adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - je dekhAya che te huM nathI, ane je nathI dekhAto te huM chuM. tethI dazya evA A zarIramAM Atmabuddhi choDIne jJAnasvarUpa evA mArA AtmAnuM zaraNa huM svIkAruM chuM tethI AtmAmAM mUrtatA mAnya nathI evuM paNa spaSTa thAya che. adhyAtmasAra graMthamAM darzAvela che ke - je AMkhathI dekhAtuM nathI, hRdayathI = aMtaHkaraNathI samajI zakAtuM nathI, ane vANIne paNa je viSaya nathI, evuM je svaprakAzAtmaka AtmasvarUpa che tene kaI mUrtatA hoya ? arthAt na ja hoya. - svadarzana ane paradarzananA aneka graMthomAM mokSalakSitAne sUcavanArA evA vAkyo maLe che ke "AtmAne
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * AtmanaH tarkAdyagocaratvam 196 tacchravaNa-mananAdividhAnasya sva-paratantreSupalabdhatayA dIrghakAla-nairantarya satkArA''sevitairAtmagaucaraiH zravaNamananAdibhiH kAlaparipAkavazA-dAtmano'tIndriyAdRzyAnirvacanIyAmananIya-vizuddhasvarUpamaparokSatayA'nubhUyate / tadeva ca zuddhopayogarUpeNA-trAbhimatam / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - zrutvA matvA muhuH smRtvA sAkSAdanubhavanti ye / tattvaM na bandhadhIsteSAmAtmA'bandhaH prakAzate / / <-(18/177) ityuktamityavadheyam /2/18nA vAgaDamamasaMvaramAvirati > "gapasyati | apadasya padaM nAstItyupakramyAgame tataH / upAdhimAtravyAvRttyA proktaM zuddhAtmalakSaNam // 19 // __ tataH = anAtmoparaktasya zuddhAtmadravyasya virahAt apadasya = anAmina AtmanaH vAcakaM padaM = nAma nAsti iti upakramya = Arabhya upAdhimAtravyAvRttyA = zabdavAcyatvalakSaNAMzikopAdhito'pi rahitatayA zuddhAtmalakSaNaM Agame = AcArAGge proktam / taduktaM tatra - savve rasA niyaTuMti takkA ja jovo, jANavo, vicAravo..." paraMtu zuddha Atmadravya IdriyajanyapratyakSa ke ciMtana vagereno viSaya nathI, chatAM paNa sAdhaka pAse vartamAnamAM upalabdha iMdriya ane mana vaDe dRDhatApUrvaka dIrdhakALa sudhI Adarasahita AtmAne ja jovA, jANavA ane samajavAno prayatna karavAthI kALakrame AtmAnA atIndriya, adazya, anirvacanIya, amananIya evA vizuddha svarUpano sAkSAtkAra thAya che. A ja nirvikalpaka zuddha upayoga che. A ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - vAraMvAra sAMbhaLIne, vAraMvAra vicArIne, vAraMvAra yAda karIne jeo Atmatattvane sAkSAta anubhave che. teone " huM baMdhAuM chuM.' - A pramANe AtmAmAM karmabaMdhanI buddhi thatI nathI. kAraNa ke te yogIone karmabaMdhanyapaNAthI AtmAno prakAza = sAkSAtkAra thAya che. <- A vAta khyAlamAM rAkhavI. (2/18) prastuta vAtamAM ja AgamanA saMvAdane graMthakArazrI pragaTa kare che. zlokA :- tethI "padarahita AtmAnuM koI pada nathI." A pramANe upakama karIne AgamamAM upAdhimAtranI vyAvRttithI zuddha AtmAnuM lakSaNa jaNAvela che. (2/19) ka anAmInuM nAma nathI grApha TIkArca - anAtmAthI uparakata = jaDa padArthathI koI paNa zuddha Atmadravya raMgAyela nathI. mATe anAmI evA AtmAne vAcaka koI nAma nathI. A pramANe upakama = zarUAta karIne zabdavA-svarUpa AMzika upAdhithI paNa rahitarUpe zuddha AtmAnuM lakSaNa AcArAMga nAmanA AgamamAM jaNAvela che. AcArAMganA pAMcamA adhyayanamAM kaheluM che ke - zuddha AtmadravyamAM zabdanI pravRtti hotI nathI. kAraNa ke zuddha AtmAnI evI koI paNa avasthA nathI ke je zabda dvArA jaNAvI zakAya. tethI AtmAne AzrayIne sarva svaro = zabdo pAchA phare che. arthAta AtmasaMlagna vA-vAcakabhAvamAM zabdo pravartatA nathI. te A mujaba H arthanuM pratipAdana karavAmAM pravartatA zabdo rUpa, rasa, gaMdha ke sparzamAMthI koI paNa viSayanuM saMketa kALamAM bhAna karIne temAM ke tene tulya evA padArthamAM pravRtti kare che. paraMtu zabda vagerenuM rUpa, rasa vagere svarUpa pravRttinimitta AtmAmAM nathI. tethI zuddha Atmadravya svarUpa mokSa avasthA zabda dvArA jaNAvI zakAtI nathI. eTaluM ja kevaLa nathI paraMtu enI vicAraNA paNa karavI saMbhavita nathI. kAraNa ke te tarkano paNa viSaya nathI. temAM buddhi (= manovyApAra vizeSa) paNa pravRtti na karI zake; kAraNa ke mokSa avasthA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 * lokAtigAtmavicAraH adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/19 jattha na vijjai, mai tattha na gAhiyA oe appaITThANassa kheyane, se na dIhe, na hasse, na vaTTe, na taMse, na cauraMse, na parimaMDale, na kiNhe, na nIle, na lohie, na hAlide, na sukille, na surabhigaMdhe, na durabhigaMdhe, na titte, na kaDue, na kasAe, na aMbile, na mahure, na kakkhaDe, na maue, na garue, na luhae, na uNhe, na niddhe, na lukkhe, na kAU, na ruhe, na saMge, na itthI, na purise, na annahA, parine, sanne, uvamA na vijae, arUvI sattA apayassa payaM natthi <-(5/6/171-172) / tadarthalezastvevam - zuddhAtmadravye na zabdAnAM pravRttiH / na cA''tmanaH zuddhasya sA kAcidavasthA'sti yA zabdairabhidhIyeta / tasmAt sarve svarAH tasmAt nivartante, tadvAcyavAcakasambandhe na pravartante / tathAhi zabdAH pravartamAnA rUpa-rasa-gandha-sparzAnAmanyatame vizeSe saGketakAlagRhIte tattulye vA pravarteran / na caitattatra zabdAnAM pravRttinimittamasti / ataH zabdAnabhidheyA zuddhAtmadravyalakSaNA mokSAvasthA / na kevalaM zabdAnabhidheyA kintUtprekSaNIyA'pi na sambhavati, tarkA'gocaratvAt / manovyApAravizeSo'pi nAvagAhate, mokSAvasthAyAH sakalavikalpAtItvAt / ojaH = eko'zeSamalakalaGkAGkarahitaH / apratiSThAnasya = mokSasya khedajJaH = nipuNaH / na dIrghatva-hasvatvAdiyuktaH / muktAtmanaH tatsukha-jJAnayorvopamA na vidyate lokAtigatvAt / kiJca na vidyate padaM = avasthAvizeSaH yasya so'padaH tasya padaM = abhidhAnaM nAsti, vAcyavizeSAbhAvAt / tathAhi- yo'bhidhIyate sa zabda-rUpa-gandha-rasa-sparzAnyataravizeSeNAbhidhIyate, tasya ca tadabhAva iti <-1 pareSAmapIdamabhISTam / taduktaM yogatattvopaniSadi - anirvAcyapadaM vaktuM na zakyaM taiH surairapi / svAtmaprakAzarUpaM tat kiM zAstreNa prakAzyate / / 7 / / <- iti / kaNTharudropaniSadi api - yato vAco nivartante nimittAnAmabhAvataH / nirvizeSaparAnande kathaM zabdaH pravartate // 26 / / <- ityuktm| taduktaM sakaLa vikalpathI rahita che. zuddha AtmA eka che, sarva karmamalakalaMkanA cihnathI rahita che, mokSane anubhavavAmAM nipuNa = mokSamaya = mokSAnubhUtisvarUpa che, te dIrgha nathI, hasva nathI, vartulAkAra nathI, trikoNa nathI, corasa nathI, parimaMDala nathI, zyAma nathI, nIla nathI, 27 nayI, pIgo nathI, zveta nathI, sugaMdhI nathI, ghiI nathI, yo nathI, topo nathI, tuze nathI, pATo nathI, mITho nathI, 2 nathI, bhU nathI, mAre nathI, 79o nathI, 12ma nayI, se nathI, sni5 nathI, 31 nathI, 14 nayI, (tane) saMga = saMyoga nathI, te khI nayI, te pu35 1 napuMsaka nathI, te parijJAnayukta che, saMjJAnasahita che, muktAtmAmAM ke tenA sukha ane jJAnanI koI upamA vidyamAna nathI, kAraNa ke te lokAtIta = lokottara che. lokottara padArthane vAstavamAM koIka laukika upamA ApIne koInI joDe sarakhAvI na zakAya vaLI, te arUpI che, zuddha sattA svarUpa che. tema ja pada = viziSTa avasthA AtmAnI nathI, tethI aMtmA apada che. apada evA AtmAnuM koI nAma nathI, kAraNa ke temAM zabdavAcce koI paNa avasthA nathI rahetI. te A pramANe :- zabda dvArA jenuM paNa pratipAdana thAya che te zabda, rUpa, rasa, gaMdha ke sparzamAMthI koI paNa vizeSa guNadharmane AgaLa karIne thAya che, ane AtmAmAM to tevo koI guNadharma raheto nathI. tethI anAmI evA AtmAnuM koI nAma nathI. <-anyadarzanakArone paNa A vAta mAnya che. yogatattvopaniSadramAM jaNAvela che ke - svAtmaprakAza svarUpa te anirvacanIya padanuM devatAo paNa vargana karavA zaktimAna nathI to zAstra vaDe teno pUrNa prakAza kevI rIte zakya hoya ? <-kaMTharUdropaniSadamAM jaNAvela che ke - padapravRttinA nimitto vagere na hovAnA kAraNe jenAthI vANI pAchI phare che te nirvizeSa, prakaTa AnaMda svarUpa paratattvamAM zabda
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa OM parabrahmatattvasyAtIndriyatvam 198 jJAnArNave'pi - avAggocaramavyaktamanantaM zabdavarjitam / ajaM janmabhramAtItaM nirvikalpaM vicintayet || <~ - (32/23) ti / tatathArAto'pi paradravya-muLa-paryAyakSaLopAdhisamparka: zuddhAtmadravye zuddhanishcynyen nAstIti phalitam // 2/19 // atreva paratantrasaMvAddamAviSThoti --> 'yata" kRti / yato vAco nivartante hya ( a ) prApya manasA saha / iti zrutirapi vyaktametadarthAnubhASiNI // 20 // yataH parabrahmaNaH sakAzAt vAcaH zrutirUpA api manasA = antaHkaraNena saha = sArdhaM nivartante / 'tAzca pratipAdyatvenAbhimataM viSayaM saMprApya tatpratipAdanena kRtakRtyAH satyo nivRttA syuH' iti kalpanAvyAvRttaya uktaM 'aprApya' iti / paraM brahma hi vAcA vadituM na zakyate manasA ca cintayituM na rAvata ti taittirIyopaniSad (2/4/2) praznopaniSat (22)-zAhityopaniSad (2/2) vapanatAtparyaH siddhAntabinduvRttau vAsudevazAstriNA vyaktIkRtaH / iti niruktasvarUpA taittirIyopaniSadAdikA zrutiH api vyaktaM = spaSTaM etadarthAnubhASiNI = zabda-tarka-vicArAgocarA''tmatattvAnuvAdinI / upalakSaNa - 'na vijJAtervijJAtAraM vijAnIyAH <- ( 3/4/2) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanamapyatra saMvAditve = kevI rIte pravRtta thAya ? ----tathA jJAnArNava graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> zabdAtIta, avyakta, anaMta, zabdasaMparkazUnya, nitya, janmanI bhramaNAothI rahita evA nirvikalpaka paratattvanuM vizeSa prakAre ciMtana-manana sAdhake karavuM joIe. --tethI phalita thAya che ke zuddha AtmadravyamAM zuddha nizcaya nayanI apekSAe AMzika paNa upAdhino = para dravya-guNa-paryAyano = vibhAvadazAno saMparka raheto nathI. (2/19) = prastuta viSayamAM ja paradarzananA saMvAdane graMthakArathI pragaTa kare che. zlokArtha :- "jene pAmyA vinA vANI paNa mananI sAthe enAthI pAchI phare che.' A pramANe zruti upaniSad paNa spaSTa rIte uparokta arthanuM ja pratipAdana kare che. (2/20) * vANI ane vicArano aviSaya parabrahma * DhIkArya :- parabrahma pAsethI veda-upaniSad svarUpa vANI paNa mananI sAthe pAchI phare che. --> jema potAnA pratipAdyarUpe abhimata evA viSayane prApta karIne vANI tenuM pratipAdana karIne kRtakRtya thaI nivRtta thAya che tema parabrahmanuM pratipAdana karIne kRtakRtya banela veda ane udaniSad svarUpa vANI paNa pAchI phare che, evuM mAnI zakAya che. --AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe brahmopaniSad, zAMDilyopaniSad ane taittirIyopaniSad vagerenA uparokta vacanamAM 'aprApya' zabdano ullekha karavAmAM Avela che. matalaba ke 'parabrahma tattva vANI dvArA bolI zakAtuM nathI ane mana dvArA vicArI zakAtuM nathI - A pramANe taittirIya upaniSadnA vacanano tAtparyArtha che.'' Avo artha sighdhAntabiMdunI TIkAmAM vAsudeva zAstrIe vyakta karelo che. uparokta taittirIya upaniSad paNa spaSTa rIte evuM jaNAve che ke - vizuddha Atmatattva e zabda, tarka ane vicArano viSaya banI na zake. Ama AgaLanA zlokamAM AcArAMgano sAkSI pATha ApIne je vAta karI hatI te vAtanuM samarthana karatI zrutino nirdeza karIne te vAtane graMthakArazrIe daDha karI che. upalakSaNathI bRAraNyaka upaniSanuM vacana paNa prastutamAM saMvAdI rUpe jANavuM. tyAM jaNAvela che ke > vijJAtA evA AtmAne laukika buddhithI jANI zakAto nathI --Azaya
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 8 anyasaMzliSTAtmarUpasyaivAgamagamyatA 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/21 nAvagantavyam / 'vijJAteH = laukikyA buddheH vijJAtAraM AtmAnaM na vijAnIyAt / vizuddha AtmA nendriyasannikarSa-vyAptijJAna-padajJAna-sAdRzyajJAnajanyajJAnaiH jJAtuM zakyate' iti bhAvaH / => 'etadaprameyam' - (4/4ra0) rUti vRtAravavanamaAnaiva paryavasthati | > van manasA na manuje yenASSphurmano matam / tadeva brahma tvaM viddhi nedaM yadidamupAsate / / <- (1/5) iti kenopaniSadvacanamapyAtmano mano'gocaratvamAviSkaroti // 2/20 // tameva samarthati > "matI'ti | atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi, naiva gamyaM kadAcana // 21 // paraM = vizuddhaM brahma = AtmatattvaM atIndriyaM = indriyA'gamyam, amUrttatvAt / taduktaM uttarAdhyayane > no niSNu, mamuramavA <- (4/21) | vizuddhAnumavuM = anAtmAnupara/parIkSAnubhUti vinA zAstrayuktizatenA'pi = zuddhAtmadravyapratipAdakazAstra-tarkayuktInAM sahasreNA'pi, stokasaGkhyAnAM zAstrANAM tu kA kathetyapizabdArthaH, tad brahma kadAcana = kadAcidapi kvacidapi kenA'pi naiva, gamyaM = jJAtuM rI, tatsAmarthyavirAt | jJAnasAre'pi - atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi na gamyaM yad budhA e che ke IndriyasaMnnikarSa, vyAtijJAna, padajJAna ane sAdazyajJAnathI janya evI buddhithI AtmA jANI zakAto nathI. "AtmA aprameya che." AvuM bRhaAraNyakanuM vacana paNa prastuta arthamAM ja vizrAMta thAya che. -> mana dvArA je jANI zakAtuM nathI ane jenA dvArA mana jANI zakAya che te ja brahmatattva che evuM tuM jANa. (stuti vagere svarUpa vANI, ane vaMdana, pUjana vagere kriyA, ane japa, ciMtana vagere svarUpa vicAra dvArA) jenI A upAsanA karAI rahela che te parabrahma nathI. -A pramANe kenopaniSaddanuM vacana paNa "AtmA manano viSaya nathI' evuM pragaTa kare che. (2/20) prastuta vAtanuM ja graMthakArazrI samarthana kare che. zlokArca - parabrAhA atIndriya che. vizuddha anubhava vinA, seMkaDo zAstrathI ke tarkathI tene kyAreya paNa jANI zakAtuM nathI. (2/21) che parabrahma atIndriya che. TIkArca - vizuddha Atmatatva atIndriya che. arthAt Indriyano viSaya nathI. kAraNa ke te amUrta che. uttarAdhyAyanasUtramAM jaNAvela che ke - AtmA IndriyagrAhya nathI, kAraNa ke te amUrta padArtha che. - jaDa padArthanA leza paNa ullekha vagaranI aparokSAnubhUti vinA seMkaDo zAstra ke yukti dvArA paNa parabrahnA kayAreya paNa, kyAMya paNa, koInA paNa vaDe jANavuM zakya ja nathI. kAraNa ke temAM tenuM sAmarthya nathI rahetuM, bhale ne zAstra ke tarka, vizuddha AtmadravyanuM pratipAdana karavA kaTibaddha rahelA hoya. mULa gAthAmAM "pi' zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. teno artha e che ke seMkaDo zAstro ke hajAro yuktio dvArA paNa vizuddha AtmA jANI zakAto nathI; to pachI thoDA ghaNAM zAstro ke yuktionI to zuM vAta karavI ? jJAnasAramAM paNa jaNAvela che ke - vizuddha anubhava vinA seMkaDo zAstra ke yuktithI paNa parabrahma vaNI zakAtuM nathI, ema paMDito kahe che. <-
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 adhyAtmopaniSatpakaraNa 888 bhramadvaividhyapratipAdanam % namuH || <- (26/3) rUtyum | ___ majjhimanikAye'pi -> nivvAnaM ajjhagammaM <- (26) ityevamuktam / ata eva vizuddhAnubhave yatitavyam / taduktaM jJAnArNave - nirvikalpaM manastattvaM na vikalpairabhidrutam / nirvikalpamataH kArya samyaka tattvastha siddha | <- (32/40) rUti | nanvevamAtmana AgamavAda-hetuvAdAviSayatve prAk (1/9) atIndriyANAmarthAnAM sattA-svarUpayoH nizcayAya AgamopapattyoH sAdhanatvamAviSkRtaM tat kathaM saGgacchata iti cet ? satyam, atIndriyArthAnAM sattA-sAmAnyasvarUpayorAgamopapattibhyAM nizcaye'pi AtmanaH zuddhasvarUpamanyAnuparaktaM na jAtu zAstra-yuktyorviSaya ityetadeva pratipAdanamoSTam, anyasaMzliSTamevAtmasvarUpaM zAstra-yuktyorviSayaH / na caivamAgamAnAdaraprasaGgaH, 'azuddhe vartmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate' iti nyAyena sadAgamapravRttau taduttarakAle zuddhAtmatattvAvirbhAvAt / zuddhAtmasvarUpaviSayakAparokSAnubhavAlAbhe zuddhAgama-sadyuktijJAnasya bhramatve'pi saMvAditvena zuddhAtmatattvaprApakatvAdupAdeyatA, maNyadarzane maNiprabhAyAM maNiprApakamaNibuddhivat / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - mnniprbhaa-mnnijJAnanyAyena gumahtpanA | vastupUtiyA cAdhyAyIvabhAnasanaprathA | - (28/122) rUtyum majhimanikAya (madhyamanikAya) nAmanA bauddha graMthamAM paNa jaNAvela che ke - nirvANa Atmagamya = anubhavagamya che. -mATe ja vizuddha anubhavane vize prayatna karavo joIe. jJAnArNava graMthamAM jaNAvela che ke - nirvikalpaka evuM aMtaHkaraNatattva vikalpo dvArA vyakta thatuM nathI. mATe tattvanI siddhi mATe samyapha prakAre manane nirvikalpaka karavuM -- nanuI ahIM evI zaMkA thAya ke > uparokta pratipAdana mujaba jo AtmA atIndriya hovAthI AgamavAda ke hetuvAdano viSaya na bane to pachI pUrve (1-9) je jaNAvI gayA ke "atIndriya viSayonA astitva ane svarUpanA nizcaya mATe Agama ane yukti sAdhana che" te vAta kevI rIte saMgata thaze ? to tenA samAdhAnamAM ema jANavuM ke atIndriya viSayonA astitvano ane sAmAnya svarUpano Agama-zAstra ane yukti dvArA nizcaya thAya che, evuM ame pUrve jaNAvI gayA te vAta satya che. paraMtu jaDa padArthathI asaMgliTa evuM AtmAnuM zuddha svarUpa kyAreya paNa zAstra ke yuktino viSaya banatuM nathI- AvuM pratipAdana karavuM ja prastuta zlokamAM abhimata che. zabda vagere jaDa padArthathI raMgAyeluM azuddha AtmasvarUpa ja zAstra ke yuktino viSaya che. zAstraNeya svarUpa e AtmAnuM zuddha svarUpa nathI paNa azuddha svarUpa che. AvuM hovA chatAM paNa Agama pramANa anAdaraNIya banavAno prasaMga nahi Ave. kema ke "azaddha mArgamAM rahIne tyAMthI zuddha mArgane musAphara Icche che. AvA pUrvokta cAyathI Agamane anusAra pravRtti karavAmAM Ave to te pachInA kALamAM zuddha Atmatattva pragaTa thAya che. AtmAnA zuddha svarUpanuM avagAhana karanAra aparokSa anubhava jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI to kaSa-chedatApa parIkSAthI zuddha ane sadakti dvArA AtmAnuM je jJAna thAya che te AtmAnA azuddha svarUpanuM avagAhana karatuM hovAnA kAraNe bhramAtmaka hovA chatAM paNa te saMvAdI hovAne lIdhe vizuddha AtmatatvanuM prApaka hovAthI AdaraNIya ane grAhya che. jemAM tejasvI maNi khokhA vagerenI pAchaLa rahelo hovAnA kAraNe dekhAto na hoya paraMtu tenI prabhA = kAnti dekhAtI hoya tevI sthitimAM dUra rahela vyaktine thanArI, maNiprabhAmAM A maNi che." evI buddhi, bhramAtmaka hovA chatAM paNa maNiprApaka hovAnA kAraNe upAdeya che. AvA ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - maNiprabhAmAM maNinI buddhi thAya che te daTAMtathI zubhakalpanA vastusparzI hovAnA kAraNe tyAM sudhI ucita che, jyAM sudhI jaDavastunA ullekhathI zUnya AtmatattvanI anubhUti thatI nathI. bhramanA be prakAra che. (1) visaMvAdI bhrama ane (2) saMvAdI bhrama.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 AtmAnubhUtimRte mudhAnandaH adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/22 bhrama - dvaividhyantu - dIpaprabhAmaNibhrAntirvisaMvAdibhramaH smRtaH / maNiprabhAmaNibhrAntiH saMvAdibhrama ucyate // - ( ) . tyevamavasevam / dharmanIttinA pramALavArti vidyArajyena 7 padmamAM > maLiprdiipprbhyormnnibuddhyaa'bhidhaavtoH / mithyAjJAnA'vizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // <- (pra.vA. 2/57 paM.rU.1/2) tyevamuttamatrAnusandheyam| yadvA 'gAtmA na rUpI, na mUrtta:, nendriyagrAhyaH, na naDa ityAdirUpeNa vyatirekamukhataH zAstrAdibhirAtmasvarUpapratipAdane'pi kArtsnyenAnvayamukhataH svalakSaNAtmakamA -' tmasvarUpaM naiva jAtucicchAstrAdigocara ityavadheyam // 2/21 // jJAnasAragatazlokacatuSkAbhinnazlokacatuSTayenoktamevArthaM pratipAdayati keSAM na kalpanAdava, zAstrakSIrAnnagAhinI / viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA ||22|| zAstrakSIrAnnagAhinI AgamAtmakapAyasabhojanaviloDinI kalpanAdava tattvAsparzitarkavicAraracanAtmikA gojihvAkRtikASThanirmitA caTukA keSAM paNDitAnAM na vidyate ? api tu bhUyasAmityarthaH / atraiva vizeSaM vidyotayati - anubhavajihvayA = svasaMvedanarasanayA tadrasAsvAdavidaH = zAstralakSaNapAyasarasasthAnIyavizuddhAtmadravyasvarUpagocarAparokSAnubhavakAriNastu viralAH stoLAH ratnazikhavat / anyatrApi > vedIpakanI prabhAmAM maNinI bhrAnta buddhi te visaMvAdI bhrama kahevAya che. maNiprabhAmAM maNinI bhrAnti te saMvAdI bhrama kahevAya che. prathama bhrama dvArA maNinI prApti zakya nathI, jyAre bIjA bhramane anusarIne pravRtti karatAM maNinI prApti zakya che. dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAne pramANavArtika graMthamAM tathA vidyA2NyasvAmI nAmanA vedAMtI vidvAna dvArA racita paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke --> maNinI prabhAmAM maNinI buddhi ane dIpakanI prabhAmAM maNinI buddhi tulyarUpe mithyAjJAnarUpa che. chatAM paNa te banne jJAnane anusarIne doDanAra vyaktine arthakriyAmAM bheda jarUra paDe che. ekane maNinI prApti thAya che, bIjAne thatI nathI. ----A vAtanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. athavA ema paNa kahI zakAya ke 'AtmA rUpI nathI, mUrta nathI, IndriyagrAhya nathI, jaDa nathI...' A pramANe vyatirekamukhe AtmAnuM svarUpa zAstra vagere dvArA jaNAvI zakAya che. paraMtu saMpUrNapaNe anvayamukhe svalakSaNAtmaka (sarva padArthothI taddana vilakSaNa) AtmasvarUpa kayAreya paNa zAstra vagereno viSaya nathI ja banatuM. te to vizuddha AtmAnubhavano ja viSaya che- A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (2/21) jJAnasAra aMtargata (26/5,6,7,8) cAra zloka dvArA uparokta vastunuM ja graMthakArazrI pratipAdana karI rahyA che. zlokArtha konI kalpanArUpI kaDachI zAsrarUpI dUdhapAkamAM praveza karatI nathI ? anubhavarUpI jIbha vaDe zAsrarUpI dUdhapAkanA rasano AsvAda mANanArA virala hoya che. (2/22) * AtmAnubhavI thoDA DhIkArtha :- jema dUdhapAkanA bhojanamAM gAyanI jIbha jevA AkAravALA lAkaDAthI banAvela camaco AmathI tema phare che paNa dUdhapAkanA svAdane mANato nathI. barAbara A rIte konI,tattvano = vastusvarUpano sparza na karanAra tarka ane vicAronI racanArUpa kalpanA AgamamAM caMcupAta karatI nathI ? arthAt evA upalakiyA paMDito ghaNA hoya che. paraMtu AtmAnubhavI bahu ja thoDA hoya che. prastuta viSayamAM vizeSatA e jANavI ke jema dUdhapAka = zAstra; camaco = kalpanA; tema jIbha = anubhava jJAna; dUdhapAkanI mIThAza vizuddha AtmasvarUpa, dUdhapAkano : = = = keSAmiti / =
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 caturvidhadRSTivimarzaH 8 202 zyAnAmiva vidyAnAM mukhaM kaiH kaiH na cumbitam / hRdayagrAhiNastAsAM dvi-trAH santi na santi ca // - ( ) ghum | tathA viguNorUM - thAtumeva vin kurAH rAa prayojImamaLe | upanAmayati karo'nnaM rasAMstu jidaiva jAnAti // <- (vallabhadevakRta-subhASitAvalI-155) ityapi smartavyamatra / maitraiyyupaniSadi api - anubhUtiM vinA mUDho vRthA brahmaNi modate / prtibimbitshaakhaagrphlaasvaadnmodravat | <-(2/22) ti yahurja tagatrAnusaLe m jJAnA sumaLo - "dharma dha'tti naspatti taraphUnyAH druSTathaH | vastutattva na vRdhyanta tarIkSAkSamA yataH | - (dharmanA.21) ti ! - satthaM paDhaMtaha te vi jaDa appA je Na muNaMti / tarhi kAraNi e jIva phuDu Na hu NivvANu lahaMti // 53 // viralA jANAhiM tattu buha viralA NisuNahi~ tattu / viralA jhAyAhi tattu jiya viralA dhArahi tag iddaddA - ti yogasArato yojavasya vanama_tra martavyam 2/2 rasAsvAda = AtmAnA vizuddhasvarUpanI aparokSAnubhUti. AvI vizuddhasvarUpanI aparokSAnubhUti karanArA jaja hoya che. kariyANAnA vepArI ghANA hoya ane ratnanA vepArI ghaNI ochI saMkhya anyatra paNa jaNAvela che ke - vezyAnA mukhane koNa, koNa cuMbana nathI karatA, paraMtu tenuM hRdaya jItanAra be ke traNa hoya athavA na paNa hoya, tema vidyA Agama-zAstra vagerenA zabdane sparzanArA koNa koNa nathI hotA ? paraMtu AgamanuM hArda pAmanArA to be ke traNa hoya athavA na paNa hoya. <-2viguma nAmanA vidvAne jaNAvela che ke - keTalAka jIva mAtra zAstranI vyAkhyA karavAmAM ja kuzaLa hoya che. (AcaravAmAM nahi.) jyAre bIjA amuka jIvo zAstrane AcaravAmAM = AtmasAta karavAmAM samartha hoya che. hAtha bhojanane moDhA sudhI lAve che paraMtu tenA rasane to jIbha ja jANe che. <- Azaya e che ke zAstranI zuSka carcA hAtha samAna che ane zAstrano hArdika amala e jIbha tulya che. maitreyI upaniSadumAM paNa jaNAvela che ke - pANImAM pratibiMba rUpe jaNAtI vRkSanI zAkhAnA agra bhAga para rahela phaLano AsvAda karavAthI je AnaMda Ave te vyartha hoya che tema AtmAnubhUti vinA mUDha purUSane brahma tattvamAM je AnaMda thAya che te vyartha hoya che. -A vAta khUba mArmika che. zuka dhyAnamAM paDanArA vartamAna kAlanA sAdhakoe uparokta hakIkatane gaMbhIratAthI khyAlamAM rAkhavA jevI che. dazamuM, bAramuM dhoraNa vagerenI parIkSA ApavAnI jenI taiyArI, IcchA, purUSArtha na hoya tevo mANasa DokTara banavAnI IcchAthI meDIkala kolejamAM avAranavAra Ava-jA kare teTalA mAtrathI te DokTara banI na ja zake. tene "huM meDIkala kolejamAM roja jAuM chuM." AvI kalpanAthI thato mAnasika AnaMda e eka bhramaNA che. sujJa purUSone Avo mANasa hAsyAspada lAge. barAbara A ja rIte dezavirati, sarvavirati vagerenI AcArasaMhitAne AtmasAta karavAnI jenI taiyArI na hoya tevI vyakti paramAtmA banavAnI IcchAthI dhyAnanI zibiro, prekSAdhyAnanA klAsa, vipazyanAnA vargamAM avAra-navAra jAya teTalA mAtrathI te paramAtmasvarUpane prApta na karI zake. "huM jJAnAnaMdane meLavuM chuM. paramAtmaprakAzane mANuM chuM.' ItyAdi kalpanAomAM rAcavAthI tevI vyaktine je AnaMda thAya te paNa eka bhramaNA che. sujJa purUSo AvI pravRttine AvakAre nahi. jJAnArNava graMthamAM zubhacaMdrajIe jaNAvela che ke - "dharma, dharma' e pramANe tattvazUnya kharAbadRSTivALA jIvo bole che. paraMtu vastutatva = dharmatattva teo jANatA nathI. kAraNa ke teo dharmanI parIkSA karavA mATe asamartha che. <- yogIndradeve paNa yogasAra graMthamAM - je loko zAstrane bhaNe che paNa AtmAne jANatA nathI te loko paNa jaDa ja che. tathA te ja kAraNe nizcayathI te jIvo mokSane prApta karatA nathI - A spaSTa che. viralA paMDita loko ja tattvane samaje che, viralA ja tattvane sAMbhaLe che, viralA loko ja tattvanuM dhyAna dhare che ane viralA loko ja tattvane dhAraNa kare che. - A pramANe je kaheluM che te paNa ahIM yAda rAkhavuM.(2/22)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 OM alakSyasya dhyAnalakSyatvam 'pazyatu' iti / pazyatu brahma nirdvandvaM, nirdvandvAnubhavaM vinA // kathaM lipimayI dRSTiH, vAGmayI vA manomayI ||23|| nirdvandvaM rAgadveSa-ratyarati-darpakandarpa-kAmakrodhAdilakSaNadvandvAtItaM paraM brahma = akhaNDavizuddhacidAkArAtmadravyaM, nirdvandvAnubhavaM = anupadokta- rAgadveSAdidvandvA'sampRktasaMvedanaM vinA lipimayI = akArAdisaMjJAkSaramayI vAGmayI = vacanoccAraNamayI manomayI = varNa- gandha-rasa sparzAdyanyatarAvagAhivicAramayI vA dRSTiH kena prakAreNa pazyatu dRg kathaM vilokayatu ? na kathamapItyarthaH / dvandvAtItamAtmadravyaM paramArthato dvandvAtItAnubhava eva vilokayituM kSamaH / idamevAbhipretya kenopaniSadi - 'yasyA'mataM tasya mataM, mataM yasya na veda saH / avijJAtaM vijAnatAM vijJAtamavijAnatAm // ' <- - (2 / 3) ityuktam / yasya yogino vAcyavAcakAdibhAvena brahma amataM anadhigataM bhavati tasyaiva vastuto vAcyavAcakabhAvanirmuktaM brahma matam / yasya yogino vAcyavAcakAdibhAvena brahma mataM adhigataM so na veda vAcyavAcakabhAvavinirmuktaM brahma / mananIyatvAdirUpeNa brahma vijAnatAM avijJAtaM anadhigataM amananIyaM brahma / mananIyatvAdirUpeNa brahma avijAnatAM yoginAM tat vizeSeNa = yathAvasthitasvarUpeNa adhigataM bhavatItyarthaH / taduktaM zrIpArzvanAthasya mantrAdhirAjastotre'pi alakSyazcAprameyazca dhyAnalakSyo niraJjanaH <- (9) / savikalpajJAnena alakSyasya dvandvopetavicAreNa cAprameyasya niraJjanasya muktAtmanaH nirvikalpaka - dvandvAtItadhyAnasaMvedyatvamityartha iti bhAvanIyaM = atraiva hetumAvedayati = = = = = adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/23 = prastuta vAtamAM graMthakArathI hetu jaNAve che. zlokArtha :- nirdhandhu anubhava vinA evA brahmatattvane lIpImayI dRSTi, vADmayI dRSTi ke manomayI dRSTi devI rIte dekhe ? (2/23) * nidvaMdva anubhavathI niddha AtmAne anubhavIe * TIkAI akhaMDa vizuddha zinmaya Atmadravya parA uhevAya che. temAM rAga-dveSa, rati-arati, dhartha-muMharya ane kAma-krodha vagere saghaLAMye dvaMddo hotA nathI. tenA ja kAraNe rAga-dveSa vagere dvaMdvanA saMparkathI zUnya evA saMvedana vinA a, A, vagere saMjJAakSara svarUpa lIpImayI dRSTi, kevI rIte nirdedha evA brahmatattvane jue ? arthAt koI paNa rIte na jue. baMdhanya evo anubhava ja paramArthathI baMdharahita Atmadravyane jovA mATe samartha che. AvA ja abhiprAyathI kenopaniSamAM jaNAvyuM che ke --> (1) je brahmatattvane jANato nathI te tene jANe che. (2) je tene jANe che te nathI jANato. (3) jANakAra mATe ajANyuM che, ane ajANakAra mATe te jANItuM che. --kahevAno bhAva e che ke (1) je yogI vAcya-vAcaka vagere bhAvathI brahmatattvane jANatA nathI teNe avAcya brahmatattvane jANela che. (2) je paMDite vAcya-vAcakabhAva vagere saMbaMdhathI brahmatattvane jANela che te vAcya-vAcakabhAvathI zUnya evA brahmatattvane jANato nathI. (3) maMtavya, ciMtavya vagere svarUpe brahmatattvane jANanArAo mATe amaMtavya, amananIya evuM brahmatattva kharekhara ajJAta che. (4) mananIyatva vagere svarUpe brahmatattvane nahi jANanArA evA yogIoe yathAvasthita svarUpe brahmatattvane jANela che. zrI pArzvanAtha bhagavAnanA maMtrAdhirAjastotramAM paNa darzAvela che ke --> niraMjana evA paramAtmA alakSya ane aprameya che. chatAM paNa dhyAnathI lakSya che. ----kahevAno Azaya e che ke savikalpaka jJAna dvArA je jANI na zakAya, ane dvaMyukta vicArathI je abhrAnta rIte oLakhI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa OM svapnAdidazAnirUpaNam 88 204 tattvametadanubhavaparatayA // 2/23 // nidragovaradvandAtItAnumavasvarUpamad > "ti | na suSuptiramohatvAnnApi ca svApajAgarau / kalpanAzilpavizrAntesturyaivAnubhavo dazA // 24 // anubhavaH = sakalavikalpAtItAtmagocarAparokSAnubhUtiH na suSuptiH = naiva mohAnuviddhadarzanAvaraNodayavizeSavatI dazA, amohatvAt = mohAtItatvAt / nApi ca svApajAgarAviti / na ca sa indriyavyApArAnugatavikalpAnuviddhA laukikI jAgaradazA, kalpanAzilpavizrAnteH = avagrahehApAyAdijJAnaupayikendriyavyApArayuktavicArapracAravirahAt / na ca sa svApaH = svapnaprekSiNI saSaptyavasthA kalpanAzilpavizrAnteH = mAnasavikalpaviracanavirahAt / svApadazAyAntu manovyApAro'vazyaM vartate, anyathA svpnaavbodhaanupptteH| tadaktaM nizIthabhASye noiMdiyassa visao samiNaM jaM sattajAgaro pAse 2-(4218) / vyAkhyAprajJaptau api - goyamA ! no sutte sumiNaM pAsai, no jAgare sumiNaM pAsai, suttajAgare sumiNaM pAsai <- (15/5/577) ityuktam / tarhi kA dazA'nubhava ucyate ? ityAzaGkAyAmAha - anubhavaH turyA = caturthI eva ujjAgarAbhidhAnA, prAtibhajJAnakAlikI kevalajJAnakAlInA veyaM dazA bodhyA, kalpanAzilpavizrAmAt, amohatvAcca / anubhavo hi turIyacaitanyamityapi vadanti / na zakAya evA niraMjana mukta paramAtmA e nirvikalpaka vaMdazUnya dhyAna dvArA anubhavI zakAya che. A tattva anubhavamAM udhata thaIne barAbara vyavasthita rIte bhAvita karavuM. (2/23) nirbandha brahmane jaNAvanAra vaMzUnya evA anubhavanA svarUpane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca - anubhava e suSumi dazA nathI. kAraNa ke te mohazUnya che tema ja te suma = svapnadazA ke jAgaradazA paNa nathI. kAraNa ke temAM kalpanAnI kArIgarInI vizrAMti che. anubhava to cothI ujAgara dazA che. (2/24) ja anubhava e ujAgara dazA ja TIkArca - saghaLA ya vikalpothI rahita evI AtmaviSayaka aparokSa anubhUti prastutamAM anubhava zabdathI abhipreta che. (1) mohamizrita darzanAvaraNanA viziSTaudayayukta evI suSumidazA svarUpa e anubhava che evuM kahI na zakAya. kAraNa ke anubhavadazA moharahita che. (2) tema ja IndriyanI pravRttinI sAthe saMkaLAyela vikalpathI vaNAyela evI laukika jAgratadazA svarUpa paNa te anubhava nathI. kAraNa ke avagraha, IhA, apAya vagere jJAnanA upAyabhUta IndriyavyApAra vagere ja tyAre hotA nathI. to pachI tenAthI prayukta vicArano pracAra to tyAre kevI rIte saMbhave ? (3) tema ja svapnadarzanavALI svA5 avasthA svarUpa paNa te anubhavadazA nathI. kAraNa ke anubhavajJAnIne mananA vilponI racanA aTakI gaI che. svapnadazAmAM to manano vyApAra avazya vartamAna hoya che, bAkI te avasthAmAM svapnanI jANakArI asaMgata banI jAya. nizIthabhASyamAM paNa kaheluM che ke - svapna e noIndriyano = manano viSaya che, kAraNa ke tene sukha-jAgrata avasthAvALo jIva jue che. <- bhagavatIsUtramAM paNa jaNAvela che ke - sutelo jIva svapna joto nathI. jAgato paNa svapna eto nathI. sukha-jAgrata vyakti svapna jue che. <- to pachI kaI dazA anubhava kahevAya ? A praznano javAba e che ke anubhava to cothI ja dazA che, ke jenuM nAma ujAgara dazA che. prAtibha jJAnanA kALamAM athavA to kevalajJAnanI avasthAmAM A anubhavadazA jANavI. kema ke te vakhate nathI vikalpanI jaMjALa hotI
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ a nAnAtantrAnusAreNa jAgratsvapnAdyavasthAvicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/24 turIyAvasthA -- Dyuttam |> mANDukyopaniSadi tu vizuddhA''ntarikacaitanyasyAvasthA turIye kevalaparamAtmasambandhinI matirbhavati nityabodhasvarUpA tadA bhavati <- (14) iti dhyaanvinduupniyuktam | > hauIi saMjJA svapnaH, suSupta turya | yaugiI paththuM rUpa rUpAtItajja -- * (hi 10/ 246-pR.167) iti abhinavaguptaracitasya tantrAlokasya TIkAyAM jayaratha Aha / nAradaparivrAjakopaniSadi dehino jAgratsvapnasuSuptituryAvasthAH santi <--(5/1) ityevaM catasro'vasthA uktAH / tatraiva cAgre jIvadavasthA prathamaM jAgrad, dvitIyaM svapnaM, tRtIyaM suSuptaM, caturthaM turIyaM caturbhirvirahitaM turIyAtItam <- (6/4) ityuktam / maNDalabrAhmaNopaniSadi api paJcAvasthA jAgratsvapna suSupti- turIya - turIyAtItAH <- ityevaM paJcAvasthA darzitAH / tatra jAgratsvapnadazAnimagnaH saMsAre bambhramiti / taduktaM brahmopaniSadi UrNanAbhiryathA tantUn sRjate saMharatyapi / jAgratsvapne tathA jIvo gacchatyAgacchati punaH ||20|| - iti / nizcayanayenA''dyadazAtritayena sahAtmanaH sambandho nAsti / taduktaM kuNDikopaniSadi - 'na me dehena sambandho megheneva vihAyasaH / ataH kuto me taddharmA jAgratsvapnasuSupta // 15 // <-- iti / tattvato'ntye dve evAvasthe upAdeye, turIya- turIyAtItAvadhUtayoH svAtmanyeva kaivalyaM svarUpAnusandhAnena bhramarakITanyAyAt / svarUpAnusandhAnavyatiriktAnyazAstrAbhyAsa uSTrakuGkumabhAravad byarthaH ke nathI moha hoto. ''anubhava caturtha caitanya che." evuM paNa vidvAno kahe che. mACkayopaniSadmAM to > vizuddha AMtarika caitanyanI avasthA = cothI avasthA. --ema jaNAvela che. abhinavagupta nAmanA vidvAne racela taMtrAloka graMthanI TIkAmAM jayaratha nAmanA viddhAne evuM jaNAvela che ke > (1) svapna (2) suSupta ane (3) turyadazA A laukikI saMjJA che. tathA (1) padastha, (2) rUpa ane (3) rUpAtIta- A yaugikI saMjJA che. dhyAnabiMdu upaniSamAM jaNAvela che ke > turya caitanya vyakta thAya tyAre mati mAtra paramAtmA saMbaMdhI bane che. tevI buddhi kharekhara nitya bodha svarUpa hoya che. nAradaparivrAjaka upaniSamAM > jAgrata avasthA, svapna avasthA, suSupti avasthA ane turya avasthA- Ama cAra prakAranI jIvanI avasthA hoya che -- Ama jaNAvela che. te ja graMthamAM AgaLa jaNAvela che ke --> jIvanI prathama jAgrata avasthA hoya che, bIjA naMbaramAM svapna avasthA hoya che, trIjI suSupta avasthA hoya che, cothI tu turIya caturtha avasthA hoya che. A cAreya avasthAthI rahita turIyAtIta avasthA hoya che. - maMDalabrAhmaNa upaniSamAM paNa > (1) jAgrata, (2) svapna, (3) suSupti, (4) turIya ane (5) turIyAtIta dazA - Ama AtmAnI pAMca avasthA che. -- A pramANe jaNAveluM che. jAgrata ane svapna avasthAmAM DUbelo jIva saMsAramAM satata bhaTake che. brAuniSamAM jaNAvela che ke --> jema kozeTAno kIDo taMtuonuM sarjana kare che ane saMhAra paNa kare che tema jIva jAt ane svapnadazAmAM vAraMvAra Ava-jA kare che. <- prastutamAM jaNAvela pAMca avasthAmAMthI prAraMbhanI traNa dazA sAthe AtmAno koI paNa saMbaMdha nizcayanayathI nathI. kuNDikopaniSamAM jaNAvela che ke --> AkAzane jema vAdaLanI sAthe saMbaMdha nathI tema mAre dehanI sAthe koI saMbaMdha nathI. tethI jAgrata, svapna ane suSupti dazAmAM daihika bhAvo mane kayAMthI hoya ? -- vAstavamAM turIya ane turIyAtIta dazA AdaraNIya-svIkartavya che. "jema bhramaranA dhyAnathI IyaLa svayaM bhramara svarUpa bane che tema turIya avasthA ane turIyAtIta avasthAmAM rahela avadhUta AtmasvarUpanuM anusaMdhAna karIne AtmAmAM ja kaivalyadazAne prApta kare che. AtmasvarUpanA anusaMdhAnathI rahita anya zAstrono abhyAsa e uMTanI pITha upara rahela kesaranA kothaLAnA bhAranI jema vyartha che.' AvuM bRhasaMnyAsa upaniSadmAM jaNAvela che. 205 = = =
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 8 avasthApaJcakadyotanam 8 206 (2/75) iti bRhatsaMnyAsopaniSatkAraH / jAgradAdyavasthopayogastu nAradaparivrAjakopaniSadi - na 'nAhaM brahmeti vyavaharet kintu 'brahmA'hamasmI' ti ajasraM jAgratsvapna-suSupti-turIyAvasthAM prApya turyAtItatvaM vrajeta <- (6/2) ityevamAveditaH / yogacUDAmaNyupaniSadi - OM nityaM zuddhaM buddhaM nirvikalpaM niraJjanaM nirAkhyAtamanAdinidhanamekaM turIyaM yad bhUtaM bhavad bhaviSyat parivartamAnaM sarvadAnavacchinnaM paraM brahma - (72) trevaM turatajamAveritam | paiGgalopaniSadi tu -> atha jAgratsvapnasuSuptimUrchAmaraNAvasthAH paJca bhavanti / tattaddevatAnugrahAnvitaiH zrotrAdijJAnendriyaiH zabdAdyarthaviSayagrahaNajJAnaM jAgradavasthA bhavati / kAraNoparame jAgratsaMskArArdhaprabodhavat grAhyagrAhakarUpasphuraNaM svapnAvasthA bhavati / cittaikakaraNA suSuptyavasthA bhavati / akasmAnmudgaradaNDAdyaistADitavad bhayA'jJAnAbhyAmindriyasaGgataiH kampanniva mRtatulyA mUrchA bhavati / jAgratsvapna-suSuptimUrchAvasthAnAmanyA brahmAdistambaparyantasarvajIvabhayapradA sthUladehavisarjanI maraNAvasthA bhavati <-(2/11-14) ityevaM prakriyA pradarzitA / 'ahaM brahmAsmI'tyanusandhAnaM vinA maraNaparyantAvasthApaJcake jIvo viparivartate tadanusandhAne cAgre turIyAtItAvasthAM jIvaH prApnoti iti parAbhimataprakriyAvizeSaH / prastuta pAMceya avasthAno upayoga nAradaparivrAjaka upaniSaddhAM A pramANe jaNAvela che ke - "huM brahmasvarUpa nathI.' - Avo vyavahAra na karavo, paraMtu "maTuM hArmi' A rIte bhAvanAne jAgrata avasthAmAM rAkhavI. tenAthI svapna avasthAmAM paNa tenuM anusaMdhAna thAya che. ane suSupti dazAmAM paNa tevI bhAvanAno saMparka nathI. Ama prAthamika traNeya avasthAmAM "huM paramAtmA svarUpa chuM.' evI bhAvanAne satata ghUMTavAthI sAdhaka turIya avasthAne prApta karI pAMcamI turIyAtIta dazAne meLave che. <- yogacUDAmaNi upaniSamAM > , nitya, zuddha, buddha, nirvikalpa, niraMjana, zabdAtIta, anAdi-anaMta, advitIya evuM je turIya cetanya bhUtakALa-vartamAna ane bhaviSyakALamAM vaNAyeluM che te ja sarvadA niravacchinna (= kAlika, dezika, daihika, vAcika, mAnasika, kArmika, paulika sarva upAdhiothI zUnya) evuM parabrahma jANavuM - A rIte turIya cetanano paricaya karAvela che. 1. | IMgalaupaniSadumAM to > (1) jAgrata, (2) svapna, (3) suSupti, (4) mUccha ane (5) maraNa-Ama pAMca prakAranI avasthA saMsArI jIvanI hoya che. te te devatAnA anugrahathI yukta vagere pAMceya jJAnendriyo dvArA zabda vagere arthaviSayaka je jJAna thAya che te jAgrata avasthA che. jAgrata dazAnA kAraNo zAMta thAya tyAre jAgrata dazAnA saMskAro jANe ardhaprabuddha hoya te rIte grAhya-grAhakabhAvanI pharANA svarUpa svapna avasthA thAya che. mAtra citta ja IMdriya svarUpe hoya tevI avasthA suSupti kahevAya che. (te citta zvAsozvAsa vageremAM preraka hoya che.) akasmAta, hathoDA, daMDa vagerethI mArela hoya te rIte bhaya ane ajJAnanA kAraNe hathI dhrujatI evI maDadA jevI murzita avasthA hoya che. A cAra avasthAthI bhinna evI pAMcamI maraNa avasthA che. tenAthI sthULa dehanuM visarjana thAya che. brahmA vagerethI mAMDIne naMba(vanaspati) sudhInA sarva jIvone bhayabhIta karanAra maraNa avasthA che. A pramANe prakriyA jaNAvelI che. A paradarzananI mAnyatA che. ahIM ene batAvavAnuM prayojana e ja che ke pUrvokta rIte "huM paramAtmA chuM' evI bhAvanAne jo AtmasAt karavAmAM na Ave to prastuta pAMca avasthAmAM ja jIva paribhramaNa karato rahe che. mATe maraNaparyanta pAMca dazAthI chUTavA ane turIyAtIta paryanta avasthAne pAmavA dareka sAdhake vizuddha AtmasvarUpanuM anusaMdhAne sarva avasthAmAM jALavI rAkhavA jagRti keLavavI.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2078 suSuptyAdau nayAntarAbhiprAyaH 88 adhyAtmopaniSatrakaraNa-2/25 ___nayAntarAbhiprAyeNa mithyAdRSTeH suSuptirdazA, tIvramithyAtvamohopahatacaitanyatvAt / aviratasamyagdRSTeH suptajAgarAvasthA, aviratimattvena suptatvAt samyagjJAnavattvena ca jAgaratvAt / muneH jAgraddazA, ratnatrayasadbhAvAt / kSapakazreNivartinaH kevalino vA turIyA ujjAgarAvasthetyapyavaseyam // 2/24 // parabrahmadhigamopAyamAda - "gadha'ti | adhigatyAkhilaM zabdabrahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmAnubhavairadhigacchati // 25 // muniH = jagattattvadarzI zAstradazA = AgamaikadRSTyA akhilaM = apunarbandhakakAlAdArabhya kSapakazreNIpUrvakAlaM yAvat prAptavyabrahmagocarAdveSa-zuzrUSA-zravaNa-bodha-mImAMsA-zuddhapratipatti-vacanoccAraNa-japAdipravRttirUpaM samastaM zabdabrahma = zAstraikabhAvyaM nirvacanIyaM aparaM brahma adhigatya = upalabhyaiva svasaMvedyaM = svasaMvedanamAtralabhyaM paraM = anirvacanIyaM akhaNDAnandaikarasaM brahma anubhavaiH = aparokSAnubhUtibhiH madhati = 35mate | vastu mAyAM jijJAsura voca rIndrabrahmAtivartate <- (6/ 44) ityuktaM tattu tajijJAsAyAM satyAmadveSasvarUpazabdabrahmAtikramaNApekSayA bodhyam / atra yuttarottarazabdabra anya nacanA abhiprAyathI AtmAnI cAra dazA re nA | anya nayanA abhiprAyathI (1) mithyATinI supumi avasthA che. kAraNa ke tenuM caitanya tIvra mithyAtvamohanIyathI haNAyeluM che. (2) avirata samyagadaSTinI sukha-jAgrata dazA che. avirati hovAnI pAe 4thA guNaThANAvALo sutelo che, ane samagajJAna hovAnA kAraNe te jAgato che. (3) munine jAgrata dazA hoya che. kema ke tenI pAse samyagadarzana, jJAna ane cAritrarUpI traNa ratna vidyamAna che. (4) kSapakazreNImAM rahelA sAdhakane athavA to kevalIne cothI ujAgaradazA hoya che. A vAta paNa dhyAnamAM rAkhavI. (2/24) parabrahmanI prAptinA upAyane have graMthakArazrI jaNAve che. ' lokArca - muni zAstradRSTithI samasta zabdabrahmane jANIne svasaMvedya evA parabrahmane anubhavo vaDe prApta kare che. (2/25) L) zabdabrahma prApti pachI parabrahma prakAza ). TIkArca - jagatatattvadarzI evA muni mAtra zAstradaTi dvArA samasta zabdabrahmane prApta kare che. zabda dvArA jenuM nirvacana = nirUpaNa = oLakhANa karI zakAya tevuM "brahma' tatva prastutamAM zabdabrahma tarIke ITa che. zabdabrahmanA aneka svarUpa che. (1) prAptavya evA brahmane viSe aSa, (2) tenI jijJAsA, (3) tene sAMbhaLavAnI IcchA, (4) tenuM zravaNa, (5) teno bodha (6) tenI mImAMsA-vicAraNA (7) teno zuddha svIkAra, (8) tenI prAptinA upAyabhUta raTaNa, jApa vagere pravRtti svarUpa zabdabrahma che. te zAstra dvArA ja bhAvita karI zakAya che. apunabaMdhaka dazAthI AraMbhIne kSapakazreNInA pUrva kALa sudhI zabdabrahmAnI hAjarI hoya che. uparokta samasta zabdabrahmane pAmyA bAda ja anirvacanIya akhaMDa AnaMda ekarasa evA parabrahmane aparokSa anubhavo dvArA muni prApta kare che. kema ke te parabrahma kevaLa svAnubhavathI ja prApta thaI zake che. bhagavadagItAmAM je jaNAvyuM che. ke > yogano jijJAsu paNa zabdabrahmane oLaMgI jAya che. <-te yogajijJAsA hoya tyAre aSarUpe zabdabrahmane
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmapaniSatvakaraNa zI gapunarAvRttiidevivAra thI 208 mAdhigame pUrva-pUrvazabdabrahmAtikramaNamavaseyam / tathA tajjijJAsAyAM satyAM prANI adveSasvarUpaM zabdabrahmAtivartate, tacchuzrUSAyAM satyAmadveSa-jijJAsAsvarUpaM zabdabrahmAtivartate ityevamavagantavyamagre'pi / samastazabdabrahmAvagama eva zabdAtItaM brahmAdhigantumarhati, tathaiva zAstravAsanAnivRttisambhavAt / taduktaM brahmabindUpaniSadi -> dve vidye veditavye hi zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // <- (17) iti / zabdabrahmaikaratau tu parabrahmaprakAzo durlabhaH / idamevAbhipretya vivekacUDAmaNau zaGkarAcAryeNa -- DhovIsana nanto rIvAsanAofpa ra aa TrevIsana jJAna thAva khAte II <-(272) yun zabdabrahmAtikrama eva muktiriti pareSAmapISTam / yathoktaM bRhatsaMnyAsopaniSadi - grAhya-grAhakasambandhe kSINe zAntirudetyalam / sthitimabhyAgatA zAntirmokSanAmnA'bhidhIyate // <- (2/42) iti / paramabhAvagrAhakanayena tu avAcye vizuddhAtmadravye vAcya-vAcakabhAvAvagAhanena zabdabrahmabodhasyA'jJAnatvameva / jJAnena tannAze eva parabrahmaprakAzaHprAdurbhavati / idamevAbhipretya bhagavadgItAyAM - jJAnena tu tadajJAnaM yeSAM nAzitamAtmanaH / teSAmAdityavajjJAnaM prakAzayati tatparam // (5/16) tabuddhayastadAtmAnastaniSThAstatparAyaNAH / gacchantyapunarAvRttiM jJAnanidhUtakalmaSAH / / <- (5/17) ityuktamiti bhAvanIyam oLaMgavAnI apekSAe jANavuM. prastutamAM upara jaNAvela aTavidha zabdabrahmamAMthI uttarottara zabdabrahmane prApta karyo chate sAdhaka pUrva pUrva zabdabrahmAne oLaMgI jAya che tema jANavuM. jema ke prAptavya brahamanI jijJAsA hoya tyAre jIva aSasvarUpa zabdabrahmane oLaMgI jAya che. prAptavya brahmanA svarUpane sAMbhaLavAnI IcchA hoya tyAre apa ane jijJAsA svarUpa zabdabrahmane oLaMgI jAya che. A pramANe AgaLa paNa jANavuM, samasta zabdabrahmano bodha thAya to ja zabdAtIta parabrahmane meLavavAne yogya thavAya che. kema ke te rIte ja zAstravAsanAnI = (zAstrIya saMskAranI = mAtra zAstrano uparAga = kevaLa zabdamAM ramavuM = zAstranA mAtra zabdArthane vaLagavAnI vRttinI) nivRtti saMbhave che. brahmabiMdu upaniSaddamAM jaNAvela che ke - vidyA be prakAranI jANavI. zabdabrahA ane parabrahma. zabdabrahmamAM niSNAta vyakti parabrahmane prApta kare che. <- kevala zabdabrahmamAM ja rati hoya to parabrahmano prakAza durlabha che. AvA ja abhiprAyathI vivekacUDAmaNi graMthamAM zaMkarAcArye jaNAvela che ke - (1) lokavAsanAthI ( = janamanaraMjana baddhatAthI) (2) dehavAsanAthI ( = "huM deha chuM' evA bhrAnta saMskArathI) ane (3) zAstravAsanAthI paNa jIvane yathAvasthita jJAna nathI ja thatuM. <-zabdabrahmane oLaMgavAmAM Ave to ja mukti = kAyamI parabrahmanI upalabdhi thAya che. evuM anyadarzanakArone paNa ITa che. bRhagsaMnyAsopaniSadumAM jaNAvela che ke 2 grAhya-grAhakabhAva nAza pAme tyAre atyaMta zAMti pragaTa thAya che. sthAyI banelI te zAMti "mokSa' zabdathI kahevAya che. - AtmAmAM zabdavATyatAnuM jJAna bhrama che ? parama 0paramabhAva grAhaka nathI to zabdathI jaNAvI na zakAya tevA vizuddha AtmadravyamAM vAcya-vAcakabhAvanuM avagAhana karavAne lIdhe zabdabrahmano bodha te ajJAna ja che. jJAna dvArA teno nAza thAya to ja parabrahma prakAza pragaTa thAya che. AvA ja abhiprAyathI bhagavagItAmAM jaNAvela che ke - AtmAnA vAstavika svarUpanA jJAnathI jeonuM te ajJAna nAza pAmyuM che teonuM te jJAna sUryanI peThe parabrahmane prakAzita kare che. te jJAnamAM ja jemanI buddhi (mana) ekarUpa thayela che, jemano AtmA ekarUpa thayelo che, te jJAnamAM ja jeo rahelA che, temAM ja jeo sthira thayelA che, teo jJAna dvArA pApane dhoIne apunarAvRttine (jyAMthI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 52/24aa svasamayasthitipratipAdanam svasamaya-samayathayormedramA > 'ya'rUti / ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM dhruvA svasamayasthitiH // 26 // nimagnAH te ye jJAnAvaraNAdidravyakarma-rAgadveSAdibhAvakarma-dehAdinokarmasampRkteSu paryAyeSu niratAH hi anyasamayasthitAH parAgamaniSThAH azuddhanayasthA vA sammUDhatvAt / taduktaM samayasAre kundakundasvAminA kamme Nokammamhi ya ahamidi, ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA buddhI appaDibuddho havahi tAva || 19|| ahamedaM edamahaM ahamedassamhi atthi mama edaM / aNNaM ca paradavvaM saccittAcittamissaM vA ||20|| Asi mama puvvamedaM edassa ahaMpi Asi puvvaM hi / puNo mamedaM edassa ahaMpi hossAmi ||21|| eyattu asaMbhUdaM AdaviyappaM karedi saMmUDho / bhUdatthaM jANaMto Na karedi du taM asaMmUDho ||22| <- kRti / - = adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/26 = AtmasvabhAvaniSThAnAM = cinmAtrabaddhavRttInAM hi dhruvA = nizcitA svasamayasthitiH svAgamaikavizrAntiH zuddhanayamAtravRttiH vA, asammUDhatvAt / taduktaM samayasAre eva jo passadi appaNaM abaddhapuDhaM aNaNNayaM kyAreya pAchA pharavAnuM nathI, janma-jarA-maraNanA cakkaramAM phasAvavAnuM nathI tevA mokSane) meLave che. <- A hakIkatathI AtmAne bhAvita karavo. (2/25) svasamaya ane parasamayamAM rahelA jIvanA bhedane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha je jIvo paryAyomAM Asakta che teo parasamayamAM rahelA che ane AtmasvabhAvamAM rahelA jIvone niyamA svasamayamAM sthiratA che. (2/26) * svasamaya ane parasamayamAM rahela vyaktine oLakho = DhIkArtha :- je jIvo jJAnAvaraNIya vagere dravyakarma, rAgadveSa vagere bhAvakarma ane zarIra vagere nokarmathI mizrita thayelA paryAyomAM gaLADUba thAya che te jIvo parasamayamAM rahelA kahevAya che. athavA to azuddha nayamAM rahelA kahevAya che. kAraNa ke teo saMmUDha banelA che. samayasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke --> jyAM sudhI A AtmAne karma ane nokarmamAM 'A huM chuM' evI buddhi ane AtmAmAM 'A karma-nokarma che' tevI buddhi thAya che tyAM sudhI A AtmA apratibuddha che, AdhyAtmika samajaNa vagarano che. je purUSa potAnAthI anya strI, putra vagere sacitta dravya, dhana, dhAnya vagere acitta dravya athavA gAma, nagara vagere mizra para dravya - A badhAne vize 'huM A chuM', 'A huM chuM', 'A pUrve mArUM hatuM', 'huM paNa pUrve teno hato','A mArUM bhaviSyamAM thaze', 'huM paNa Ano bhaviSyamAM thaIza'' - Avo mithyA Atmavikalpa kare che te purUSa mUDha che, ajJAnI che, ane je purUSa paramArtha vastu svarUpane jANato thako evA mithyA vikalpa karato nathI te purUSa mUDha nathI, jJAnI che. -- Atma. / cinmAtrapratibaddha manovRttivALA yogI purUSo AtmasvabhAvaniSTha kahevAya che. teo niyamA svasamayamAM ja vizrAMti meLavanArA che, athavA kevaLa zuddha nayamAM rahenArA che. kema ke teo saMmUDha nathI. samayasAramAM ja jaNAvela che ke > je naya AtmAne karmabaMdharahita ane paradravyasparzarahita, anyapaNAthI anAtmapaNAthI rahita, caMcaLatArahita, vizeSarahita, paradravyasaMyogazUnyarUpe jue che tene tuM zuddha naya jANa.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa OM parasamavAyasthAnadyotanam OM 210. NiyadaM / avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14|| <- iti / vikalpAtIteyamavasthA / taduktaM amRtacandreNa AtmakhyAtau - sa khalu nikhilavikalpebhyaH parataraH paramAtmA jJAnAtmA pratyagjyotirAtmakhyAtirUpo'nubhUtimAtraH samayasAraH <- (samayasAravRtti-gA.143 pR.232) / itthaM zuddhanayAvasthAna eva muktiH syAt / taduktaM samayasAre - paramaTTho khalu samao suddho jo kevalI muNI NANI / tamhi TThidA sahAve muNiNo pAvaMti NivvANaM // 151 // suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahai jIvo / jANato du asuddhaM asuddhamevappayaM lahai / / 186 / / <- iti / yogasAre yogIndudevenApi - puggalu aNNu jiu aNNu jiu aNNuvi sahu vavahAru / cayahi vi puggala gaehi jiu lahu pAvahi bhAvapAru // 55 // je parabhAva caevi muNi appaM muNaMti / kevalaNANasarUvaM lahi te saMsAru muMcaMti // 63 / / <- ityuktam / taduktaM pravacanasAre'pi - je pajjaesu NiradA jIvo parasamayigatti NipiTThA / AdasahAvambhi ThidA te sagasamayA muNedavvA / / <- (2/2) iti / tavRttistu - ye paryAyeSu niratA jIvA 'parasamayigatti NiddiTThA te parasamayA iti nirdiSTAH kathitAH / tathAhi- 'manuSyAdiparyAyarUpo'hami' tyahaGkAro bhaNyate, 'manuSyAdizarIraM taccharIrAdhArotpannapaJcendriyaviSayasukhasvarUpaM mame'ti mamakAro bhnnyte| tAbhyAM pariNatA mamakArAhaGkArarahitaparamacaitanyacamatkArapariNatezcyutA ye te karmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA = mithyAdRSTayo bhaNyante / 'AdasahAvambhi ThidA' ye punarAtmasvarUpe sthitAste 'sagasamayA muNedavvA' = svasamayA mantavyA <- A avasthA vikalpAtIta-vicArAtIta che. amRtacaMdrAcArye samayasAra granthanI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAM jaNAvela che ke - kharekhara te AtmA samasta vikalpothI atyaMta aLage che. paramAtmA che, jJAnAtmA che, pratyaka jyoti che, Atmajyoti svarUpa che, anubhUtimAtra samayasAra che. <- A rIte zuddha nayamAM rahevAmAM Ave to ja mokSa thAya. samayasAramAM jaNAvela che ke - nizcayathI je svabhAva paramArtha (= pAramArthika) che, samaya ( Agamamaya) che, zuddha che, kevaLI che, muni che, jJAnI che te svabhAvamAM rahelA munio nirvANane pAme che. zuddhAtmAne jANato-anubhavato jIva zuddha AtmAne ja pAme che. ane azuddha AtmAne jANato-anubhavato jIva azuddha AtmAne ja pAme che. <-tathA yogIndudeve paNa yogasA2mAM jaNAvela che ke - pudgala jIvathI anya ja che. ane jIva pudgalathI anya ja che. anya sarva vyavahAra paNa jIvathI anya che. tethI pudagalone choDo, jIvane pakaDo ane bhava pAra pAmo. je muni parabhAvano tyAga karI AtmAne AtmasvarUpe jANe che te kevalajJAna prApta kare che ane saMsArathI mukta thAya che. -pravacanasAra mAM paNa kuMdakuMdAcArya jaNAvela che ke - je saMsArI jIvo manuSya vagere paryAyomAM layalIna che teo parasamaya che evuM jaNAvela che. ane je jJAnI jIva AtmasvabhAvamAM rahelA che te svasamaya che. - AvuM jANavuM. <-pravacanasAranI uparokta gAthAnI vyAkhyA karatAM jayasenAcArya jaNAve che ke - je jIvo paryAyamAM DUbelA che te jIvo parasamaya kahevAyelA che. te A mujabaH "manuSya vagere paryAya svarUpa huM chuM' - A ahaMkAra kahevAya che. "manuSya vagere zarIra ane te zarIranA AdhAre utpanna thayela pAMceya IndriyonA viSayonuM svarUpa mArI mAlikImAM che.'- A mamatA kahevAya che. A ahaMkAra ane mamakArathI pariNata thayela evA je jIvo ahaMkAra ane mamakArathI rahita evA parama caitanyanA camatkAranI pariNatithI bhraSTa thayelA che, teo karmanA udayathI utpanna thayela paryAyomAM magna thayelA hovAnA kAraNe parasamaya = mithyATi kahevAya che. je jIvo AtmAnA svarUpamAM rahelA che teo svasamaya jANavA. te A pramANe - "aneka oraDAmAM Ava
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/27 211 ahameva mayopAsyaH = jJAtavyA iti / tadyathA - 'anekApavarakasaJcAritaikaratnapradIpa ivAnekazarIreSvapyeko'hamiti dRDhasaMskAreNa nijazuddhAtmani sthitA ye te karmodayajanitaparyAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyarthaH
adhyAropa ane apavAda dvArA svarUpano nizcaya karavo zakya che. - adhyAropa eTale avidyamAna vastuno Aropa karavo, ane apavAda eTale vidyamAna vastunI bAdabAkI karavI. je AtmAnuM svarUpa rAgAdi pariNAmo hoya to mokSamAM paNa te hoya- A rIte adhyAropa karavAthI, tathA jo AtmAnuM svarUpa jJAnAdi na hoya to koI paNa jIvamAM jJAnAdi upalabdha na thAya - A rIte apavAda = bAdabAkI karavAthI nizcita thAya che ke rAgAdizUnya, jJAnamaya AtmasvabhAva che. athavA anvaya ane vyatireka
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa paramAtmasvarUpadyotanam rAga-dveSAdayo varNAdayazca nAtmasvabhAvabhUtAH, gamanAgamanAnupapatteH / kintu te paudgalikakarmakAryasvarUpAH, tadudaye tatsattvAt tadanudaye cAsattvAt / paudgalikakarmAnvaya-vyatirekAnuvidhAyirAgAdi-rUpAdivinirmuktajJAyakaikasvabhAvo hyAtmetyevaM vimarzAdazuddhanayapracAro viramati / taduktaM samayasAre puggalakammaM rAgo tas vivAgodao havadi eso / Na du esa majjha bhAvo jANagabhAvo hu ahamiko || 199 || evaM sammaTThI appANaM muNAdi jANagasahAvaM / udayaM kammavivAgaM ca muadi taccaM viyANaMto ||200|| <-- -kRti / - Nimmalu Nikkalu suddhu jiNu viNahu buddhu sivasaMtu / so paramappA jiNa bhaNiu ehau jANi nimaMtu / / / / <=<-- - iti yogIndudevena yogasAre darzitasya sasarIrA arahaMtA kevalaNANeNa muNiyasayalatthA / NANasarIrA siddhA savvuttamasukkhasaMpattA || 198 || NIsesakammaNAse appasahAveNa jA samuppattI / kammabhAvakha viya sA vi ya pattI parA hovi // 199 // <- ityevaM kArttikeyAnuprekSAyAM darzitasya; 212 rAga thAya dvArA athavA AvAgamana dvArA tenI nivRtti jyAM thAya che tyAM paramAtmasvarUpa che. azuddha nayanI nivRtti A rIte thAya --> rAga-dveSa vagere AtmasvabhAvabhUta nathI. kAraNa ke gamanAgamananI anyathA anupapatti thAya che. jo rAgAdi AtmAno svabhAva hoya to siddha paramAtmAmAM paNa te acUka hovA joIe. paraMtu siddha paramAtmAmAMthI rAgAdi cAlI gayA che. tathA AtmAmAM navA navA rAgAdi pAchaLathI AvatA jaNAya paNa che. amuka vyakti ke vastu upara pUrve rAga hoya paNa pAchaLathI te rAga cAlyo jAya tathA pUrve rAga na hoya paNa pAchaLathI utpanna thAya, jenA upara pUrve rAga hoya tenA upara dveSa thAya, ane dveSa hoya tenA upara AvuM vyavahAramAM dekhAya che. AnAthI phalita thAya che ke rAgAdi AtmasvabhAvabhUta nathI. jema uSNatA agnino svabhAva hovAthI te agnimAM Ava-jA nathI karato paNa kAyama rahe che. tema rAgAdi jo AtmAno svabhAva hoya to te Ava-jA na kare, paraMtu kAyama rahe. A ja rIte varNa, rasa, gaMdha, sparza vagere paNa AtmAnA svabhAvabhUta nathI. kema ke te paNa Ava-jA kare che, tema ja temAM pheraphAra paNa thAya che. Ama AvAgamananI anyathA anupapatti hovAnA kAraNe siddha thAya che ke rAgAdi tathA rUpa-rasAdi AtmasvabhAvabhUta nathI, paraMtu te paudgalika karmanA kArya svarUpe che, kema ke karmano udaya thAya tyAre AMtarika rAgAdi ane zArIrika rUpAdi hoya che. karmano udaya na hoya tyAre rAgAdi ke rUpAdi hotA nathI. vItarAgI-azarIrI evA karmamukta siddha bhagavaMto AnuM udAharaNa che. paudgalika karmanI hAjarI ane gerahAjarIne rAgAdi ke rUpAdi anusare che. paraMtu vAstavamAM to AtmA rAgAdi ke rUpAdithI rahita kevaLa jJAyaka svabhAvavALo che - AvA vicAravimarzathI azuddha nayano phelAvo aTake che. samayasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> 'rAga e pudgalakarma che. kema ke tenA vipAkodayathI janma rAga che. rAga e mAro svabhAva nathI. huM to kevaLa jJAyaka svabhAvavALo chuM.' - A pramANe samyagdaSTa potAne jJAyakasvabhAvavALo jANe che. ane AtmAnA yathArtha svarUpane jANato samakitI karmanA vipAkarUpa udayane choDe che. -- - nimaH / yogIndudeve yogasAra graMthamAM paramAtmAnI oLakhANa ApatA jaNAvela che ke --> je nirmaLa, niSkala, zuddha, jina, viSNu, buddha, ziva, zAnta che te paramAtmA che evuM kevalajJAnI bhagavaMto kahe che. e vAtamAM koI bhrAnti na rAkho. --alaga alaga graMthomAM vividha prakAre paramAtmAnuM svarUpa jaNAvela che. kArtikeyaanuprekSAmAM jaNAvela che ke > sazarIrI arihaMto kevalajJAna dvArA saghaLA arthone jANe che. jJAnasvarUpadehavALA siddhoe sarvotkRSTa sukha saMprApta karela che. badhA karmano nAza thAya tyAre ane karmajanya
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 a guNasthAnamArgaNAsthAnavicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/28 - nirlepo niSkalaH zuddho niSpanno'tyantanirvRtaH / nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti varNitaH // - (32/8) tyevaM gumadreLa jJAnArjane ritikSya, - vidrapAnamo niHzeSopAdhivarNita zuddhaH / atyakSo'nantaguNaH paramAtmA kIrtitastajjJaiH // <- (21/8) ityevaM yogazAstre zrIhemacandrasUripradarzitasya, - jJAnaM kevalasaMjJaM yoganirodhaH samagrakarmahatiH / siddhinivAsazca yadA paramAtmA syAttadA vyaktaH // <- (20/24) ityevaM granthakRtaiva adhyAtmasAre varNitasya paramAtmanaH tat svarUpaM zuddhAnubhavasaMvedyaM mohakSobhavihInena nirvikalpakenAtIndriyeNa svasaMvedanenaiva saMvedyamityavaseyam / niraJjanatvAtparamAtmasvarUpasyendriyA'grAhyatvameva / taduktaM tattvajJAnataraGgiNyAM jJAnabhUSaNena sparza-rasa- gandha-varNaiH zabdairmukto nini: svAtmA / tena 6 (ndriya:=) vaigrAhyoDasAvanumavanAt gRhItaX: || - (2/4) kRti / tatazca svAnubhave yatitavyamityupadezo dhvanitaH ||2/27|| paramAtmasvarUpameva viziSya nirUpayati 'guNe 'ti / guNasthAnAni yAvanti, yAvantyazcApi mArgaNAH / tanyatarasaMrahezo, naivAtaH paramAtmanaH ||raDA ataH = paramAtmadazAnI prApti e ja karmodayajanyatayA gamanAgamanazIlAnAM rAgadveSAdInAM varNAdInAJcA''tmanyaupAdhikatvAt - > mitjhe sAsana mIse aviya "rese kSamatta Japamatte / nigaTTi ani'TTi 'sudumuvasama" vIna bhAvono nAza thAya tyAre AtmasvabhAvathI je utpatti thAya che te prApti para = zreSTha che. --jJAnArNava graMthamAM zubhacaMdrAcArye evuM jaNAvela che ke --> nirlepa, niSkala, zuddha, niSpanna atyaMta nivRtta ane nirvikalpaka zuddhAtmA paramAtmA rUpe jaNAvAyela che. <-- yogazAstramAM zrIhemacaMdrasUri mahArAje jaNAvela che ke > cirUpa AnaMdamaya sarva upAdhirahita, zuddha, atIndriya, anaMtaguNasaMpanna evA paramAtmA che. evuM tenA jANakAroe kahela che. -- adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakAre ja kahela che ke --> kevala nAmanuM jJAna, yoganirodha, sarva karmanAza ane siddhazilAmAM vAsa jyAre thAya tyAre paramAtmA vyakta thAya. -- AvA paramAtmAnuM svarUpa zuddha anubhava dvArA ja samyak rIte vedI zakAya che. mohanIya karmanA kSobha = AghAta-pratyAghAtathI rahita nirvikalpaka ane atIndriya evo AtmasAkSAtkAra e zuddha anubhava kahevAya che. paramAtmAnuM svarUpa niraMjana rUpAdirahita hovAthI Indriya dvArA oLakhI ja na zakAya. tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM jJAnabhUSaNajIe jaNAvela che ke --> sparza, rasa, gaMdha, rUpa ane zabdathI mukta evo svAtmA niraMjana che. te kAraNe vaDe AtmAno Indriyo vaDe anubhava thaI zakto nathI. tethI aparokSa anubhUti dvArA AtmAnuM vedana karavuM. -- Ama AtmAnubhUtine vize prayatna karavo - evo upadeza ahIM dhvanita thAya che. (2/27) paramAtmAnA svarUpanuM vizeSa prakAre graMthakArazrI nirUpaNa kare che. zlokArtha :- AthI jeTalA guNasthAnaka che, tathA jeTalI mArgaNAo che te bannemAMthI koInI paNa sAthe zuddha AtmAne saMbaMdha nathI. (2/28) paramAtmAne guNasthAna ane mArgaNAsthAna aupAdhika = = = = TIkArtha :- AgaLanA zlokamAM ApaNe jaNAvI gayA ke rAga-dveSAdi ane rUpa-rasAdi karmodayajanya hovAnA kAraNe sthAyI nahIM, paNa AvAgamana karavAnA svabhAvavALA che. mATe ja AtmAmAM pratibhAsamAna rAgAdi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 4 gukhasthAnAlisampamAya mAtmani kI 214 13sajogi 14ajogi guNA / / 2 / / <-ityevaM karmastavAbhidhAne dvitIyakarmagranthe proktAni yAvanti guNasthAnAni; - 'gaI iMdia kAe 'joe 'vee kasAya nANe a / "saMjama daMsaNa lesA 11bhava 12samme 13sanni 14AhAre // 45|| <-ityevaM navatattvaprakaraNadarzitA yAvantyazcApi caturdaza mArgaNAH = aupAdhikAnaupAdhikAtmasvarUpavijJAnahetubhUtAH, yadvA - 'gai iMdie 'kAe "joe 'vee kasAya "lesAsu / "sammatta 'nANa 1 daMsaNa 15saMjaya 12uvaoga 12AhAre // 14bhAsaga 15paritta 16pajjatta "suhume "saNNI ya hoi 19bhava carime20 / / <- (14-24) ityevaM AvazyakaniyuktidarzitA viMzatividhA mArgaNAH tadanyatarasaMzleSaH = guNasthAna-mArgaNAsthAnAnyataroparAgaH paramAtmano naiva asti / idamatrAvadheyam yaduta guNavikAsakramapradarzanApekSayA''game guNasthAnakavyavasthopadarzitA saMsArijIvavaividhyadarzakavibhAgavivakSayA ca maargnnaavyvsthaaveditaa| siddhaparamAtmani kevalajJAnamasti tathApi trayodazAdiguNasthAnakAtItatvAt sayogikevalitvamayogikevalitvaM vA nAGgIkriyate / yathA guNasthAnapratibaddhaM ayogikevalitvAdikaM siddhAtmani nAsti tathaiva mArgaNAsthAnapratibaddhaM kevalajJAna-darzanAnAhAratvAdikamapi nAsti, saMsArAtItatvAtparamAtmanaH / etena vigrahagatau kevalisamuddhAte ane rUpAdi aupAdhika che. guNasthAnako ane mArgaNAsthAna paNa aupAdhika = karmanA udaya sAthe saMkaLAyelA che. mATe ja paramAtmAne te bannemAMthI koInI paNa sAthe saMbaMdha nathI. guNasthAnako 14 che. karmava nAmanA bI karmagraMthamAM (1) mithyAtva guNasthAnaka (2) sAsvAdana (3) mizra (4) avirata samadRSTi, (5) dezavirata (6) pramatta saMyata (7) apramatta saMyata (8) nivRttikaraNa = apUrvakaraNa (9) anivRttikaraNa (10) sUmasaMparAya (11) upazAMtoha (12) kSINameha (13) sogikevalI ane (14) ayogikevalI - A pramANe 14 guNasthAnako jaNAvela che. saMsArI jIvanuM pAdhika ane nirUpAyika vividha svarUpa jANavAnA upAyane mArgaNAsthAna kahevAya. navatattvaprakaraNamAM 14 prakAre mArgaNAsthAna batAvela che. te A mujaba H (1) gati, (2)Indriya, (3) kAyA, (4) yoga, (5) veda, (6) kapAya, (7) jJAna, (8) saMyama, (9) darzana, (10) vezyA, (11) bhavya, (12) samyakatva, (13) saMjJI ane (14) AhArI. AvayakaniryukitamAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe 20 prakAre mArgaNAsthAna batAvela che. te A mujaba che (1) gati, (2) indriya, (3) kAyA, (4) yoga, (5) veda, (6) kaSAya, (7) vezyA, (8) samyakatva, (9) jJAna, (10) darzana, (11) saMyama, (12) upayoga, (13) AhAra, (14) bhASaka, (15) paritta, (16) paryApta, (17) sUkSma, (18) saMjJI, (19) bhavya ne (20) carama. A badhI mArgaNAo sapratipakSa samajI levAnI dA.ta.: "saMjJI' kahevAthI asaMjJI AvI jAya, sakaSAya kahevAthI niSkaSAya AvI jAya... ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI. te e ke AgamamAM AtmaguNano vikAsakrama batAvavAnA abhiprAyathI guNasthAnakanI vyavasthA batAvela che. tema ja saMsArI jIvanI vividhatA dekhADanAra vibhAganuM nirUpaNa karavAnI vivakSAthI mArgaNAsthAnanI vyavasthA darzAvela che. AvuM hovAthI siddha paramAtmAmAM kevala jJAna hovA chatAM 13 muM ke 14muM guNasthAnaka siddha bhagavaMtone na hovAnA lIdhe temanAmAM sayogI kevalI ke ayogI kevalI dazA svIkAravAmAM Avela nathI. jema guNasthAnakapratibaddha ayogI kevalI dazA siddha bhagavaMtane nathI tema mArgaNAsthAnapratibaddha kevalajJAna, kevaladarzana, ANAhArI avasthA vagere paNa nathI; kemake siddha bhagavaMto to saMsArathI atIta che ane mArgaNAdhAra to saMsArI jIvanA ja vibhAga dekhADavA mATe che. AnAthI e paNa sUcita thAya che ke vigrahagati ke kevalI samuddaghAtamAM je AgAhArI avasthA che te paNa siddha bhagavaMtamAM nathI. parantu siddha bhagavaMtamAM aNAhArI dazA nathI ane AhArI
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgaNAsthAnAdikamAtmani vyavahAramAtreNAsti 215 adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/28 vA vidyamAnamanAhAratvaM na siddhAtmani vidyata ityapi jJApitam / guNasthAna - mArgaNAsthAnA'pratibaddhaM sat AtmasvabhAvabhUtameva kevalajJAnAnAhAratvAdikaM siddhAtmani svIkriyate / upalakSaNAt mArgaNAsthAnA'vinAbhAvivarNa- gandha-rasa-zabda- deha- saMsthAnAdisaMsparzAbhAvo'pi paramAtmani bodhyaH / taduktaM samayasAre jIvassa Natthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Navi ya phAso / Navi rUvaM Na sarIraM Navi saMThANaM Navi saMhaNaNaM // 50 // jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Neva phaDDhayA keI / No ajjhappaTThANA Neva ya aNubhAyaThANANi // 52 // jIvassa Natthi keI joyaTThANA Na baMdhaThANA vA / va ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keI || 53 || No ThiibaMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vA / Neva visohiTThAnA No saMjamaladdhiTThANA vA // 54|| Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA ||55 | vavahAreNa du ede jIvasya havaMti vaNNamAdIyA / guNaThANaMtA bhAvA Na du keI NicchayaNayassa ||56|| <- iti / adhyAtmabindau api - bandhodayodIraNasattvamukhyAH bhAvAH prabandhaH khalu karmaNAM syAt / ebhyaH paraM yattu tadeva dhAmAsmyahaM paraM karmakalaGkamuktam // <- (1/14) ityuktam / yogIndudevenApi yogasAre maggaNa-guNaThANAi kahiyA vavahAreNa viNidiTThi / nicchavaLarphe gappA murlRi khima pAvaDu meTTi ANNA -- hyum // 2/28 / dazA che- evuM paNa nathI. temanAmAM aNAhArI avasthA che ja. paNa te AtmasvabhAvasvarUpa che, mArgaNAsthAna sAthe te saMkaLAyela nathI. A ja rIte guNasthAnasApekSa kevalajJAnAdi temanAmAM nathI. paraMtu AtmasvabhAvabhUta kevalajJAnAdi to che ja. upalakSaNathI mArgaNAsthAnamAM niyata evA varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabda, deha, saMsthAna vagereno paNa saMparka paramAtmAmAM nathI- AvuM jANavuM. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> jIvane varNa nathI, gaMdha paNa nathI, rasa paNa nathI, ane sparza paNa nathI, rUpa paNa nathI, zarIra paNa nathI, saMsthAna paNa nathI, saMghayaNa paNa nathI. jIvane rAga paNa nathI, dveSa paNa nathI, moha paNa vidyamAna nathI, pratyayo (Azravo) paNa nathI, karma paNa nathI, nokarma (dehAdi) paNa nathI, jIvane varga (karmanA rasanI zaktiono samUha) nathI, vargaNA nathI, koI spardhako paNa nathI, adhyAtmasthAno paNa nathI, anubhAgasthAno paNa nathI. jIvane koI yogasthAno paNa nathI athavA baMdhasthAno paNa nathI, vaLI udayasthAno paNa nathI, koI mArgaNAsthAno paNa nathI, jIvane sthiti-baMdhasthAno paNa nathI, athavA saMkalezasthAno paNa nathI, vizuddhisthAno paNa nathI athavA saMyamalabdhisthAno paNa nathI. vaLI jIvane jIvasthAno paNa nathI athavA guNasthAno paNa nathI, kAraNa ke A badhA pudgaladravyonA pariNAma che. varNathI mAMDIne guNasthAna sudhInA A bhAvo kahevAmAM AvyA te vyavahAra nayathI to jIvanA che, paraMtu nizcaya nayanA matamAM temAMnA koI paNa bhAva jIvane nathI. ---- adhyAtmabiMdu graMthamAM paNa batAvela che ke > baMdha, udaya, udIraNA, sattA vagere bhAvo kharekhara karmano prabaMdha che, A badhA bhAvothI je sthAna aLaguM che te ja 'huM chuM,' ke je karmanA kalaMkathI mukta che ane zreSTha che. yogIndudeve paNa yogasAramAM jaNAvela che ke --> mArgaNAsthAna ane guNasthAnano vyavahArathI upadeza karavAmAM Avela che. nizcaya nayathI AtmAne tuM samaja, jethI tuM parameSTipadane prApta karI zake. - (2/28)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 adhyAtmapaniSatpakaraNa 8 vItarAgastutivicAraH OM gayuddhaparamAtmasvarUpamAveti > "'ti | karmopAdhikRtAn bhAvAn, ya Atmanyadhyavasyati / tena svAbhAvikaM rUpaM, na buddhaM paramAtmanaH // 29 // karmopAdhikRtAn = paudgalikASTavidhakarmalakSaNopAdhijanitAn ajJatva-dehamayatva-zyAmatva-hasvatvadIrghatvAdIn prAtihAryakalitatvAMzca bhAvAn yaH kazcit puruSaH 'ahaM ajJaH', 'ahaM zyAmo hrasvo dI? vA' ityAdirUpeNa Atmani = svAtmani adhyavasyati = adhyAropayati 'aSTaprAtihAryaparikalitaH azokavRkSasyAdhaH chatratrayakalitaH siMhosanopaviSTaH paramAtmA dezanAmAtanoti' ityevaM rUpeNa ca paramAtmani adhyavasyati = adhyAropayati tena puruSeNa paramAtmanaH svAbhAvikaM saccidAnandamayaM rUpaM = svarUpaM na = naiva buddhaM = veditaM, nizcayataH paramAtmanaH karmAtItatvAt / / cheH rAntarAmi paramANumirva nimaffpataH..." (mamara-2) rUkSyAdinA vItarI stutiH vyavahArato'vagantavyA / taduktaM granthakRtaiva adhyAtmasAre - zarIrarUpalAvaNyavapracchatradhvajAdibhiH / varNitairvItarAgasya vAstavI nopavarNanA / / vyavahArastutiH seyaM vItarAgAtmavartinAm / jJAnAdInAM guNAnAM tu varNanA paramAtmAnA svarUpane nahi jANanAra vyaktine graMthakArathI jaNAve che. lokArca - karmasvarUpa upAdhithI utpanna thayelA bhAvone je vyakti AtmAmAM Aropita kare che teNe paramAtmAnuM svAbhAvika svarUpa jANyuM nathI. (2/29) eka vyavahArastuti ane nizcayastuti che TIkArca - karma ATha prakAranA che. tema ja badhA ja karma padgalika che. saMsArI AtmAne vaLagelA karma te AtmAnI upAdhi che. tenAthI saMsArI AtmAmAM ajJatva, dehamAyatva, kALAza, TuMkApaNuM - lAMbApaNuM vagere bhAvo utpanna thAya che. te badhA bhAvono potAnA AtmAmAM je vyakti Aropa kare che, arthAt "huM ajJAnI chuM, huM kALo chuM, huM nAno chuM, huM lAMbo chuM." ItyAdi rUpe karmakRta bhAvone AtmAnA bhAvo samaje che te vyakti mUDha che. teNe zuddha AtmAne jANela nathI. tema ja tIrthaMkara paramAtmAnA aSTaprAtihArya vagere bhAvo paNa karmajanya hovAnA kAraNe aupAdhika che. tethI "ATha prAtihAryathI yukata ane traNa chatrathI zobhatA tathA azokavRkSanI nIce siMhAsana upara beThelA tIrthaMkara paramAtmA dezanA Ape che." A pramANe karmakRta bhAvone paramAtmAnA bhAvo tarIke je samaje che te vyaktie paNa paramAtmAnuM svAbhAvika saccidAnaMdamaya svarUpa jANeluM nathI, kema ke nizcaya nathI to paramAtmA karmazUnya che. . . "zAMtarasanI kAntivALA je paramANuo dvArA he paramAtmA ! tame nirmita thayelA cho..." ItyAdi rUpe bhakatAmastotramAM (veH rAttarAmi paramANufma nimaffpatA....) vItarAganI je stuti karavAmAM Avela che te vyavahAra nayathI jANavI. kema ke prastuta graMthakAre ja adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke -> zarIra, rUpa, lAvaNya, samosaraNanA traNa gaDha, traNa chatra, dharmadhvaja vagerenuM varNana karavAthI vItarAganuM vAstavika varNana (stuti) thatuM nathI. tene vyavahArastuti jANavI. nizcaya nathI to vItarAganA AtmAmAM rahelA jJAnAdi guNone vakhANavA te ja vItarAgastuti che. nagara vagerenuM varNana karavAthI thatI rAjanI prazaMsA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 Atmani kartRtvopacAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/30 < nizcayastutiH / / purAdivarNanAdrAjA stutaH syAdupacArataH / tattvataH zaurya - gAmbhIrya-dhairyAdiguNavarNanAt / / (18/124-125-126 ) iti / samayasAre'pi iNamaNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM muNittu / maNadi hu saMthudo baMdido mae kevalI bhayavaM ||28|| taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIraguNA hi huti kevaliNo / kevaliguNo thuNadi jo so tacca do kevaliM thuNadi ||29|| Nayarammi vaNNide jaha Na viraNo vaNaNA kadA hodi / dehaguNe dhuvvaMte Na kevaliguNA thudA hoMti ||30|| <- -- ityuktamiti bhAvanIyaM tattvametattAttvikanizcayanayapravINaiH // 2 / 29 // vivekavijJAnavirahaprayuktopacAramAha > 'ye'ti / yathA bhRtyaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhorjitaM tathA // 30 // yathA = yena prakAreNa bhRtyaiH yuddhapariNAmena svayaM pariNamamAnaiH rAjayodhaiH kRtaM yuddhaM avivekena = bhUpati-yodhagatabhedagocaravijJAnaviraheNa svAmini = yuddhapariNAmena svayamapariNamamAne bhUpatau eva 'rAjJA yuddha taM" tyevaM 3paryaMte = vyavahriyate / upalakSaNAjjaya-parAjayAdyupacAro'pyavagantavyaH / na sAyaM paramArtha: / tathA = tena prakAreNa karmaskandhorjitaM = jJAnAvaraNAdikarmapariNAmena svayaM pariNamamAnena = e aupacArika prazaMsArUpa che. rAjAnA zaurya, gAMbhIrya, dhairya vagere guNonuM varNana karavAthI ja vAstavamAM rAjAnI stuti thAya che. tema A vAta samajavI. <--samayasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> jIvathI bhinna A pudgalamaya dehanI stuti karIne muni ema mAne che ke 'meM kevalI bhagavAnanI stuti karI, vaMdanA karI.' nizcaya nayamAM te stuti yogya nathI. kAraNa ke zarIranA guNo kevaLajJAnInA nathI. je vyakti kevalajJAnInA guNonI stuti kare che te ja paramArthathI kevalajJAnInI stuti kare che. jema nagaranuM varNana karavA chatAM rAjAnuM varNana (vakhANa) thatuM nathI, tema zarIranA guNanI stuti-prazaMsA karavAthI kevalajJAnInA guNonI stuti-prazaMsA thatI nathI. - tAttvika nizcaya nayamAM kuzaLa sAdhakoe A tattvathI AtmAne bhAvita karavo.(2/29) graMthakArazrI viveka-vijJAnanI gerahAjarIthI thatA upacArane vyavahArane jaNAve che ke zlokArtha :- jema subhaToe karela yuddhano svAmIne vize ja upacAra thAya che, tema karmanA samUhathI utpanna thayela bhAvo zuddha AtmAmAM avivekanA kAraNe AropAya che. (2/30) nizcayathI AtmA karmano akartA re TIkArtha :- je rIte yuddhanA pariNAmathI svayaM pariNamatA subhaTo vaDe yuddha karAyela hoya ane yuddhanA pariNAmathI rAjA svayaM pariNamato nathI chatAM paNa 'rAjAe yuddha karyuM' - A pramANe rAjAne vize subhaTakRta yuddhano upacAra thAya che. rAjA ane yuddha karanAra - A be vacce rahela bhedanuM bhAna na hovAnA kAraNe Avo upacAra = vyavahAra thAya che. upalakSaNathI hAra-jIta vagereno upacAra paNa samajI levAno. arthAt sainiko hAre tyAre rAjA hAryo vagere. paraMtu vastusthiti A mujaba nathI. kema ke rAjA yuddhanA pariNAmathI pariNamato nathI. te rIte jJAnAvaraNAdi karmanA pariNAmathI svayaM pariNamatA kAryaNavargaNA nAmanA pudgalapaMjo vaDe jJAnAvaraNAdi karma utpanna thAya che. vizuddha AtmA pote koI jJAnAvaraNAdi karmanA pariNAmathI pariNamato nathI; chatAM paNa 'AtmAe jJAnAvaraNAdi karma karyuM (bAMdhyuM)' Avo upacAra = vyavahAra thAya che. upalakSaNathI evuM paNa samajI levuM ke zarIra vagerenA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatmakaraNa 488 jaDakartRtvaM jaDeSveva 8 218 kArmaNavargaNAbhidhAnena pudgalarAzinA kRtaM jJAnAvaraNAdikarma avivekena = karma-nokarmakartRpratiyogikA''tmAnuyogikabhedavijJAnaviraheNa zuddhAtmani = jJAnAvaraNAdikarmapariNAmena svayamapariNamamAne vizuddhe Atmani eva 'AtmanA jJAnAvaraNAdi karma kRtaM ' ityevaM upacaryate = vyavahriyate / upalakSaNAt dehAdipariNAmena svayaM pariNamamANAbhiraudArikAdivargaNAbhiH kRtaM zarIrAdikaM zuddhAtmani = dehAdipariNAmena svayamapariNamamAne zuddhe Atmani eva 'mayA dehaHkRtaH, dehapuSTyAdikaM kRtaM, zarIraM dhavalIkRtami'tyevaM upacaryate = vyavahriyate nirvikalpakavijJAnaghanabhraSTaiH saGkalpa-vikalpasandohaparAyaNairvyavahAranayAvalambibhiH / na cAyaM paramArthaH, yataH jJAnAvaraNAdikarmakartRtvaM kArmaNavargaNAyAmeva, dehAdilakSaNa-nokarmakartRtvamaudArikAdivargaNAyAmevetyavadheyam / evameva 'mayA dhanamupArjitaM', 'ahamasyAH patiH pitA putro vA' ityAdyupacAro'pyavagantavyaH / na cAyaM paramArthaH | taduktaM samayasAre - jodehiM kade juddhe rAeNa kadaM ti jaMpade logo / vavahAreNa taha kadaM NANAvaraNAdi jIveNa // 106 / / <-iti / jJAnasAre'pi -> yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena pariNAmathI svayaM pariNamatI audArikAdi vargaNAo dvArA zarIra vagere utpanna thAya che. zuddhAtmA to dehAdi pariNAmathI svayaM pariNamato nathI. chatAM paNa "meM zarIra banAvyuM." "zarIrane meM tagaDuM banAvyuM, "sAbu ghasavAthI ane pAvaDara lagADavAthI meM zarIrane ujaLuM banAvyuM.' - AvA upacAra thatAM hoya che. paraMtu ahIM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke - karmanA kartA ane AtmA vacce bheda rahelo che. nokarmanA = zarIranA kartA ane AtmA vacce paNa bheda rahelo che. paraMtu A bhedanuM jJAna na hovAnA kAraNe uparokta vyavahAra thAya che. paraMtu A paramArtha = vAstavikatA nathI. AnuM kAraNa e che ke jJAnAvaraNa vagere karmonuM kartutva kAmaNavargaNAmAM raheluM che. nokarma = dehanuM kartutva audArikAdi vargaNAmAM raheluM che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. jeo nirvi vijJAnaghana AtmasvarUpathI bhraSTa thayelA che ane saMkalpa-vikalpanA DhagalAomAM DUbelA che evA vyavahAra avalaMbI jIvo ja uparokta vyavahAra kare che. AnuM bIjuM eka daSTAMta evuM laI zakAya ke ghauno loTa roTalInA pariNAmarUpe pariName to temAMthI roTalInuM nirmANa thAya. mATe ghauMnAM loTe roTalI banAvI che. rasoIyAe vAstavamAM roTalI banAvI nathI; kAraNa ke te pote roTalInA pariNAmathI pariNata thato nathI. jo roTalInA pariNAmathI pariNamato evo rasoIyo roTalI banAvI zakato hoya to te rasoIyo ghaunA loTanI jema retImAMthI paNa roTalI banAvI zake. paraMtu evuM nathI. mATe rasoIyo roTalIne banAvanAra nathI - evuM siddha thAya che. chatAM paNa "rasoIyAe roTalI banAvI.' Avo vyavahAra roTalInA kartA (ghauno loTa) ane rasoIyA vacce rahela bhedanuM jJAna na hovAthI ; lokomAM thAya che. A aupacArika vyavahAra jANavo. prastutamAM ghauno loTa = kAzmaNavargaNA, roTalI = jJAnAvaraNAdi karma, rasoIyo = AtmA- A pramANe samajIne daSTAMtanuM arthaghaTana vAcakavarge svayaM karavuM. ghANA vyavahAra to khoTA hovA chatAM paNa lokamAM prasiddha che. jema ke naLamAMthI pANI Ave tyAre 'naLa Avyo' evo vyavahAra che. musApharo gAmanI najIka Ave tyAre teo "gAma AvyuM" Avo vyavahAra kare che. A ja rIte meM dhana utpanna karyuM." "huM Ano pati chuM', "pitA chuM', "putra chuM'ItyAdi upacAra paNa prastutamAM AtmA ane deha vagere vacce rahelA bhedanA ajJAnanA kAraNe thato hoya che - evuM jANI levuM. paraMtu vastusthiti AvI nathI. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke > yoddhAo vaDe yuddha karavAmAM AvatAM "rAjAe yuddha karyuM" - ema loko (vyavahArathI) kahe che. tevI rIte "jJAnAvaraNAdi karma jIve kahyuM'' - ema vyavahArathI loka kahe
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 3 vikRtirupatmini ka8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/31 karmaskandhorjitaM tathA / / <- (15/4) ityuktam / gambhIravijayagaNinA tu mUlakArikAvyAkhyAne jnyaansAravRtta - "vana = nirvivIjJAnena" <- rUtyu tanayA hirA vintanIyam 2/3 majJAmevopati - "puSitatvama'ti | muSitatvaM yathA pAnthagataM pathyupacaryate tathA vyavaharatyajJazcidrUpe karmavikriyAm // 31 // yathA = yena prakAreNa pathi prasthitAn kAMzcit pAnthAn muSyamANAnavalokya tAtsthyAttadupacAreNa pathi = mArge 'muSyate eSa panthA' ityevaM pAnthagataM muSitatvaM vyavahAribhiH upacaryate = vyavahriyate / na ca nizcayato viziSTAkAzadezalakSaNaH kazcidapi panthA muSyate / tathA = tena prakAreNa ajJaH = jIvakarmabhedavijJAnazUnyaH jIvaH zyAmojjvalAdiparyAyarUpeNa pariNamamANaM dehamavalokya tAtsthyAttadupacAreNa cidrUpe = jJAnAnandaikalakSaNe vizuddhe Atmani 'ahaM zyAmo gauro vA' ityAdirUpeNa karmavikriyAM = karmavipAkodayaprayuktanokarmagatavikRtiM vyavaharati = aviSvagbhAvenopacarati / na ca nizcayataH zuddhacaitanyamAtralakSaNe Atmani varNAdisaMzleSaH samasti / taduktaM granthakRtaiva adhyAtmasAre - muSitatvaM yathA pAnthagataM pathyupacaryate / tathA pudgalakarmasthA vikriyA''tmani bAlizaiH / / (18/119) kRSNaH zoNo'pi che. <- tathA jJAnasAraprakaraNamAM paNa uparokta mULa gAthAmAM jaNAvela vigata ja jaNAvela che. tenI TIkAmAM gaMbhIravijayajI mahArAje "aviveka = nirvicAra jJAna" Ama jaNAvela che - A vastu vicAraNIya che. (2/30). ajJAnanA vyavahArane ja graMthakArazrI jaNAve che. lokArca - jema mArgamAM musAphara lUMTAto hoya to "A mArga lUMTAya che' - A pramANe mArgamAM upacAra thAya che. tema paramArthane nahi jaNanAra jIva, karmanI vikRtino caitanyasvarUpa AtmAmAM vyavahAra kare che. (2/31) ja mArga lUMTAya che ke vaTemArga ? " TIkArca - je rIte mArgamAM nIkaLelA keTalAka musApharone lUMTAtA dekhIne, amuka janasamUha te mArgamAM rahelA hovAthI te janasamUhamAM mArgane upacAra karIne, "A mArga lUMTAya che.' - A rIte musApharagata lUMTAvApaNAno mArgamAM upacAra = vyavahAra vyavahAravartI loko dvArA thAya che. viziSTa = amuka AkAzano bhAga mArga kahevAya che. evo koI paNa mArga nizcaya nayathI lUMTAto nathI. te rIte jIva ane karma vacce rahela bhedanuM jene bhAna nathI tevo jIva, kALA-dhoLA vagere paryAyarUpe pariNamatA zarIrane joIne, karma-karmanA varga Adi baMdha paryAyathI jIvamAM rahela hovAthI, temAM AtmAno upacAra karIne "huM goro chuM.' ItyAdirUpe cidAnaMde kasvarUpa vizuddha AtmAmAM avizvabhAva = amRthabhAva saMbaMdhathI, karmanA vipAkodayathI prayukta ane nokarmamAM rahela evI vikRtino (zayAma, ujajavaLatA Adi paryAyano) upacAra kare che. nizcaya nayathI zuddhacetanya mAtra svarUpa evA vizuddha AtmAmAM rUpa, rasa vagerenA saMbaMdha nathI. prastuta graMthakArazrIe ja adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - jema vaTemArguo lUMTAyA hoya tyAre mArga lUMTAyo evo upacAra karavAmAM Ave che, tema pudgala dravyamAM rahelI vikRtiono AtmAmAM bAliza purUSo upacAra kare che. jema upAdhinA = svabhinnavastunA saMsargathI kALo ke lAla dekhAto saphaTika upAdhithI azuddha thato nathI, te ja rIte puNya ane
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 8 ArabdhazaktitaH karmAgamanavicAraH 220 copAdharnAyuddha: TiLo yathA / rasto dviSTastathaivAtmA saMta punya-vAyoH || <-(28/220) tA samayasAre'pi - paMthe mussaMtaM passidUNa logA bhaNati vavahArI / mussadi eso paMtho Na ya paMtho mussade koI ||58|| taha jIva kammANaM NokammANaM ca passiduM vaNNaM / jIvassa esa vaNNo jiNehi vavahArado utto zA - tyuttam ||2/rUA 'svata' iti / karmavipAkodaye'pi jJAnino nAsti tannimitto bandhalezo'pItyAha svata eva samAyAnti, karmANyArabdhazaktitaH / ekakSetrAvagAhena, jJAnI tatra na doSabhAk // 32 // karmANi jJAnAvaraNIyAdIni ArabdhazaktitaH abAdhAkAlaparipUrNatAlabdhAvakAzAt sAmarthyAt udayAvalikApravezaprayuktasAmarthyAt vipAkodayasAmarthyato vA svata eva jIvA'preritAnyeva dravya kSetrAdikaM samprApya samAyAnti = samantata Abhimukhyena vipAkamupayAnti / yasminneva kSetre karmANi svavipAkamupadarzayanti tasminneva kSetre jIvo'pi vartate / ata eva ' tasya jIvasya tAni karmANI' tyupacaryate / na caivaM sati = = pApanA saMsargathI rAgI ke dveSI thayelo AtmA azuddha thato nathI. samayasAra graMthamAM batAvela che ke> jema mArgamAM cAlanArane lUMTAto dekhIne 'A mArga lUMTAya che.' ema vyavahArI loko kahe che tyAM paramArthathI vicAravAmAM Ave to koI paNa mArga lUMTAto nathI, paraMtu mArgamAM cAlanAra ja lUMTAya che, te ja rIte jIva karmono ane nokarmono varNa dekhIne 'jIvano (=mAro) A varNa che.' ema bole che. A vAta nizcayathI nahi paNa vyavahArathI satya che- A mujaba jinezvara devoe kahyuM che. <-(2/31) 'karmanA vipAkodayamAM paNa jJAnI purUSane tenA nimitte leza paNa karmabaMdha nathI.'' - A vAtane graMthakArazrI AgaLanI gAthAmAM jaNAve che. zlokArtha :ArabdhazaktithI karmo jAte Ave che. je kSetramAM karmo Ave che tyAM AtmA rahelo che. Ama eka ja kSetramAM AtmA ane karmo rahelA hovA chatAM paNa jJAnIne temAM koI doSa lAgato nathI. (2/32) = - AtmajJAnI karma na bAMdhe DhIkArya :jJAnAvaraNIya vagere karma baMdhAyA pachI teno abAdhAkALa pUro na thAya tyAM sudhI te karmone udayamAM AvavAne avakAza raheto nathI. te te karmono abAdhAkALa paripUrNa thayA pachI karmone udayamAM AvavAno avakAza rahe che. udayamAM AvatA pahelAM karmono niSeka racAya che. temAMthI je niSekono udayAvalikAmAM praveza thAya tenuM phaLa niyamA udayamAM Ave che. te ja rIte kyAreka karmo pradezodayathI kharI paDe che, to kyAreka potAno vipAkodaya batAve che. AnAthI jaNAya che ke potAnA abAdhAkALanI pUrNatAthI karmone potAnuM phaLa batAvavAnuM sAmarthya maLavAno avakAza rahe che. athavA to udayAvalikAmAM praveza thavAne lIdhe karmone tevuM sAmarthya maLe che. athavA to vipAdokayathI karmane tevuM sAmarthya maLe che. A sAmarthyane Arabdhazakti kahevAya che. A ArabdhazaktithI ja dravya-kSetra vagerene prApta karIne, jIvonI preraNA vinA ja karmo jAte ja cAre bAjuthI sAme cAlIne potAnA phaLane batAve vipAka udayane pAme che, je kSetramAM rahIne karmo potAno vipAka batAve che, e ja kSetramAM jIva paNa rahelo che. AthI ja 'te jIvanA te karmo che' evo upacAra thAya che. che
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jJAnino'liptatA 221 adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/32 jIvasya kathaM na tannimitto bandha iti zaGkanIyam, tatra sthale'jJasyAhaGkAra - rAga-dveSAdikaluSitahRdayasyeSyata eva karmabandhaH / taduktaM bhagavadgItAyAmapi prakRteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimUDhAtmA 'imiti manyate || - - (3/27) iti ahaGkArAtkarmabandho jAyate eva / kintu eka kSetrAvagAhena samAnAkAzapradezapaGktyavagAhanamAtreNa rAgAdizUnyo jJAnI na doSabhAk = na tannimittakarmabandhabhAjanam, tannimittakarAgAdizUnyatvAt dharmAstikAyavat / taduktaM adhyAtmasAre ekakSetrasthito'pyeti nAtmA karmaguNAnvayam / tathAbhavyasvabhAvatvAcchuddho dharmAstikAyavat // <- ( 18/19 ) iti / yathoktaM samayasAre'pi - jaha visamuvarbhujaMto vejjo puriso Na maraNamuvayAdi / puggalakammassudayaM taha bhuMjadi Neva bajjhae ANI || 195|| jaha majjaM pivamANo aradibhAveNa majjadi Na puriso || 'davvuvabhoge arado NANI vi Na bajjhadi tava / 196 // uppaNNodayabhogo viyogabuddhie tassa so NiccaM / kaMkhAmaNAgayassa ya udayassa Na kuvva NANI // 215 || jaha kaNayamaggitaviyaM pi kaNayabhAvaM Na taM pariccayadi / taha kammodayatavido na khari bALI Tu nALinaM 284aa -- iti / adhyAtmabindau api viSamaznan yathA vaidyo = "AvuM hovAthI te vyaktine tannimittaka karmabaMdha thavAno avakAza kema na thAya ?" AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke tevA sthaLamAM rAga-dveSa vagerethI kaluSita hRdayavALA ajJAnIne karmabaMdha thAya che evuM ame mAnIe ja chIe. bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke --> prakRtinA (karmaprakRtinA) guNo vaDe sarva kAryo karAya che, chatAM ahaMkArathI mUDha thayela vyakti 'huM kartA chuM.' - ema mAne che. --AvA ahaMkArathI tene karmabaMdha thAya ja che. paraMtu eka ja kSetramAM samAna AkAzapradezanI zreNIomAM jIva ane karma rahevA mAtrathI rAgAdirahita jJAnI tannimittaka karmabaMdhanuM bhAjana banato nathI. kAraNa ke tannimittaka koI paNa rAgAdithI bhAvo jJAnIne thatA nathI. jema ke je AkAzapradezamAM rahIne karmo potAnuM phaLa batAve che te ja AkAzapradezamAM AtmAnI jema dharmAstikAya (gatisahAyaka dravya) paNa rahela ja che; chatAM dharmAstikAyane tannimittaka karmabaMdha thato nathI kema ke dharmAstikAyamAM rAgAdibhAva svarUpa cIkAza rahelI nathI; tema AtmajJAnIne paNa karmodayanimittaka rAgAdibhAvarUpI cIkAza na hovAthI jJAnI karma bAMdhato nathI. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke> je kSetramAM karyo rahelAM che te ja kSetramAM jJAnIno AtmA rahelo hovA chatAM paNa te AtmA karmonA guNonA anvayane pAmato nathI. arthAt AtmA karmanA phaLanI malinatAne anubhavato nathI. kema ke tathAbhavya svabhAvane lIdhe te AtmA dharmAstikAyanI jema zuddha rAgAditya ja che. --samayasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke > jema vaidya purUSa viSane bhogavato khAto hovA chatAM maraNa pAmato nathI tema jJAnI paudgalika karmanA udayane bhogave chatAM paNa baMdhAto nathI. jema koI purUSa madirAne aprItithI pIto hoya to madonmatta thato nathI, tevI ja rIte jJAnI paNa dravyanA upabhoga pratye prIti vinA vairAgyabhAve vartato hovAthI karmothI baMdhAto nathI. vartamAna kALamAM udaye Avela karmanA phaLano bhoga paNa jJAnIne sadA 'A bhogasukha kyAre mArAthI dUra thAya ?" 'huM AnAthI kayAre chUTIza ?' A pramANe viyogabuddhithI hoya che ane bhaviSya kALanA karmanA udayanI vAMchA AtmajJAnI purUSa karato nathI. jema suvarNa agnithI tapeluM hovA chatAM paNa suvarNapaNAne choDatuM nathI. tema jJAnI karmanA udayathI tapavA chatAM jJAnIpaNAne choDato nathI ---- tathA adhyAtmabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> jema vaidya jherane khAvA chatAM paNa vikRtine pAmato nathI tema AtmajJAnI karmanA 1. samayasAra granthAnusAra e paNa siddha thAya che ke vairAgyabhAve vartanArA zvetAMbara sAdhuo vastra-pAtrAdi dravyano upabhoga karavA chatAM karmothI baMdhAtA nathI. = = =
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSa--karaNa & #7mo vArimini nAti lIka 222 vikriyAM nopagacchati / karmodaye tathA bhuJjAno'pi jJAnI na badhyate // (3/26) mantrAdidhvastasAmarthyo na dahatyanalo yathA / baddhaM nAlaM tathA jJAnazaktikuNThIkRto'pyayam // (3/27) madyaM piban yathA matto na syAdaratimAn pumAn / dravyabhogaM tathA kurvan samyagdRSTirna lipyate // <- (3/28) ityuktam / ___atha samyagjJAnavato'pi, sarvaviratasyA'pi, apramattasyApi, kSapakazreNivartino'pi, sayogikevalino'pi ca karmabandha Agame darzita eveti kathaM bhavadbhiH 'jJAnI tatra na doSabhAk' ityukSuSyate iti cet ? tarhi vyAkhyAntaramitthamavadhehi - ArabdhazaktitaH = tattadguNasthAnapratibaddha-bandhocchedapUrvakAlIna-niyatavividhakarmabandhasAmarthyato yadvoditakarmavizeSasAmarthyataH svata eva = viziSya jIvA'preritAnyeva karmANi samAyAnti = samantAt sarveSvAtmAvagADhapradezeSvAgacchanti eva / ekakSetrAvagAhena = badhyamAnakarmAdhArabhUtAkAzapradezeSvevA''tmano vRttitayA'pi jJAnI = AtmadarzI tatra = karmabandhe na doSabhAk = na karmabandhakartRtvalakSaNakalaGkabhAjanaM syAt, karmabandhAnukUlAbhogaprayatnarahitatvAt / ata eva pratyastamitamithyAtvAviratikaSAye Atmadarzini kevalAdeva yogAd badhyamAnAni karmANi vipAkodayato na svaphalamupadadhati / na hi karmaNAM badhyamAnatve'pi kevalini karmabandhakartRtvaM samasti, teSAM tatrAvasthAnamAtrAt / yAvatI mithyAtvAviratyAdimAtrA hIyate tAvatI udayane bhogavato hovA chatAM paNa baMdhAto nathI. jema maMtrAdinA kAraNe, je agninI dAhazaktino nAza thayela che, te agni bALato nathI, tema jJAnanI zaktithI kuMThita thayela karmano udaya paNa AtmAne bAMdhavA mATe samartha nathI. jema aprItithI dArU pIto mANasa madonmatta thato nathI tema dravyabhogane karato samyagadaSTi karmothI/rAgAdithI lapAto nathI. <- zaMkA - > samyaphajJAnavALAne paNa, sarvaviratane paNa, apramattane paNa, kSapakazreNImAM rahelAne paNa ne sayogI kevalajJAnIne paNa karmabaMdha thAya ja che. <- AvuM AgamamAM batAvela ja che. to pachI tame 'karmanA udayamAM jJAnI navA karmo bAMdhato nathI.' - AvI ghoSaNA kema karo cho ? | samAghAna - uparokta zaMkA upasthita thAya tyAre prastuta zlokanI bIjI vyAkhyA A pramANe karavI ke te guNasthAnakonI sAthe saMkaLAyela che te karmano baMdhauccheda thavAnA pUrvakALamAM niyamA vividha prakAranA karmone bAMdhavAnuM sAmarthya e prastutamAM "Arabdhazakti" padano artha jANavo. dvitIya karmagraMthanA abhyAsune kayA kayA guNasthAnaka sudhI kayA kayA kama baMdhAya che ? te vAtanI sArI rIte jANakArI hoya. tathA pAMcamA karmagraMthamAM batAvela dhruvabaMdhI karmonA jANakArane kayA kayA guNasthAnako sudhI kayA kayA karmo avazya baMdhAya? - te vAtano sArI rIte khyAla hoya. tethI te viSayanI carcA prastutamAM karavAmAM AvatI nathI. vizeSa prakAre jIvanI preraNA vinA karmo pote ja uparokta ArabdhazaktithI sAme cAlIne sarva AtmapradezomAM Ave che ja (baMdhAya che) athavA to udayamAM Avela amuka prakAranA karmanA sAmarthyane lIdhe svayaM nUtana karma sarva AtmapradezomAM Ave che. je AkAzapradezo baMdhAtA evA karmono AdhAra bane che te ja AkAzapradezomAM AtmA rahe che, chatAM paNa AtmadarzI yogI te karmabaMdhamAM doSanuM bhAjana banato nathI arthAt karmabaMdhakartutvasvarUpa kalaMka AtmajJAnIne sparzatuM nathI. kAraNa ke te karmabaMdhane anukULa Abhoga prayatnathI rahita che. AtmajJAnIne teramA guNaThANA sudhI karma baMdhAya jarUra che paNa teo karma bAMdhatA nathI. mATe ja jemaNe mithyAtva, avirati ane kaSAyano nAza karelo che evA AtmadarzI yogImAM kevala yoganA kAraNe ja baMdhAtA karmo vipAkodayathI potAnuM phaLa dekhADatA nathI. yoganA kAraNe ka baMdhAvA chatAM paNa kevalajJAnImAM karmabaMdhanuM kartutva nathI,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 jJAnipravRtteH karmA'bandhakatA 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/32 vyavahAranayata AtmaniSThatvenA'bhimatA karmabandhakartRtA vilIyate / itthaJca karmaNAmAtmani sambaddhatayA'vasthAne udaye vA 'ahaM gauraH, zyAmo, ajJaH, kartA, saMsartA vA ityAdyajJAnavirahAt jJAnI na doSabhAk = na karmabandhakartRtva-karmaphalabhoktRtvAdilakSaNadoSabhAjanamiti 'savizeSaNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nizcayanayAbhiprAyAt yathA zrImatA dhAnyAdau vastuni krIte krayaNakartRtvaM tattvataH zriyAmeva paryavasyati na tu puruSe; anyathA daridrasyApi tatkrayaNaprasaGgAt tathA mithyAtvAdiyuktena jIvena karmaNi baddhe karmabandhakartRtvaM nizcayato mithyAtvAviratikaSAyayogeSveva paryavasyati na tu jIve; anyathA siddhasyApi karmabandhApatteH / yathA sahakArArUDhalatAgataphalaM latAyA eva kAryaM na tu sahakAravRkSasya tathA mithyAtvAdikamapi jIvasaMlagnAnAM karmaNAmeva pariNAmo na tu jIvasya / ata eva prAk (2/28) guNasthAnamArgaNAsthAnAnyatarasaMzleSAbhAvaH zuddhAtmanyukta iti vibhAvanIyaM zuddhAtmasparzinizcayanayAbhijJaiH // 2/32 // jJAnipravRttimAri - "sAnnize'ti | kAraNa ke karmo mAtra temAM rahelA che. jeTalA aMze mithyAtva, avirati ane kalAya vagerenI mAtrA ghaTe teTalA aMzamAM vyavahAra nathI AtmanirUpe abhimata evuM karmabaMdhanuM kartutva vilIna thAya che. Ama AtmAmAM saMbaddha hovA rUpe karma vidyamAna hoya ke karmano udaya hoya te vakhate "huM goro chuM', 'huM kALo chuM', huM ajJAnI chuM, huM kartA chuM, huM cAre gatinA bhAvone bhajanAra saMsArI chuM." AvuM ajJAna na hovAnA kAraNe jJAnI yogI purUSamAM karmabaMdhanuM kartutva ke karmaphaLanuM bhostRtva svarUpa doSa Avato nathI. jyAre vizeSaNathI viziSTa vastumAM koI vidhAna ke niSedha karavAmAM Ave ane kevala vizeSamAM te vidhAna ke niSedha bAdhita hoya to te vidhi-niSedha vizeSaNane lAgu paDe che. A vAya nizcaya nayane mAnya che evuM sAmAcArI prakaraNamAM jaNAvela che. Ane khyAlamAM rAkhIne evuM kahI zakAya ke koI zrImaMta vyakti, vepArI pAsethI anAja vagere mAla kharIda-vApare tyAre te zrImaMtamAM mAlanI kharIdInuM kartRtva ane kharIdelA mAlanuM bhoknatva jaNAya che. paraMtu vAstavamAM mAlanI kharIdInuM kartutva te purUSamAM nathI paraMtu tenI pAse rahela dhanamAM che. mATe ja te zrImaMta jyAre garIba-daridra bane che tyAre vepArInA kiMmatI mAlane kharIdI zakato nathI, tema mithyAtva, avirati ane kaSAyanA kAraNe karma baMdhAya che tyAre "jIva karma bAMdhe che' evo vyavahAra thAya che. paraMtu vAstavamAM te karmabaMdhanuM kartutva to mithyAtva, avirati vageremAM ja raheluM che. je jIvamAM karmabaMdhanuM kartRtva hoya to siddhA bhagavaMto paNa karma bAMdhe. paraMtu tevuM nathI. mATe karmabaMdhanuM kartutva jIvamAM nahi paNa jIvasaMlagna karmodayajanya mithyAtva, vagere audayika bhAvamAM raheluM che. A audayika bhAvo karmanA pariNAmarUpa che, nahi ke AtmAnA pariNAmarU5. A vAtanuM vadhAre spaSTIkaraNa karavA ema kahI zakAya ke AMbAnA jhADa upara rahela paropajIvI velamAM je phaLa Ave tenuM kartutva te velamAM kahevAya che; nahi ke AMbAnA jhADamAM. bhale ne ! te velo AMbAnA jhADa upara rahIne ja potAnuM bharaNa-poSaNa meLavI jIvana gujArato hoya. prastutamAM AMbAnuM jhADa = AtmA, paropajIvI vela = karma ane velamAM ugatuM phaLa = mithyAtva, avirati, kaSAya ane yoga. - A rIte arthaghaTana karavAthI khyAlamAM Avaze ke mithyAtva vagere jIvanA pariNAma nathI paNa karmanA pariNAma che. mATe ja pUrve 2/28 zlokamAM jaNAvela hatuM ke "zuddha AtmAne guNasthAnako ke mArgaNAsthAnako sAthe koI saMparka nathI." zuddha AtmalakSI nizcaya nayamAM nipuNa vyakitaoe A vAtathI potAnA AtmAne bhAvita karavo. (2/32) jJAnInI pravRttine graMthakArazrI jaNAve che.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 adhyAtmopaniSatpakaraNa 488 samyagdRSTiceSTA mokSaphalA 8 dAruyantrasthapAJcAlInRtyatulyAH pravRttayaH / yogino naiva bAdhAyai jJAnino lokavartinaH // 33 // iyaM kArikA adhyAtmasAre'pi (5/33) vartata ityavadheyam / dAruyantrasthapAJcAlInRtyatulyAH = kASThanirmitayantrasaMlagnaputtalikAnartanasadRzAH harSa-zokAdizUnyAH pravRttayaH = laukikyo bhojanavastrAcchAdanAdiceSTAH lokavartinaH sadehasya jJAninaH = samyagdRSTeH yoginaH = mokSayojakasadanuSThAnazAlinaH naiva bAdhAyai = karmabandhAya syuH, tAsAM karmodayamAtrapreritatvAt nirjarAmAtraphalakatvAcca / taduktaM samayasAre - uvabhogamiMdiyehiM davvANamacedaNANamidarANaM / jaM kuNadi sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM / / 193 / / <- iti / bhagavadgItAyAmapi -> kAyena manasA buddhyA kevalairindriyairapi / yoginaH karma kurvanti sauM tyavatvaSStmazuddha || <- (6/22) rUtyum | taTu mAmero gagRtatteTIf > tajjhAnasyaiva sAmarthyaM virAgasyaiva vA kila / yatko'pi karmabhiH karma bhuJjAno'pi na badhyate // 134 / / <- rUti | vastutastu mokSAkAMkSAvyAptacittatvAt samyagdRSTeryA yA ceSTA sA sA mokSaparyavasAnaphalA, cittapariNAmAnurUpaphalatvAt sarvavyApArANAm / idamevAbhipretya yogabindau - bhinnagranthestu yatprAyo mokSe cittaM bhave zlokArca - lokamAM rahela jJAnI evA yogI purUSanI pravRttio, lAkaDAnA yaMtramAM rahelI pUtaLIonA nRtya jevI che ke je temane bAdhaka banatI nathI. (2/33) >> jJAnInI pravRtti yAMtrika pUtaLInA nRtya jevI 8. DhIkArya :- A gAthA adhyAtmasAra prakaraNamAM paNa Ave che A vAta khyAlamAM rAkhavI. jema lAkaDAthI banAvela yaMtramAM rahelI pUtaLIo nAce che temAM te pUtaLIone koI harSa ke zoka nathI te rIte lokamAM rahela sadehI samakitI AtmajJAnI evA yogI purUSa, ke je mokSayojaka sadanukAnothI zobhe che temane dehanA nirvAha sAthe saMkaLAyelI bhojana, vastraAcchAdana vagere laukika pravRttio karmabaMdha mATe banatI ja nathI. kema ke te ceSTAo kevaLa karmanA udayathI ja prerita che ane tenuM phaLa kevaLa nirjarA che. tathA te sthaLe karma baMdhAya te IrAdApUrvakano prayatna purUSamAM hoto nathI. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke > samyagadaSTi jIva je Indriyo vaDe acetana ane cetana dravyano upabhoga kare che te badhuM nirjarAnuM nimitta che. <- bhagavadagItAmAM jaNAvela che ke - > yogIo zarIrathI, manathI, buddhithI ke kevaLa IndriyothI paNa je kiyA kare che te saMga choDIne Atmavizuddhi mATe ja kare che. <- amRtacaMdrAcAryae paNa samayasAra granthanI AtmakhyAti nAmanI TIkAmAM jaNAvela che ke - kharekhara te sAmarthya jJAnanuM ja che athavA vairAgyanuM sAmarthya ja che ke karmane bhogavavA chatAM paNa karma vaDe koI baMdhAto nathI. <- ja samakitI Azravane saMvara banAve ja vastu che. vAstavamAM to samadRSTinuM citta mokSanI AkAMkSAthI vyApta hovAnA lIdhe samakitInI je je pravRttio hoya che te te chevaTe mokSasvarUpa phaLane Ape che. kema ke sarva pravRttionuM phaLa cittanI vRttine ja anurUpa hoya che. A ja abhiprAyathI yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - jeNe graMthibheda karela che tevA samakitInuM 1. Aje jainonA varaghoDAmAM je IMdrarAjAnI gADI nIkaLe che temAM rahelI IMdradhvajAmAM lAkaDAnI pUtaLIo alaga alaga nRtyanA hAvabhAvane vartuLa AkAre pharIne che. te ahIM pratika rUpe samajI levuM. 'kaTapUtaLIno khela' AnuM bIjuM daSTAMta jANavuM.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 488 nirabhiSvaGgacitte sadocitapravRttiH 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/34 tnuH| tasya tatsarva eveha yogo yogo hi bhAvataH // 203 / / nAryA yathA'nyasaktAyAstatra bhAve sadA sthite| tadyogaH pApabandhazca tathA mokSe'sya dRzyatAm // 204 / / <- ityuktam / - 'je AsavA te parisavA <- (1/4/2) iti AcArAGgasUtramapyatra saMvadati / samyagdarzanaprabhAvAdeva bandhahetUnAM nirjarAkAraNatayA pariNamanamavantivyam | jItamALe rAjAvALA > sampanAt kSi mokSo mavati <- (4) 39) ityuktamityAtmapariNatinairmalyopAdAna eva yatitavyam // 2/33 // nipravRttimati - "prAra'ti | prArabdhAdRSTajanitA sAmAyikavivekataH / kriyApi jJAnino vyaktAmaucitI nAtivartate // 34 // jJAninaH = naizcayikasamyagdarzanasampannasya yoginaH prArabdhAdRSTajanitA = udayAvalikApraviSTa-jIvananirvAhakakarmajanyA kriyA'pi= zvAsocchvAsa-bhojana-dehAcchAdana-zayanAdi kAyikI pravRttirapi kimuta bhASAdikamityapizabdArthaH sAmAyikavivekataH = lokaviruddhatyAga-zAsanApabhrAjanAnivRttyanukUlapariNAmAnuviddhacAritranirvAhakA''cArasambandhivivekazaktitaH vyaktAM = loka-zAstrayoH prasiddhAM aucitI = AvazyakatvaparimitatvAdilakSaNocitatAM nAtivartate = nAtikrAmati / nirabhiSvaGge hi citte sati prAya ucitaiva mana mokSamAM hoya che, ane zarIra saMsAramAM = sAMsArika kAryomAM hoya che. tethI prastutamAM samakitInI dharma, artha, kAma purUSArtha saMbaMdhI pravRtti hoya che te yoga ja che. kAraNa ke yoga e bhAvathI = vaizcayika pariNatithI che. jema parapurUSamAM Asakta thayelI strInuM mana haMmezA parapurUSamAM ja hoya che. tethI te strI potAnA patinI sevA vagere je kaMI kare to paNa tene parapurUSagamanajanya pApabaMdha thAya che, tema samakitIne kuTuMbaciMtA vagere pravRtti samaye paNa mana mokSamAM pratibaddha hovAthI te sAMsArika pravRttio paNa yoga svarUpa che ane nirjarA ApanAra che. -"kaleze vAsita mana saMsAra, kalezarahita mana te bhava pAra." AvI uktio paNa prastuta hakIkata tarapha aMgulinirdeza kare che. "je Azrava te ja saMvara' AvuM AcArAMgasUtranuM vacana paNa prastuta arthano saMvAda batAve che. samyagadarzananA prabhAvathI ja samakitI karmabaMdhanA hetune nirjarAnA kAraNarUpe pariNAve che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. bhagavadgItAnA bhAgyamAM zaMkarAcArye paNa jaNAvela che ke > samyagadarzanathI jaldI mokSa thAya che. - A badhA zAstravacano nirmala AtmapariNati keLavavA upara bhAra Ape che. <-(2/33) zlokArca - jJAnInI prArabdha adathI utpanna thayelI kriyA paNa sAmAyika-vivekathI bahu spaSTa rIte aucityanuM ullaMghana karatI nathI ja. (2/34) ja jJAnImAM vyakata aucitya kare DhIkArya :- nezcayika samyagadarzanasaMpanna yogI prastRtamAM jJAnI tarIke abhimata che. AvA jJAnInI bhojana, zarIraAcchAdana, UMgha vagere pravRttio paNa prArabdha adathI utpanna thayelI hoya che. karmane bAMdhyA pachI teno abAdhAkALa pUrNa thayA bAda udayane abhimukha evuM karma udayAvalikAmAM praveza kare che. udayAvalikAmAM praveza pAmela karmane dareka jIvoe avazya bhogavavuM ja paDe che. tethI jJAnI purUSanA jIvanamAM paNa tevA karmo AvavA sahaja che. jIvananirvAhaka karmano udaya thatAM jIvana nirvAha karanAra zvAsozvAsa, raktAbhisaraNa vagere kiyAnI jema bhojana vagere kriyAo paNa saMpanna thAya che. prAyaH udayAvalikAmAM praviNa jIvananirvAhaka karma prastutamAM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 adhyAtmopaniSatpakaraNa * sAmAyikasvarUpaprakAzanam OM prvRttirjaayte| taduktaM paJcAzake'pi -> samabhAvo samAiyaM taNa-kaMcaNa-sattu-mittavisaotti / nirabhissaMgaM cittaM uciyapavittippahANaM ca / / <-(11/5) iti / ataH samabhAvalakSaNa-naizcayikanirmalasamyagdarzanavato'pi pravRttirucitaiva, taduktaM yogabindau -> asyaucityAnusAritvAt pravRtti satI bhavet / satpravRttizca niyamAd dhruvaH karmakSayo yataH // 340 // <- iti / kiJca lokasya mahAjanAnusAritvAjjJAnipravRtterucitatvamucitameva / taduktaM bhagavadgItAyAM - yadyadAcarati zreSThastattadevetaro janaH / sa yatpramANaM kurute lokastadanuvartate / / prArabdha adaTa' zabdathI abhimata che. mULa gAthAmAM je "mari' zabda che tenAthI vAcika ane mAnasika pravRttinuM grahaNa samajI levuM. prArabdha adathI utpanna kAyika, vAcika ke mAnasika evI jJAnI purUSanI koI paNa pravRtti, lokamAM ane zAstramAM prasiddha evA aucityanuM ullaMghana karatI nathI. jema ke yogI mahAtmAne jo koI vyakti mevA. mIThAI. kaLa, karasANa vagerenI tema ja roTalI, dALa, bhAta vagerenI vinaMti kare to te yogI purUSane mana mevA, mIThAI ke dALa, bhAtamAM koI vizeSatA jaNAtI nathI, tene mana banne jaDa pudgala mAtra che. temAMthI koIne paNa grahaNa karavuM te AtmAne mATe to kalaMka svarUpa ja che. chatAM sadeha avasthAmAM dehane TakAvavA AvazyakatA mujaba mahAtmA sAmAnya saMjogomAM roTalI, dALa vagere levAnuM ucita samaje, nahi ke mevA, mIThAI vagere. roTalI, dALa vagere paNa AvazyakatA mujaba parimita ja che, paraMtu aparimita na le. te ja rIte rezamI, makhamalanA kapaDAM ke sutarAu khAdI vagerenA kapaDAmAM yogI purUSane mana koI bhedabhAva hoto nathI. chatAM paNa te alpa mUlyavALA sAdA sutarAu kapaDAM svIkAre, nahIM ke kiMmatI bhapakAdAra raMgaberaMgI kapaDAM. saMyamajIvananA nirvAha mATe Avazyaka UMgha vagere paNa yogI mahAtmAone parimita ja hoya. A rIte bolavAmAM paNa mita, madhura, hitakArI satya vANIne mahAtmAo avasare bole. vicAravAmAM paNa Ama samajI levuM. A rIte munionI kAyika, vAcika ke mAnasika pravRttiomAM lokaprasiddha ane zAstra prasiddha aucitya vaNAyeluM hoya che. tenuM kAraNa che sAmAyikaviveka. kavirUddha pravRttiono tyAga, zAsananI avahelanAno tyAga vagerene anukULa evA pariNAmathI cAritra = sAmAyika vaNAyeluM hoya che. AvA cAritranA nirvAhaka AcAra saMbaMdhI atyaMta nirmaLadaSTinuM sAmarthya e prastRtamAM "sAmAyikaviveka' zabdano artha che. AnA prabhAvathI upara jaNAvyA mujaba jIvana jarUrI kriyAomAM aucityane sAdhuo oLaMgatA nathI. je sAdhuo niSkAraNa rIte gocarImAM mevA, mIThAIthI bhikSApAtra bhare, kiMmatI bhapakAdAra kapaDAM pahere ke divase niSkAraNa udha, kaDavI barachaTa bhASAno prayoga kare, game tyAM maLamUtra paraThave to temAM lokavirUddha pravRtti thavAne kAraNe lokaprasiddha aucityano bhaMga thAya che. tema ja dharmanI jinazAsananI apabhrAjanA thavAnA kAraNe zAstrasiddha aucityane paNa bhaMga thAya che. bhAvacAritravALA mahAtmAo AvuM kadApi karI na zake. kema ke yogIpurUSanuM citta nirabhivaMga = mUrchA-Agraharahita hovAthI prAyaH temanI pravRtti ucita ja thAya. ahIM "prAyaH' zabdanuM grahaNa eTalA mATe karela che ke kyAreka anAbhogane lIdhe = ajANatAthI thatI sAdhunI pravRttimAM anaucitya dekhAvAno saMbhava che. paMcAzaka) graMthamAM paNa jaNAvela che ke - ghAsa ke sonuM, zatru ke mitra - A badhAne vize samabhAva e sAmAyika che. te nirabhivaMga cittasvarUpa ni pradhAna che. <-paMcAzakamAM samabhAva sAmAyika kaheluM hovAthI samabhAvasvarUpa taikSayika nirmaLa samyagadarzanavALA jIvanI pravRtti ucita ja hoya. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke 2 graMthibheda karanAra samakitadaSTi jIva sarva kAryamAM ucita pravRttine pradhAna banAve che. tethI tenI dharmapurUSArtha, arthapurUSArtha vagere saMbaMdhI pravRtti paNa kharAba = anucita na ja hoya ane nizcayathI te satapravRtti ja hoya. kAraNa ke te pravRttithI niyAmAM karmano kSaya thAya che. vaLI, jJAnInI pravRtti ucita hoya e ja yogya che. kema ke loko
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 8 parameSThipravRttiH parAnugrahArthA 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/34 <- (3/27) ti | itthaJca sarvasyA jJAnipravRtteH paropakAravyAptatvamapi sidhyati / taduktaM yogadIpikAyAM granthakRtaiva - > vizuddhayogarAthavitapravRttidetusAmAyirItya tarSitAniyatatvati <-(porA-23/6) tarthitaaniyttvaat = parAnugrahArthitAvyAptatvAt / taduktaM liGgapurANe - AtmaprayojanAbhAve parAnugraha eva hi| prayojanaM samastAnAM kriyANAM parameSThinaH / / <-(9/49) iti / AtmaprayojanaJcAtra karmanirjaraNamavagantavyam / kevalaprArabdhAdRSTajanitatvAnna paropakAragarbhA jJAnipravRttiH zvAsocchvAsAdikriyA iva samabhAvaM bAdhate / itthamupagame eva -> vyavahAro laukiko vA zAstrIyo vA'nyathA'pi vA / mamAkarturalepasya yathArabdhaM pravartatAm // athavA kRtakRtyo'pi lokAnugrahakAmyayA / zAstrIyeNaiva mArgeNa varte'haM kA mama kSatiH ||<(5.8.7/267/ra68) yevaM gavapUto niri (sa. ra6/ra6) pazcaratha vorja saMchetetyavadheyam pravRttivirAmastu prArabdhAdRSTakSaya eva syAt, taduktaM avadhUtopaniSadi (21) paJcadazyAzca - prArabdhakarmaNi kSIne vyavahAra nivartita karnADa trasa jaiva rAjyet dhyAnasakSataH <-(uM.7/ra63)tiAra/rUkA jJAnasAragatanirlepASTakapradarzitakArikApaJcakadvArA jJAnino'liptatvaM vizadayati - 'saMsAra' iti / mahApurUSane anusaratA hoya che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke - zreSTha manuSya je je AcaraNa kare che tenuM anukaraNa bIjA loko kare che. te jene pramANa banAve che tene anusAre loko varte che. <- 4 jJAnInI pravRtti paropakAragarbhita xx ghaM 10 | jJAnInI pravRtti sAmAnya loko mATe dIvAdAMDInuM kAma karatI hovAthI jJAnInI sarva pravRtti paropakArathI vaNAyelI hoya che. AvuM paNa siddha thAya che. poDazaka graMthanI yogadIpikA nAmanI TIkAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje ja jaNAvela che ke - vizuddha yogazaktinA lIdhe ucita pravRttijanaka tevI sAmAyikazaktithI jJAnInI pravRttinuM prayojana niyamA paropakAra hoya che. - ligapurANamAM paNa jaNAvela che ke - potAnuM prayojana na hoya to paropakAra e ja parameSThInI sarva kriyAnuM prayojana che. <-prastutamAM svaprayojana tarIke karmakSaya jANavo. jJAnI purUSonI pravRtti paropakAragarbhita hovA chatAM paNa jJAnInA samabhAvane = sAmayikane te bAdhita karatI nathI. kAraNa ke te pravRtti zvAsocchavAsa kriyAnI jema, mAtra prArabdha aTathI utpanna thayela che. A rIte svIkAravAmAM Ave to ja "huM kartA nathI. huM karmathI lapAto nathI. tethI mAro vyavahAra prArabdhakarma mujaba pravarte. bhale, te vyavahAra laukika hoya, zAstrIya hoya ke anya prakArano hoya, athavA huM kRtakRtya hovA chatAM paNa lokopakAranI IcchAthI zAstrIya mArgAnusAre ja huM pravRtti karuM. tevuM karavAmAM mAre zuM kSati che ?"<- A pramANe avadhUta upaniSadumAM ane paMcadazI graMthamAM yogI purUSanA mananA je bhAva jaNAvyA che te saMgata thAya. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. prArabdha adaTano nAza thAya to ja jJAnInI pravRttio aTake. avadhUta upaniSadumAM ane paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke > prArabdha karmano nAza thAya tyAre yogI purUSano vyavahAra nivRtta thAya che. prArabdha karmano jo nAza na thAya to hajAro dhyAnathI paNa AtmajJAnIno vyavahAra (bhojana, zvAsocchavAsa, ArAma, malamUtra visarjanAdi) aTake nahi. <-(2/34) - jJAnasAranA 11mA nirlepa aTakanI pAMca gAthA dvArA "jJAnI lekhAtA nathI.' - A vAtane graMthakArazrI spaSTa kare che.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa * jJAnikriyA'pyakriyaiva 8 saMsAre nivasan svArthasajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loko jJAnasiddho na lipyate // 35 // kajjalavezmani = aJjanagRhasthAnIye saMsAre nivasan svArthasajjaH = paudgalikasukhalipsuH nikhilo ro: dravya-marmamaH zriya = vadhyate, gaupAdhi svamavetvIt / jJAnasiddha = karmanokrmbhinntvprkaarkaatmjnyaannissnnaatH na dravyaM-bhAvakarmabhiH lipyate, aupAdhikalepasvabhAvAvagamAt / yathoktaM harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmabindau - svatvena svaM paramapi paratvena jAnan samastAnyadravyebhyo viramaNamitazcinmayatvaM prapannaH / svAtmanyevAbhiratimupayan svAtmazIlI svadarzItyevaM kartA kathamapi bhavet karmaNAM naiSa jIvaH / / <- (1/26) iti / taduktaM samayasAre'pi -> baMdhuvabhogaNimitte ajjhavasANodaesu NANissa / saMsAradehavisaesu Neva uppajjade rAgo / / 217 / / NANI rAgappasaho savvadavvesu kmmmjjhgdo| No lippadi rajaeNa du kaddamamajjhe jahA kaNayaM // 218 / / aNNANI puNa ratto savvadanvesu kmmmjjhgdo| lippadi kammaraeNa du kaddamamajjhe jahA lohaM / / 219 / / <-iti / bhagavadgItAyAmapi -> yadRcchAlAbhasantuSTo dvandvAtIto vimatsaraH / samaH siddhAvasiddhau ca kRtvA'pi na nibadhyate / / (4/22) yogayukto vizuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH / sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate / / <- (5/7) ityuktam / ayameva paraiH prazasyate / taduktaM bRhatsaMnyAsopaniSadi - yasya nAhaGkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / yaH lokArca - kAjalanA ghara jevA saMsAramAM vasatA svArthalaMpaTa sarva loko lepAya che. paNa paNa jJAnasiddha yogI lapAtA nathI. (2/35) # jJAnI nirlepa 3 - DhIkArya :- kAjaLanA ghara jevA saMsAramAM vasatA paugalika sukhanA laMpaTa evA badhA loko jJAnAvaraNIya vagere dravyakarma ane rAga-dveSAdi bhAvakarmothI lepAya che. kema ke te lokono aupAdhika lepasvabhAva vidyamAna che. harSavardhana upAdhyAye paNa adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - svadravyane svasvarUpe ane paradravyane pararUpe jANatA tathA sarva anya dravyothI aTakelA ane AtmAnI aMdara cinmayapaNAne pAmelA, potAnA AtmAmAM ja AnaMdane pAmatA, potAnA AtmAnuM anuzIlana karanArA, potAnA AtmAne ja jonArA evA jIva (jJAnI) koI paNa prakAre karmonA kartA = karmabaMdhakartA thatA nathI - samayasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke - -> karmabaMdha ane upabhoganA nimitta evA saMsArasaMbaMdhI ane dehasaMbaMdhI adhyavasAyanA udayamAM jJAnIne rAga utpanna thato nathI. jJAnIe sarva dravyo vize rAga choDelo hoya che. te karmonI vacce rahelo hovA chatAM paNa karmarUpI rajathI lapAto nathI. jema sonuM kAdavanI aMdara raheluM hoya to paNa kAdavathI lepAtuM (= vikRta thatuM) nathI tema. ajJAnI to sarva dravyomAM rAgI hoya che. tethI karmonI vacce rahelo te karmarUpI dhULathI lepAya che. jema lokhaMDa kAdavanI aMdara raheluM hoya to lepAya che (arthAta tene kATa lAge che) tema. <- bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke - anAyAse je maLI jAya tenAthI saMtuSTa, sukha-duHkha Adi dhaMdhathI mukta, keSathI rahita, masiddhimAM samabhAvavALo je che te koI kArya karIne paNa karmathI baMdhAto nathI. jeNe Indriyone jItelI che, AtmAne = manane jItela che, jeno AtmA vizuddha che, jeno AtmA sarva prANIo mATe AtmarUpa banyo che arthAta je potAnAmAM ane pArakAmAM koI bhedabhAva rAkhatA nathI evA yogayukta = yogI kAmakAja karavAM chatAM paNa karmathI lepAtA nathI. - A ja vyaktinI anya darzanakAro prazaMsA kare che. bRhatsaM khyA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 rAgAdivilaye Atmano'bandhasvabhAvAvirbhAvaH samaH sarvabhUteSu nIvita tasya zomate / / - (2/9) ra/rUA nAhaM pudgalabhAvAnAM kartA kArayitA ca na / nAnumantApi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham // 36 // = = 'pudrajImAvAnAM = rma-normaGkSaLAnAM jJAnAvaraNavidravyarma-jJAtimavarma-dhana-ve -bantADa'panagRhaadinokrmnnaaN ahaM na = naiva kartA, na ca naiva kArayitA nApi ca anumantA anumodakaH = evaM prakAreNa AtmajJAnavAn kathaM karmabhiH lipyate badhyate ? naivetyarthaH / rAgAdiviraheNa tadakartRtvAdikamavaseyam / taduktaM samayasAreNa ya rAyadosamohaM kuvvadi NANI kasAyabhAvaM vA / sayamappaNo Na so teNa kArago tesiM bhAvANaM // 280 // - iti / bhagavadgItAyAmapi naiva kiJcit karomI'ti yukto manyeta tattvavit / pazyan zRNvan spRzan jighrannaznangacchan svapan zvasan / / pralapan visRjan gRhNannunmiSannimiSannapi / indriyANIndriyArtheSu vartanta iti dhArayan // brahmaNyAdhAya karmANi saGgaM tyaktvA karoti yaH / lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA / / <-- -(1/8-2-20) rUtyuttam| vraznopaniSati api - mano'pyanyatra nikSiptaM cakSuranyatra pAtitam / tathApi yoginAM yogo hyavicchinnaH pravartate / / 44 / / etattu paramaM guhyametattu paramaM zubham / nAtaH parataraM kiJcinnAtaH parataraM zubham ||45 || <- ityuktam / sopaniSadUmAM jaNAvela che ke --> jene "heM Ama karyuM." Avo ahaMkAra bhAva nathI, jenI buddhi lepAtI nathI, (rAgadveSavALI thatI nathI) ane je sarva jIvone samAnarUpe jue che. (Atmavat sarvabhUteSu...) tenuM jIvana zobhe che. - (2/35) zlokArtha :- 'huM paudgalika bhAvone karanAra, karAvanAra ane tenI anumodanA karanAra nathI.'' A pramANe AtmajJAnavALo sAdhaka kevI rIte lepAya ? (2/39) - adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/36 = * AtmA karma-nokarmano akartA dIkArya :- karma ane nokarma e paudgalika bhAvo che. karmanA be prakAra che. - dravyakarma ane bhAvakarma. jJAnAvaraNIya vagere dravyakarma che ane rAga-dveSAdi pariNAmo e bhAvakarma che. zarIra, dhana, patnI, dukAna, ghara vagere nokarma che. A saghaLAye paulika bhAvone huM karanAra nathI ja, karAvanAra nathI ja, ane teonI anumodanA karanAra paNa nathI ja- A pramANe AtmajJAnavALA yogI kevI rIte lepAya ? arthAt teo karmabaMdha karatA nathI. rAgAdi na hovAnA kAraNe teomAM paudgalika bhAvonuM akartRtva vagere jANavuM. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke > jJAnI rAga-dveSa-mohane ke kaSAya bhAvane potAnI meLe potAnAmAM karato nathI. tethI te jJAnI te bhAvono kartA nathI. --bhagavadgItAmAM paNa jaNAvela che ke --> 'huM kAMI ja karato nathI.''- A pramANe tattvajJAnavALo yogI jue, sAMbhaLe, sparza kare, sUMghe, khAya, cAle, UMghe, zvAsa bole, malavisarjana kare, grahaNa kare, AMkha ughADe tathA mIMce, to paNa 'IndriyonA viSayamAM Indriyo pravarte che.'' - AvI dhAraNA kare che. je yogI vizuddha brahmamAM manane rAkhIne, Asakti choDIne kriyAo kare che te pANIthI jema kamaLanuM pAMdaDuM lepAtuM nathI tema lepAto nathI. --brahmaupaniSadumAM paNa jaNAvela che ke --> mana bIje ThekANe paDyuM hoya, ane AMkho bIjA koI sthAne pharatI hoya chatAM paNa yogI purUSono yoga niraMtara pravarte che. A tattva atyaMta gUDha che ane prakRSTa zubha che. AnAthI caDhiyAtuM koI tattva nathI. tathA adhyAtmabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke > 'paradravya --
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa AtmanaH karmapudgalairaspRSTatA 230 adhyAtmabindau api na svaM mama paradravyaM nAhaM svAmI parasya ca / apAsyetyakhilAn bhAvAn yadyAste badhyate'tha kim ? / / (3/5) || rAga-dveSadvitayamuditaM yasya naivAsti sarvadravyeSvAtmasthitadRDhamaternirvikArAnubhUteH / TaGkotkIrNaprakRtikalasaMjJAnasarvasvabhAjo yatkarma syAt tadidamuditaM bandhakRjjAtu naiva // <- (4/27) tum // 2/6 / / jJAnino'jinnatvamukhapAyati > 'hippata' kRti / pu'janyaH NavargaNAbhiH, aJjanena badhye" iti = lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva, dhyAyanniti na lipyate // 37 // karmasamUhaH jIvagatapariNAmamavalambya svayameva lipyate badhyate pudgalaiH = kArmakajjalena citravyoma citrIyamANaM gaganaM iva ahaM na lipye evaM prakAreNa dhyAyan yogI karmabhiH na lipyate = naiva badhyate / taduktaM kuNDikopaniSadi > na sAkSinuM sAkSyadharmAH saMspRzanti vilakSaNam / avikAramudAsInaM gRhadharmAH pradIpavat ||23|| jale vA'pi sthale vA'pi luThatveSa jaDAtmakaH / nAhaM vilipye tadutthairghaTadharmairnabho yathA // 24 // - iti / yogIndudevenApi yogasAre - jehau suddha AyAsu jiya tehau appA vuttu / AyAsu vi jaDu jANi jiya appA ceyaNuvaMtu // 59 // mArI mAlikInuM nathI. ane huM paradravyano mAlika nathI.'' A pramANe sarva paudgalika bhAvone dUra karIne jo jIva rahe to kevI rIte karma baMdhAya ? je AtmAne sarva dravyamAM rAgadveSasvarUpa yugala udayamAM nathI, jenI buddhi dRDha rIte AtmAmAM rahelI che, je nirvikAra nirvikalpa svAnubhUtine mANe che, "mArI prakRti = svabhAva TaMkotkIrNa avicalita che.'' AvA suMdara samyak jJAnanA kAraNe sarvathA potAnA svarUpane ja je bhaje che tevo yogI je kAMI kriyA kare te kriyA kyAreya paNa tene karmabaMdha karanArI thatI nathI. - A pramANe kahevAyeluM che. -(2/3F) 'jJAnI lepAtA nathI' - A vAtane AgaLa calAvatA graMthakArazrI kahe che. " = = = = = = = zlokArtha H- "pudgalo vaDe pudgalano samUha lepAya che, jema kAjaLa dvArA cItaravAmAM AvatuM AkAza kAjaLathI lepAtuM nathI tema huM pudgalo vaDe lepAto nathI.'' - A pramANe dhyAna karato AtmA lepAto nathI. (2/37) * pudgalathI pudgala baMdhAya, AtmA nahi. TIkArya :- 'karmano samUha jIvamAM rahelI rAgAdi pariNatine pAmIne jAte ja kAryaNa vargaNAthI baMdhAya che. jema kAjaLa dvArA cItarAtuM AkAza kAjaLa dvArA lepAtuM nathI tema huM kAryaNa vargaNA vaDe lepAto = baMdhAto nathI.'' - A pramANe dhyAna dharato yogI karma vaDe baMdhAto nathI. kuNDikopaniSamAM jaNAvela che ke --> vilakSaNa, avikArI ane udAsIna evA sAkSIbhUta cetanane sAkSyadharma = karma pariNAmo sparzatA nathI. gharamAM rahela dIvAne gharanA lAla, pILA raMga jema sparzatA nathI tema A vAta jANavI. jema ghaTa vagere aupAdhika dharmothI zuddha AkAza lepAtuM nathI, tema pANImAM ke jamInamAM A jaDa zarIra bhale ALoTe, paNa tenAthI utpanna thayela pariNAmothI huM lepAto nathI. --tathA yogIndudeve paNa yogasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> he jIva ! jema AkAza zuddha che tema AtmA paNa zuddha kahevAya che. te banne vacce pharaka mAtra eTalo ja che ke AkAza jaDa ane AtmA caitanyayukta che. --zuddha saMgraha nayanI apekSAe A vAta jANavI. A ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM kahyuM che ke --> jANe udAsIna hoya, te rIte rahelo AtmA kAMI paNa karavAne prayatna karato nathI. jema AkAza kAdavathI lepAtuM nathI tema karma dvArA AtmA lepAto nathI. --AtmAnI videha avasthAnI apekSAe A vAta jANavI. kAraNa ke mokSamAM AtmAne kAryaNavargagAno saMparka hovA chatAM karmano saMparka jarA paNa nathI hoto. to
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 lepapratikSepaNakriyAvazyakatA adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/37 <-- ityuktam / idaJca zuddhasaGgrahanayenAvagantavyam / idamevAbhipretyoktaM adhyAtmasAre kartuM vyApriyate nAyamudAsIna iva sthitaH / AkAzamiva paGkena lipyate na ca karmaNA // <- (28/10) kRti / A videhAvasthApekSayA'vagantavyam / kArmaNavargaNAsamparkasattve'pi karmasamparkasya muktAtmani viraheNa tllepaa'smbhvaat| yoginaH sadehAvasthAmadhikRtya tu adhyAtmavindau yathaiva padminIpatramaspRSTaM toyabindubhiH / tathA''tmA'yaM svabhAvena na spRSTaH karmapudgalaiH // <- (2/26) ityuktam, karmasamparkasattve'pi tallepasvabhAvavirahAt / taduktaM yogasAre yogIndudevenA'pi -jaha salileNa Na lippiyai kamalaNipattaM kayAvi / taha kammehiM Na lippiyai jai rai appasahAvi / / 92 // - iti / adhyAtmasAre'pikarmanaiSkarmyavaiSamyamudAsIno vibhAvayan / jJAnI na lipyate bhogaiH padmapatramivA'mbhasA / / viSayeSu na rAgI vA dveSI vA maunamaznute / samaM rUpaM vidaMsteSu jJAnayogI na hippate / / - (4/36-37) phlum / nizcayanayena tatkartRtvaM kasminnapyAtmani na vidyate, svasvabhAvakartRtvAtsarvabhAvAnAm / taduktaM adhyAtmabindau eva sarve bhAvA nizcayena svabhAvAn kurvantItthaM sAdhu siddhAntatattvam / bhinnadravyIbhUtakarmaprapaJcaM jIvaH kuryAt tatkathaM vastuto'yam // (1 / 22) kartA'yaM svasvabhAvasya parabhAvasya na kvacit / kartA''tmeti zrutiH sAkSAd yat svabhAvakriyAparA || - (2 / 8) iti / kartRtvaJcAtra jJAtRtvarUpaM sthitirUpaM vA'vagantavyaM pachI karmathI lepAvAnI to zakayatA ja kayAMthI hoya ? kAryaNavargaNAne svIkAravAno pariNAma aMzataH paNa hoya to ja siddhAtmAmAM karmasaMparka mAnI zakAya. paraMtu tevuM nathI. sayogI kevalImAM karmasaMparka hovA chatAM karmajanya pariNAmone teo na svIkAratA hovAthI temanAmAM karmasaMsarga nathI. rAgI jIvomAM to karmasaMsarga paNa hoya che. tethI teo karmathI lepAya che. yogInI sadeha avasthAnI apekSAe adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - > jema kamaLanuM pAMdaDuM pANInA TIpAM vaDe lepAyela nathI tema A AtmA potAnA svabhAvathI ja karmapudgala vaDe lepAyela nathI. --jema kamalapatrane jaLabiMduno saMparka che paNa tenAthI te lepAtuM nathI tema yogIpurUSane sadeha avasthAmAM karmano saMparka che paraMtu te tenAthI lepAyela nathI. kAraNa ke karmathI lepAvAno svabhAva te yogImAM nathI. ane jema AkAzane kAdavano saMparka paNa nathI ane kAdavathI te lepAtuM paNa nathI tema siddha avasthAmAM AtmAne tevo karmasaMparka nathI ane karmothI te lepAto paNa nathI. yogIndudeve paNa yogasA2mAM jaNAvela che ke 'jema kamalapatra pANIthI kyAreya paNa lepAtuM nathI te ja rIte jIva karmothI lepAto nathI. jo te AtmasvabhAvamAM rakta hoya = prasanna hoya to.' adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> udAsIna rahIne karma ane naiSkarma (karmarahitatA) nI viSamatAne vicAratA evA jJAnI purUSa, pANI dvArA kamaLapatra jema na lepAya tema, bhogo dvArA lepAtA nathI. IndriyonA viSayomAM rAgI ke dveSI jIva maunane = munipaNAne pAmatA nathI. sarva IndriyaviSayomAM ekasarakhApaNAne = paradravyapaNAne (= upekSyatAne) jotA jJAnayogI viSayomAM lepAtA nathI. nizca. / nizcaya nayathI karmanuM kartRtva koI paNa AtmAmAM hotuM nathI. kema ke sarva bhAvo potapotAnA svabhAvane karanAra che. adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> jIvAdi sarva bhAvo nizcayanayathI potAnA pariNAmane ja kare che. siddhAMtanuM sAcuM tattva A ja che. karma to AtmAthI bhinna dravyarUpa che. tethI A AtmA vAstavamAM karmano prapaMca kevI rIte kare ? A AtmA to svasvabhAvano kartA che. AtmA kyAMya paNa parabhAvano kartA nathI. ''AtmA kartA che.'' AvuM je Agamavacana che te sAkSAt svabhAvakriyAne jaNAvavAmAM tatpara che. arthAt AtmA potAnA svabhAvano kartA che. --zuddha saMgraha nayanA abhiprAyathI prastutamAM kartRtva jJAtRtvasvarUpa jANavuM. athavA to sthitisvarUpa jANavuM. (2/37)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM bhAvanAjJAnasya liptatApratikSepakatvam = adhyAtmopaniSatprakaraNa zuddhasAnayAmipratyeLa (adhyAtmasAra 28/12) 52/rUbA nanvAtmano nizcayato'liptatve jJAte kathaM jJAnino dharmakriyA yujyate ? ityAzaGkAyAmAha - 'liptate'ti / liptatAjJAnasampAtapratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayujyate // 38 // kevalaM liptatAjJAnasampAtapratighAtAya = 'jJAnAvaraNAdinA mohAdinA dehAdinA vA lipto'ham' ityevaM svavizeSyaka-liptatvaprakArakaM yat karmaprayuktaM svasvabhAvAnupayogaprayuktaM vA jJAnaM tadAgamanasya pratirodhAya nirlepajJAnamagnasya 'dumna-veda-vastra-rASTra-vicAra-rmAvinA'mioDhuM sarvAguttinmAtra:' seva svavizeSyakAliptatvaprakArakAnubhavanimagnasya pratikramaNa - pratilekhana-vihAra - bhikSATana samiti - guptyAdikA sarvA kriyA upayujyate / jJAnapUrNasyApi yathA dharmakriyA'pekSyate tathA spaSTIbhaviSyati agre (3 / 14 pRSTha- 287 ) vadheyam // 2/38aa 232 rmavandhAraNamanvaya-vyatirejAmyAmavedyuti --> 'tapa'kRti / tapA zrutAniA matta:, kriyAvAna pi hite| bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 39 // > "nizcaya nayathI AtmA alipta che.'' AvuM jANyA pachI jJAnI purUSa je dharmakriyA kare che tenI jarUra zuM ? -- AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArazrI jaNAve che ke zlokArtha :- nirlepajJAnamAM magna thayelA yogIne sarva kriyAo kevaLa AtmA karmathI lepAyela che.'' evA jJAnanA Agamanane rokavA mATe upayogI thAya che. (2/38) . AtmajJAnIne paNa dharmakriyA upayogI DhIkArtha :- "jJAnAvaraNIya vagere karma dvArA, moha vagere dvArA ke deha vagere dvArA huM lepAyelo chuM.'' - A pramANe potAnAmAM lepAyelapaNAnuM avagAhana karanAra je jJAna che te kAM to karmanA malina prakAranA kSayopazamane kAraNe Ave che kAM to potAnA svabhAvanA anupayogane lIdhe Ave che. AvuM jJAna jJAnIne ISTa nathI. bhale, te jJAnI ''kuTuMba, zarIra, vastra, zabda, vicAra, karma vagerethI huM lepAyela nathI, huM sarvadA kevaLa zuddha caitanyasvarUpa chuM.'' - A pramANe potAnAmAM nirlepatAnuM avagAhana karanAra anubhavamAM DUbelA hoya. paraMtu te je kAMI pratikramaNa, paDilehaNa, vihAra, bhikSATana, samiti-gupti vagere dharmakriyA kare che te uparokta liptatA jJAnanA Agamanane kevaLa aTakAvavA mATe ja upayogI bane che. jJAnathI pUrNa evA yogIne paNa je rIte dharmakriyA apekSita che te rIte AgaLa 3jA adhikAranA 14 mA zlokamAM spaSTa thaze, A vAta khyAlamAM rAkhavI. (2/38) karmabaMdhanA kAraNane anvaya ane vyatireka dvArA graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha :- tapa ane zrutajJAna vagerenA kAraNe abhimAnathI grasta thayela jIva zAstrokta kriyAvALo hovA chatAM paNa karmathI lepAya che. jyAre bhAvanAjJAnathI yukta jIva kriyA vagarano hovA chatAM paNa lepAto nathI. (2/39) AE abhimAnI lepAya AtmajJAnI na lepAya che TIkArya :- 'huM tapasvI chuM.' 'huM bahuzruta chuM.' - A pramANe abhimAnagrasta evo jIva, zAsravihita
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 48 lepA'lepavicAraH 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/39 ___ tapaHzrutAdinA mattaH = 'ahaM tapasvI, bahuzruto'hami' tyAdirUpeNAbhimAnagrastaH kriyAvAnapi = zAstravihita-tapaAcAra-jJAnAcArAdimAnapi prabalAzubhAnubhAgavadbhiH karmabhiH lipyate = badhyate, kaSAyasya karmabandhaM prati kAraNatvAt / bhAvanAjJAnasampannaH = prAgukta-zruta-cintottarakAlIna-bhAvanAjJAnabhAvitAtmaH niSkriyo'pi = dehadaurbalyAdinA zAstrokta-tapaHprabhRtirahito'pi na lipyate = prabalAzubhAnubhAgavadbhiH karmabhirna badhyate, kartRtvAdyabhimAnavirahAt / taduktaM adhyAtmasAre - parAzritAnAM bhAvAnAM krtRtvaadybhimaanataH | karmaLA vadhyate jJAnI jJAnavastu na thita || - (28/02) ti | nizcayataH prava8raghaat-sthitighaat-gunnshrennyaaditH karmANi nirjaranti svayameva / taduktaM samayasAre - ratto baMdhadi kamma muMdra nIvo virAsaMpatto -(10) / taruM mopaniSaddhi pi > pkSaNaviddastha nigRhItendriyadviSaH | pazcinya phuva hemanta kSIyanta movAsanAH || - (9/77) ti | evamevAjJAnI sAmagrIviraheNa viSayAnasevamAno'pi rAgAdisadbhAvena viSayasevanaphalAbhilASitvAttatsevaka eva / taduktaM adhyAtmasAre - anigRhItamanAH kuvikalpato narakamRcchati tandulamatsyavat / iyamabhakSaNajA tadajIrNatAnupanatArthavikalpakadarthanA // <-(11/10) iti / jJAnI tu pUrvasazcitakarmodayasampannAn viSayAn tapAcAra, jJAnAcAra vagerethI yukta hovA chatAM paNa karmo vaDe baMdhAya che. kAraNa ke karmabaMdha pratye kaSAya kAraNa che, ane abhimAna e kaSAyano ja eka prakAra che. ahIM baMdhAtA karma prabaLa azubha rasavALA hoya cheA vAta khyAlamAM rAkhavI. pUrve (1/65-66) je kRtajJAna ane ciMtAjJAna jaNAvI gayA tenA pachI thanAra bhAvanAjJAnathI (1/67-69) bhAvita evo jIva zarIranI durbalatA vagerenA kAraNe zAstrokata tapa vagere AcArathI rahita hoya chatAM paNa prabaLa azubha rasavALA karmo vaDe baMdhAto nathI, kema ke tene "huM tapasvI chuM." vagere rUpe kartutva vagere bhAvono ahaMkAra nathI. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke > jIvathI bhinna evA jaDa padArthane AzrayIne rahelA audayika bhAvone vize "oM A karyuM...' ItyAdi rUpe kartutva vagerenuM abhimAna karavAnA lIdhe ajJAnI jIva karmathI baMdhAya che. AtmajJAnI karmathI lapAto nathI. kAraNa ke tene kartApaNAnuM abhimAna hotuM nathI. nizcayathI to prabaLa rasaghAta, sthitighAta, guNazreNi ane guNasaMkramathI karma svayaM ja kharI paDe che. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke - rAgI karmane bAMdhe che. jyAre vairAgya pAmela jIva karmane choDe che. -mahopaniSadumAM paNa jaNAvela che ke - jeNe cittanA ahaMkArane prakuTa kSINa karela che tathA IndriyarUpI dazamanano nigraha karela che tenI bhogavAsanAo hemaMtaRtumAM (ziyALAmAM) kamala kSINa thAya tema kSINa thAya che. ja bhojana vagara ajIrNa ! | pvameva | A ja rIte ajJAnI jIva sAmagrIno abhAva hovAthI pAMce IndriyanA viSayane na bhogavavA chatAM paNa tenA pratye rAga vagere hovAnA kAraNe te viSayasevananuM phaLa (=viSayabhoga vinA paNa viSayarAgathI bAMdhela pApa karmanuM kaTa phaLa) bhogave che. mATe te viSayone bhogavanAra ja kahevAya. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - jema taMdulIyo matsya mAchalA na khAvA chatAM paNa mAchalAne mAravAnA kUra pariNAmane kAraNe narakamAM jAya che tema potAnA mana upara aMkuza na rAkhanAra ajJAnI jIva kuvikalpanA kAraNe narakamAM jAya che. tethI A to khAdhA vagaranuM ajIrNa kahevAya. upasthita na thayelA = gerahAjara viSayone paNa bhogavavAnI vAMchA (vikalpa) karavAnI A viDaMbanA che. - jJAnI to pUrvasaMcita karmanA udayanA kAraNe AvI paDelA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 488 pUrvakAle sAmyadarzanaM hAnikaram 8 234 sevamAno'pi rAgAdiviraheNa viSayasevanakuTuphalasvAmitvAbhAvAttadasevaka evetyapi dRSTavyam / taduktaM samayasAre > sevaMto vi ja levaDuM kalevamaLo vi levo joruM - (227) ti | jJAna jJAnayoriTuM vikRmitm / idamevAbhipretya jJAnArNave - karotyato graha-tyAgau bahirantastu tattvavit / zuddhAtmA na bhirvaantastI vidhyAt thazcana || <- (32/60) rUti | idazcAtrAvadhAtavyam -> alipto nizcayenAtmA liptazca vyavahArataH / zudhyatyaliptayA jJAnI, kriyAvAn liptayA dRzA / / -(11/6) iti jJAnasAradarzitavyavasthayA jJAnI alepadRSTyA kriyAvAMzca salepadRSTyA zudhyati / prathamamevA'lepadRSTyupAdAne sarvaviSayasAmyadarzane sarvadarzanasAmyadarzane vA doSa eva rAgiNaH / idamevAbhipretya adhyAtmasAre > arvAgdazAyAM doSAya vaiSamye sAmyadarzanam / nirapekSamunInAntu raag-dvesskSaya tat | <- (26/46) rUtyumiti mInIyam 2/3 viSayone bhogavavA chatAM paNa tenA pratye rAgAdi na hovAnA kAraNe viSayone bhogavavAnA kaTu phaLane meLavato nathI. A kAraNe te viSayonuM sevana karanAra nathI ja. A vAta paNa khyAlamAM rAkhavI. samayasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke - koI jIva viSayone sevavA chatAM nathI sevato ane koI jIva viSayane nahi sevato hovA chatAM sevanAro che. - jJAna ane ajJAnano A vilAsa che. A ja abhiprAyathI jJAnArNava graMthamAM jaNAvela che ke - ajJAnI jIva bahAramAM vastune pakaDe che ane choDe che. tattvajJAnI purUSa manamAM sArI vastune pakaDe che ane kharAba vastune (kRSNalezyA vagerene) choDe che. jyAre zuddha AtmA bahAra ke aMdara koI paNa prakAre tyAga ke svIkAra karato nathI. ha jJAnayogI ane kriyAyogInI zuddhinI prakriyA haze TuM vA0 | ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke > nizcaya nayathI AtmA alipta che ane vyavahAra nathI AmA karma vagerethI lepAyelo che. tattvajJAnI "AtmA alipta che' - AvI daSTithI zuddha thAya che. ane kriyAyogI mAro AtmA karmathI lepAyelo che.' AvI dRSTithI zuddha thAya che. <-Ama jJAnasAra graMthamAM batAvelI vyavasthA mujaba jJAnayogI nirlepa daSTithI, ane kriyAyogI salepa dRSTithI zuddha thAya che. paraMtu prAthamika avasthAmAM ja huM karmo, zarIra vagerethI lepAyelo nathI.' - AvI daSTine apanAvavAmAM Ave athavA to sarva viSayomAM samAnatAnuM darzana karavAmAM Ave athavA sarva dharmomAM samAnatAnuM darzana karavAmAM Ave to rAgI vyaktine mATe te doSa svarUpa che. AvA ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - sAdhanAnI prAthamika bhUmikAmAM viSama padArthomAM samAnatAnuM darzana doSa mATe thAya che. nirapekSa vRttivALA mahAmunione to viSama padArthomAM samAnatAnuM darzana rAga-dveSanA kSaya mATe thAya che. kahevAno matalaba e che ke dharmanI prAthamika avasthAmAM huM karmathI kyAreya paNa lapAto nathI. mIThAI ane sUko roTalo pudgala svarUpa hovAnA kAraNe samAna ja che. jena ane jainetara dharma paNa mokSanuM pratipAdana karavAnA kAraNe tulya che.' - AvI daSTine AgaLa karIne e sAdhaka niSkAraNa rIte mIThAI, pharasANa vagere uttama dravyono upabhoga kare athavA asarvajJakathita azuddha dharmano svIkAra te potAnuM bhavabhramaNa vadhArI bese tevI purepurI zakyatA che. vizuddhinI paramocca dazAmAM maharSione sarva zubhAzubha dravyomAM mAtra pudagalapaNAnuM bhAna thAya ane mokSadarzI sarva AstikadarzanomAM samAnatAnuM bhAna thAya ane AtmajAgRtipUrvaka vivekapUrNa vyavahAramAM yathocita rUpe teno Azraya karavAmAM Ave to tevA paramajJAnIone to ekAMte karmanirjarA ja che. avasthAbhede dharmanI prakriyA paNa badalAya che. saMgrahAgInA dardIne guMdarapAka nukazAnanuM kAraNa bane che ane sazakta hojarIvALA purUSane te ja guMdarapAka vadhu puSTinuM kAraNa bane che. mATe dareka sAdhake
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 88 nirmalabrahmA''virbhAvavicAraH 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/40. jitAtmapArmivAtsamAviSphoti "samamiti | samalaM nirmalaM cedamiti dvaitaM yadA gatam / advaitaM nirmalaM brahma tadaikamavaziSyate // 40 // 'idaM = brahma = AtmatattvaM matsvarUpaM samalaM = karmaliptaM, idaM = paramAtmasvarUpaM brahma nirmalaM = aliptaM' iti = evaMprakAreNa yogArambhadazAyAM bhAsamAnaM dvaitaM samalatva-nirmalatvalakSaNaM yadA = yatkAle gataM = apunarbhAvena vilInaM tadA = tatkAle ekaM advaitaM = advitIyaM nirmalaM = azeSakarmamalasamparkazUnyaM brahma avaziSyate = avatiSThate, karmavirahAt / yathoktaM mahopaniSadi - saGkalpasaMkSayavazAd galite tu citte saMsAramohamihikA galitA bhavanti / svacchaM vibhAti zaradi yat khamAgatAyAM cinmaatrmemananAdhanantamantaH || - (/63) rUti | taduktaM jAbAladarzanopaniSadi api - yaMdA sarvANi bhUtAni samAdhistho na pazyati / ekIbhUtaH parekhA taddA mavati vaDhaH | - (2012) ti | rAdityopaniri ma >> mana virSa yAte kaivalyamavaziSyate 8- (6/23) ityuktam / taduktaM paJcadazyAmapi -> anekajanmabhajanAt svavicAraM viASati | vicArekha vinachAyAM mAvAyAM ziSyate svayam | <-(0/3) ti | vizuddhayogasiddhI vaccepotAnI ucita bhUmikAne yathAvasthita rIte samajIne Atma utthAnanA mArge AgaLa vadhavA prayatna karavo. avasthA badalatAM AgaLa vadhavAnA sAdhanomAM kyAreya paNa ekAMta AgrahanuM sevana suSa sAdhaka na ja kare. gurUgama dvArA A gahana tatvathI AtmAne bhAvita karavo. (2/39) alipta AtmAnuM svarUpa kyAre pragaTa thAya ? tene jaNAvatA graMthakArazrI pharamAve che ke lokArca - "A malayukta che ane A nirmaLa che." AvA prakArano vaitabhAva = bheda jyAre dUra thAya che tyAre advitIya nirmaLa brahma ja eka bAkI rahe che. (2/40) uda dvaita vilaya pachI advaita AvirbhAva TIkArca - "mAruM A AtmasvarUpa = bahma karmathI lepAyeluM che. ane paramAtmasvarUpa brahma karmo vaDe lepAyela nathI.' - A pramANe brahmatatvamAM mAlitya ane nirmaLatA rUpa ta bhAva sAdhakane yogAraMbhadazAmAM bhAse che. AtmA ane paramAtmAmAM jaNAto A bhedabhAva je samaye cAlyo jAya che arthAta pharI kyAreya na Ave te rIte vilIna thAya che te samaye advitIya, sarva karmamalasaMbaMdhathI zUnya evuM eka brahmatattva ja bAkI rahe che. kema ke tyAre bhedabhAvajanaka karma hotA nathI. mahopaniSaSmAM jaNAvela che ke - saMkalpano samad prakAre kSaya thavAnA lIdhe aMtaHkaraNa jyAre ogaLI jAya che tyAre saMsAranI mohamAyA vilIna thAya che. jema zaradaRtu Ave tyAre AkAza svaccha rIte zobhe che. barAbara te ja rIte citmAtra svarUpa eka ajara, amara, anAdi anaMta aMtastatva zobhe che. <- jAbAladarzana upaniSadamAM paNa jaNAvela che ke > samAdhimAM rahelo AtmA paramAtmAthI abhinnapaNe potAnA AtmAnuM saMvedana karavAnA kAraNe potAnAthI bhinna svarUpe sarva jIvone joto nathI tyAre te kevala advitIya svarUpa bane che. <- tathA zAMDilyopaniSaddamAM paNa kahyuM che ke - mAnasadazA vilIna thAya tyAre kevalya avasthA AtmAmAM bAkI rahe che. tema ja paMcadazI graMthamAM paNa jaNAvela che ke > aneka janmamAM paramAtmasamarpaNa svarUpa bhajana karavAthI jIva AtmasvarUpano
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa 236 - OM 'i mAyA' sUtraviSA: yam / maNDalabrAhmaNopaniSadi api yasya saGkalpanAzaH syAttasya muktiH kare sthitA -- (2/ 3) ityuktyA dvaitAbhAne'dvaitabhAvo dyotitaH / rudrahRdayopaniSadi api cidekatvaparijJAne na zocati na muhyati / advaitaM paramAnandaM zivaM yAti tu kevalam // -- (46) tum / mevAmipresa > 'ege AyA' (1/2) iti sthAnAGgasUtramapi saGgacchate / yadyapi janma - mRtyu-bandha - mokSAdivyavasthAta AtmanAM nAnAtvamabhimatameva tathApyupayogarUpaikalakSaNatvAdAtmaikyamaGgIkriyate'nekAntavAdibhiH / akhilakarmamalakSaye zuddhAtmatvApekSamAtmaikyaM karmodayaprayuktaparyAyAnavabhAse vA''tmAdvaitamanubhUyamAnamatra nizcayataH pratipipAdayiSitamityasmAkamAbhAti / yadvA svasyaiva svaniSThitatvAdacetanasya kasyApyAtmaniSThatvaviraheNA''tmaikyamanekAntavAdibhiH kakSIkriyate / yathA vRkSa-mArga-pathikAdinAM sattve'pi jJAyamAnatvepi caikAkinaH pathi gacchataH pAnthasya ' ahameka evetyanubhavo vicAra karavAne Icche che. AtmavicArathI mAyAno avidyAno nAza thAya tyAre advitIya pUrNasvarUpa pote ja bAkI rahe che. -- A vAtane sakriya rIte sujJa sAdhake vicAravI. mAtra A vAMcIne AgaLanuM vAMcavA utAvaLa na karavI. = - A maNDalabrAhmaNa upaniSamAM paNa > jenA saMkalpano nAza thayelo che teno mokSa tenA hAthamAM rahelo che. -- AvuM kahevA dvArA caitanuM bhAna na thAya tyAre ja advaitabhAva prakAzita thAya che - evuM jaNAvyuM che. <- rUdrahRdayopaniSadumAM paNa darzAvela che ke ----> kevala cittanA svarUpanuM paripakva jJAna thAya tyAre AtmA zoka karato nathI ke mUMjhAto nathI. te kevala advaita paramAnaMda zivasvarUpane ja prApta kare che. -A ja vizuddha yogasiddha avasthA che. karma dUra thayA bAda eka advitIya brahma tattva ja bAkI rahe che. ja abhiprAyathI 'AtmA eka che.' AvuM sthAnAMgasUtra paNa saMgata thAya che. jo ke koIka janme che te ja samaye koIka mRtyu paNa pAmato hoya che, koIka karmathI baMdhAto hoya che te vakhate koIka karmane kevaLa choDato hoya che. tethI jo AtmA eka ja hoya to ekanA mRtyumAM sarvanuM mRtyu ane ekanI mukti thatAM sarvanI mukti thaI jAya. koI saMsArI na rahe. paraMtu AvuM mAnavAmAM dRSTa-ISTa virodha Ave che. Ama janmamaraNa, baMdha-mokSa vagere vyavasthAne anusarIne AtmAo aneka che evuM jainadarzanakArone ISTa ja che, chatAM paNa badhA ja jIvonuM lakSaNa upayoga che. upayogalakSaNa dvArA sarva jIvano saMgraha thaI jAya che. tethI upayogasvarUpa eka lakSaNanI apekSAe = sAmAnya dharmanI vivakSAe 'AtmA eka che.' - AvuM anekAntavAdIo svIkAre che. prastutamAM sarva karmamalano nAza thavAthI siddha paramAtmAomAM rahelA zuddha Atmatva dharmanI apekSAe abhedanuM pratipAdana karavAne ISTa che athavA to sadeha AtmajJAnIone karmanA udayanA kAraNe AvatA paryAyonuM jyAre bhAna thatuM nathI tyAre kevaLa eka, advitIya AtmAnuM ja bhAna thAya che AvuM pratipAdana karavuM nizcaya nayathI abhimata che. A pramANe amane jaNAya che. te yadvA. / athavA ema paNa kahI zakAya ke pote ja potAnAmAM rahe che. koI paNa jaDa padArtha cetanamAM raheto nathI, cetananI mAlikImAM nathI. AtmA pote ekalo ja che. A abhiprAyathI 'AtmA eka che' evuM anekAntavAdI svIkAre che. jema vRkSa, rasto, musApharo vagere pAramArthika hovA chatAM paNa ane badhA padArtha jaNAtA hovA chatAM paNa mArgamAM je musAphara ekAkI jato hoya tene koI prazna pUche ke 'tame ekalA cho ?' to tenA javAbamAM te kahe che ke 'hA, huM ekalo ja chuM.' koI na pUche to paNa 'huM A badhAnI vacce ekalo chuM' AvI pratIti te ekAkI musApharane thAya che. barAbara te ja rIte sarva jaDa - -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 AtmaikatvasthApanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/40 jAyate tathaivAcetanAnAM svetaracetanAnAJca sattve'pi jJAyamAnatve'pi cAtmajJAninastu 'ahameka eve' tyanubhavo'nAvila evetyabhiprAyeNa 'ege AyA' iti sUtraM saGgacchata ityapi pratisandhAtavyam / yadvA nAnaudayikabhAveSvapyanvayyAtmadravyasyaikatvAdAtmAdvaitamanusandheyam / taduktaM adhyAtmasAre - nRnArakAdiparyAyairapyutpanna- vinazvaraiH / bhinnairjahAti naikatvamAtmadravyaM sadAnvayi / / yathaikaM hema keyura - kuNDalAdiSu vartate / nRnArakAdibhAveSu tathAtmaiko niraJjanaH / karmaNaste hi paryAyA nAtmanaH zuddhasAkSiNaH / karma kriyAsvabhAvaM yadAtmA tvajasvabhAvavAn / / nANUnAM karmaNo vAsau bhavasargaH svabhAvajaH / ekaikavirahe'bhAvAnna ca tattvAntaraM sthitam / / zvetadravyakRtaM zvaityaM bhittibhAge yathA dvayoH / bhAtyanantarbhavacchUnyaM prapaJco'pi tathekSyatAm / / yathA svapnAvabuddho'rtho vibuddhena na dRzyate / vyavahAramataH sargo jJAninA na tathekSyate / madhyAhne mRgatRSNAyAM payaHpUro yathekSyate / tathA saMyogajaH sargo vivekAkhyAtiviplave / / gandharvanagarAdInAmambare Dambaro yathA / tathA saMyogajaH sarvo vilAso vitathA''kRtiH // iti zuddhanayAyattamekatvaM praaptmaapadArtho ane potAnA sivAyanA bIjA AtmAo vAstavika hovA chatAM ane anya cetana ke jaDa padArthanuM bhAna thavA chatAM paNa 'huM ekalo ja chuM' Avo anubhava AtmAjJAnIne thato hoya che. ('huM' = 'AtmA') A kAraNasara 'AtmA eka che' AvuM sthAnAMgasUtra saMgata thAya che. A pramANe paNa sUtranuM pratisaMdhAnasaMbaMdha joDI zakAya tema che. = athavA to aneka prakAranA audiyaka bhAvomAM paNa anugata evuM Atmadravya eka ja hovAnA kAraNe AtmAnA advaitanuM prastutamAM anusaMdhAna karavuM. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> narakano jIva marIne mANasa thAya tyAre jIvanA nAraka paryAyano nAza thAya che ane manuSya paryAyanI utpatti thAya che. chatAM paNa sadA anugata evuM Atmadravya to manuSya, nAraka vagere kSaNabhaMgura vibhinna paryAya dvArA badalAtuM nathI. jema keyura (AbhUSaNavizeSa) toDIne kuMDala vagere banAvavAmAM Ave chatAM paNa keyura, kuMDala vagere paryAyomAM sonuM to eka ja hoya che. tema nara, nAraka Adi paryAyomAM niraMjana evo AtmA eka ja che. nara, nAraka vagere bhAvo to karmanA paryAyo che, AtmAnA nahi. AtmA to mAnava, nAraka Adi paryAyomAM zuddha sAkSImAtra che. utpatti, nAza vagere kriyA karavAno to karmano pudgalano svabhAva che. jyAre AtmA to utpatti, vinAzathI rahita svabhAvavALo che. saMsAranI sRSTi mAtra paramANunA svabhAvathI utpanna thatI nathI, athavA to kevaLa karmanA svabhAvathI utpanna thatI nathI, kema ke karma ke paramANu - A bemAMthI koIno paNa abhAva hoya to saMsAranuM sarjana azakya che. vaLI, saMsAranI sRSTi svatantra tattva paNa nathI. jema dIvAla upara sapheda cunA dvArA saphedAI karavAmAM Ave tyAre te saphedAIno kevaLa dIvAlamAM ke kevaLa cunAmAM samAveza thato nathI. mAtra dIvAlarUpe ke phakta cunA rUpe tyAre saphedAInuM astitva nathI. te ja rIte saMsArano prapaMca jANavo. jema svapnamAM jANelo artha jAgelo mANasa joto nathI. tema vyavahAramAnya bhavasRSTine jJAnI jotA nathI. jema unALAnA madhyAhna kALamAM raNapradezamAM marUmarIcikAmAM sUryakiraNo-garamInA lIdhe jamInamAMthI uSmA vageremAM pANInuM pUra dUrathI dekhAya che, tema saMyogajanita sRSTi vivekadRSTinA abhAva svarUpa upadravanA lIdhe dekhAya che. jema AkAzamAM gaMdharva nagara vagereno ADaMbara mithyA che tema saMyogajanya sarva prapaMca mithyA AkArano che. A pramANe AtmAmAM zuddha nayane AdhIna evuM ekatva prApta thAya che. nizcaya naya paripUrNa vastune svIkAre Adau ante ca yannAsti tanmadhye'pi bhavettathA <- iti nyAyenedamavagantavyam / 1.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa OM nairAtmyavAdamaNDanam * 238 tmani / aMzAdikalpanApyasya neSTA yatpUrNavAdinaH / / 'eka Atme' ti sUtrasyApyayamevAzayo mataH / pratyagjyotiSamAtmAnamAhuH zuddhanayAH khalu / / 8-(18/24-32) iti / asyAmevAvasthAyAmavyAhatasAmyasukhopalabdhiH syAt / taduktaM adhyAtmasAra eva => jagajjIveSu no bhAti dvaividhyaM karmanirmitam / yadA zuddhanayasthityA taddA sAmpamanuttaram | <-(1/1) ti | vimeva rAtmapi ruddhanayAnusAreLocam | tadu samayasAre > jo savvasaMgamukko jhAyadi appANamappaNo appA / Navi kammaM NokammaM cedA ciMtedi eyattaM / / 188 / / <-iti / anena nairAtmyamapi vyAkhyAtam, anyAtmabhAnavirahAt / taduktaM tattvAnuzAsane -> parasparaparAvRttAH sarve bhAvAH kathaJcana / nairAtmyaM jagato yadvanairAtmyaM hi tthaa''tmnH||175|| anyAtmAbhAvo nairAtmyaM svAtmasattAtmakazca saH / svAtmadarzanamevAtaH samyagnairAtmyadarzanam // 176 // 8- iti / itthameva muktissyaat| taduktaM adhyAtmabindau - 'zuddhaM brahme'ti saMjJAnasudhAkuNDasamAplutAH / dhautakarmamalAH santo nivRttiM paramAM zritAH / / (2/24) 8-iti / kintu vyavahAre jJAnibhirapi dvaitabhAvaH kakSIkartavyaH, anyathA vyavasthAviplavAt / idamevAbhipretya svasaMvedyopaniSadi -> karmAdvaitaM tu na kAryaM, bhAvAdvaitaM tu kAryam / nizcayena sata kartavyam - (9) rUtyum | moniri > vaDhi kRtrimasaMro Hi saMraksavarjitaH | che. tethI AtmAmAM aMza-aMzIbhAvanI kalpanA paNa tene mAnya nathI. "AtmA eka che' - AvA sthAnAMgasUtrano paNa A ja Azaya mAnya che. kharekhara zuddha no AtmAne sAkSAta jJAnajyoti svarUpa mAne che. - A ja avasthAmAM avyAhata sukhanI upalabdhi thaI zake. adhyAtmasAra graMthamAM ja jaNAvela che ke - karmajanya hInatA ke uccatA rUpa bhedabhAvanuM jagatanA jIvomAM bhAna na thAya tyAre zuddhanayamAM rahevAthI utkRSTa sAmenI prApti thAya. <- jema jagatanA jIvamAM karmajanya bhedabhAvanuM bhAna nathI karavAnuM tema potAnA AtmAmAM paNa zuddhanayanA anusAre bhedabhAvane choDavAno prayatna karavo. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke - je AtmA sarva saMgathI rahita thaIne potAnA AtmAne AtmA vaDe dhyAve che, kama ane nokane ciMtavato nathI te jJAtA ekatvane ja ciMtave che. - AvuM kahevAthI rAjyanuM paNa nirUpaNa thaI gayuM. kema ke te avasthAmAM anya AtmAnuM bhAna thatuM nathI. taQAnuzAsana graMthamAM nAgasena AcAryae jaNAvela che ke -> koIkane koIka prakAre sarva bhAvo parasparathI vyAvRtta = bhinna che. je rIte jagana mairAmya svarUpa (= Atmabhinna) che te rIte AtmA paNa tairAgya (= anya AtmAthI bhinna che. potAnA AtmAmAM rahela anya AtmAno abhAva = svabhinna AtmAno bheda te svAtmasattA svarUpa che. tethI potAnA AtmAnuM darzana karavuM te ja vAstavika vairAmyadarzana che. <- matalaba ke "AtmA nathI' evuM bhAna vairAgyadarzana nathI, paraMtu anya AtmAthI bhinnapaNe potAnA AtmA mAtranuM darzana karavuM te nairAgyadarzana che. A rIte pravRtti karavAmAM Ave to mokSa thAya. adhyAtmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - "huM zuddha brahma chuM.' - A pramANe samyam jJAnanA amRtakuMDamAM DUbakI lagAvanArA yogIo karma malane dhoIne zreSTha AnaMdane prApta kare che. A pramANe uparokta tatvane bhAvita karavuM. paraMtu vyavahAramAM to jJAnIoe paNa vaitabhAvane svIkAravo. jo vyavahAramAM dvitabhAva svIkAravAmAM na Ave to lokavyavasthA, zAstravyavasthA, rAjyavyavasthA vagereno uccheda thavAnI Apatti Ave ane tevuM thAya to bhAre garabaDa thaI jAya. AvA ja abhiprAyathI svasaMvedha upaniSadumAM jaNAvela che ke 2 vyavahAramAM advaitabhAva lAvavo nahi paraMtu bhAvamAM ja ati lAvavo. nizcayathI save ati karavo. <-arthAta paramArthathI sarva AtmAo saccidAnaMda svarUpa hovAnI daSTie abhinna che. evuM hRdayamAM AtmasAta
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 88 nayavikalpavilayavijJApanam 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/41 rtA vakiDanta vira zuddhathI || - (6/68) TyUmiti mavanIyam 2/4 dvaitAdetumAviSyoti - "'ti | __ mahAsAmAnyarUpe'sminmajjanti nayajA bhidAH / samudra iva kallolAH pavanonmAthanirmitAH // 41 // mahAsAmAnyarUpe = saGgrahanayena sadekalakSaNe asmin brahmaNi nayajAH = abhiprAyavizeSajanyA bhidAH = nAnAvidhA vizeSA majjanti = vilIyante, teSAM brahmAbhinnatvAt / dRSTAntenedaM spaSTayati - samudre pavanonmAthanirmitAH = anilapracArotpannAH kallolAH = Urmaya iva = yathA majjanti, teSAM samudrAbhinnatvAt / tatazca nAnAvidhasunayajanyasUkSmazAstrAvabodhapariNatyuttaramanilasthAnIyanayapracAravirAma eva yatitavyamakSubdhasamudrasthAnIya-svIyasatsvarUpopalabdhaye ityupadezaH / yadvA yathA bahUnAM bahuvidhAnAmanokahAnAmAtmIyasyA''tmIyasya vizeSalakSaNasyAvaSTambhenottiSThannAnAtvaM karI ucita rIte laukika vyavahAra ane zAstrIya vyavahAranuM pAlana sAdhake karavuM joIe. mahopaniSadumAM paNa jaNAvela che ke 2 bahAramAM kRtrima pravRttine karato evo tuM hRdayamAM sarva pravRttiothI rahita thA. bahAranA jagatamAM kartA banavA chatAM atyaMtara jagatamAM akartava bhAva karI zuddha buddhivALo evo tuM lokamAM vicara. - matalaba ke bahAranI daSTie kartA dekhAvA chatAM e vyavahAra pratyenuM kartRtva potAnA hRdayamAM sthApita na karavuM. bAhya pravRttino, yogasAdhanAno, jJAnAdi guNanI prAptino kartutvabhAva = ahaMkAra Ave to sAdhaka AgaLa vadhI zakato nathI. tethI lokavyavahAra, zAstra vyavahAra ane jJAnAdi guNonI prAptimAM pravRtti karavA chatAM paNa te sarva pratye kevala jJAtA-daTA bhAvane keLavI parama sAkSIbhAvane AtmasAta karI sAdhaka paramocca dazAne prApta kare che. A vAtathI AtmAne bhAvita karavo. (2/40) vaitalayano hetu graMthakArathI pragaTa kare che. zlokArca - pavananA uchALAthI utpanna thayelA taraMgo jema samudramAM vilIna thAya che tema mahAsAmAnya svarUpa brahmamAM nayajanya bhedabhAvo DUbI jAya che. (2/41) ! nacajanya bhedabhAva brahmamAM vilIna thAya che TIkArya :- dareka AtmA sa = vAstavika che. tethI sarva AtmAomAM sattA nAmano eka mahAsAmAnya = sarvaAtmavyApI dharma rahelo che. saMgraha nayanA mate sattA e ja brahmanuM svarUpa che. alaga alaga nayanA vibhinna abhiprAyothI utpanna thanArA AtmasaMbaMdhI bhedabhAva zuddha AtmAmAM lIna thAya che. kema ke nayajanya bhedabhAva = vaitabhAva brahmathI = zuddhAtmAthI abhinna che. graMthakArazrI A ja vAtane udAharaNa dvArA spaSTa karatAM jaNAve che ke jema pavananA khaLabhaLATathI utpanna thayelA taraMgo samudrathI abhinna hovAnA kAraNe samudramAM lIna thAya che tema uparanI vAta samajavI. nayano abhiprAya e pavanasthAnIya che. nayano pracAra ane prasAra e pavananA khaLabhaLATa jevo che. AtmA samudra tulya che. tethI kSobharahita potAnA sata svarUpanI prApti mATe aneka sunayathI utpanna thanAra zAstraviSayaka sUkSma bodhanI pariNati meLavyA bAda nayanA phelAvAne aTakAvavAmAM ja prayatna karavo joIe. evo upadeza prApta thAya che. dvA0 | athavA ema kahI zakAya ke jemAM aneka prakAranA ghaNA vRkSomAM potapotAnA vizeSa lakSANanA AlaMbanathI utpanna thatI vizeSatAne sAdazyathI vyakta thanAra sAmAnya lakSaNa svarUpa vRkSatva dharmathI ubho thayela
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 sattvamAtmamAtravizrAntam OM 240 sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA'nokahatvenotthApitamekatvaM tiriyati tathA bahUnAM bahuvidhAnAM AtmanAmAtmIyasyAtmIyasya vizeSalakSaNasyopaSTambhenottiSThannAnAtvaM sAmAnyalakSaNabhUtena sAdRzyodbhAsinA 'sadi'tyasya bhAvenotthApitamekatvaM tiriyati / tatazca sarvAtmasAdRzyAvalambana eva yatitavyamityupadezaH // 2/41 // atiprasannamartamAruM "padra'ti | paDdravyaikAtmyasaMsparzi, satsAmAnyaM hi yadyapi / parasyAnupayogitvAt, svavizrAntaM tathApi tat // 42 // yadyapi satsAmAnyaM = sattAbhidhAnaM mahAsAmAnyaM hi ativyApakatayA SaDdravyaikAtmyasaMsparzi = dharmAdharmAkAza-pudgala-jIvAstikAya-kAlAkhyaSaDdravyatAdAtmyaM sAmastyena spRzati / ata eva pravacanasAre'pi - iha vivihalakkhaNANaM lakkhaNamegaM saditi savvagayaM / upadisadA khalu dhammaM jiNavaravasaheNa pannattaM / / <- (2/5) ityevaM cetanA'cetanAnAM vibhinnalakSaNAnAM dravyANAM sattvalakSaNena grahaNamakAri kundakundasvAminA / ataH sattvaM nAtmamAtravizrAntaM kintu AtmAnAtmaparyAptamiti / tathApi parasya = anAtmadravyasya dharmAdharmAkAzapudgalAstikAya-kAlalakSaNasya paramabhAvagrAhakanayavicAre anupayogitvAt = niSprayojanatvAt abheda DhAMkI de che arthAt vRkSa samudAyamAM "A AMbo che, A pIpaLo che, ItyAdi' - A pramANe vRkSanA vizeSa lakSaNane AgaLa karavAthI te vRkSomAM paraspara vibhinnatA jaNAya che. paraMtu "A vRkSa che, te paNa vRkSa che, peluM paNa vRkSa che...' - A pramANe sAmAnya dharmane AgaLa karavAthI vRkSomAM aikyanuM bhAna thAya che. ane tenA dvArA vRkSomAM bhedabhAva zamI jAya che, DhaMkAI jAya che. barAbara A ja rIte aneka prakAranA aneka AtmAomAM potapotAnA vizeSa lakSaNanuM AlaMbana karavAthI "A cetra che, te maitra che, pelo yajJadatta che.'- A pramANe bhedabhAva upasthita thAya che. paraMtu dareka AtmAmAM rahela sadazyane pragaTa karanAra sAmAnya dharmanA AlaMbanathI "A sana che, te sana che, pelo sata = zuddha che....' A pramANe upasthita thayela AtmAonuM aikya pUrvokta bhedabhAvane DhAMkI de che. tethI "sarva AtmAomAM sAdazya raheluM che.' evI buddhinuM AlaMbana karavAmAM ja prayatna karavo. Avo upadeza ahIM prApta thAya che. (2/41) prastRtamAM upasthita thatA atiprasaMgane dUra karavA mATe graMthakArathI jaNAve che ke - lokArca - jo ke sattA sAmAnya to cha e dravyanA tAdAmyanI sAthe saMbaMdha rAkhe che. chatAM paNa anAtmadravya prastutamAM anupayogI hovAthI sattA sAmAnya AtmAmAM ja vizrAMta che. (2/42) che sattA sAmAnya paNa AtmavizrAMta 9 DhIkArya :- jo ke sattA nAmano mahAsAmAnya dharma ativyApaka hovAnA kAraNe dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudagalAstikAya, jIvAstikAya ane kALa nAmanA cha e dravyanA tAdAone = aikyane saMpUrNatayA sparze che. arthAta chae dravya sat svarUpa che. tethI sattA dharmanI apekSAe chae dravyano abheda che. mATe ja pravacanasAra graMthamAM kuMdakuMdasvAmIe - A lokamAM dharmano upadeza ApatA RSabhadeva bhagavAne vividha lakSaNavALA judAM judAM dravyonuM "sata' A pramANe sarva dravyamAM rahevAvALuM eka lakSaNa batAvela che. - A pramANe kahevA dvArA vibhinna lakSANavALA cetana ane acetana dravyonuM sattA lakSaNa dvArA grahaNa karyuM. mATe sattA (astitva) dharma kevaLa AtmAmAM vizrAMta thato nathI. paraMtu AtmA ane anAtmA - bannemAM
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ a paramabhAvagrAhakanayAbhiprAyAvedanam 241 tat = sadadvaitAbhidhAnaM duSTam / nanvevaM jIvAjIvAdisaptatattvatvAdo vyAhanyeta, anupadamevA'nAtmatattvasyAnupayogitvokteH / na ca jIvAjIvayorevAzrava-saMvarAdInAM samAvezAna saptatvaikAnta iti zaGkanIyam, tathApi advaitAtmatattvavAdAsiddheriti cet ? atrocyate azuddha-saGgrahanayena dvidhA vibhaktasya tattvasya vyavahAranayena saptadhA navadhA vA tattvavibhAga - siddhAvapi paramabhAvagrAhakanayAbhiprAyeNAvibhaktaM sadekalakSaNamAtmAdvaitameva tattvaM paramArthataH, prAdhAnyena nirdezAditi na kaJcidapi doSamutpazyAmaH / yathoktaM yogIndudevenApi yogasAre savvaM aceyaNaM jANa jiya ekka saceyaNu sAru / jo jANeviNu paramamuNi lahu pAvai bhavapAru || 36 || - iti // 2/42 // kenAbhiprAyeNedamuktamityAzaGkAyAmAha 'nayene 'ti / nayena saGgraheNaivamRjusUtropajIvinA / saccidAnandarUpatvaM brahmaNo vyavatiSThate // 43 // sattAbhidhAnaM mahAsAmAnyaM svavizrAntaM adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/43 AtmamAtranimagnaM iti vaktuM yujyata eva / ato na = - paryApta che, chatAM paNa AtmA sivAyanA dharmAstikAya vagere pAMca dravya prastutamAM paramabhavagrAhaka nayanI mImAMsAmAM anupayogI niSprayojana che. tethI sattA nAmano mahAsAmAnya dharma kevaLa AtmAmAM vizrAMta che- evuM kahevuM saMgata ja che. mATe sat advaitanuM pratipAdana doSagrasta nathI. = pUrvapakSa :- nanu. | hamaNAM ja upara jaNAvI gayA ke Atmabhinna dravya anupayogI che. A vAtano svIkAra karavAmAM Ave to jIva, ajIva vagere sAta tattvanI prarUpaNA bhAMgI paDaze. jIva sivAyanA tattvanuM jJAna jo jarUrI na hoya to zA mATe jIva sivAyanA zeSa cha tattvano tattvamImAMsAmAM samAveza karavAmAM Ave che ? ahIM evI zaMkA thAya ke --> Athava, saMvara vagere tattvano jIva ane ajIvamAM ja samAveza thAya che. tethI ekAMte sAta ja tattva che evuM nathI. jIva ane ajIva ema be tattva paNa kahI zakAya che. < --to tenuM samAdhAna e che ke Azrava, saMvara vagereno jIva ane ajIvamAM ja samAveza karavAmAM Ave to paNa advitIya AtmatattvavAdanI siddhi to nahIM ja thAya. kAraNa ke AtmAthI bhinna evA ajIva tattvano ullekha tame pote ja karI rahyA cho. uttarapakSa :- azuddha saMgrahanayathI jIva ane ajIva A pramANe be tattva che, ane vyavahAra nayathI sAta ke nava tattvano vibhAga prasiddha che. chatAM paNa paramabhAvagrAhaka nayanA abhiprAyathI avibhakta, akhaMDa, sanmAtra svarUpa advitIya AtmA e ja paramArthathI tattva che. sarva dravyomAM Atmatattva ja parama zreSTha-pradhAna hovAthI teno ja ullekha paramabhAvagrAhaka naya kare che. mATe ahIM koI paNa doSane ame jotAM nathI. yogIndudeve paNa yogasA2 graMthamAM jaNAvela che ke --> jeTalA paNa padArtha che te badhA acetana che, cetana to kevala eka jIva ja che. ane te ja sArabhUta che. AvuM jANIne paramamuni tarata ja saMsArathI pAra pAme che. - (2/42) kayA abhiprAyathI A vAta tame jaNAvI rahyA cho ? tevI zaMkAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI pharamAve che ke zlokArtha :- A rIte RjusUtra nayano Teko lenAra saMgrahanayathI sat-cit-AnaMda svarUpa brahmatattva =
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa OM brahmaNi nayapracAraH 8 242 evaM = niruktarItyA RjusUtropajIvinA = kSaNabhaGgura-sAmpratIna-svakIyaparyAyamAtragrAhakarjusUtranayAnugRhItena saGgraheNa = sAmAnyamAtragrAhakeNa saGgrahAbhidhAnena nayena = itarAMzApratikSepinA prakRtavastvaMzagrAhakeNAdhyavasAyavizeSeNa / brahmaNaH = AtmanaH paramAtmano vA saccidAnandarUpatvaM parasparavyAmizritasattvajJAna-sukhamayatvaM vyavatiSThate = vyavasthApyate / taduktaM brahmavidyopaniSadi -> saccidAnandamAtro'haM svaprakAzo'smi cidghanaH sattvasvarUpa-sanmAtra-siddha-sarvAtmako'smyaham // 109 / / 8- iti / yathA zAbaleyatvadhAvaleyatvAdirUpeNa nAnAtvena pratibhAsamAnAnAM bahUnAM gavAmanyUnAnatiriktena gotvarUpeNa saGgraho bhavati tathA vyavahArato manuSyatva-pazutvAjJatvAdirUpeNa nAnAtvena pratibhAsamAnAnAM bahUnAmAtmanAmanyUnAnatiriktena cittvAdyanuviddhasattvena rUpeNa saGgraho yujyata eva / kevalena saGgrahanayena tu brahmaNaH sadrUpatvameva kintu jJAnAdiparyAyaprekSiNamRjusUtranayamavalambya saGgrahanayena tasya saccidAnandarUpatocyata ityavadheyam // 2/43 // nanu brahmaNaH saccidAnandamayatvaM na ghaTate, yataH brahmagatAnAM sattvacittvAdidharmANAM brahmaNo bhinnatvamabhinnatvaM vA ? iti vimalavikalpayugalamatropatiSThate / tatra nAdyo'navadyaH, AtmAdvaitabhaGgApatteH / nApi zuddha AtmA che. - A pramANe vyavasthA karAya che. (2/43) ka AtmA saccidAnaMdamaya TIkArca :- abhimata vastunA aMzane svIkAravA chatAM te ja vastunA anya (potAne anabhimata) aMzano apalApa nahIM karanAra evo adhyavasAyavizeSa naya kahevAya che. anusUtra naya kSaNabhaMgura vartamAnakAlIna potAnA paryAyane ja svIkAre che. arthAta tevA paryAya svarUpa padArthanuM pratipAdana kare che. jyAre saMgrahanaya kevaLa sAmAnya dharmane svIkAre che. arthAta sAmAnya svarUpa abhimukhe vastunuM nirUpaNa kare che. anusUtra nayathI upakRta thayela evA saMgrahanayathI AtmA ke paramAtmA saccidAnaMdamaya che. arthAta paraspara anuviddha evA sattva, jJAna ane sukha - A traNa dharmamaya AtmA-paramAtmA che. AvI vyavasthA AjusUtrathI anugRhIta saMgrahanaya kare che. brahmavidhA upaniSaddamAM jaNAvela che ke - huM kevala sacidAnaMda svarUpa chuM. svaprakAzAtmaka chuM, jJAnaghana chuM, pAramArthika kevala sanmAtra siddha sarva AtmasvarUpa chuM. <- jema kALAza, dhoLAza vagere vividha dharmarUpe jaNAtI sarva gAyomAM avazya rahe ane gAya sivAya anya padArthamAM kyAMya paNa na rahe evA gotva nAmanA sAmAnya dharmathI vividha gAyono saMgraha thAya che tema sarva AtmAmAM rahela ane AtmA sivAya kyAya paNa na rahela evA sajvAnuviddha jJAna vagere sAmAnya dharmathI sarva AtmAno saMgraha saMgata ja che, bhale ne vyavahArathI manuSyatva, pazatva, ajJatva vagere vividha dharmathI AtmAo aneka prakAranA jaNAtA hoya. kevaLa saMgrahanayathI to Atmatattva sanmaya ja che. tethI zuddha saMgrahanaya AtmAmAM jJAna ke sukhano ullekha karI na zake. paraMtu Rju sUtranaya jJAnAdi paryAyone paNa jue che. tethI sUtranaya AtmAne jJAnamaya ke sukhamaya = sukhamAtra kaheze. tethI RjusUtranayanuM avalaMbana karanAra saMgrahanaya AtmAne saccidAnaMdamaya kaheze. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (2/43) ahIM evI zaMkA thaI zake ke - "brahma tattva saccidAnaMdamaya che." - A vAta saMbhavI zakatI nathI. kema ke tevuM mAnavAmAM evI samasyA ubhI thAya che ke brahmatatvamAM rahela satva, cittva vagere dharmo brahmAthI bhinna che ke abhinna che ? A spaSTa be vikalpa prastRtamAM upasthita thAya che. sarva vagere dharmo AtmAthI bhinna che - Avo prathama vikalpa nirdoSa nathI ja, kema ke tevuM mAnavAmAM Atmaati bhAMgI paDaze. AtmA, sattva, jJAna vagere aneka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 ka8 gAtmanaH sacavAnarUpatAsthApanam 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/44 dvitIyaH, paunaruktyApatteH 'ghaTo ghaTa' itivat / evameva sattva-cittvAdInAM mitho bhedo'bhedo vA ? bhinnatve dvatApAtA, mehe tu "brahma sat' rUtyanenaiva vijJAna Drahma' rUtyavetAryavArityAraphrAyamIThuM - "sane tiA sattvacittvAdidharmANAM, bhedAbhedavicAraNe / na cArtho'yaM vizIryeta, nirvikalpaprasiddhitaH // 44 // ___ na ca sattva-cittvAdidharmANAM = sattA-jJAnAnandAnAM brahmaNo mitho vA pUrvoktarItyA bhedAbhedavicAraNe = bhinnatvAbhinnatvamImAMsAyAM api ayaM = 'advitIyaM saccidAnandamayaM brahma' iti artho vizIryeta = bhajyeta / tadanupaplavahetumAha- nirvikalpaprasiddhitaH = naanaanyviklpopsthaapitbhedaabhedaanvgaahino'khnnddsvataMtra padArthane svIkAravAmAM brahmAta kevI rIte TakI zake ? sarva vagere dharmo AtmAthI abhinna che - Avo bIjo vikalpa svIkAra paNa vyAjabI nathI, kema ke tevuM mAnavAmAM punarukti doSa Avaze. jema "lAla ghaDo' - A pramANe bolI zakAya che, kema ke lAlAza ane ghaDA vacce bheda rahelo che. paraMtu "ghaDo ghaDo' ema na bolAya, kema ke ahIM uddezya ane vidheyamAM sarvathA abheda ja che. dArzanika paribhASAmAM "ghaDo ghaDo' evuM vAkya punarukti doSavALuM kahevAya che. barAbara A ja rIte 'saccidAnaMdamaya brahma" Avo vAkyaprayoga paNa punarukti doSathI grasta thaze, kema ke prastuta bIjA vikalpamAM sattva, jJAna vagere dharmone brahma tattvathI sarvathA abhinnarUpe svIkAravAmAM Avela che. A ja rIte sarva jJAna vagere dharmo paraspara bhinna che ke abhinna ? AvA be vikalpa upasthita thAya che. jo teone paraspara bhinna mAnavAmAM Ave to tenI Apatti Ave. kema ke santa dharmathI bhinna evA jJAnAdi dharmo paNa vAstavika che - AvuM prathama vikalpathI siddha thAya che. je sattva ane jJAna vagere dharmo vacce ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to "brahma sana che.' A vAkya dvArA ja 'vijJAnaM vRddha' ItyAdi vAkya batArtha = nirarthaka thavAnI Apatti Avaze, kema ke santa ane jJAnamAM ekAMte abheda hovAthI "sa trA' A vAkyathI je kahevAmAM Avela che te ja arthanuM pratipAdana 'vijJAna drahma' ItyAdi vAkya kare che. koI vizeSa arthanuM pratipAdana nahIM. - A zaMkAnuM samAdhAna ApatA graMthakArathI jaNAve che ke : lokArca - sattva, cittva (caitanya = jJAna) vagere dharmo bhinna che ke abhinna ? Avo vicAra karavAmAM Ave to (paNa) "brahma saccidAnaMdamaya che' evo artha bhAMgI paDato nathI, kAraNa ke nirvikalpaka jJAna prasiddha che. (2/44) R) nirvikalpa jJAnamAM akhaMDa AtmabhAna EUR/ TIkArca :- pUrvokta rIte sattA, caitanya ane AnaMda- A dharmo AtmAnI apekSAe tema ja parasparanI apekSAe bhinna che ke abhinna ? AvI vicAraNA karavAmAM Ave tyAre paNa 'advitIya brahmatatva saccidAnaMdamaya che.' - A artha bhAMgI paDato nathI. prastuta arthanI asaMgati nathI. enuM kAraNa e che ke nirvikalpa jJAna prasiddha che. "jJAnAdi dharma AtmAthI bhinna che ke abhinna ?" - AvI vicAraNA nayane AzrayIne thatI hoya che. aneka prakAranA nayanI vicAraNAothI bheda ke abheda upasthita thAya che. nirvikalpa jJAnamAM to nayonI = vivakSAonI pravRtti ja nathI. tethI vibhinna nayonI vicAraNAthI raju thatA bheda ke abhedanuM avagAhana nirvikalpa jJAnamAM thatuM nathI. brahmatattvanuM avagAhana karanAra nirvikalpa jJAna brahmatattvane sarva rUpe, caitanya rUpe ke AnaMda rUpe anubhavatuM nathI. paraMtu akhaMDa saccidAnaMdaghana svarUpe brahmatattvanuM saMvedana kare che. jema kevaLa maracAne khAvAthI mAtra tIkhAzano anubhava thAya. kevaLa lIMbune cAkhavAthI khaTAzano ja anubhava thAya. mAtra
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 488 nirvikalpAnubhavasyA'tarkaNIyatA 8 244 saccidAnandaghanabrahmagocarasya jJAnasya prasiddheH / tatazca nirvikalpakajJAnApekSayA'dvitIyasya saccidAnandarUpasya brahmaNaH pratipAdane nayopasthApitabhedAbhedavikalpodbhAvanamasaGgatameva / nayAvatAre nAnArUpatayA pratibhAsamAnAnAM dharmANAM nayavikalpavilaye brahmaNi vilayAdityuktatvAt // 2/44 // nanu nirvikalpAGgIkAre'pi nayAvatAropasthApitadharmANAM brahmaNo bhinnatvamabhinnatvaM vA ? brahmavyatirekeNa sattvamasattvaM vA ? satyatvamasatyatvaM vA ? ityAdivikalpavRndopasthitau na samyag nirvacanaM sambhavatIti duussmanivAmitvArIyAmAhuM - "vone'ti | yogajAnubhavArUDhe, sanmAtre nirvikalpake / vikalpaughAsahiSNutvaM, bhUSaNaM na tu dUSaNam // 45 // __ yogajAnubhavArUDhe = mokSayojakaprabalasadvyApArajanyAtmasAkSAtkArasamArUDhe sanmAtre = anirvacanIye'stitvamAtre nirvikalpake = vikalpAtIte zabdAgocarajJAne vikalpaughAsahiSNutvaM = bhinntvaabhinntvaamIThuM khAvAthI khArAzano ja anubhava thAya. paraMtu pramANasara maracuM, mIThuM ane lIMbu nAMkhIne banAvela uttama bhojanamAM "A svAdiSTa che.' evo ja anubhava thAya che, nahi ke svataMtrarUpe khArAza, khaTAza ke tIkhAzano. tyAM "svAdiSTapaNuM khArAza, khaTAza ke tIkhAzathI bhinna che ke abhinna ?' - AvI carcA asthAne che. barAbara A ja rIte akhaMDa saccidAnaMdaghana svarUpe brahmatattvanuM saMvedana karatA nirvikalpa jJAnamAM, zaMkAkAre upasthita karela bhedabhedanI vicAraNA asthAne che. tethI nirvikalpa jJAnanI apekSAe saccidAnaMdamaya advitIya rUpe brahma tatvanuM nirUpaNa karavuM jarA paNa asaMgata nathI. nayanI vicAraNAone emAM utAravAmAM Ave tyAre vibhinna rUpe sattva, caitanya vagere dharmo bhale jaNAtA hoya paraMtu nayano pracAra ane prasAra jyAre taddana aTake tyAre satva, caitanya vagere dharmo brahmamAM = AtmAmAM vilIna thAya che. A vAta ame pUrve (2/41- pRSTha 239mAM) jaNAvela ja che. (2/44) pUrvokta zaMkAkAra potAnI zaMkAne vaLagIne ema kahe che ke - nirvikalpa jJAnane svIkAravA chatAM paNa nayAvatArathI upasthita thayelA sarve, caitanya vagere dhama zaddha AtmAthI bhinna che ke abhinna ? brahma rUpe te dharmanuM astitva che ke nahi ? te dharmo satya che ke mithyA ?... ItyAdi vikalpanuM ToLuM hAjara thAya tyAre teno vyavasthita rIte javAba (zabda dvArA spaSTa nirUpaNa) asaMbhavita che. A ahIM eka moTuM dUSaNa che ke jenuM nivAraNa karI zakAya tema nathI. - Ano javAba ApatA graMthakArazrI kahe che ke - lokArca - vikalpanA DhagalAone sahana karavA nahi te yogaja anubhavamAM ArUDha thayela samAtra nirvikalpaka jJAnamAM bhUSaNa che, dUSaNa nahi. (2/45) hara nirvikalpamAM dUSaNa paNa bhUSaNa ha8 DhIkArca :- mokSanI sAthe AtmAne joDI Ape tevo prabaLa saddharmavyApAra e yoga che. tenAthI je AtmasAkSAtkAra utpanna thAya che te yogaja anubhava kahevAya che. temAM rahela nirvikalpaka anubhava te mAtra 'che' eTalA zabdathI ja jaNAvI zakAya che. tenuM svarUpa to anirvacanIya che. zabdane agocara evAM nirvikalpaka jJAnamAM anubhavAtA sattva, cetanya vagere guNadharmo AtmAthI bhinna che ke abhinna ? - AvA praznanuM zabda dvArA spaSTa samAdhAna na maLavuM te guNa ja che. te doSarUpa nathI ja. kema ke yogaja AtmasAkSAtkAra e lokottara
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM AtmAnubhavasyA'nabhilApyatA divikalpavRndAsamAdheyatvaM bhUSaNaM guNa eva, na tu naiva dUSaNaM = = tkArasya laukikavikalpaiH kutarkaprAyairhInabalatvenAparyanuyojyatvAt // 2/45 // rUvamevovAdarona samarthati --> 'ya'rUti / 245 1 adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/46 doSaH, lokottarasya yogajasAkSA yo hyAkhyAtumazakyo'pi pratyAkhyAtuM na zakyate / prAjJairna dUSaNIyo'rthaH sa mAdhuryavizeSavat // 46 // 7 yo hi AkhyAtuM = zabdavizeSeNa nirvaktuM azakyo'pi asambhAvyo'pi pratyAkhyAtuM = nihnotuM na zakyate so'rthaH mAdhuryavizeSavat prAjJaiH = prakRSTajJAnavadbhiH na dUSaNIyaH = naiva nirAkaraNIyaH, aparokSAnubhavaikagamyatvAt / yathA''mra- guDa-zarkarA - khaNDAdigata - mAdhuryANAM mithobhede'pi zabdaiH tannirUpaNamazakyameva, taduktaM bhAsarvajJenApi nyAyabhUSaNe ikSu-kSIra- guDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / bhedastathApi nA''khyAtuM sarasvatyApi zakyate // - (pR. 49) tathaivA'dvaitabrahmaNaH zabdairnirUpaNamazakyameva / na cAnirvacanIyatve'pi mAdhuryavizeSo'palapyate, anubhavasiddhatvAt / tathaivAdvaitabrahmasvarUpasyAnirvacanIyatve'pyaparokSAnubhUtigamyatvenAnapalapanIyatvameva / taduktaM paJcadazyAM acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeSu yojayet -- (6/ 150) iti / taduktaM adhyAtmasAre'pi kSaNaM cetaH samAkRSya samatA yadi sevyate / syAttadA sukhamanyasya yuddha naiva parvate || -(2/22) kRti / na ghaparokSAnumavo bAravyAyate, rUndriya-manovyApArAkhanyache, ane bhedAbhedanA vikalpo laukika ane kutarka jevA che, nirbaLa che. nirbaLa hovAnA lIdhe tevA zAbdika, laukika vikalpo dvArA nirvikalpa AtmasAkSAtkArane prazno karIne vakhoDI na zakAya. (2/45) = graMthakArathI A ja vAtanuM udAharaNa dvArA samarthana kare che. zlokArtha :- je padArthanuM zabda dvArA nirUpaNa karI zakAya tevuM na hoya, chatAM paNa prAjJa purUSo vaDe teno apalApa karI zakAto nathI. mAdhuryavizeSanI jema A vAta jANavI. (2/46) anabhilApya bhAvo atiraskaraNIya DhIkArtha :- je arthanuM viziSTa zabdo dvArA nirUpaNa karavuM asaMbhavita ja hoya tema chatAM prakRSTa buddhizALI purUSa vaDe te arthanuM nirAkaraNa karI na zakAya. kema ke te kevaLa aparokSa anubhavathI ja gamya che. jema kerI, goLa, sAkara, khAMDa vagerenI mIThAzamAM paraspara bheda rahelo che paraMtu zabdo vaDe te bhedanuM nirUpaNa karavuM azakya ja che. nyAyabhUSaNa graMthamAM bhAsarvajJae jaNAvela che ke --> zeraDI, dUdha, goLa vagerenI mIThAzamAM ghaNo moTo taphAvata rahelo che, chatAM paNa te taphAvatane zabda vaDe jaNAvavo te sarasvatI mAtAthI paNa zakya nathI. -- barAbara A ja rIte advitIya brahmanuM zabda dvArA nirUpaNa azakya ja che. zabda vaDe viziSTa prakAranI mIThAzanuM nirUpaNa na thavA chatAM paNa teno apalApa thato nathI, kema ke te anubhavasiddha che. barAbara A ja rIte advaita brahmanuM svarUpa anirvacanIya hovA chatAM paNa teno apalApa karI zakAya tema nathI ja, kema ke aparokSa anubhUti dvArA te jaNAya che ja. paMcadazI graMthamAM paNa jaNAvela che ke > je bhAvo aciMtya che tene kalpanArUpI tarkomAM joDavA nahi. -adhyAtmasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> anAtmabhAvomAMthI kSaNa vAra paNa manane kheMcIne jo samatAnuM sevana karavAmAM Ave to je sukha thAya che te bIjAne zabda dvArA kahI zakAtuM nathI. kharekhara aparokSa anubhavanI koI vyAkhyA hotI nathI, -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 kadIka sAdhanAme pAvarayAto pAnam lIe adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/48 sUkSmAcArAprekSiNo yadvA bhAvanAjJAnavimukhatve sati dRSTa-zruta-satkriyAmAtravilagnasya yadvA sadvyavahAraparAGmukhatve sati jJAnalavadurvidagdhasya yadvA suvistRtamatitve'pyaidamparyArthAnabhijJasya tu na = naiva ayaM nirvikalpakaH samAdhiH vAcyaH, tasyaitattattvaviDambakatvAt / sa hi 'na lipyate'yamAtmA' iti jJAtvA saddharmAcArabhraSTaH san durAcAranimagno vAgvilAse eva bhrAmyeta / taduktaM adhyAtmasAre - guhyAd guhyataraM tattvametatsUkSmanayA''zritam / na deyaM svalpabuddhInAM te hyetasya viDambakAH / janAnAmalpabuddhInAM naitattattvaM hitAvaham / nirbalAnAM kSudhArtAnAM bhojanaM cakriNo yathA // jJAnAMzadurvidagdhAnAM tattvametadanarthakRt / tene ahIM paripakava zAna tarIke jANavuM. adhakacarA jJAnavALAne A nirvikalpa samAdhino upadeza na Apavo. adhakacarA jJAnavALA mANaso 4 prakAranA hoya che. : (1) dharmanA sthULa AcArane pALavAmAM jeo nipAga hoya arthAta kevala sargika AcArane ja je vaLagI rahe ane ApavAdika yathAvasthita AcAranI zraddhA paNa na kare tevo jIva adhakacarA jJAnavALo jANavo. (2) athavA je mANasa bhAvanAjJAnathI vimukha hoya ane kevala dharmakiyAne vaLagelo hoya te mANasane adhakacarA jJAnavALo jANavo. bIjI vyaktinA AcAra joIne athavA to bIjA pAse AcArane sAMbhaLIne kevala tene vaLagI rahe, paNa bhAvanA jJAnane pAmavAnuM koI lakSya ja na hoya, rasa na hoya tene ahIM adhakacarA jJAnavALo jANavo. athavA (3) je paMDita zAstrokta vyavahArathI paramukha hoya ane AMzika jJAnanA kAraNe matta thayela hoya te ardhapaMDita jANavo. jJAnanuM phaLa virati che. kharAbane choDavuM ane sArAne grahaNa karavuM, te jJAnanuM prayojana che. zAstrano upalaka bodha thavAthI "huM jJAnI chuM.' - evuM je jJAnanuM abhimAna thAya te jJAnanuM ajIrNa che. zAstravihita AcArane pALavAnI sAthe jene koI nisbata nathI chatAM pote jJAnI che evo phAMko laIne phare te ardhapaMDita che. kahevAya che ke tyAga virAga na cittamAM, thAya ne tene jJAna aTake tyAga virAgamAM, to bhUle nija bhAna." A zlokanA pUrvArdhamAM prastuta 3jA ardhapaMDitano nirdeza karela che. ane uttarArdhamAM uparokta rajA prakAranA ardhapaMDitano ullekha karavAmAM Avela che. athavA (4) aneka zAstrano abhyAsa karela hovAnA kAraNe jenI buddhi ghaNI vizALa hoya paNa UMDANa na hovAthI zAstronA edaMparyArthathI je taddana ajANa hoya te prastutamAM ardhapaMDita tarIke jANo. matalaba ke jenI buddhinI pahoLAI ghaNI hoya paraMtu uMDANa na hoya, tene ardhapaMDita jANavo. ahIM prathama prakAramAM AcArano AcAranI sAthe saMvedha che. bIjA bhedamAM jJAnano AcAranI sAthe saMvedha che. trIjA bhAgamAM AcArano jJAnanI sAthe saMvedha che. ane 4thA prakAramAM jJAnano jJAnanI sAthe saMvedha che. A rIte jJAnakriyAnI caturbhagI ardhapaMDitamAM jANavI. tene nirvikalpa samAdhino upadeza na karAya, kAraNa ke te nirvikalpa samAdhinI viDaMbanA ja kare. "AtmA karmothI baMdhAto nathI.' - evuM jANIne te dharmanA AcArane UMcA mUkI, durAcAramAM grasta thaI "huM kyAreya karmathI baMdhAto nathI.' - evA vANInA vikAsamAM aTavAze. adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - "AtmA kyAreya baMdhAto nathI." - A pramANe sUkSmanayane Azraya karIne je kahevAmAM Ave che te gUDha tatva karatAM paNa atyaMta Dha tattva che. alpabuddhivALA mANasone A tattvano upadeza na Apavo, kema ke teo A tattvanA viDaMbaka che. jema bhUkhyA hovA chatAM paNa nabaLI hojarIvALA mANasone cakravartinuM bhojana hitakArI nathI, tema alpabuddhivALA mANasone nizcaya nayanuM tattva hitakArI nathI. jema maNisAdhaka maMtrano azuddha pATha-jApa karanArane nAganA mAthA para rahela maNinuM grahaNa anarthakArI che tema AMzika jJAnanA abhimAnathI chakI gayelA jIvane A
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 88 sAdhanArambhe SaDguNAvazyakatopapAdanam 8 248 azuddhamantrapAThasya phaNiratnagraho yathA / / vyavahArA'viniSNAto yo jJIpsati vinizcayam / kaasaartrnnaarAjI: sAra se titIrSati || - (28/112-229) ti | tathA = tenA prAremAM vo H = venyAiimaH gav 2/48. romevaIssvikToti - "mA"viti | Adau zamadamaprAyairguNaiH ziSyaM prabodhayet / pazcAt sarvamidaM brahma zuddhastvamiti bodhayet // 49 // Adau = yogArambhadazAyAM ziSyaM = mumukSu zama-damaprAyaiH = kaSAyopazamendriyadamanapramukhaiH guNaiH guruH prabodhayet = vizodhayet / prAyaHpadenoparatyAdigrahaNam / vedAntaparibhASAkAraH adhvarAjendrastu-> (2) mantaridriyanigra = rAma:, (2) viindriyanigro rama:, (3) vikSeparamAve = 35raMtaH, (4) towATridrasanna = titikSA, (9) vijoyUya = samAdhAnam, (6) rudrAntivIpu vizvAsa: = zraddhA <-(pR.228) DutyA | pazcAt = rAmadramAhitriAmottara/vasthAmAM "sarva rUTuM brahma', 'vaM zuddhogati, niraJjano'si' iti bodhayet = pratibodhayet / taduktaM mahopaniSadi - Adau zama-damaprAyairguNaiH ziSyaM virodhayet | pazcAt "sarvamiTuM Drahma zuddhasvamiti vat / - (9/204) ti | rAmArinA viSayA''saktikutarkAdilakSaNapratibandhakSaya eva zuddhabrahmasvarUpalAbhasambhavAt 'zuddho'sI'tyAdhupadeza uttarakAle tatva anarthakArI che. vyavahAranayamAM niSNAta thayA vinA je mANasa tAttvika nizcaya nayane jANavAne Icche che te mANasa kharekhara taLAvane karavAmAM asamartha hovA chatAM je dariyAne taravAnI IcchA kare tenA jevo che. <- vedAMtI vagere paNa A pramANe ja jaNAve che. (2/48) anyadarzanakAroe kahelI vAtane ja graMthakArazrI pragaTa kare che. : zlokArca :- prAraMbhamAM zama, dama Adi guNo vaDe ziSyane gurU pratibodha Ape. ane pAchaLathI "A badhuM brahma che. tuM zuddha che.' - A pramANe bodha Ape. (2/48) upadeza zrotAnI bhUmikA mujaba thAya , TIkArya :- yogAraMbhadazAmAM arthAt sAdhanAnA prAraMbhakALamAM rahelA mumukSa evA ziSyane zama = kaSAyano upazama, dama = IndriyanuM damana vagere guNo dvArA gurU pratibodha Ape. mULa gAthAmAM rahela "VIH' zabdathI uparati vagerenuM grahaNa karavuM. vedAMtaparibhASAkAra adhvarAjendra kahe che ke - (1) AMtarika Indriyamanano nigraha = zama, (2) bAhya Indriyano nigraha = dama (damana), (3) vikSepano abhAva (sAdhanamAM AvatA bAhya ane AMtarika vikSepano abhAva) = uparati, (4) ThaMDI, garamI vagere kaMkone sahana karavA = titikSA, (5) cittanI ekAgratA = samAdhAna ane (6) gurUnA vacana ane vedAMta vacanomAM vizvAsa = zraddhA. -A 6 guNo dvArA gurU ziSyanA cittane sAdhanAnI prAthamika avasthAmAM zuddha kare. zama, dama vagere guNonI prApti pachInI avasthAmAM "A badhuM brahma che. tuM zuddha che, niraMjana che.' - A pramANe gurU ziSyane pratibodha Ape. mahopaniSadumAM jaNAvela che ke - prAraMbhamAM zama, dama vagere guNo vaDe ziSyane zuddha karavo, tyAra bAda "A badhuM brahma che. tuM zuddha che.' - A pramANe gurU ziSyane pratibodha kare. - zama vagere guNo dvArA IndriyanA viSayonI Asakita, kutarka vagere pratibaMdhaka tattvono nAza thAya tyAre zuddha brahmasvarUpano lAbha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 kI vaphAniWTItarthava niyopamAdhikAritA u adhyAtmopaniSa--karaNa-2/50 uktaH / taduktaM pazcadazyAM - zamAdyaiH zravaNAdyaizca tatra tatrocitaiH kSayam / nIte'smin pratibandhe'taH svastha vRddhatvamaranute || <- (1/44) ti 2/4 mopaniSadvavanameva (/209) prate saMvariyati - "majJaze'ti | ajJasyArdhaprabuddhasya, sarvaM brahmeti yo vadet / mahAnarakajAleSu, sa tena viniyojitaH // 50 // ajJasya = kriyAmAtravilagnasya mUDhasya ardhaprabuddhasya = jJAnalavopetasyApi viSayAsaktasya yadvA ajJasya = apariNAminaH, ardhaprabuddhasya = atipariNAminaH 'ca' ityadhyAhAryam / 'sarvaM brahma', 'zuddhastvaM' iti yo vadet = upadizet sa zrotA tena upadezakena guruNA mahAnarakajAleSu viniyojitaH = sthaapitH| tatazca 'sarvaM khalvidaM brahma' iti nirAlambanopaniSadvacanaM, 'bandha-mokSAdikaM nAsti' (5/38) iti tejobindUpaniSadvacanazca bAlAdikaM prati na prayoktavyamiti dhvanitam / evameva - jo paramappA so ji hau~ saMbhave che. mATe "tuM zuddha che." - vagere upadeza pAchaLathI = paripakava dazAmAM ApavAnI vAta karelI che. paMcadazI graMthamAM paNa jaNAvyuM che ke - zama vagere tathA zAstranA zravaNa-manana vagere sAdhanomAM je jyAM ucita hoya tyAM tenA dvArA viSayAsati vagere pratibaMdhano nAza karyA bAda ja pratyaga AtmA = jIva brahamabhAvane prApta kare che. -- (2/49) mahopaniSaddanA vacanane ja prastRtamAM graMthakArazrI jaNAve che. lokArca - anna evA aprabuddhane "badhuM brahma che. tuM zuddha che.' - A pramANe je bole che te upadezaka zrotAne mahAnarakanI jALamAM phasAve che. (2/pao) ja zAstravacana paNa ayogyane ahitakArI ja DhIkA :- mAtra bAhya kriyAne vaLagI rahenAra mUDha jIva ajJa kahevAya che. thoDuM ghaNuM jJAna hovA chatAM paNa je IndriyanA viSayomAM Asakta che te ardhaprabuddha kahevAya. 'pAMca tithie ekAsaNuM karavuM joIe' - AvA jJAnavALo koI jIva pAMca tithie ekAsaNA kare paNa "mAro svabhAva anAhArI che. mAre AhAra saMjJAne kApavA tapa karavAno che.' - AvI samajaNa jo tene na hoya ane ekAsaNAmAM uttama dravyone puSkaLa pramANamAM vAparI AhAra saMjJAne kevala puSTa karavAnuM ja kAma karato hoya tevo jIva prastutamAM ajJa ke aprabuddha jANI zakAya. AvA prakAre anya daTAMtanI paNa vicAraNA karavI. athavA je jIva apariNAmI che tene anna ANavo ane je jIva atipariNAmI che tene ardhapaMDita jANavo. mULa gAthAmAM '' zabda nathI paNa teno adhyAhAra jANavo. tethI apariNAmI ane atipariNAmI evA be prakAranA zrotAne sUkSma dezanA mATe ayogyarUpe abhipreta jANavA. AvA prakAranA jIvane "saghaLuM ke jagata brahma tattva svarUpa che. tuM zuddha che. tuM karmothI kayAreya lapAto nathI." - Avo upadeza jo upadezaka evA gurU Ape to ajJa zrotA AcArasaMhitAne choDI de ane vadhune vadhu durAcAra vageremAM pravRtta thaI paralokamAM mahAnarakanI ghora vyathAne anubhave. AmAM nimitta bane che ayogya upadeza. Avo upadeza ApavAne kAraNe gurU tene narakamAM pahoMcADanAra kahevAya che. tethI "AkhuM jagata brahmasvarUpa che." - AvuM nirAlaMbana upaniSanuM vacana, tathA "jIvane karmano baMdha ke karmathI mukti nathI.' - A pramANe tejobiMdu upaniSanuM vacana bALa vagere jIvone upadezamAM na kahevuM evuM dhvanita thAya che. tema ja > "je paramAtmA che te ja huM chuM tathA je huM chuM te ja paramAtmA che.' - AvuM samajIne te yogI ! anya koI paNa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 1 varNi-madhyamayornicaniyatravanavira: 250. jo hau~ so paramappu / iu jANeviNu joiyA aNNu ma karahu viyappu // 22 / / jo jiNa so hau~ so ji hau~ ehau bhAu NibhaMti / mokkhaha~ kAraNa joiyA aNNu Na taMtu Na maMtu / / 75 / / <- iti yogasArakRto yogIndudevasya vacanamapi bAlAdikaM prati na prayoktavyam / tathA - samastaM khalvidaM brahma sarvamAtmamatim - (6/22) -ti mahopaniSatvavanamAM vArii prati na progyam ! tadut pratimAzatakavRttau -> nizcayanayAnAM bAla-madhyamau prati apariNAmakAtipariNAmakatvena duSTatvAt 8- (gA. 65) / anuSaGgata upadezavidhipratipAdikA -> yasya yena prakAreNa bIjA''dhAnAdisambhavaH / sAnubandho mavayete tathA tasya naytataH III -ti yojhisamuthAriSiAtrInugheyA, "te = sarvajJA:' | adhikantvasmatkRta-kalyANakandalIto'vaseyam // 2/50 // niphretantrAntarIyoddhapravanaprayoganamad > "tene'ti | tenAdau zodhayeccittaM, sadvikalpairRtAdibhiH / yatkAmAdivikArANAM, pratisaGkhyAnanAzyatA // 51 // tena = yogArambhadazAyAM zama-damaprabhatibhirgaNaiH ziSyapratibodhasya darzitatvena, Adau = yogArambhAvasthAyAM sadvikalpaiH = zubhopayogAnuviddhaiH vratAdibhiH = yama-niyamAdibhiH cittaM = manaH zodhayet = utkaTarAgAdizUnyaM kuryAt / yat = yasmAt kAraNAt kAmAdivikArANAM = viSaya-kaSAyAvegAnAM vikalpa karo nahi. "je jinezvara bhagavaMta che te ja huM chuM. huM te ja chuM ke je paramAtmA che' - A pramANe bhrAntirahitapaNe he yogI ! tuM bhAvanA kare. kAraNa ke bIjo koI taMtra ke maMtra mokSanuM kAraNa nathI. - rIte yogasAra graMthamAM yogI deve jaNAvela tAttvika vAta paNa bAla vagere jIvone uddezIne bolAvI nahi. tathA - A badhuM ja brahmatattva che. A pratyakSa rIte dekhAto saghaLo prapaMca che te AtmA ja che. <- A pramANe mahopaniSanuM vacana paNa bAla vagere jIvone jaNAvavuM nahi. pratimAzatakanI TIkAmAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - bAla jIvane apariNAmI banAvavAnA kAraNe ane madhyama jIvane atipariNAmI banAvavAnA kAraNe nizcayanaya temanA pratye doSakArI che. - AnuSaMgika rIte upadezanI vidhinuM pratipAdana yogadaSTisamuccaya graMthamAM A pramANe che ke - jene je prakAre sAnubaMdha rIte bIjAdhAna vagere saMbhave te prakAre te jIvane sarvajJa upadeza Ape che. - A gAthAnuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. A bAbatano adhika vistAra ame banAvela kalyANakaMdalI nAmanI (SoDazakanI) TIkAmAMthI jANI levo.(2/50) anyadarzanakAronA uparokata be zloka batAvavAnuM prayojana graMthakArathI 51mA zlokamAM jaNAve che : zlokArca - tethI prAthamika bhUmikAmAM vrata vagere savikalpothI cittanuM zuddhikaraNa karavuM joIe, kAraNa ke kAmavAsanA vagere vikAro pratisaMkhyAnathI nAza pAme che. (2/5che. , azubhanA tyAga mATe zubhavyavahAranuM AlaMbana , TIkArca :- "yoganI prAthamika avasthAmAM zama, dama vagere guNo vaDe ziSyane pratibodha karavo.' - AvuM batAvela hovAthI yoganI prAraMbhika dazAmAM zubha upayogathI vaNAyela yama-niyama vagere vaDe manane utkaTa rAgAdithI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/52 pratisaGkhyAnanAzyatA pratipakSabhUtavijJAnalakSaNena pratipakSabhUtabhAvanA'' sevanAtmakena vA pratisaGkhyAnena nAzapratiyogitA abhimatA / taduktaM > hrAma ! nAnAmi te mUrchA sauMpAt inAyase | na tvAM saGkalpayiSyAmi tato me na bhaviSyasi // <- (sUtrakRtAGgavRttyAdau uddhRto'yaM zlokaH ) iti / yogAbhyAsadazAyAM zubhopayogamayaiH sadanuSThAnairazubhopayoganivRttau eva zuddhopayogasambhavaH / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - jJAnavicArAbhimukhaM yathA yathA bhavati kimapi sAnandam | arthai: pralobhya bAhyairanugRhNIyAttathA cetaH||(20/12) tyuttam | 'gac: saddAhamvanaiH' ||2/, zA 251 kAmAdInAM pratipakSabhAvanAnAzyatA = = nanu pratisaGkhyAnasyApi vikalparUpatvAtkathaM tena kAma-krodhAdivikalpavinAzassyAt ? ityaashngkaayAmAha -> 'vijye'ti / vikalparUpA mAyeyaM, vikalpenaiva nAzyate / avasthAntarabhedena, tathA coktaM parairapi // 52 // iyaM kAma-krodhAdivAsanA vikalparUpA = azubhopayogAtmikA mAyA mahendrajAlavat vinazvarA / ata rahita karavuM. kAraNa ke kAma, krodha (viSaya-kaSAya) vagerenA Avego pratisaMkhyAnathI nAza pAme che. pratipakSanuM vizeSa rIte jJAna = pratisaMkhyAna athavA to virodhI bhAvanAnuM Asevana pratisaMkhyAna. kAma, krodha vagere cittavikRtiono nAza niSkAma, niSkaSAya bhAvanAothI thAya che. kAma, krodhanA nukazAnanI bhAvanA, kAmakrodhAdinA utpAdaka kAraNonI vicAraNA ane tenAthI dUra rahevAno saMkalpa, nirvikAra ane niSkaSAya avasthAnI prAptinI vicAraNA ane tene pAmavAnI tamannA tema ja nirvikAra AtmadazAnA lAbhono vicAravimarza A badhAthI kAmakrodha vagere cittavikAro nAza pAme che. kahevAya che ke > he kAmadeva ! he vAsanA ! huM tArUM mULa kAraNa jANuM chuM. kharekhara tuM saMkalpathI utpanna thAya che. huM tane lAvavAno saMkalpa ja nahi karUM. tethI tuM mArAmAM utpanna thaI ja nahi zake. -yogAbhyAsa-dazAmAM zubhaupayogamaya sadanuSThAno vaDe azubha upayoganI nivRtti thAya to ja zuddha upayoga saMbhavita che. A ja abhiprAyathI adhyAtmasAra graMthamAM kahevAmAM Avela che ke > je je prakAre mana koI paNa rIte AnaMdapUrvaka AtmajJAnanI vicAraNAne abhimukha thAya te prakAre bAhya AlaMbano vaDe AkarSIne mananI upara anugraha karavo joIe. (2/51) = ahIM evI zaMkA thAya ke > pratisaMkhyAna paNa vikalparUpa che. tethI kAma krodha vagere vikalpono vinAza kaI rIte thaI zake ? -- to te zaMkAno javAba ApatA graMthakArazrI pharamAve che ke : zlokArtha :- vikalpa svarUpa A mAyA avasthAvizeSathI vikalpa dvArA ja nAza pAme che. A pramANe anya darzanakAroe paNa jaNAvela che. (2/52) A zubha vikalpa azubha vikalpane haTAve DhIkArya :- kAma, krodha vagere vAsanA vikalpasvarUpa che. arthAt azubha upayogAtmaka che. mahendrajALanI jema te vinazvara hovAnA kAraNe te mAyA paNa kahevAya che. mATe ja zubha upayogasvarUpa vikalpathI ja te kAmAdi mAyAno nAza thAya che. vyavahAra nayanI viziSTa maryAdAthI A vAta jANavI. adhyAtmasAra graMthamAM
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa vijyena viviya 252 eva sA zubhopayogAtmakena vikalpenaiva nAzyate avasthAntarabhedena vyavahAranayamaryAdAvizeSeNa / taduktaM adhyAtmasAre - prathamato vyavahAranayasthito'zubhavikalpanivRttiparo bhavet / zubhavikalpamayavratasevayA harati kaNTaka eva hi kaNTakam // viSamadhItya padAni zanaiH zanairharati mantrapadAvadhi mAntrikaH / bhavati dezanivRttirapi TA, muLI prathama manasastA / / - (26/-66) kRti / tathA 2 = tenaiva prakAreNa paraiH tIrthAntarIyeH apitttam // 2/2 yogavAziSThasaMvAramaveti --> 'gaviyeti| avidyayaivottamayA, svAtmanAzodyamotthayA / vidyA samprApyate rAma ! sarvadoSApahAriNI // 53 // avidyAyA nAzAya ya udyamaH = = ' AtmA vA re svAtmanAzodyamotthayA = svasya mAtmanaH = zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH' ityAdyAkAGkSAsvarUpaH tadutthayA tajjAtayA, zubhopAdhirUpatvena uttamayA = prazastayA avidyayA = zubhopayogapariNatyA rAma ! sarvadoSApahAriNI = sakalakarmakalaGkavi|nAzinI vidyA = zuddhopayogapariNatiH samprApyate samyag upalabhyate / vaziSTharSeH rAmaM pratIyamuktiH / prakRte zuddhopayogo vidyAtvena zubhopayogazcAvidyAtvena grAhyaH / yadyapyazubhopayogo'pyavidyaiva kintu tadgrahaNamatra = jaNAvela che ke --> vyavahAra nayamAM rahelo jIva sau prathama zubhavikalpamaya vratanuM pAlana karavA vaDe azubha vikalpanI nivRttimAM sajja bane. kAraNa ke kAMTo kAMTAne dUra kare. jema maMtravettA purUSa maMtroccAranI maryAdA sudhI maMtrAkSaro bhaNIne dhIme dhIme jherane dUra kare che, te pramANe pahelAM mananA zubha-azubha vikalpamAMthI azubha vikalponI je AMzika nivRtti thAya che te paNa spaSTa rIte guNakArI che. -- anya darzanakAroe paNa A ja pramANe jaNAvela che. (2/52) yogavAziSTha graMthano saMvAda prakaraNakArathI raju kare che. zlokArtha :- potAnI jAtano nAza karavAnA udyamathI utpanna thayela evI uttama avidyA vaDe ja, he rAma ! vidyA prApta thAya che, te vidyA sarva doSono nAza karanArI hoya che. (2/53) * prabaLa zubhavicAra svanAza dvArA zuddhiprApaka DhIkArtha :- A zloka, vaziSTha RSi rAmane jaNAve che. ahIM vidyA rUpe zuddha upayoga abhimata che, ane avidyA rUpe zubha upayoga abhimata che. zubha ane azubha banne prakAranA vicAro zuddha AtmAne mATe upAdhi svarUpa che. mATe te avidyArUpe oLakhAvAya che. jo ke azubha upayoga paNa avidyA ja che, paraMtu tenuM grahaNa ahIM abhimata nathI. mATe avidyAnA vizeSaNa rUpe 'uttama' zabdano ullekha karela che. uttama evI avidyA tarIke to zubha upayoga ja Ave, azubha upayoga nahi. apunarbaMdhaka vagere jIvonI sAthe saMkaLAyelI, (bhagavadbhakti, gurUsevA, tapa, japa, tyAga vagere mArgAnusArI kriyAmAM vaNAyelI) zubha vicAraNAo uttama avidyA che ja. chatAM paNa te prastutamAM abhimata nathI kAraNa ke te avasthAmAM tevI zubha vicAraNAo to potAnI vRddhi mATeno je purUSArtha thAya che tenAthI ja utpanna thAya che. te vicAraNAo uttarottara zubha vicArone vadhAravAmAM nimitta bane che, nahi ke potAno nAza karavAmAM. jo ke AvI zubha vicAraNAothI -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 8 avidyayA vidyAprAptiH adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/53 nAbhimatam / ata 'uttamayA' iti vizeSaNamupAttam / apunarbandhakAdiniyatA mandazaktiyuktA tAdRzI uttamA avidyA'pi prakRte nAbhimatA, tadAnIM tasyAH svavivardhanodyamotthatvAt / tadAnIntanena zubhopayogena hi zubhopayogasantatirvivardhata eva, na tu hIyate / yadyapi tAdRzazubhopayogena kAlAntare zuddhopayogalAbhAt zubhopayogasantatirvinazyatyeva tathApi prabalazaktizUnyatayA sa sAkSAt svanAzA'kAraNatvAnnAtrAbhimataH / yadvA sAdhikanavapUrvavidaH dravyacAritriNo'bhavyasyAsannagranthidezasya yottamA'vidyA tavyavacchedArthaM 'svAtmanAzodyamotthayA' iti vizeSaNamavagantavyam / etena - avidyayA mRtyuM tIA vidyayA'mRtamaznute 8(11) iti IzAvAsyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, vidyApadena zuddhopayogasyA'vidyApadena zubhopayogasya, mRtyupadena hiMsAdyazubhopayogasya grahaNAt amRtapadena ca muktigrahaNAditi jinasamayavedibhirvibhAvanIyam / vastutastvAtmatattvavilokanaparAyaNatvamevA'vidyAyAH uttamAyAH svanAzodyamaH / idamevAbhipretya mhopnivari > masyA: 5 prapanyA : cItmanAraH nAyate - (4/222) hyum | monipara tu - avidyayaivottamayA svArthanAzodyamArthayA / vidyA hi prApyate brahman ! sarvadoSApahAriNI // 8dIrgha kAla pachI zuddha upayogano lAbha thAya che ja, ane tenAthI te zubha vicAraNAonI dhAre nAza pAme ja che, chatAM paNa prabaLa zaktithI rahita hovAnA kAraNe te zubha vicAraNAo potAnA nAzanI sAkSAt kAraNa banatI nathI. mATe te prastAmAM abhimata nathI. athavA ema paNa kahI zakAya ke hA pUrvathI kAMIka nUna jJAnavALA ane mAkhInI pAMkha jevuM zuddha dravya cAritra pALanArA evA abhavya jIva graMthideza pAse AvIne je zubha vicAronI hAramALA banAve che te paNa uttama avidyA ja kahI zakAya, paraMtu tenAthI zuddha upayoga svarUpa vidyA prApta thatI nathI. tethI tenI bAdabAkI karavA mATe potAnI jAtano nAza karavAnA purUSArthathI utpanna thayelI' - (vAtmanAromotthA) A pramANe uttama avidyAnuM vizeSaNa sArthaka jAgavuM. - "AtmAne sAMbhaLavo, vicAro ane ghUMTava' - AvI AkAMkSA svarUpa je purUSArtha che tenA vaDe uttama avidyA svayaM nAza pAme che. arthAta Atmakendrita prabaLa zubha vicAra potAnA nAza mATe ja utpanna thAya che. ane tenAthI zuddha upayoga pariNati svarUpa vidyA prApta thAya che. te vidyA sarva karmakalaMkano nAza karanArI che. tena0 | IzAvAsya upaniSamAM je jaNAvela che ke - avidyA vaDe mRtyune tarIne vidyA dvArA sAdhaka amRtane meLave che. - tenI paNa vyAkhyA uparokta vivaraNa dvArA thaI jAya che. "mRtyu' zabdathI azubha upayoga ane "amRta" zabdathI mokSanuM grahaNa samajavuM. arthAt zubha vikalpa svarUpa avidyA vaDe hiMsA, jUTha, corI vagere viSayaka azubha upayoga svarUpa mRtyune oLaMgI zuddha upayoga svarUpa vidyA dvArA sAdhaka mokSane meLave che. AvuM tenuM tAtparya che. A pramANe jinAgamavettAoe vicAravuM. vastutaH | vAstavamAM to Atmatatvano sAkSAtkAra karavAmAM racyA-pacyA rahevuM - te ja potAnI jAtanA nAza mATeno uttama avidyAno udyama jANavo. "AtmAne sAMbhaLavo, jANavo, vicAravo..' AvI zabdapradhAna sAmAnya kakSAnI AkAMkSA to yogAraMbhadazAmAM paNa AvI zake che, paraMtu tenAthI kAMI tevI vicAradhArAno nAza thato nathI. tema ja zuddha - nirvikalpaka upayoga dazA prApta thatI nathI. AtmatattvanA aparokSa anubhavamAM parAyaNa evI uttama avidyA ja potAnI jAtano nAza karavA samartha che. A ja abhiprAyathI mahopaniSad graMthamAM jaNAvela che ke - parabrahmane prakuTa rIte jotI evI avidyA potAnI jAtano nAza kare che. <-prastuta bIjA adhikAranA 53mAM zlokanA ja bhAvano zloka mahopaniSadumAM prApta thAya che. tyAM jaNAvela
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa avidyayA'vidyAnAzaH (5/109-110) ityevamuktamiti jJeyam / - saGkalpanAzane yato na bhUyo'nugacchati / bhAvanA'bhAvamAtreNa saGkalpaH kSIyate svayam / / saGkalpenaiva saGkalpo manasaiva mano mune ! bhittvA svAtmani tiSTha tvaM kimetAvata duSkaram // ( 5 / 182 - 3 - 4 ) iti mahopaniSatkArike'pi dhyAtavye'tra // 2 / 53 // 'zAmyatI'ti / mahopaniSaduktameva (5 / 110-111-112) kArikAyugalaM darzayati zAmyati hyastramastreNa, malena kSAlyate malaH / zamaM viSaM viSeNaiti, ripuNA hanyate ripuH // 54 // astraM astravidyopahitasarpAdyastraM astravidyAvizAradanirmitagaruDAdinA astreNa zAmyati malaH = malinavastrAdigatamalaH kSArAdivimizritena prakSAlitavastrasambandhinA malena kSAlyate viruddhadravyamizraNakRtaM viSaM cikitsAzAstroktavidhinirmitena vaidyaprayuktena viSeNa zamaM ti svIyo ripuH tadIyena balavatA ripuNA hanyate vinipAtyate // 2/54 // IdRzI bhUtamAyeyaM, yA svanAzena harSadA / na lakSyate svabhAvo'syAH, prekSyamANaiva nazyati // 55 // IzI zubhavikalpanAzyA iyaM bhUtamAyA sadbhUtA azubhavikalparUpA avidyA yA svanAzena svapratiyogikanAzadvArA harSadA AnandadAyinI, tannAzottaraM zuddhopayogalakSaNavidyAprabhavasukhalAbhAt / asyAH vikalpAtmikAyAH sadbhUtAyA mAyAyAH svabhAvo na = naiva lakSyate dRzyate, yataH sA che ke --> he brAhmaNa ! purUSane bhoga-upabhoga karAvavA svarUpa potAnA (uttama avighAnA) prayojananA nAza mATe udyamane IcchatI evI uttama avidyA vaDe ja sarvadoSanAzaka vidyA prApta thAya che. - A vAta khyAlamAM rAkhavI. be zloka dvArA mahopaniSad granthamAM jaNAvela che ke saMkalpanAza thAya tyAre pharIthI saMkalpa thato nathI. koI paNa prakAranI bhAvanA - vicAradhArA na karavA mAtrathI saMkalpa svayaM nAza pAme che. he muni! saMkalpa dvArA ja saMkalpane toDIne, mana dvArA ja manane bhedIne tuM tArA potAnA AtmAmAM rahe. ATaluM jo tuM kare to tArA mATe bIjuM zuM duSkara che ? <- matalaba ke saMkalpa ane manano nAza kare to mokSa svayaMsiddha 4. tayAga prastutamAM dhyAnamA rAjavI. (2/43) mahotiSamAM jaNAvela be gAthA graMthakArathI jaNAve che. zlokArtha :- asrathI asra zAMta thAya che, melathI mela dhovAya che, jherathI jhera zame che, zatruthI zatru haNAya che. A je bhUtamAyA (avidyA) che te AvA prakAranI che ke je potAnA nAza dvArA harSa ApanArI che. teno svabhAva khAto nathI, arAga he te hejavA mAtrathI 4 nAza pAme che. (2/54-55) avidyAnAzanI prakriyA oLakhIe = = = = = = = = 254 = nazyati / dUrIkriyate / zAmyati / TIkArtha :- asra vidyAthI racAyela sarpa vagere AkAranA asra, asra vidyAnA vizArade racelA garUDa vagere AkAranA astrathI zAMta thAya che. sAbu vagerenA kSAra vagerathI mizrita thayela, dhoyela vajra saMbaMdhI mela dvArA melA vajra vagereno mela ghovAya che. cikitsA zAstramAM darzAvela vidhithI banAvela ane vaidyae prayojelA jhera vaDe, virUddha dravya mizra karavAthI utpanna thayeluM jhera, zame che. duzmananA (A) baLavAna duzmana (B) vaDe duzmana
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 888 darzanamAtrAdavidyAnAzaH 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/55 hyazubhopayogAtmikA avidyA'parAbhidhAnA mAyA prekSyamANaiva = zubhopayogena dRzyamANA eva nazyati = vinarAti | pravRtti monipara > vAkyamALave - (9/222) ti pATha: sApratamupampata ti vijJeyam / ayaM bhAvaH- yathA 'iyaM rajjuH' iti jJAnena prAtibhAsikaH sarpo vedAntinaye nazyati yathA vA'dhiSThAnapramayA bhramo nivartate lokAnAM, tathaiva zubhopayogenA'zubhopayogalakSaNA vikalpAparAbhidhAnA dRzyamAnaiva mAyA nazyati, zuddhopayogena ca zubhopayogAtmikA mAyA prekSyamANaiva nazyati / taduktaM paJcadazyAmapi > vicArato vo vivArena nivartite - (20/6) ti | ta nIvAtanoniTi pi > AtmasvarUpavijJAnAdajJAnasya parikSayaH / kSINe'jJAne mahAprAjJa ! rAgAdInAM parikSayaH // rAgAdyasambhave prajJa ! puSpa-vimartanam | tanAra sArIrena punarnava ja punyate | - (6/10-12) ti | gRtsNnyaasopnissdi api - manasA manasi cchinne nirahaGkAratA mune ! / bhAvena galite bhAve svasthastiSThAmi kevalaH / / 8-(1/52) ityuktam / yogatattvopaniSadi api - ajJAnAdeva saMsAro jJAnAdeva vimucyate <- (1/16) ityuktam / jJAnArNave'pi -> avidyAprasarodbhUtaM tamastattvAvarodhakam / jJAnasUryAMzubhirbADhaM nyAtminaH || - (saMvara/8) rUtyum 2/2 (A) haNAya che. tema suvikalpathI nAza pAmanArI azubha vikalpa svarUpa vAstavika mAyA = avidyA jANavI. te potAnA nAza dvArA AnaMda ApanArI che. kAraNa ke teno nAza thayA bAda zuddha upayoga svarUpa vidyAthI utpanna thanAra sukhanI prApti thAya che. vikalpAtmaka sadbhUta mAyAno svabhAva dekhAto nathI ja, kAraNa ke azubha upayogAtmaka je mAyA che te, zubha upayoga dvArA jevA mAtrathI ja nAza pAme che. mAyAnuM bIjuM nAma avidyA che. mULa gAthAmAM ahIM darzAvela "ksamAva'' zabdanA sthAnamAM mahopaniSadumAM vartamAnakALamAM "vaphTamALava' - Avo pATha prApta thAya che - A vAtanI vAcakavarge noMdha levI. kahevAno matalaba e che ke jema aMdhArAmAM dUrathI doraDAne sarpa rUpe to mANasa tyAM najIka jaIne dIvo laIne "A doraDuM che' - AvuM jANe che tenAthI tyAM rahela vedAMtadarzanane mAnya pratibhAsika sarpa nAza pAme che. athavA to lokaparibhASA mujaba kahevuM hoya to kahI zakAya ke je vastumAM bhrama thayelo hoya te vastuno sAco bodha thavAthI jema bhrama nivRtta thAya che te ja rIte zubha upayoga dvArA jevA mAtrathI azubha upayoga svarUpa vilpa nAmanI mAyA nAza pAme che, ane zuddha upayoga vaDe jevA mAtrathI zubha upayogAtmaka mAyA nAza pAme che. paMcadazI graMthamAM paNa jaNAvela che ke - avicAra dvArA karAyelo baMdha, vicAra dvArA nivRtta thAya che. - jAbAladarzana upaniSaddamAM jaNAvela che ke - AtmAnA svarUpane viziSTa rIte jANavAthI ajJAna nAza pAme che. te mahAprAjJa ! ajJAnano nAza thayA bAda rAgAdino nAza thAya che. he buddhizALI ! rAgAdi ja e na saMbhave to pUNya ane pApano paNa nAza thAya. ane je puNya-pApano nAza thAya to te sAdhaka pharIthI kyAreya zarIra sAthe baMdhAto nathI. -bRhatusaMnyAsa upaniSadamAM jaNAvela che ke - he muni ! mana dvArA manano uccheda thAya ane manano uccheda thAya to ahaMkArano nAza thAya. Ama bhAva (mana) dvArA bhAvano (manano) nAza thavAnA lIdhe huM kevala svastha banuM chuM = AtmAmAM rahuM chuM. -tathA yogatattva upaniSaddamAM paNa jaNAvela che ke - ajJAnathI ja saMsAra che. jJAnathI ja jIva mukta bane che. jJAnArNava graMthamAM paNa jaNAvela che ke - avidyAnA vistArathI utpanna thayela aMdhAruM tattvane DhAMke che. Atmadarzana karanArA mahAmunio jJAnarUpI sUryanA kiraNo vaDe te aMdhArAno nAza kare che. <- (2/pa4-papa)
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 adhyAtmopaniSatrakaraNa 888 prazastAlambanavicAraH 88 kazumotho vinA sumopayogasfja natIti spaSTapati - "vratAririti | vratAdiH zubhasaGkalpo, nirNAzyAzubhavAsanAm / dAhyaM vineva dahanaH, svayameva vinazyati // 56 // vratAdiH = vrata-mahAvrata-pratikramaNAlocanAdirUpaH puNyAnubandhipuNyaprayojakaH zubhasaGkalpaH = prazastopayogaH hiMsAdyavratasvarUpAM azubhavAsanAM saMskArAtmanA'pi yadA vinAzayati tadA tAM nirNAzya = vinAzya svayameva = anyanairapekSyeNaiva vinakSyati, tathAsvAbhAvyAt / kiMvat ? ityAha - dAhyaM = indhanaM vinA dahano = vahniH iva / evameva dhyAnAdAvapyavagantavyam, asadAlambanagarbhitamaprazastacittaM vinAzya svAlambanasya prazastadhyAnasyA'pi svayameva nAzAta / itthameva nirAlambanadhyAnakAlInA'vyAhatasAmyasakhalAbhAt / taduktaM adhyAtmasAre > AlambyaikapadArthaM yadA na kizcid vicintayet / anupanatendhanavahnivadupazAntaM syAttadA cetaH // <- (20/17) iti / maitreyyupaniSadyapi -> yathA nirindhano vahniH svayonAvupazAmyati / tathA vRttikSayAccittaM svayonAvupazAmyati || <- (1/3) ityuktam // yathA baddhakoSThatAtyAgArthaM gRhItameraNDatailaM malavisarjanena sahaiva svayameva nirgacchati tathedamapi bhAvanIyam // 2/56 // azubha upayogano nAza karIne zubha upayoga paNa nAza pAme che. A vAtane graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArca :- vrata vagere saMkalpo hiMsAdi svarUpa azubha vikalpono nAza karI, svayaM ja dUra thaze. jema Indana vinA agni svaMya bujhAya che tema. (2/56) azubha dUra thatAM zubha dUra thAya, zuddha pragaTe che, TIkArya :- je vrata, mahAvrata, pratikramaNa, AlocanA vagere svarUpa prazasta upayoga puNyAnubaMdhI puNayano prayojaka hoya te hiMsA, jUTha, corI vagere avrata svarUpa azubha upayogano saMskArarUpe paNa nAza karI, bIjA koInI apekSA vinA jAte ja nAza pAmaze. kAraNa ke teno tevA prakArano svabhAva che. jema Izvanane agni bALe che ane Injanano nAza karyA pachI InjananI gerahAjarImAM agni jAte ja nAza pAme che tema A vAta samajavI. A ja rIte dhyAna vageremAM jANavuM. azubha AlaMbana yukta cittano nAza karIne sArA AlaMbanavALuM prazasta dhyAna paNa jAte ja nAza pAme che. A rIte ja nirAlaMbane dhyAnakAlIna avyAhata sAma sukhanI prApti thAya che. adhyAtmasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke - eka padArthanuM AlaMbana karIne jyAre kazuM paNa vicAravAmAM na Ave tyAre mana zAMta = nirvicAra thAya che. jema saLagatA agnimAM lAkaDA vagere nAMkhavAmAM Ave tyAM sudhI agni saLage che, ane navA lAkaDA vagere umeravAnuM baMdha karavAmAM Ave, ane pUrve umerelA lAkaDA bhasmIbhUta thAya tyAre agni zAMta thaI jAya che tema A jANavuM. -tathA maitreyI upaniSaddamAM paNa jaNAvela che ke - jema Izvana vagarano agni potAnA kAraNamAM zamI jAya che tema vRttiono kSaya thavAnA kAraNe citta potAnA kAraNamAM zamI jAya che. - jema kabajiyAta dUra karavA mATe divela levAmAM Ave to te divela kabajiyAtane dUra karIne jAte ja bahAra nikaLI jAya che. divelane bahAra kADhavA mATe bIjI koI cIjanI AvazyakatA rahetI nathI, tema azubha upayogane dUra karavA zubha upayoganI AvazyakatA rahe che. paraMtu zubha upayogane dUra karavA bIjI koI cIjanI AvazyakatA rahetI nathI azubha upayoga dUra karI, zubha upayoga svayaM dUra thAya che. zuddha upayoga pragaTa thAya che. (2/paS)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 8 naizcayikazaktivicAraH adhyAtmopaniSa--karaNa-2/58 'tari vi sumasarUtvArtha mifpa nopayute ?" rUtyArakrIyAmeruM - "miti | iyaM naizcayikI zakttina pravRttirna vA kriyA / zubhasaGkalpanAzArthaM yoginAmupayujyate // 57 // zubhasaGkalpanAzArthaM = aprazastopayoganAzakaprazastopayogavinAzakRte yoginAM = AtmajJAninAM na zayanAsanAdikA laukikI pravRttiH upayujyate na vA pratikramaNa-pratilekhanAdikA lokottarA kriyA api upayujyate / kintu iyaM nAzyA'zubhopayogamAtranAzaprayuktA kSapakazreNikAlInA phalAvaJcakayogalabhyA prAtibhajJAnasaGgatA naizcayikI = zuddhanizcayanayAbhimatA sAmarthyayogAtmikA zaktiH niruktazubhasaGkalpanAzArthaM upayujyate = upayuktA bhavati // 2/57 // naipiyA sAbharAze: sumasakrUjyanArItva aSTayati > "dvitI'ti ! dvitIyApUrvarane, kSAyaparAmi guI: / kSamAdyA api yAsyanti, sthAsyanti kSAyikAH param // 58 // dvitIyApUrvakaraNe = kSapakazreNikAlInApUrvakaraNe / granthibhedanibandhanaprathamApUrvakaraNavyavacchedArthaM dvitIyagrahaNaM, prathame'dhikRtasAmarthyAsiddheH / apUrvakaraNantvapUrvapariNAmaH anAdAvapi bhave teSu teSu dharmasthAneSu "to zuM zubha saMkalpanA tyAga mATe kAMI paNa jarUrI nathI ?" AvI jijJAsAnA zamana mATe graMthakArazrI pharamAve che ke : lokArca - yogIone zubha saMkalpanA nAza mATe nathI to pravRtti upayogI ke nathI to kriyA upayogI. paraMtu A vaizcayitrI zakti upayogI che. (2/57) ka, nezcacikI zakitane oLakhIe haka TIkArca :- aprazasta upayogano nAza karanAra evA prazasta upayoganA nAza mATe AtmajJAnI evA yogI purUSone uMghavuM, besavuM, jamavuM, cAlavuM vagere laukika pravRtti kAmamAM nathI AvatI tema ja pratikramaNa, paDilehaNa vagere lokottara kriyA paNa upayogamAM nathI AvatI, paraMtu A naiRRyikI zakti upayogamAM Ave che. sarve azubha upayogono vilaya thavAthI A zakti kSepakoNImAM prApta thAya che. te zakti sAmarmayoga che. te samaye yogI pAse prAtijJAna avazya hoya che. A zakti phalAvaMcaka yogathI prApta thAya che. A zakti zuddha nizcaya nayane mAnya che. (2/57). nizcayika Atmazakti zubha saMkalpano uccheda kare che. A vAtane graMthakArathI spaSTa kare che. lokArca :- dvitIya apUrvakaraNa vakhate kSAyopathamika evA kSamA vagere guNo paNa cAlI jaze, kevala kSAyika guNo raheze. (2/58) dahIM sAyopathamika guNo paNa aMte tyAjaya TIkArca - anAdikAlIna evA saMsAramAM sAmAyika, pratikramaNa, pauSadha, pUra, jIvadayA, paMcAcAra vagere kriyAo te te dharmasthAnomAM sevavA chatAM paNa, pUrve kadI paNa prApta thayo na hoya tevo pariNAma apUrvakaraNa kahevAya che. tenuM phaLa graMthibheda vagere che. graMthibhedanuM phaLa samyagadarzana che. zama, saMvega, nirveda, anukaMpA ane
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSadghakaraNa apUrvakaraNe kSAyopazamikaguNavilayaH 258 vartamAnasya tathA'saJjatapUrvo granthibhedAdiphala ucyate / tatra prathame'smin granthibhedaH phalaM, ayaJca samyagdarzanaphalaH, samyagdarzanazca prazama - saMvega - nirvedAnukampAstikyaliGga AtmapariNAmaH / dvitIye tvapUrvakaraNe tathAvidhakarmasthiteH tathAvidhasaMkhyeyasAgaropamAtikramabhAvini kSAyopazamikAH mohniiyaadighaatikrmkssyoprAmananyA: kSamAvAH = kSAnti-mArdavArjava-santoSAdayo guNA api yAsyanti kimpunaH audayikA prazastA guNA aprazastA doSA vA ? ityapizabdArthaH / ayameva dharmasaMnyAsaH tAttvikaH kathyate iti vyaktaM yogadRSTisamuccaye / paraM taduttaraM kevalaM kSAyikAH ghanaghAtikarmakSayAbhivyaktAH svAbhAvikAH kSamAdyAH guNA Atmani sadA sthAsyanti sthirA bhaviSyanti / itthaJca sAmarthyayogA'parAbhidhAnAyA naizvayikyA AtmazakteH zubhopayoganAzakatvaM zuddhopayogaprApakatvaJca siddham // 2/58 // savikalpaka-nirvikalpakasamAdhiyatnaphalamAviSkaroti' itthamiti / saccidAnandamayAtmaguNe itthaM yathAbalamanuyamamuyamaM ca kurvan dazAnuguNamuttamamAntarArthe / cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH, prAtaryuratnamiva dIptimupaiti yogI // 59 // niruktarItyA yathAbalaM svIyA'dhyAtmazaktyanusAreNa AntarArthe Astikya A pAMceya samyagdarzananA cihna che. samyagdarzana AtmAnA pariNAma svarUpa hovAnA kAraNe atIndriya che. tethI tenI hAjarIno nizcaya karavA mATe zama vagere cihnonI oLakhANa parIkSako mATe jarUrI jaNAya che. jIva jyAre graMthibheda kare che tyAre tenuM kAraNa je apUrvakaraNa hoya che te prathama apUrvakaraNa kahevAya che. te vakhate prastuta sAmarthyayoga na hovAthI tenI bAdabAkI karavA mATe graMthakArazrIe dvitIya apUrvakaraNanuM grahaNa karela che. jIva jyAre kSapakazreNI mAMDe che tyAre bIjuM apUrvakaraNa prApta kare che. aMtaHkoTAkoTI sAgaropama pramANa sAta karmonI sthitimAMthI tathAvidha saMkhyAtA sAgaropamanI sthiti khalAsa thayA pachI dvitIya apUrvakaraNa prApta thAya che. te vakhate mohanIya vagere ghAtIkarmanA kSayopazamathI utpanna thanAra kSamA, namratA, saralatA, saMtoSa vagere guNo paNa cAlI javAnA che to pachI audayika evA prazasta guNo ke aprazasta doSone dUra thavAnI to zI vAta karavI ? paramocca dazAmAM AtmA A rIte je kSamA vagere guNadharmono tyAga kare che, te ja tAttvika dharmasaMnyAsa kahevAya che. A vAta yogadaSTisamuccaya graMthamAM spaSTa jaNAvela che. tyAra bAda kevala kSAyika arthAt ghanaghAtikarmanA kSayathI abhivyakta thanArA kSamA vagere svAbhAvika guNo sadA mATe sthira raheze. A rIte sAmarthyayoga nAmanI naiRRyika Atmazakti zubha upayogano nAza kare che ane zuddha upayoganI prApti karAve che. - e siddha thAya che. (2/58) itthaM = = = = = = savikalpaka ane nirvikalpaka samAdhinA prayatnanuM phaLa graMthakArathI pragaTa kare che. zlokArtha :- A rIte potAnI zakti mujaba AMtarika guNone vize potAnI bhUmikAne anurUpa uttama evA anudyama ane udyamane karatA ane kevala caitanyamAM ja nizcita rIte potAno pakSapAta sthApita karanAra evA yogI, prabhAtanA sUryanI jema prakAzane prApta kare che. (2/59) * zubha ane zuddha banne upayoga upAdeya TIkArtha :- uparokta rIte potAnI adhyAtmazakti mujaba saccidAnaMdamaya AtmAnA caitanya vagere AMtarika guNone vize potAne ucita bhUmikAne anurUpa evo uttama udyama ane anughama yogI kare che. udyama =
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 259 masuddhayiAre zuddhaDhiyAtu chI adhyAtmopaniSatpakaraNa-2/60 dazAnuguNaM = svocitabhUmikAnurUpaM uttamaM = pradhAnaM udyama = zubhopayoga-zuddhopayogapravartakaM prayatnaM anudyama ca = azubhopayogaprerakAtmavIryapratighAtaM hi kurvan cinmAtranirbharanivezitapakSapAtaH = kevalazuddhacaitanye nirbharaM sthApitaH dRDhAbhirucilakSaNaH pakSapAto yena sa yogI = AtmajJAnI san tAdRzapakSapAtAnukUlasadanuSThAnasamUhapravRttaH prAtaH = prage dhuratnamiva = bhAskaravat dIptiM = kAntiM upaiti = prApnoti / anena zuddhopayoga eva zreyAnityekAntaH pratikSiptaH; zuddhopayogalAbhAsamarthasya yogArambhakadazAyAmutkaTaviSayakaSAyakadAgrahAvezAdityAgapurassaraM prazastopayogasyA'pi hitAvahatvAt, aprAptasvarNAbhUSaNasya rajatAbhUSaNavat / - azuddhA'pi hi zuddhAyAH kriyA hetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena svarNatvamadhigacchati / / (2/16) <-iti adhyAtmasAravacanAnusAreNa kadAgrahAdizUnyasyAzuddhakriyAyAH kAlakrameNa zuddhakriyAhetutvamiva, azuddhasyApi sataH zubhopayogasya kAlakrameNa zuddhopayogahetutvaM naiva virudhyate / itthameva prAyazaH zuddhopayogalAbhasambhavAditi vibhAvanIyaM yogamarmavedibhiH // 2/59 // sumopayoga dvArA zuddhopayo gAma virAti > "gaye'ti | abhyasya tu pravitataM vyavahAramArga, prajJApanIya iha sadguruvAkyaniSThaH / ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte, varteta kiM punarasau sahajAtmarUpe // 60 // potAnI ucita bhUmikA anusAra zubha upayoga ane zuddha upayogano preraka prayatna tathA anughama = azubha upayoga tarapha laI janAra Atmazaktino pratighAta. A bannemAM ramatA evA AtmajJAnI yogI kevala zuddha caitanyamAM ja nizcita rIte potAnI dRDha abhirUcine sthApita kare che. ane tevI dRDha abhirUcine anukUla evA sadanukAna samUhamAM AtmajJAnI pravRtta rahe che. AvA yogI prabhAtanA sUrya jevI dedIpyamAna kAMtine prApta kare che. AvuM hovAnA kAraNe - zuddha upayoga ja ekAMte kalyANakArI che - AvA ekAMtanuM nirAkaraNa thaI jAya che, kema ke zuddha upayoganI prApti mATe asamartha evA jIvane yoganI prAthamika bhUmikAmAM to utkaTa viSaya, kaSAya, kadAgraha, Aveza vagerenA tyAgapUrvaka prazasta upayoga paNa hitakArI che. jema vyavahAramAM lagna vagere prasaMge suvarNanA AbhUSaNa paheravAM joIe. paraMtu jenI pAse suvarNanA AbhUSaNa meLavavAnI tAkAta nathI tene cAMdInA AbhUSaNa paNa zobhAspada ja kahevAya. zuddha | ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke > azuddha kriyA paNa sadAzayanA kAraNe zuddha kriyAno hetu bane che, tAMbu paNa suvarNarasanA anuvedhathI suvarNapaNAne meLave che, tema A vAta samajavI. - A prakAranA adhyAtmasAra graMthanA vacanane anusAre kadAgrahathI zUnya evA jIvane azuddha kriyA kALakrame jema zuddha kriyAno hetu bane che barAbara te ja rIte azuddha hovA chatAM paNa zubha upayoga kALakrame zuddha upayoganuM kAraNa bane che. AvuM mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. prAyaH A rIte ja zuddha upayoganI prApti saMbhavita che. A pramANe yoganA marmane jANanAra sAdhakoe zAMta citte vicAravuM. (2/59) zubha upayoga dvArA zuddha upayoganI prApti thAya che. A vAtane graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArca :- ahIM vina vyavahAramArgano abhyAsa karIne sadagurUnA vacanamAM vartato prajJApanIya jIva (paNa) caitanya svarUpa arIsAmAM traNeya jagatanA paryAyo jemAM pratibiMbita thayelA che evA sahaja AtmasvarUpamAM rahe che. to A AtmajJAnInI to zI vAta karavI ? (2/90)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 9 gusamarpitI nAmasvarUpaniSatA: @i ___ iha = jinapravacane pravitataM = asaGkhyeyabhedabhAjanatayA prakarSeNa vistRtaM vyavahAramArga = vyavahAranayanirUpitaM mokSamArga abhyasya tu = samyak parizIlya eva sadguruvAkyaniSThaH = nirvyAjakRpAnvitagItArthasaMvignagurUpadezavartI prajJApanIyaH = kadAgrahatyAgena prajJApanIyatvaguNopetaH asau = AtmajJAnI yogI vIryollAsakrameNa ciddarpaNapratiphalatrijagadvivarte = vizuddhavijJAnalakSaNAdarzasaGkrAmatribhuvanagatasarvadravya-guNaparyAye sahajAtmarUpe = sahaje kaivalyaikalakSaNe AtmasvabhAve kiM punaH = kathamapi = akathanIyarUpeNa varteta = avatiSTheta / idamevAbhipretya adhyAtmasAre - gurvAjJApAratantryeNa dravyadIkSAgrahAdapi / vIryollAsakramAt prAptA bahavaH paramaM padam / / (2/27) zAstropadarzitadizA galitAsadgrahakaSAyakaluSANAm / priyamanubhavaikavedyaM mAvirmavati vimavi | - (20/1) ghum | idaJcAtrAvadheyam prazastA'prazastavastupratibimbanimittakarAga-dveSarAhitya-pratibimbamUrchArAhitya-yathAvasthi che. AtmajJAnI AtmaramaNatAne mANe che DhIkArca - jaina zAsanamAM vyavahAra nathI batAvelo mokSamArga atyaMta vistRta che. kema ke tenA asaMkhya bheda ane peTA bheda rahelA che. AvA vyavahAra nayane mAnya vistRta mokSamArganuM samyaka rIte parizIlana karIne ja apunardhadhaka vagere prajJApanIya jIva mokSamArge AgaLa vadhe che. kadAgrahano tyAga karI prajJApanIyatva (jene sukhethI samajAvI zakAya te) guNathI yukta evA jIvo prastutamAM prajJApanIya padathI samajavA. koI paNa prakAranA svArtha vinA kRpAdaSTi rAkhanArA gItArtha saMvigna gurUne saddagurU jANavA. AvA saddagurUnA upadeza-hukamamAM rahevAne kAraNe prajJApanIya jIva mokSamArge AgaLa vadhavAno vilAsa prApta kare che. e varSollAsa krame karIne jyAre prabala bane che tyAre prajJApanIya AtmajJAnI yogI koIka avarNanIyarUpe sahaja AtmasvarUpamAM rahe che. kevalajJAna = saMpUrNa vizuddha jJAna e to AtmAno sahaja svabhAva che. AtmAnuM zuddha cetanya e darpaNa jevuM nirmaLa che. temAM traNeya jagatamAM rahela sarva dravya-guNa-paryAyo saMkrame che. AvA ja abhiprAyathI adhyAtmasA2 graMthamAM - dravyadIkSA grahaNa karIne paNa gurUAjJAnI parataMtratA (samarpitatA) nA kAraNe krame karIne varSollAsa vadhatAM ghaNA jIvo mokSamAM gayA che. zAstrokta dizA mujaba kadAgraha ane kaSAyanI kaluSitatA dUra karanArA jIvone koIka priya rahasya prApta thAya che ke je kevala anabhavagamya ja hoya che. <- A pramANe che. tethI AtmajJAnI yogI niyamAM sahaja AtmasvabhAvamAM rahe - A vAta nirvivAda siddha che. zuM darpaNa upamAnuM rahasyodghATana # ahIM AtmAnA vizuddha caitanyane darpaNanI upamA ApavAnI pAchaLa cAra prayojana rahelA che. (1) jema arIsAnI sAme sArI vastu Ave tyAre tenuM suMdara pratibiMba batAvavA chatAM arIsAne tenA pratye rAga nathI hoto ane tenI sAme kharAba vastu Ave tyAre tenuM asuMdara pratibiMba batAvavA chatAM arIsAne tenA pratye deSa bhAva nathI hoto. barobara A rIte ja zubha ke azubha dravya, guNa, paryAyone zubha ke azubha rUpe jANavA chatAM AtmAnuM zuddha caitanya tenA pratye rAga-dveSanI pariNatithI dUSita thatuM nathI. (2) jema arIso vastunA pratibiMbane batAvavA chatAM tene pakaDI rAkhato nathI, tema AtmA zubhAzubha bhAvone jANavA chatAM teno parigraha rAkhato nathI. (3) jema sAdo arIso vastu jevI hoya tevI ja tene batAve che. vastunA svarUpane vikRta karIne arIso tene jaNAvato nathI, barobara A ja rIte AtmAnuM zuddha caitanya paNa sarva prazasta, aprazasta
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 darpaNopamAprayojanAviSkaraNam 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/61 tArthapradarzakatvArthasvarUpaviparyAsAkartRtvAni RjudarpaNe iva zuddhacaitanye'pi santIti darpaNopamA saGgatimaGgati ||2/60 tarhi tattvaM kimapunarbandhakAdikartRkaM satkriyAkalApAtmakaM yogikartRkaM zuddhopayogalakSaNaM vA ? ityaashjIvImad > "mavata' ti | bhavatu kimapi tattvaM bAhyamAbhyantaraM vA, hRdi vitarati sAmyaM nirmalazcedvicAraH // tadiha nicitapazcAcArasaJcAracAru-sphuritaparamabhAve pakSapAto'dhiko naH // 61 // kazcidapi cet = yadi nirmalaH = rAgAdyuparAgazUnyaH vicAraH = AtmavicAraH hRdi = Atmani sAmyaM = avidyopakalpiteSTatvAniSTatvasaMjJAparihAreNa vyavahArataH zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanaM vitarati = vitanoti tadA tattvaM = mokSaupayikaM bAhyaM = zubhopayogamayasadanuSThAnAtmakaM AbhyantaraM = savikalpakadhyAnanirvikalpakasamAdhilakSaNaM vA kimapi bhavatu nAtrAsmAkamAgrahaH / tat = tasmAt kAraNAt = niruktasAmyasya kuzalAnubandhitayA mokSaupayikatvasampAdakatvAt iha = jainapravacane naH = asmAkaM granthakRtAM nyAyavizAradAnAM adhikaH = atizayitaH abhirucilakSaNaH pakSapAtaH tu iha = prAvacanike dravya-guNa-paryAyo jevA hoya tevA ja batAve che. tenA svarUpane vikRta karIne tene batAvatuM nathI. (4) jema arIso vastunuM pratibiMba batAve che tenA nimitte te vastunA svarUpane hAni pahoMcatI nathI. barAbara te ja rIte AtmA sarva dravya, guNa, paryAyane jANe che tenA nimitte sarva dravya, guNa, paryAyane koI paNa prakAranI hAni pahoMcatI nathI. A cAra vizeSatAne lIdhe zuddha caitanyane arIsAnI upamA ApavAmAM AvI che - te vAta khyAlamAM rAkhavI. (2/90) to pachI apurnabaMdhaka vagere jIvoe Adarela sata kriyAono samudAya e tattva che ke yogI purUSoe Adarela zubha upayoga e tattva che ?' AvI zaMkA thavI ahIM svAbhAvika che. tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI jaNAve che ke| zlokArca - tattva cAhe bAhya ke abhyantara koI paNa rUpe hoya, jo nirmaLa vicAra hRdayamAM samatAne utpanna kare to. ahIM samudita paMcAcAranA samyaka sevanathI skurAyamAna evA parama bhAvamAM amAro adhika pakSapAta che. (2/61) ja parama bhAvamAM pakSapAta ja TIkArca - zubha upayogamaya bAhya sadanukAna e mokSanuM upAyabhUta tatva hoya ke savikalpaka dhyAna ane nirvikalpaka abhyantara samAdhi mokSanuM upAyabhUta tatva hoya. jo rAgAdinA saMparkathI zUnya tevo nirmaLa AtmavicAra AtmAmAM sAmyabhAvane phelAvato hoya to mokSanuM upAyabhUta tattva cAhe bAhya ke abhyantara koI paNa hoya, temAM amAro koI paNa Agraha nathI. vyavahArathI zubha ke azubha viSayomAM mohanIya karmasvarUpa avidyAthI ISTapaNAnI ke aniSTapaNAnI buddhi (saMjJA) utpanna thAya che. AvI buddhino parihAra karIne sArA ke kharAba viSayomAM samAnatAnuM bhAvana karavuM te prastutamAM sAmyabhAva tarIke jAgavo. prastuta sA hovAne lIdhe bAhya AcAra ke abhyattara dhyAna vageremAM mokSajanakatAno saMpAdaka che. arthAta bAhya ke abhyattara
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa paramamavapakSapAta 262 nicitapaJcAcArasaJcAracArusphuritaparamabhAve samuditAnAM jJAnAdisambandhinAM paJcAcArANAM yat samyak samucitaM sevanaM tena cArutayA sphurite vikasite'nAtmoparAgazUnye kSAyike jJAyakaikasvabhAve eva, na tu praNidhAnAdizUnye kevale bAhye paJcAcArapAlane'vidhyayatanAnAdarAzaMsAzAtanAdiyukte na vA sadvyavahAravimukhe AlasyanidrAtandrAdyanukUle rAgAdyupabRMhake zuSkadhyAnasamAdhyAdau, kuzalAnubandhazUnyatvAditi bhAvanIyaM mdhysthaiH|| 2 / 61 // nanvaparamabhAve kiM nA''zvAsaH ? ityAzaGkAyAmAha 'sphuTamiti / sphuTamaparamabhAve naigamastAratamyaM pravadatu na tu hRSyettAvatA jJAnayogI / kalitaparamabhAvaM ciccamatkArasAraM, sakalanayavizuddhaM cittamekaM pramANam // 62 // prAk (1/4-pRSTha14) nirUpitaH sarvAvizuddhalakSaNaH prathamo vizuddhAvizuddhalakSaNo vA dvitIyo naigamo nayaH prasthakAdyudAharaNena aparamabhAve zuddhajJAyakaikAtmasvabhAvalakSaNa-paramabhAvabhinne'dhyAtmapadArthe sphuTaM loka-zAstraprasiddhaM tAratamyaM = nyUnAdhikyaM pravadatu prakarSeNa pratipAdayatu / naigamo hi kAraNe kArya - koI paNa bhAvo sAmyayukta hoya to ja mokSanA upAya banI zake che. temAM rahela mokSakAraNatA sAmyabhAvane AbhArI che. te kAraNe amane (graMthakArazrI nyAyavizArada mahopAdhyAya zrImadyazovijayajI mahArAjane) jaina zAsanamAM darzAvela parama bhAvamAM atyanta abhirUci che. anAtmasaMparkazUnya kevala kSAyika evo jJAyaka svabhAva e paramabhAva che. samudita evA jJAnAcAra vagere paMcAcAranuM samyak prakAre vidhi, yatanA, bahumAnapUrvaka potAnI bhUmikAne ucita rIte je pAlana karavAmAM Ave tenA kAraNe suMdaratAthI paramabhAva skurAyamAna thAya che, vikase che. AvuM kahevA dvArA graMthakArazrIe ucita vyavahAramAM nizcayaprApakatAnuM sUcana paNa karI dIdhuM. prastuta graMthakArazrIe zrIsImaMdharasvAmInA 125 gAthAnA stavanamAM jaNAvela che ke --> "nizcayadRSTi hRdaya dharIjI je pALe vyavahAra, puNyavaMta te pAmazejI bhavasamudrano pAra.'' -- AnAthI e phalita thAya che ke praNidhAnAdinya evA je bAhya paMcAcAra, paramabhAvanI najIka jIvane na pahoMcADe temAM graMthakArazrInI abhirUci nathI. kema ke te avidhi, ajayaNA, anAdara, AzAtanA, AzaMsA vagere doSothI kalaMkita hovAnA kAraNe kuzalAnubaMdhathI zUnya che. tema ja sarvyavahArathI parAmmukha ane ALasa, UMgha, bagAsA, jhokA, tandrA vagerene lAvI Ape tathA rAgAdi vibhAvadazAne puSTa kare evA zuSka dhyAna, samAdhi vageremAM paNa graMthakArazrIno pakSapAta nathI, kAraNa ke tevA zuSka dhyAna vagere kuzalAnubaMdhathI zUnya che. madhyastha purUSoe zAMtipUrvaka A vAtathI AtmAne bhAvita karavo. (2/61) aparama bhAvamAM graMthakArazrIne AsthA zA mATe nathI ? A praznano pratyuttara pAThavatA prakaraNakArazrI prakAze che ke - = = = = zlokArtha :- naigamanaya aparamabhAvamAM sphuTa rIte taratamatAne bhale bole, paraMtu eTalA mAtrathI jJAnayogI AnaMda na pAme. jenA dvArA paramabhAvano anubhava thayelo che ane je jJAnamahodayapradhAna che tevuM sarvanayavizuddha eka citta ja pramANa che. (2/62) paramabhAva e ja pramANa * DhIkArya :pUrve (1/4) naigama nayanA traNa bheda jaNAvelA. (1) sarvaavizuddha, (2) vizuddhaavizuddha ane (3) sarva vizuddha. temAMthI prathama be prakAranA naigamanaya prasthaka vagerenA udAharaNathI aparamabhAvamAM nyUnatA ke adhikatAne bhale prakarSathI jaNAve. kevala zuddha jJAyaka AtmasvabhAva e paramabhAva che. tenAthI bhinna evA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 * tarkasya durbalatvam 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/63 tvopacAreNA'pi pravartate / tAvatA = tAvanmAtreNa = kAraNe kAryatvopacAreNa anubhavaM vinA jJAnayogI, na tu = naiva hRSyet = tuSyet / yataH jJAnayoginaH kalitaparamabhAvaM = anubhUtazuddhopayogaM ciccamatkArasAraM = akhaNDajJAnamahodayapradhAnaM sakalanayavizuddhaM = sarvanayaparIkSottIrNaM ekaM = advitIyaM cittaM = svIyamanubhavasantAnAtmakaM bhAvamanaH pramANaM = arthatathAtvanizcAyakatayA'bhimatam / svArasikAbAdhitasvAnubhavaM vihAya na kimapyatra pramANaM jJAnayoginaH; nAnAnaya-yukti-lokavyavahAra-zAstravyavahArAdInAmavyavasthiteH / taduktaM pazcadazyAmapi - svAnubhUtAvavizvAse tarkasyA'pyanavasthiteH / kathaM vA tArkikaMmanyaH tattvaniyamAnuSAt - (3/22) ti mInIyam 2/6rA nanu nAnAnayanirUpitArthAnAmanubhavamRte'naGgIkAraH kiM jJAnayoginAM zakyaH ? kiM teSAM nayavAdabhayaM nApti ? rUArAkrayAmAH > "riti | hariraparanayAnAM garjitaiH kuJjarANAM, sahajavipinasupto nizcayo no bibheti / api tu bhavati lIlojjRmbhijRmbhonmukhe'smin, galitamadabharAste nocchvasantyeva bhItAH // 63 // ___ yathA kuJjarANAM = gajAnAM garjitaiH sahajavipinasuptaH = akRtrimanibiDaramaNIyAraNyanirbharazayitaH adhyAtma padArthamAM lokaprasiddha ane zAstra prasiddha evI taratamatAnuM pratipAdana naigamanaya kare che, kema ke temanAya kAraNamAM kAryapaNAno Aropa karIne paNa pravarte che. arthAta svayaM je paramabhAva svarUpa na hoya paraMtu paramabhAvane lAvavAmAM nimitta banI zake tema hoya evA aparamabhAvane paramabhAva tarIke naigama naya oLakhAvaze. paraMtu kAraNamAM kAryano upacAra karavA mAtrathI jJAnayogI harSa pAme nahIM ja, tema ja saMtoSa pAme nahIM, jo tene tevA prakArano anubhava na thato hoya to. AnuM kAraNa e che ke jJAnayogI potAnI anubhavadhArA svarUpa advitIya bhAva manane ja artha thAtvanA nizcAyaka pramANa rUpe mAne che, ke je sarvanayanI parIkSAmAM uttIrNa thayela hoya ane jeNe zuddha upayogano anubhava karelo hoya tema ja akhaMDa jJAnano mahodaya jemAM pradhAna hoya. svarasika abAdhita svAnubhavane choDIne jJAnayogIne kaMI paNa pramANabhUta hotuM nathI, kAraNa ke aneka prakAranA naya, yuktio, lokavyavahAra, zAstravyavahAra vagere sarvadA cokkasa eka svarUpe tatvanuM pUrNa rUpe pratipAdana karatA nathI. paMcadazI graMthamAM paNa jaNAvela che ke - svAnubhavamAM jo AsthA na hoya to, potAnI jAtane tArkika mAnanAra tarkathI tavanizcaya kevI rIte pAmaze ? kAraNa ke tarka paNa anizcita che. <- A vAtanI zAMtithI vicAraNA karavI. (2/62) > alaga alaga navo potAne abhipreta evA arthanuM jorazorathI pratipAdana karI rahelA hoya tyAre kevala anubhava na thavAne kAraNe jJAnayogIo te padArthono svIkAra na kare evuM zuM zakya che ? zuM nayavAdano jJAnayogIone bhaya na hoya ? <- AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArazrI jaNAve che ke - zlokArca :- sahaja evA jaMgalamAM sUtelo nizcayanayarUpI siMha anya no rUpI hAthIonA citkArathI = ciciyArIothI bhaya pAmato nathI. paraMtu A siMha jyAre lIlAnA vilAsathI bagAsuM khAto haju to potAnuM moTuM pahoLuM kare ke tarata bhayabhIta thayelA anya nayasvarUpa hAthIonA madanA DhagalA gaLI jAya che ane teo zvAsa paNa nathI ja laI zakatA. (2/63) sarva nayomAM nizcaya naya baLavAna
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 8 dvilovatAre nantiviyaH . 264 hariH = siMho na bibheti = naiva trasyati, adhikabalatvAt / tathA kuJjarasthAnIyAnAM aparanayAnAM = upacArabahulAnAM naigamAdInAM vyavahAranayAnAM garjitaiH = bhASitaiH sahajavipinasuptaH = nirupAdhikajJAyakaikasvabhAvaramaNIyAtmakAnananirbharavizrAntaH siMhasamo nizcayo na bibheti = naiva labdhasvArasikA''tmanInAparokSAnubhavAdvicalati, svarasavAhyAtmanInAparokSAtmAnubhUteH sarvato balavattvAt / api tu = pratyuta asmin siMhe lIlojjRmbhijRmbhonmukhe = krIDAvilAsijRmbhaNorkhAnane bhavati = sati galitamadabharAH = vigalitadAnanicayAH te gajAH bhItAH = bhayAkrAntAH santaH yathA naiva ucchvasanti = jIvananirvAhakasvabhyastazvAsocchvAsakriyAyAmapyasamarthA bhavanti tathaiva asmin nizcayanaye lIlojjRmbhijRmbhonmukhe = anAyAsa-sphurita-cidAnandAnubhavodgArAbhimukhe bhavati = sati galitamadabharAH = avagatavaiguNyatayA moghIbhUtavaktavyavRndAH te = upacArabahulAH zuddhanizcayabhinnA mukharA nayA bhItAH = mUkAH santaH naiva ucchvasanti = svarUpopaSTambhakasuparizIlita-svAbhiprAyanivedane'pyapratyalA jAyante / tAvadeva skandhamAsphAlya vyavahAranayA nigadantu yAvat vyavahAranayavRndadviradamadabhidakesarikrIDanaikaprAgalbhyAbhyAsabhAk nizcayanayo nottiSThate, tadupasthitau tu te na tathAkartumutsahante pratyuta pralIyante iti bhAvaH // 2/63 // mavanajJAnirImati > "jite'ti | DhIkArya :- sahaja = akRtrima hovAnA kAraNe atyaMta gIca ane ramaNIya evA jaMgalamAM nizcita rIte sUtelo siMha, hAthIonI ciciyArIothI Darato nathI, leza paNa trAsa pAmato nathI, kAraNa ke kAta caDhiyAtI che. negama vagere vyavahAra no vAraMvAra upacAra karanArA che. tethI teo te hAthI jevA che. siMhanA sthAnamAM nizcaya naya che. nirUpAdhika kevala jJAyaka svabhAva ramaNIya evo AtmA jaMgalanA sthAne jANo. AvA nirUpama AtmAmAM nizcaya naya nizcita rIte vizrAMta thayelo che. anya nayonA vaktavyathI nizcaya naya Darato nathI. arthAta potAne maLelA svArasika Atma hitakArI evA apakSa anubhavathI nizcayanaya calAyamAna thato nathI, kAraNa ke svarasavAhI, AtmakalyANakArI aparokSa anubhUti badhA karatAM baLavAna che. jema siMha hAthIonI ciciyArIothI Darato to nathI paraMtu jyAre lIlAnA vilAsathI bagAsuM khAto potAnuM moTuM pahoLuM ane ucuM kare che tyAre te hAthIonA madanA ragaDA gaLI jAya che ane te hAthIo potAne atyaMta abhyasta thayela ane jIvananirvAhaka evI zvAsocchavAsa kiyAmAM paNa asamartha banI jAya che. barAbara te ja rIte nizcayanaya paNa anya nayonA vaktavyathI Darato to nathI paraMtu jyAre nizcaya naya anAyAse phurelA cidAnaMdanA anubhavanA udgArane abhimukha thAya che tyAre anya naya potAnI viguNatAne = nyUnatAne oLakhI jaya che. potAnA DhagalAbaMdha vakatavyo niSphaLa thaI jAya che. avAranavAra upacAra karanArA ane zuddha nizcayanayathI bhinna evA vAcALa no muMgA thaI jAya che tathA potAnA svarUpane Teko ApanAra ane atyaMta sArI rIte parizIlana karelA evA potAnA abhiprAyane jaNAvavA mATe paNa asamartha thaI jAya che. tyAM sudhI ja potAnA khabhAne UMco karIne vyavahAra no bole che ke jyAM sudhI vyavahAranayanA samUha rUpI hAthIonA madane toDanAra siMhanI kIDAmAM ja atyanta vikama sthApaka nizcayanaya sAme AvIne ubho raheto nathI. nizcayanaya upasthita thAya arthAta anubhavamAM Ave tyAre vyavahAranayo potAnuM vaktavya raju karavA UbhA rahetA nathI, paraMtu bhAgI jaya che. (2/53) bhAvanAjJAnavALA yogInI dazAne graMthakArazrI pragaTa kare che.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 phae paramAvaniSastha rocAraviraH 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa-2/64 kalitavividhabAhyakhyAtikolAhalaughavyuparamaparamArthe bhAvanApAvanAnAm / kacana kimapi zocyaM nAsti naivAsti mocyaM, na ca kimapi vidheyaM naiva geyaM na deyam // 64 // kalitavividhabAhyakhyAtikolAhalaughavyuparamaparamArthe = anubhUte nAnAprakAraudayikayazaHkIrtyAdisaMkSobha-samUhavizrAme zuddhopayogamaya-nirvikalpakasamAdhilakSaNe paramArthe bhAvanApAvanAnAM = bhAvanAjJAnapunItAnAM siddhayogAnAM kacana = kutraciddeze kadAcit kimapi vastu zocyaM = zocanIyaM nAsti naiva mocyaM = moktavyaM asti, naiva kimapi kAvyAdikaM geyaM asti, na ca kimapi vastu deyaM = dAtavyaM samasti / na ca kimapi sadanuSThAnAdikaM vidheyaM = kartavyaM samasti, kRtakRtyatvAt / taduktaM samayasAre - Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe / NANI jANato vi hu puggalakammaM aNeyavihaM // 76 / / Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe / NANI jANato vi hu sagapariNAma aNeyavihaM / / 77 / / Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajadi Na paradazvapajjAe / puggaladavvaM pi tahA pariNamai saehiM bhAvehiM / / 79 / / 8- iti / pravacanasAre'pi > geNhadi Neva Na muMcadi Na paraM pariNamadi kevalI mAve | peTi samaMto so nAgaHi savaM rivarsa che - (2/32) rUtyun 2/6kA 3pasaMdRAti > "ta'ti | 1 zlokAI:- vividha prakAranI bAhya khyAtinA kolAhalanA jasthAo jemAM zAMta thaI gayA che tevA anubhUta paramArthaviSayaka bhAvanAthI pAvana thayelA yogIone kyAMya paNa, kaMI paNa zoka karavA lAyaka nathI, choDavA lAyaka nathI, karavA lAyaka nathI, gAvA lAyaka nathI, ke ApavA lAyaka nathI. (2/64) ka bhAvanAjJAnavALA siddha yogI kRtakRtya - DhIkArya :- zuddha upayogamaya nirvikalpa samAdhi e ja paramArtha che, parama tatva che. temAM aneka prakAranA yazakIrti vagere audayika bhAvonA DhagalAbaMdha khaLabhaLATo zAMta thaI jAya che. nAmanAnI kAmanAvALo jIva tevA paramatatvano paramArthathI anubhava karI zakato nathI. e paramatattvaviSayaka bhAvanA jJAnathI pavitra thayelA siddha yogI purUSone koI paNa dezamAM, koI paNa kALamAM, koI paNa vastuno zoka karavAnI jarUra nathI, levA jevI nathI, devA jevI nathI, koI paNa kAvya vagere gAvAnI jarUra nathI. koI paNa sadanuSThAna kartavyarUpe Avazyaka rahetuM nathI, kAraNa ke te yogI purUSo kRtakRtya thayelA che. samayasAra graMthamAM jaNAvela che ke - paudagalika dhama anekavidha che, AtmAnA pariNAma paNa anekavidha che tathA pudgaladravya paNa potapotAnA bhAvothI pariName che. - AvuM jANato paNa jJAnI paradravyanA paryAyone pariNAvato nathI, grahaNa karato nathI ke utpanna karato nathI. tathA pravacanasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke > kevalajJAnI bhagavAna cAre bAjuthI sarva dravyane saMpUrNapaNe jANe che paraMtu paradravyane grahaNa karatA nathI ke choDatA nathI.<-(2/ 64) bIjA adhikArano upasaMhAra karatA graMthakArathI jaNAve che ke - lokArca - A pramANe je munirAja sArI rIte AtmajJAnanI caturAImAM kIDA kare che ane jJAnadhArAne
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa ghaTa suparitAmati yajJomaH & iti supariNatAtmakhyAticAturyakeli-rbhavati yatipatiryazvidbharodbhAsivIryaH / harahimakarahArasphAramandAragaGgA-rajatakalazazubhrA syAttadIyA yazaHzrIH // 65 // iti = amunA prakAreNa yo yatipatiH = vAcaMyamavareNyaH supariNatAtmakhyAticAturyakeliH = satphalopadhAyaka-svAnubhUtinaipuNyakrIDaH cidbharodbhAsivIryaH = aparokSAnubhavadhArotkarSakasAmarthyo bhavati tadIyA = svAmitvasambandhena taniSThA yazaHzrIH syAt / sA ca kIdRzI ? ityAha harahimakarahArasphAramandAragaGgArajatakalazazubhreti / zaGkarazirSordhvasthazazinA, ujjvalamuktAphalanirmitena zuklasUtragrathitena hAreNa, sphAreNa tejasvinA mandAreNa = kalpavRkSaNa, nirmalagaGgayA, rajatanirmitena ca kumbhena sadRzA zubhrA = surA | "rA:zrI TrenonuSataH granthatA "ravinaya' ti svAmidhAnamaNi sUvitam 2/6lA. ___ idazcAtrAvadheyam - abhavyAdInAM tu jJAnameva nAsti, sAdhikanavapUrvagocaraH tadbodho'pyajJAnasvarUpa eva / apunarbandhakAdInAM bodhaH sahajamalahAsAt vyavahArataH jJAnabIjarUpaH / samyagdRSTyAdInAM bodhaH tAttvikaM jJAnam; granthibhedena viparyAsanAzAt / apUrvakaraNAdiguNasthAnakeSu prAguktaH (2/2) prAtibhajJAnarUpo naizcayiko jJAnayogaH samasti / jJAnayogasya kRtsnA zuddhiH = sArthakatA tu kevalajJAna eva / asyAdhikArasya ca jJAnayogazuddhinimittatvAt 'jJAnayogazuddhiH' ityabhidhAnaM guNaniSpannameveti dhyeyam / vadhAranAra sAmarthyavALA bane che tenA yazanI zobhA mahAdevanA mAthA upara rahela caMdra, motIno hAra, kalpavRkSa, nirmaLa gaMgA, cAMdInA kaLaza jevI ujajvaLa thAya che. (2/6pa) je mahAmuninI ujjavaLa yazakIrti je TIkArca :- A prakAre je muniomAM ziromaNi evA yogI sAphalotpAdaka evI svAnubhUtinI caturAImAM ramavAnA kAraNe aparokSa svAnubhavanI dhArAne vadhAre tevA sAmarthyane pAme che temanAmAM svAmitvasaMbaMdhathI rahelI mA atyaMta uvaLa thAya che. mahAdevanA mAthAnI upara rahela caMdra, ujavaLa motIthI banAvela ane sapheda dorAthI gUMthela hAra, tejasvI kalpavRkSa, nirmaLa gaMgA ane cAMdInA kaLaza jevI te yazanI zobhA ujajavaLa hoya che. "parA:zrI' A zabda dvArA AnuSaMgika rIte graMthakArazrIe "yazovijaya' evuM potAnuM nAma paNa sUcita karela che. (2/65) abhavya pAse to jJAna ja nathI. teno sAdhika navapUrvasaMbaMdhI je kAMI bodha che te ajJAnasvarUpa ja che. apunabaMdhaka vagere jIvo pAse je bodha che te sahajamalahAsanA kAraNe vyavahArathI jJAnabIja svarUpa che. samakitadaSTi vagere jIva pAse je kAMI bodha che te vAstavika jJAnasvarUpa che. kema ke graMthibheda thavAnA lIdhe teno viparyAsa naSTa thayela che. 8mAM guNasthAnakathI 12mAM guNasthAnaka sudhI rahelA jIvo pAse nizcaya nayathI jJAnayoga che. tenuM bIjuM nAma prAtijJAna che A prastuta adhikAranA bIjA zlokamAM jaNAvI gayelA jJAnayoganI paripUrNa zuddhi-sArthakatA to kevalajJAnamAM che. jJAnayogazuddhinuM nimitta hovAthI A adhikAranuM jJAnayogazuddhi evuM nAma guNaniSpanna ja che, yAcchika nathI - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. A pramANe jagadgurUbirUdane dhAraNa karanAra zrImad vijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya ane e darzanonI vidyAmAM vizArada evA mahopAdhyAya zrI kalyANavijaya gaNivara thayA. temanA ziSya ane zAstravettAmAM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnayogazuddhinAmavicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa-2/65 / / iti jagadgurubirudadhAri - zrIhIravijayasUrIzvara - ziSyaSaTtarkavidyAvizAradamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSya - zAstrajJatilakapaNDitazrI - lAbhavijayagaNiziSyamukhyapaNDitajItavijayagaNi-satIrthyAlaGkArapaNDitazrInayavijayagaNicaraNakajacaJcarIkeNa paNDitapadmavijayagaNisahodareNa nyAyavizAradena mahopAdhyAyazrI - yazovijayagaNinA viracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe jJAnayogazuddhinAmA dvitIyo'dhikAraH // 2 // iti vardhamAnataponidhinyAyavizArada - zrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna- padmamaNitIrthoddhArakamunizrIvizvakalyANavijayaziSya zrIyazovijayena viracitAyAM adhyAtmavaizAradyAM adhyAtmopaniSaTTIkAyAM jJAnayogazuddhinAmA'yaM dvitIyo'dhikAraH / 267 zAstravettAmAM tilakasamAna evA paMDita zrIlAbhavijayagaNinA ziSya, paMDitaziromaNi jitavijayajIgaNinA gurUbhAI paMDitazrI nayavijayajI gaNi thayA. temanA caraNa-kamalamAM bhramarasamAna ane paMDita padmavijayajI gaNInA saMsArIpaNe bhAI evA nyAyavizArada mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNie racela adhyAtmopaniSad prakaraNanA jJAnayogazuddhi nAmanA bIjA adhikAranI upara vardhamAnataponidhi nyAyavizArada zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka munizrI vizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziSya munizrI yazovijaye racela adhyAtmavaizAdI TIkA tema ja teno adhyAtmaprakAza nAmano bhAvAnuvAda sAnaMda samApta thayo.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 adhyAtmopaniSakaraNa 8 jJAnapariNatau satkriyA svAbhAvikI 88 matha tRtIya kriyAyogazuddhathayaR: . yAnyeva sAdhanAnyAdau, gRhNIyAjjJAnasAdhakaH / siddhayogasya tAnyeva, lakSaNAni svabhAvataH // 1 // ja adhyAtmavairAravI ja dvitIyAdhikAre jJAnayogazuddhirabhihitA / adhunA jJAnayoginaH kriyAyogazuddhimAvedayati - 'yAnI' ti / jJAnasAdhakaH = jJAnayogasamArAdhako yAni eva tapo-niyama-saMyama-svAdhyAya-dhyAnAvazyakAdIni sAdhanAni Adau = jJAnayogArambhadazAyAM gRhNIyAt = jinavacana-praNIdhAnapurassaramupAdadita siddhayogasya = siddhasaMjJAnayogasya lakSaNAni = cihnAni svabhAvataH = sadAgamavacanasmaraNaM vinaiva tajjanyAt mohavilayAnuviddhAt dRDhasaMskArAt tAnyeva tapo-niyamAdIni vizuddhatarANItyavagantavyam / asaGgAnuSThAnarUpANi tAnyavagantavyAni / tallakSaNantu pravRttikAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAccandanagandhanyAyenA''tmasAdbhUtaM kriyAsevanamityavagantavyam / taduktaM SoDazake - yattvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUtamiva ceSTyate saddhiH | tAlukAnuM mavati vaitAvedhAt II - (20/7) ti rU/zA. nikameva samarthathari - "ga" ti | ja adhyAtma prakAza ja bIjA adhikAramAM jJAnayoganI zuddhi jaNAvI have jJAnayogInA kriyAyoganI zuddhine graMthakArazrI jaNAve che. lokArca :- jJAnasAdhaka prAraMbhamAM je sAdhanone grahaNa kare che te ja sAdhano yogasiddha purUSanA svabhAvathI lakSaNa banI jAya che. arthAta te sAdhano svabhAvabhUta banI jAya che. A prAraMbhika sAdhano pazcAt svabhAva bane te TIkArca :- jJAnayoganA samArAdhaka yogI purUSa jJAnayoganI prAraMbhika avasthAmAM tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna, Avazyaka vagere je sAdhanone "bhagavAne A yogane svIkAravAnuM mArA mATe jaNAvela che." - A pramANe AdarapUrvaka jinavacananA praNidhAnapUrvaka grahaNa kare te ta5, niyama vagere sAdhano yogasiddha purUSonA svAbhAvika cihna banI jAya che. pUrvakALamAM san rIte je Agama vacananuM praNidhAna kareluM tenAthI utpanna thayelA daDha saMskAra mohanIyakarmanA kSayopazama vagerethI anuviddha hoya che. AthI jinavacananA smaraNa vinA ja tathAvidha daDha saMskArathI tapa, niyama vagere sAdhano atyaMta vizuddha banI jAya che. svabhAvabhUta thayelA parizuddha tapa, niyama vagere ja yogasiddha purUSanA lakSaNa jANavA. arthAta te anuSThAna asaMga kakSAnA hoya che tevuM jANavuM. pravRtti samaye jinavacananA smaraNanI jene apekSA nathI tevuM kriyAnuM pAlana atyaMta daDha saMskArathI thAya ke je caMdanagaMdhanyAyathI AtmasAta thaI cUkela hoya te asaMga anuSThAna jANavuM. jema caMdananI sAthe sugaMdha ekameka thaI jAya che tema daDha saMskArathI kriyAnuM AcaraNa ahIM AtmasAta thaI gayeluM jANavuM. thoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke > abhyAsanA prakarSanA lIdhe jANe AtmasAta thaI gayela hoya te rIte je anuSThAna mahAmunio dvArA AcaravAmAM Ave te asaMga anuSThAna kahevAya che. jinavacanapraNidhAnayukta anuSThAnathI utpanna thayela daDha saMskArathI asaMga anuSThAna thAya che. <- (3/1) prastuta vAtanuM ja graMthakArazrI samarthana kare che.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 binayatanAvimarza ata eva jagau yAtrAM, sattaponiyamAdiSu / yatanAM somilaprazne, bhagavAn svasya nizcitAm // 2 // ata va = jJAnayogasAdhakagRhItasAdhanAnAM siddhayoge svabhAvataH sadbhAvAdeva, bhagavan ! kiM tava yAtrA ? -- ityevaM somilaprazne samupasthite sati bhagavAn mahAvIra : sattapo - niyamAdiSu svasya yatanAM nizcitAM nizcayanayAbhipretAM yAtrAM = saMyamayAtrAM jagau = vAva | tavun mAvasyAM -> kiM te bhaMte jattA ? somilA ! jaM me tava - niyama -saMjama - sajjhAya - jhANAvassayamAdIesu jogesu jayaNA = me taM khattA - -(28/60-642) kRti / tattvArAmAM zrIgamayavevasUrimiH --> phatha tapaH anarAnAvi, niyamAH tadviSayA abhigrahavizeSA yathA 'etAvattapaHsvAdhyAya - vaiyAvRttyAdi mayA'vazyaM rAtrindivAdau vidheyami' - tyevaMrUpAH, saMyamaH pratyupekSAdiH, svAdhyAyo dharmakathAdiH, dhyAnaM dharmAdiH, AvazyakaM SaDvidhaM- eteSu ca yadyapi bhagavataH kiJcinna tadAnIM vizeSataH sambhavati tathApi tatphalasadbhAvAttadastItyavagantavyam -- ityevaM vyAkhyAtam / nizcayanayo hi tatkAryasattve tatsattvamabhyupaiti / ata eva siddheSvapi cAritramiSyate nizcayanayena / yathA dhana-dhAnya-hiraNyAdinavavidhaparigrahamadhyAd rUpyakalakSaNa - dhanazUnyo'pi mhaarghypraasaadaa''pnn-mhaakssetrzlokArtha mATe ja "tamArI yAtrA che ?'' Avo somilakRta prazna upasthita thatAM bhagavAne sat tapa, niyama vagerene vize potAnI yatanAne nizcita rIte yAtrA tarIke jaNAvI. (3/2) bhagavAnanI catanA e ja yAtrA TIkArtha :- jJAnayoganA sAdhaka evA yogI purUSe prAthamika kakSAmAM grahaNa karela tapa, niyama vagere sAdhano yogasiddha purUSamAM svabhAvathI vidyamAna hovAnA kAraNe ja --> he bhagavAna ! tamArI yAtrA zuM che ? A pramANe somila nAmanA brAhmaNa dvArA karavAmAM Avela prazna upasthita thayo tyAre bhagavAnazrI mahAvIrasvAmIe suMdara evA tapa, niyamane vize potAnI yatanAne nizcitarUpe nizcayanayane abhipreta rUpe saMyama yAtrArUpe jaNAvI. bhagavatI sUtramAM jaNAvela che ke --> ''he bhagavAna ! tamArI yAtrA zuM che ?'' AvA praznanA javAbamAM bhagavAna mahAvare jaNAvyuM ke "he somila ! tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna, AvazyakaSaTka vagere yogone vize mArI je jayaNA che te ja mArI yAtrA che.'' --tenI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUri mahArAje jaNAvela che ke - > ahIM anazana vagere tapa, tapaviSayaka abhigrahavizeSa niyama, jema ke 'rAtadivasa vageremAM ATalo tapa, svAdhyAya, vaiyAvacca vagere mAre avazya karavAnA che.'', pratyupekSA = saMyama, dharmakathA vagere = svAdhyAya, dharmadhyAna vagere dhyAna ane SaDvidha Avazyaka - A badhAmAMthI jo ke bhagavAnane koI paNa yoga tyAre vizeSarUpe saMbhavato nathI, to paNa tenuM phaLa vidyamAna hovAnA kAraNe te vidyamAna che tema jANavuM. --nizcaya naya te yoganuM phaLa hoya tyAre te yogane svIkAre che. tethI ja siddha bhagavaMtomAM nizcaya nayane cAritra mAnya che, jema moTI kiMmatI havelI, moTI dukAna, lAMbA khetaro, puSkaLa kariyANuM, aneka vAhano (marasIDIjha-mArUtI vagere moTaro) ane aneka nokaracAkaranA mAlika pAse khIsAmAM pAMca paisA paNa na hoya athavA saMyogavaza benka belensa vagere kazuM na hoya chatAM paNa tyAre 'te dhanavAna che.' - A pramANe loko jANe che ane vyavahAra kare che, kAraNa ke dhana, dhAnya, suvarNa vagere nava prakAranA parigrahamAMthI potAnI pAse rokaDA paisA na hovA chatAM paNa dhananuM phaLa moTara, gADI, baMgalo, dukAna, khetara vagere tenI pAse vidyamAna che. te ja rIte prastuta bhagavadyAtrAne vize arthaghaTana vijJavAcakavarge jANavuM. abhayadevasUri mahArAjanA zabdone anusarIne ahIM A pramANe nirUpaNa karela che. dghA. | ahIM A vAta khyAlamAM rAkhavI ke 'vAstavamAM to bhagavAnane koI paNa yoga tyAre vizeSarUpe saMbhavato = adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/2 = =
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa ope bhagavati SaDAvazyakavicAraH OM 270 pracurakrayANaka-nAnAvidhayAnAnekabhRtyasameto jano 'dhanavAni'ti vyavahriyate jJAyate ca, dhanaphalasadbhAvAt / tathedamapyavagantavyam / idaJca yathAzrutavyAkhyAnaM kRtam / idazcAtrAvadheyam - vyAkhyAprajJaptivRttikRtA 'kiJcinna tadAnIM vizeSataH sambhavatI' ti yaduktaM tatra vizeSataH = prIti-bhakti-vacanAnuSThAnatvamAzritya tadAnIM = kevalidazAyAM taponiyamAdi na sambhavati tathApi asaGgAnuSThAnarUpaM tu tat sarvaM svarUpato'pi prAyaH tadAnImabAdhitamevetyartho'vagantavyaH / tathAhibhagavataH mahAvIrasya kevalajJAnalAbhottarakAle jaghanyata ekAzanarUpaM tapaH sarvadA bhavati sma, antakAle SaSThabhaktarUpaM tapaH, paJcamahAvratasvarUpo niyamaH, catvAriMzaddoSazuddhapiNDabhojana-sAvadyApravRttagRhasthApravarttanAtmakopekSAdirUpaH saMyamaH, svasyA''tmano'nubhavalakSaNo'dhyAyaH = svAdhyAyaH sArvakAlikaH; dharmakathAlakSaNaH svAdhyAyastu praharadvayapramANaH pratidinaM, 'karemi sAmAiyaM savvaM sAvajaM jogaM paJcakkhAmi jAvajjIvAe:...' ityAdinA dIkSAkAle pratijJAtaM yAvatkAlikaM sAmAyikAbhidhAnaM prathamamAvazyakaM, dezanAvasare caturviMzatijinendranAma-dehamAnAdyutkIrtanAdyAtmakaM caturviMzatistavAbhidhAnaM dvitIyamAvazyakaM yadvA dezanAkAle nathI." AvuM je abhayadevasUri mahArAje bhagavatIsUtranI TIkAmAM jaNAvela che tenuM tAtvika arthaghaTana A pramANe lAge che ke - "bhagavAnane tyAre =kevalI avasthAmAM tapa, niyama vagere koI paNa yoga vizeSarUpe = sAdhanA kakSAnA prIti, bhakti ane vacana-anuSThAna rUpe saMbhavato nathI, to paNa asaMga anuSThAna rUpe te badhA ja yogo svarUpathI paNa tyAre kevalI avasthAmAM abAdhita ja che.' te A pramANe - bhagavAna mahAvIrane kevalajJAnanI prApti pachI jaghanyathI roja ekAsaNA rUpa tapa hato ane aMta samaye to chaThThasvarUpa tapa hato. pAMca mahAvratasvarUpa niyama paNa kevalI tIrthakarane hoya che. beMtAlIza doSarahita gocarInuM bhojana, sAvaghayogamAM svayaM pravRtta na thayelA athavA dhaMdhA vageremAM sIdAtA gRhasthane sAvaghamAM na pravartAvavA svarUpa upekSA (dazavaikA-vRtti-pRSTha.26) vagere svarUpa saMyama bhagavAnamAM hoya che. svAdhyAya = svano- potAno adhyAya-anubhava. AtmAnubhava svarUpa svAdhyAya tIrthaMkara paramAtmAne sarvadA hoya che. tema ja dharmakathA svarUpa svAdhyAya roja be prahara (sAmAnyathI 6 kalAka) pramANa hoya che. bhagavAna kevalajJAna prApti bAda roja savAre ane sAMje 1-1 praharanI amogha dharmadizanA roja avazya Ape. A rIte bhagavAnamAM svAdhyAya paNa nirAbAdharUpe saMgata thAya che. temaja "huM sAmAyika karuM chuM. jyAM sudhI jIvuM tyAM sudhI sarva sAvadya pravRttiono huM tyAga karuM chuM...' ItyAdirUpe dIkSA samaye bhagavAne jIvanabhara sudhI pratijJA karela sAmAyika nAmanuM prathama Avazyaka bhagavAnamAM avazya hoya che. bhagavAna dezanAmAM vartamAna utsarpiNI-avasarpiNImAM thayelA cauvizeya tIrthakaronA nAma, dehamAna vagerenI prarUpaNA kare che. te caturvizatistava(rkItana) nAmanuM bIjuM Avazyaka gaNI zakAya. athavA dezanA samaye "namo nityasa' kahIne siMhAsana para ArUDha thAya che. e apekSAe ema kahI zakAya ke tIrtha ane tIrthaMkaranI vacce abheda upacAra karavAthI covIseya tIrthaMkara bhagavaMto tIrthasvarUpa che. mATe tIrthanamaskAramAM tIrthakaranamaskAra samAI jAya. vaLI tIrtha zramaNapradhAna saMghasvarUpa paNa che. AthI gurUtattva paNa tIrthasvarUpa che. tethI gurUvaMdana = gurUtaqnamaskAra paNa tIrthanamaskAramAM samAI jAya che. tethI tIrthane namaskAra karavAthI caturvizatistava nAmanuM bIjuM Avazyaka arthAta covIzeya tIrthakarane namaskAra tema ja vaMdana nAmanuM trIjuM Avazyaka bhagavAnamAM saMgata thAya che. pratikramaNa e cothuM Avazyaka che. karelAM pApathI pAchA pharavuM e bIjA naMbaranuM pratikramaNa che. vAstavamAM to 'pApa ja na karavuM e ja mULa pratikramaNa che. A vAta Avazyaka-niryukitamAM jaNAvela che te dhyAnamAM rAkhavuM. bhagavAnamAM 'pApane na karavA svarUpa' pratikramaNa to niyama hoya ja che. A rIte cothuM Avazyaka pANa bhagavAnamAM niru5caritarUpe saMgata thAya che. saMpUrNapaNe dehAdhyAsane choDavo te naiRRyika kAyotsarga che. bhagavAnane
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/2 'namo titthassa' ityevamuccAraNarUpaM caturviMzatistavavaMdanAbhidhAnamAvazyakadvitayaM; tIrtha-tIrthaGkarayorabhedopacArAt, gurutattvasya zramaNapradhAnasaGghalakSaNe tIrthe samAvezAcca, pApA'karaNasvarUpaM AvazyakaniryuktipratipAditaM pratikramaNAbhidhAnaM caturthamAvazyakaM, kRtsnadehAdhyAsatyAgarUpo naizcayikaH sArvatrikaH sArvadikaH kAyotsargaH, yadvA'ntakAle pAdapopagamanAnazanarUpaH kAyotsargaH, tathA sArvakAlikaM sArvadai zikaJca naizcayikaM sarvasAvadyapratyAkhyAnaM svarUpatazcAnuSThIyamAnamekAzanAdirUpaM pratyAkhyAnaM nirvivAdasiddham / yadvA sAmAiaM samaiaM sammAvAo samAsa. saMkhevo" / aNavajjaM ca parinnA paccakkhANe ' a te aTTha ||864 || - ityevaM Avazyakaniryuktau sAmAyikapratyAkhyAnayoH paryAyazabdatvena pradarzanAt sAmAyikasattve pratyAkhyAnasattvamayatnasiddham / yadvA pariharaNI - yasakalasAvadyavastuparityAgAMd bhagavati pratyAkhyAnasiddhiH / teSu ca rAgadveSarahitaprayatnarUpA yatanA'pi nirAbAdhaiva / taduktaM nizIthabhASye rAgaddoSavitto jogo asaDhassa hoti jayaNA u- - (6696) iti svarUpato'pi satsu asaGgAnuSThAnarUpeSu taponiyamAdiSu bhagavato yatanA rUpA hi yAtrA nizcitA = avyAhataivetyutprekSAmahe / pratisUtramanantArthAH sarvajJenopadarzitAH / tanmadhyAdbhAsate kazcit kvacidguruprasAdataH ||1|| kasyacid bhAsate'nyo'rtho bhinnanayavyapAzrayaH / vyAmohastatra kAryo na rAddhAntamarmavedinA // 2 // svasiddhAntA'virodhena naya-yuktyA'nuyojyatAm / tAdRgabahuzruto nAsti sampradAyaviyogataH ||3|| ||3/2 // anaiva tantrAntarasaMvAmAviSThoti --> 'mata" kRti / sAmAyikaparyAyazabdAvicAraH Avo kAyotsarga sarvadA ane sarvatra hoya che. athavA to aMtakALe pAdapopagamana anazana svarUpa kAyotsarga bhagavAnane hoya che. A rIte pAMcamuM kAussaga nAmanuM Avazyaka paNa bhagavAnamAM siddha thAya che. paccakkhANa e chaThThuM Avazyaka che. bhagavAnane sarvatra, sarvadA, sarva sAvAnuM naiRRyika paccakkhANa hoya che, ane svarUpathI to AcarAI rahelA ekAsaNA vagere svarUpa paccakkhANa hoya ja che. athavA (1) sAmAyika, (2) samayika (3) samyavAda (4) samAsa (5) saMkSepa (6) anavadya (7) parijJA ane (8) paccakkhANa A ATha zabda sAmAyikanA paryAyavAcI che. --A pramANe AvazyakaniryuktimAM jaNAvyA mujaba sAmAyika ane paccakkhANa A banne paryAyavAcaka zabdo che. tethI bhagavAnamAM sAmAyikanI siddhi thavAthI anAyAse paccakkhANanI paNa siddhi thaI jAya che. athavA to choDavA yogya sarva sAvadyavastuno tyAga hovAnA lIdhe bhagavAnamAM paccakkhANanI siddhi thAya che. Ama mahAvIra svAmI bhagavAnamAM chae Avazyako nirvivAda siddha thAya che. uparokta rIte bhagavAnamAM siddha thayelA tapa, niyama, saMyama vagerene vize rAga-dveSarahita prayatna svarUpa jayaNA = yatanA paNa nirAbAdha ja che. nizIthabhASyamAM jaNAvela che ke > daMbharahita vyaktino rAgAdinya yoga e ja yutanA che.--A rIte svarUpathI paNa vidyamAna ane asaMga anuSThAna kakSAnA tapa, niyama vagerene vize bhagavAnanI uparokta (jayaNA=) yatanA e ja nizcita=avyAhata yAtrAsvarUpa ja che. evuM amane vicAratA jaNAya che. 'jaina AgamanA pratyeka sUtranA ananta artha che' evuM sarvajJa bhagavaMtoe batAvela che. te anantA arthomAMthI gurunI kRpAthI koIka sAdhakane Agamano koIka artha skurAyamAna thAya che to anya koI sAdhakane te ja Agamano bIjo ja artha gurukRpAthI anya nayanI apekSAe jaNAya che. paraMtu jainasiddhAntanA marmajJa puruSe A bAbatamAM koI vyAmoha na karavo ke A be arthamAMthI kayo artha sAco haze ane kayo artha khoTo haze ?' kema ke prAcIna tathAvidha sampradAyano viyoga hovAthI hAla koI tevA bahuzruta saMyamI vidyamAna nathI ke je AvI tamAma gUDha Agamika bAbatono niHzaMka nirNaya karI zake. mATe vijJa vAcakavarganuM kartavya e ja che ke jainasiddhAntane bAdha na Ave te rIte nayayukti dvArA AgamanuM arthaghaTana karavuM. vadhu kahevAthI saryuM. (3/2) ahIM ja anyadarzananA saMvAdane graMthakArazrI pragaTa kahe che :
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthitaprajJalakSaNavimarzaH atazcaiva sthitaprajJa bhAvasAdhanalakSaNe // anyUnAbhyadhike prokte, yogadRSTyA parairapi // 3 // yogasAdhakagRhItasAdhanAnAM siddhayoge svabhAvataH sadbhAvAdeva ca = adhyAtmopaniSatprakaraNa 272 = hi parairapi = jainetarairapi tAratamyazUnye sthitaprajJa ata va = yogadRSTyA mokSayojaka-samatvayogagocarabodhalakSaNayA anyUnA'bhyadhike bhAvasAdhanalakSaNe sthitaprajJabhAvasya sAdhanaM lakSaNaM ca prokte / = taduktaM bhagavadgItAyAM prajahAti yadA kAmAn sarvAn pArtha ! manogatAn / AtmanyevA''tmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate // ( 2 / 55 ) duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH sthitadhIrmunirucyate || (2 / 56) ya: sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dveSTi tasya prajJA pratiSThitA / / (2/57) yadA saMharate cAyaM kUrmo'GgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA / / --(2/58) ityevaM sthitaprajJabhAvalakSaNAnyuktAni / adhyAtmatattvAloke'pi na hIndriyArtheSu yadA'nurajyed vikalpanirmuktamanA mahAtmA / sa kiGkarIbhUtahRSIkavargo yogAdhirUDhaH sthitadhIstadA syAt // <- (6/8) ityevaM sthitaprajJabhAvalakSaNamuktam / sthitaprajJabhAvasAdhanAni ca bhagavadgItAyAmeva buddhyA vizuddhayA yukto dhRtyAsstmAnaM niyamya ca / zabdAdIn viSayAn tyaktvA rAga-dveSau vyudasya ca / viviktasevI laghvAzI yatavAkkAyamAnasaH / dhyAnayogaparo nityaM vairAgyaM samupAzritaH / / ahaGkAraM balaM darpaM kAmaM krodhaM parigraham / vimucya nirmamaH zAnto brahmabhUmAya kalpate // - ( 18/51-53) ityevamuktAni / sthitaprajJabhAvasAdhanAni naardprizlokArtha :- mATe ja anyadarzanakAroe paNa yogadaSTithI sthitaprajJabhAvanA sAdhana ane lakSaNa anyanAdhika jaNAvelA che. (3/3) * sthitaprajJanA sAdhana ane lakSaNa samAna che DhIkArtha :- yoganI sAdhanA karanAra sAdhake prAthamika avasthAmAM grahaNa karelA sAdhano yogasiddha purUSamAM svAbhAvika rIte rahelA hoya che. tethI ja jainetara darzanakAroe paNa sthitaprajJabhAvanA sAdhana ane lakSaNa ochAvadhatAM nahi paNa samAna ja che - evuM yogadaSTithI jaNAvela che. mokSanI sAthe joDI Ape evA samatva yogano bodha e prastutamAM yogadaSTi jANavI. sthitaprajJabhAvanA lakSaNo bhagavadgItAmAM A pramANe jaNAvela che - > he arjuna ! jyAre manuSya manamAM rahelI sarva kAmanAo tyajI de che ane AtmA vaDe AtmAmAM ja saMtoSa pAme che tyAre te sthitaprajJa kahevAya che. duHkhomAM uddegarahita manavALo, sukhomAM nispRha thayela ane jenA rAga, bhaya, krodha cAlI gayA hoya te muni sthitaprajJa kahevAya che. je sarvatra Asakti rahita hoya, ane sArUM ke kharAba je kAMI prApta thAya tenAthI harSa ke kheda karato nathI, tenI buddhi sthira che arthAt te sthitaprajJa che. jema kAcabo sarva aMgone sameTI le che tema A yogI purUSa jyAre sarva Indriyone IndriyonA viSayathI kheMcI le che tyAre tenI buddhi sthira thAya che. arthAt te sthitaprajJa thAya che. --adhyAtmatattvAlokamAM paNa sthitaprajJabhAvanA lakSaNa jaNAvatA kahela che ke --> IndriyanA viSayamAM jyAre anurAga na thAya tyAre mahAmuni viSayomAM ISTa, aniSTa vikalpothI vimukta manavALA thAya che. IndriyonA samUhane potAnA kiMkara banAvIne te mahAmuni jyAre yogAdhirUDha thAya che tyAre te sthitaprajJa bane che. --bhagavadgItAmAM ja sthitaprajJabhAvanA sAdhano A pramANe jaNAvela che --vizuddha buddhivALo yogI dhIratApUrvaka potAnI jAtanuM niyamana karI, zabda-sparzAdi viSayono tyAga karIne, rAga,dveSane choDIne, parimita AhAra ane ekAMta sevana dvArA mana, vacana, kAyAne vaza karI, sadA dhyAna-yogamAM parAyaNa rahI, vairAgya dhAraNa karI, ahaMkAra-ghamaMDa-kAma-krodha-parigrahano tyAga karI mamatA rahita ane zAMta thAya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita-yogArUDhAdilakSaNapradarzanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/3-4 vrAjakopaniSadi da nirmAnI cAnahaGkAro nirdvandvo naSTasaMzayaH / naiva krudhyati na dveSTi nAnRtaM bhASate girA // puNyAyatanacArI ca bhUtAnAmavihiMsakaH / kAle prApte bhaved bhaikSaM kalpate brahmabhUyase || - (5/44-45) ityevmuktaani| siddha-sAdhakasAdRzyaM pradarzayatA granthakRtaiva adhyAtmasAre zAnto dAnto bhvediidRgaatmaaraamatA sthitaH| siddhasya hi svamAvo 6: saiva sAdhavogyatA / / -(6/68) tum // 3/3 siddhayogasya yathecchAcaraNamanucitamityAha ' ne 'ti / nAjJAnino viziSyeta, yathecchAcaraNe punaH / jJAnI svalakSaNAbhAvAt, tathA coktaM parairapi // 4 // yathecchAcaraNe loka-zAstranirapekSasvamanaH kalpitakAryakaraNe punaH jJAnI jJAnapadena vyavahAryaH ajJAninaH AtmajJAnazUnyAt puruSAt na viziSyeta nAtizete / jJAnyajJAninau tulyau syAtAM kAmacArapravRttAviti bhAvaH / atra hetumAha - svalakSaNAbhAvAt = jJAnayogisambandhyisAdhAraNalakSaNavirahAt / prakRte jJAnipadena paNDito yogArUDho yuktayogI jJAnasaMnyAsI vA bodhyaH / tallakSaNAni tu - yasya sarve samArambhAH kAmasaGkalpavarjitAH / jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH || ( 4 / 19 ) yadA hi nendriyArtheSu na karmasvanuSajyate / sarvasaGkalpasaMnyAsI yogArUDhastadocyate / ( 6 / 4) jJAna - vijJAnatRptAtmA 273 = = - = che. AthI te brahmabhAvane prApta thavA yogya bane che. <--sthitaprajJapaNAnA sAdhano batAvatA nAradaparivrAjaka upaniSamAM paNa jaNAvela che ke --> manazUnya, ahaMkArarahita, dhaMdharahita jenA saMzaya TaLI gayA che evo AtmA kyAreya krodha karato nathI, dveSa karato nathI ke vANIthI juduM bolato nathI. puNyanA sthAnomAM ramanAro evo te sAdhaka jIvonI kyAreya hiMsA karato nathI. ane avasara prApta thAya tyAre bhikSA grahaNa kare che. tevA sAdhaka brahmasvarUpanI prApti mATe yogya che. -- uparokta vacanomAM sthitaprajJabhAvanA sAdhana ane lakSaNamAM rahelI samAnatA AMkhe uDIne vaLage evI che. siddhayogI ane sAdhakayogI vacce rahelI samAnatAne batAvatA prastuta graMthakAre adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke > AtmaramaNatAthI sthira thayela zAnta ane dAnta yogI sthitaprajJa thAya che kAraNa ke yogasiddha purUSano je svabhAva che te ja yogasAdhaka purUSamAM yogyatA rUpe rahelo che. - (3/3) svacchaMda hoya to te anucita kahevAya che. evuM jaNAvatAM yogasiddha purUSanuM AcaraNa jo yatheccha graMthakArazrI kahe che : zlokArtha :- jJAnI paNa jo svacchaMda rIte AcaraNA kare to te jJAnI ajJAnI karatAM caDhiyAtA nathI kAraNa ke temAM jJAnInA asAdhAraNa lakSaNa rahelA nathI. te pramANe anya darzanakAroe paNa jaNAvela che. (3/4) svacchaMda AcAravALo jJAnI paNa ajJAnI ja = = dIkArtha jJAnI tarIke je vyaktino lokamAM vyavahAra thAya che te jo lokathI ane zAstrathI nirapekSa ane potAnA manathI kalpita kArya kare arthAt zAsravirUddha ke dharmavirUddha ke lokavirUddha AcaraNa kare to te kahevAtA jJAnI paNa AtmajJAnazUnya ajJAnI purUSa karatAM koI rIte caDhiyAtA nathI. kahevAno bhAva e che ke kAmacAra pravRtti potAnI IcchA mujaba AcaraNA jJAnI kare to jJAnI ane ajJAnI banne sarakhA che; kAraNa ke te jJAnImAM jJAnayogInA asAdhAraNa lakSaNa rahetA nathI. prastutamAM jJAnI padathI (1) paMDita, (2) yogArUDha (3) yuktayogI athavA jJAnasaMnyAsIne jANavA. A traNeyanA lakSaNa bhagavadgItAmAM A pramANe jaNAvyA che. > (1) jenA sarva AraMbho kAmanA ane saMkalpathI rahita hoya tathA jenA karmo jJAnarUpI agni vaDe baLI gayA hoya tene jJAnI puruSo =
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 8 jJAnasaMnyAsilakSaNapratipAdanam 88 274 kUTastho vijitendriyaH / yukta ityucyate yogI samaloSTAzmakAJcanaH / / (6/8) yadA viniyataM cittmAtmajjaivAtiko | ni:spR: sarvakAmyo "yuvata' rUtyute tA || - (6/28) trevaM mAvadviItAprdrshitaani grAhyANi / jJAnasaMnyAsilakSaNaM tu saMnyAsopaniSadi - zAstrajJAnAt pApa-puNyalokAnubhavazravaNAtprapaJcoparato dehavAsanAM zAstravAsanAM lokavAsanAM ca tyaktvA vAntAnamiva pravRttiM sarvAM heyAM tyaktvA sAdhanavatuSTa sapo : saMnyasthati sa vi jJAnasaMnyAsI - (2/20) rUvamuvatam | > nivevase prazastAni ninditAni na sevate / anAstikaH zraddhadhAna etat paNDitalakSaNam / / <- (udyogaparva - 33/ 16) ityevaM mahAbhAratoktamapi paNDitalakSaNamatrAnusandheyam / - anAgatAnAM bhogAnAmavAJchanamakRtrimam / mAtAnagna samA ti pablitaRkSaNam | <- (/277) ti mahopaniSadurta pablitakSamapytraanusmrtvym / AgatAnAM bhogAnAM = zabdAdyAhArAdInAM tu sambhogaH = samIcIna upayogo jIvananirvAhAdyapekSayA bodhyaH / tathA ca = niruktaprakAreNa hi parairapi = jainetarairapi uktam / taduktaM paJcadazyAM - tattvaM buddhavApi kAmAdIn niHzeSaM na jahAsi cet / yatheSTAcaraNaM te syAt krmshaastraatidhana: || - (4/94) ti 3/4 tantrAntarasammatimeva pazcAridvAra (4/9) rati - " puti | buddhA'dvaitasatattvasya, yathecchAcaraNaM yadi / paMDita' kahe che. (2) jyAre jIva IndriyonA viSayomAM ane anuSkAnomAM Asakta thato nathI. tathA sarva saMkalpono tyAga kare che tyAre "yogArUDha' kahevAya che. (3) jJAna ane vijJAna vaDe tRta AtmAvALo, vikArarahita, jitendriya tathA mATInuM DhephaM, paththara ke sonuM jene mana samAna che tevA yogIne "yuktayogI' kahevAya che. jyAre vaza thayeluM citta AtmAmAM ja rahe che ane sarva kAmanAothI nispRha thAya che tyAre manuSya "yuktayogI' kahevAya che. - jJAnasaMnyAsanuM lakSaNa batAvatA saMnyAsopaniSaddhAM jaNAvela che ke - zAstrajJAnathI puNyalokano (svargAdino) ane pApalokano (narakAdi vagereno) anubhava sAMbhaLIne karmaprapaMcathI aTakI, dehavAsanA, zAstravAsanA ane lokavAsanAne choDI vamana karela anna jevI sarva hayapravRtti choDI zama, dama, titikSA vagere sAdhana catuSTayathI saMpanna evo je sAdhaka saMnyAsa svIkAre che te ja jJAnasaMnyAsI che. <-mahAbhAratamAM jaNAvela > prazastanuM je sevana kare, ane niMditanuM je sevana na kare, je nAstika na hoya paNa zraddhAsaMpanna hoya te paMDitanuM lakSaNa che. -A pramANe paMDitanA lakSaNanuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. > bhaviSyakAlIna IndriyaviSayaka bhogonI svAbhAvika rIte vAMchA na hovI ane AvI paDelA jIvana jarUrI zubha ke azubha zabdAdi, AhArAdi viSayono samad prakAre upayoga karavo te paMDitanuM lakSaNa che. <-A pramANe mahopaniSaddamAM jaNAvela paMDitanuM lakSaNa yAda rAkhavuM. te ja prakAre svacchaMdI jJAnI ajJAnI ja che tevuM jainetaro paNa kahe che. paMcadazI graMthamAM jaNAvelA che ke > tattvane jANIne paNa jo tuM kAmanA vagerene saMpUrNapaNe choDIza nahi to AcArapratipAdaka zAstronuM ullaMghana karanAra tAruM AcaraNa yatheccha = svaccheda kahevAze. <-(3/4) anyadarzananI saMmatine ja graMthakArazrI paMcadazI graMthanA zloka dvArA darzAve che : lokArca - jeNe badhuM ja brahma che' - A pramANe advaita tattvane jANI lIdhuM che evo jJAnI paNa je svachaMda rIte AcaraNa kare to azuci evA mAMsa vagerenA bhakSaNa karanAra kutarAo ane viSayarUpI azucinuM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasattve'kriyA zocyatvAsskSepikA adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/5 zunAM tattvadRzAM caiva, ko bhedo'zucibhakSaNe // 5 // sAmprataM paJcadazyAM tu 'buddhAdvaitasvatattvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAzcaiva ko bhedo'shucimakSaLe || - -- ityevaM pATha upalabhyata iti dhyeyam / zunAM mAMsAdyazucibhakSaNavat tattvadRzAM viSayAdyazucisevane pazutvameveti bhAvaH / jJAnaphalaM viSaya- kaSAyAdidoSa-hiMsAdivirAdhanAviratiH / nizcayena viratyupadhAyakameva samyakjJAnam / tatazca yathecchAcaraNe tattvadRzAmapyajJAnitvameva nizcayanayAbhiprAyeNa / tejobindUpaniSadi api - kuzalA brahmavArtAyAM vRttihInAH surAgiNaH / te'pyajJAnatayA nUnaM punarAyAnti yAnti ca // - (2/46) dyutam / - suvA te nIvahoNa ne khiLavavAM na yANaMti / succANa vi te succA AUNa vi je navi kareMti / - iti dharmadAsagaNina upadezamAlAvacanamapyatra smartavyam / etadanusAreNa dharmaratnakaraNDakavRttau zrIvardhamAnasUribhirapi - te zocyA ye na jAnanti sarvajJamatamujjvalam / zocyAnAmapi te zoSyA jJAtvA ye na vaMte || -(2/44/63 - pR.27) tyutam / anyatrApi > tajJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum // ( ) dyutam // 3/ 275 sevana karanAra tattvaSTAmAM zuM pharaka paDe ? (3/5) / viSayAsakata jJAnI paNa pazutulya TIkArtha :- vartamAnakALamAM paMcadazI graMthamAM ekAda akSaranA pheraphAra sAthe saMpUrNa zloka upara pramANe upalabdha thAya che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. mAMsa vagere azuci padArthanuM kutarA jema bhakSaNa kare che tema jo advaitatattvavettA pAMce IndriyonA viSayo rUpI kAdavamAM potAnI jAtane ragadoLe to te pazu ja che evo A zlokano bhAva che. arthAt te jJAnI ajJAnI ja che. jJAnanuM phaLa viSaya kaSAya vagere doSanI ane hiMsA, jUTha vagere virAdhanAnI virati che. nizcayanayathI je jJAna viratine lAvI Ape te ja samyag jJAna che. tethI svacchaMda AcaraNa karanAra tattvavettA paNa nizcayanayathI ajJAnI ja che. tejobiMdu upaniSatkrAM paNa jaNAvela che ke > brahmatattvanI vArtAmAM hoMziyAra evA paMDito jo zabdAdi viSaya vageremAM atyanta Asakta hoya ane sadAcAra-ziSTAcArathI zUnya hoya to te paNa (duHkhanA sAdhanamAM sukhanuM bhAna karavA svarUpa) ajJAnanA kAraNe janma-maraNanA cakkaramAM cokkasa AvA-gamana kare rAkhe che. <- dharmadAsagaNie upadezamALA graMthamAM je jaNAvela che ke > jIvalokamAM je jIvo jinavacanane nathI jANatA teo zocanIyazokapAtra che. paraMtu jANavA chatAM paNa je AcaratAM nathI tevA jIvo to atyaMta zocanIya che. paNa ahIM yAda karavA jevuM che. AnA anusAre dharmaratnakadaMDaka graMthanI svopaza TIkAmAM zrIvardhamAnasUrie paNa jaNAvela che ke > sarvajJanA nirmaLa matane jeo jANatA nathI te zokapAtra che. paraMtu jANIne je AcaratA nathI teo atyaMta zokapAtra che.<-- anyatra paNa jaNAvela che ke - te jJAna ja na hoya ke jeno udaya thavAM chatAM rAga vagere DhagalAbaMdha vibhAvadazAo uchALA mAre. sUryanA kiraNo pAse aMdhakArane ubhA rahevAnI zakti kyAMthI hoya? -- arthAt aMdhakAranA sthAnamAM rAgAdi bhAva che. prakAzanA sthAnamAM samyag jJAna jANavuM. prakAza Ave to aMdhakAra gAyaba, jJAna Ave to rAga gAyaba. prakAza hovA chatAM aMdhArUM rahe to te prakAza prakAza na kahevAya. jJAna hovAM chatAM rAgAdi vibhAvadazA vilase to te jJAna jJAna na kahevAya.(3/5)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 8 tattvajJAninaH pravRyo & tattvajJAnino pathe chAvaraNasanmavamaveti > "mavuti | abuddhipUrvakA vRttirna duSTA tatra yadyapi / tathApi yogajAdRSTamahimnA sA na sambhavet // 6 // yadyapi tatra = tattvajJAnini abuddhipUrvikA = rAgAdipariNatyajanyA vRttiH = yathecchA pravRtti: na duSTA = karmabandhalakSaNadoSagrastA pravRtterazubhapariNAmAGgatayaiva karmabandhakAraNatvAt, pradhAnavirahe'GgasyAkiJcitkaratvAt / taduktaM dharmabindau - azubhapariNAma eva hi pradhAnaM bandhakAraNam, tadaGgatayA tu bAhyamiti <- (7/30) | zrAvakSaprajJaptI mAdhyAtivAna para > rU pariNAma vadhe - (221) ityuktam / pravacanasAre'pi - pariNAmAdo baMdho pariNAmo rAga-dosa-mohajudo <- (2/88) ityuktam / - rimiyaM pUmai fochayamavarUMvamATI - (2018) ti gopaniSuttivanama_trAnusaLe m | tathApi yogajAdRSTamahimnA = mokSayojakaparizuddhadharmavyApArajanyapuNyakarmaprabhAvena sA = yathecchapravRttiH na sambhavet, yogajA'dRSTasya tatpratibandhakatvAt / na hi labdhAmRtAsvAdasya viSodgAraH sambhavati / tattvajJAnI svacchaMda AcaraNa kare tevuM na saMbhave. A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArdha - jo ke tattvajJAnImAM abuddhipUrvakanI svacchaMda pravRtti duSTa nathI, to paNa yogaja adaTanA prabhAvathI svacchaMda pravRtti saMbhavI na zake. (3/) | hama tattvajJAnIne svacchaMda pravRtti na hoya to TIkArca - jo ke tattvajJAnI yogI purUSa rAgAdi pariNati vinA yatheccha pravRtti kare to tenAthI karmabaMdha svarUpa doSa tattvajJAnIne lAgato nathI. kAraNa ke pApakarmabaMdha pratye azubha pariNAma e pradhAna kAraNa che ane bAhya pravRtti tenA aMgarUpe = ghaTakarUpe pApabaMdhanuM kAraNa che. tattvajJAnIne rAgAdi azubha pariNAma svarUpa pradhAna kAraNa na hovAthI tenI aMgabhUta bAhya azuddha pravRtti paNa karmabaMdha karavA mATe samartha nathI. dharmabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke - azubha pariNAma ja karmabaMdhanuM pradhAna kAraNa che. bAhya pravRtti to tenA aMga rUpe kAraNa che. -zrAvakaprajJaptimAM paNa umAsvAti mahArAje jaNAvela che ke -> AthI pariNAmanA lIdhe ja karmabaMdha thAya che. pravacanasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke - rAga, dveSa ane mohathI yukta evA pariNAmathI karmabaMdha thAya che. <- oghaniryukitamAM -> nizcayanayanuM avalaMbana karatA maharSione pariNAma ja pramANabhUta che. - A pramANe je jaNAvela che tenuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. arthAt uparokta cAre ya zAstrapAThone AdhAre phalita thAya che ke rAgAdi pariNAma tattvajJAnIne na hovAthI te svachaMda pravRtti kare te paNa pApakarmathI na lepAya. tema chatAM paNa hakIkata e che ke yogaja adakanA prabhAvathI tattvajJAnImAM svachaMda pravRtti saMbhavI ja na zake. mokSanI sAthe AtmAne joDI Ape tevA parizaddha dharmavyApAra svarUpa yogathI utpanna thayela puNya karma e svachaMda pravRtti pratye pratibaMdhaka che. kharekhara, amRtano AsvAda karanAra vyakitane jheranA oDakAra na Ave, tema AtmAnaMdano anubhava karanAra tattvajJAnInA jIvanamAM durAcAra, vyabhicAra, aziSTAcAra, svacchaMda pravRtti, uzRMkhalatA vagere na saMbhave.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyikaM dvividham adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/7 yadapi yogazAstre rUpaM kAntaM pazyannapi zRNvannapi giraM kalamanojJAm / jighrannapi ca sugandhInyapi bhuJjAno rasAn svAdUn / / bhAvAn spRzannapi mRdUnavArayannapi ca cetaso vRttim / parikalitaudAsInyaH praNaSTaviSayabhramo nityam / / bahirantazca samantAccintAceSTAparicyuto yogI / tanmayabhAvaM prAptaH kalayati bhRzamunmanIbhAvam / / <--(12/23-24-25) ityuktaM tadapi dehanirvAhamAtropayogibhojanAdiviSayabhogApekSayA, yadvA kadAcit svata evA''rabdhakarmazaktitaH samAyAtAnAM zabdAdInAmapekSayA'vagantavyaM, na tu yathecchAcaraNApekSayeti / anyathA jJAnina upahAsyatA syAt bAla- madhyamAnAM ca vipariNAmatA syAt / taduktaM paJcadazyAM - bhikSAvastrAdi rakSeyuryadyete bhogatuSTaye / aho yatitvameteSAM vairAgyabharamantharam ! | - (2/242) vRti dhyeyam // 2/6 / / munizvittamAvedyuti > 'nivRttami'ti / 277 nivRttamazubhAcArAcchubhAcArapravRttimat / syAdvA cittamudAsInaM sAmAyikavato muneH // 7 // sAmAyikavataH tRNakAJcana-zatrumitrAdiviSayakasamabhAvazAlinaH muneH = utpAd-va-dhrauvyA'linggit-sklheyopaadeyjnyey-drvygunnpryaaygocrythaarthmnnvtH cittaM antaHkaraNaM azubhAcArAt yutti. / yogazAstramAM --> ramaNIya rUpane jovAM chatAM paNa, atyaMta suMdara managamatI vANI sAMbhaLavA chatAM paNa, atyanta sugaMdhI vastune suMghavAM chatAM paNa, svAdiSTa rasono AsvAda karavA chatAM paNa, mRdu sparzavALA padArthone sparzavA chatAM paNa manavRttine aTakAvavA na chatAM paNa haMmezA udAsIna bhAvamAM rahetA ane viSayonI bhrAntithI zUnya evA yogI bahAra ane aMdara cAre bAjuthI ciMtA ane ceTAthI rahita thaIne tanmayabhAvane pAme che ane atyaMta unmanIbhAvane pAme che. --AvuM je kaheluM che teno matalaba e nathI ke yogI purUSo svacchaMda AcaraNavALA hoya, paraMtu teno Azaya e che ke kevala dehanA nirvAha mATe upayogI annapAna vagere viSayo sArA ke narasA hoya temAM ISTatva ke aniSTatvanI buddhi choDI yogIo udAsIna bhAvane dhAraNa kare che athavA to ArabdhakarmanI zaktinA kAraNe sAme cAlIne AvelA zabdAdi viSayomAM yogIne parama udAsIna bhAva hoya che. jo jJAnI yatheccha AcaraNa kare to te pote ja lokonI dRSTie hAsyAspada bane. tema ja bAlajIvo ane madhyamajIvo tevI pravRtti joIne vipariNAmI dharmavimukha thaI jAya. paMcadazI graMthamAM jaNAvela che ke > A saMnyAsIo IndriyaviSayonA bhoganA AnaMda mATe bhikSA-vastra-pAtra vagere rAkhatA hoya to teonuM sAdhupaNuM kevuM kahevAya! kharekhara, tevuM sAdhupaNuM vairAgyanA bhArathI DAmADoLa thayeluM che. --AvuM kahevA dvArA viSayalaMpaTa saMnyAsIo pratye eka jAtano kaTAkSa karavAmAM Avela che.(3/g) = = = sAdhunA cittane ja graMthakArazrI pragaTa kare che. zlokArtha :- sAmAyikavALA muninuM mana azubha AcArathI nivRtta ane zubha AcAramAM pravRttivALuM hoya che athavA to udAsIna hoya che. (3/9) / vyavahAranayathI muninA cittane oLakhIe / DhIkArya :ghAsanuM taNakhaluM ke sonAnI lagaDI, zatru ke mitra-A badhA bhAvane vize je samatA = samAna bhAvanI buddhi te sAmAyika kahevAya che. utpAda, vyaya ane dhrauvyathI yukta sarva zeya-heya-upAdeya evA dravyaguNa-paryAyane vize yathArtha manana karanAra muni kahevAya che. AvA mananavALA ane uparokta sAmAyikavALA muninuM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSa--karaNa 8 nizcaya-cavedAroffthaH sApekSatA thIka niSiddhA''cArAt avidhyayatanAnAdarAdyupetavihitAcArAt vA nivRttaM = vyuparataM, zubhAcArapravRttimat = svabhUmikocita-vihita-paJcAcArapravRttiparAyaNam / idaJca vyavahAranayApekSayA'vagantavyam / vyavahAranayo hi sadasatpravRtti-nivRttilakSaNaM cAritramabhyupaiti / __ nizcayanayamanurudhya kalpAntaramAvedayati syAdvA udAsInaM urdhvamAsInaM nijaguNasthairyanimagnaM cittaM sAmAyikavataH = zAstravihita-niSiddhA''cAragocarasamabhAvavataH - 'paDisiddhesu a dese vihiesu ya IsirAgabhAve vi / sAmAiyaM asuddhaM, suddhaM samayAe dosuM pi // 17 / / <- iti yogazatakavacanAt, muneH = jJAyakaikasvabhAvAtmadarzinaH / na caitAdRzasamabhAvalakSaNasAmAyikAbhyupagame kathaM tadvataH bhikSATanAdikA kriyA kriyA'bhyupagame vA kathaM tAdRzaM sAmAyikaM syAditi zaGkanIyam, vizuddhabhAvayoginaH tathAvidhakliSTakamavigamAt AjJAsaMskArAt bhikSATanAnaTanayo: daNDena cakrabhramaNAbhramaNavata samavRttitvAbAdhAt / tadaktaM yogaMtaHkaraNa zAstraniSiddha AcArathI nivRtta thayeluM hoya che, athavA to zAstravihita evA paNa je avidhi-ayatanAanAdara vagerethI yukta evA AbhAsika dharmanA AcArathI nivRtta thayeluM hoya che tema ja potAnI bhUmikAne ucita evA zAstravihita paMcAcAranA pAlanamAM parAyaNa hoya che. Ama vyavahAra nayanI apekSAe sAmAyikavALA muninuM mana pravRtti-nivRttivALuM jANavuM. vyavahAra nayanA mate samAM pravRtti ane asathI nivRtti = cAritra che. 6 nizcayanayathI muninA cittane jANIe jhaE niza10 | nizcayanayane anusarIne graMthakArazrI anya vyavasthA jaNAve che. nizcayathI sAmAyikavALA yogInuM citta udAsIna hoya che. udAsIna eTale dIvela pIdhelA moDhe besavAnuM nahi, paNa una = upara, AsIna = besavuM. uparanI guNabhUmikAe besavuM = udAsIna rahevuM. matalaba ke potAnA guNonI sthiratAmAM nimagna citta = udAsIna citta. tethI nizcaya nayanA mate sAmAyika = zAstravihita tapa, jJAna vagere AcAra ane zAstraniSiddha hiMsA vagere AcAra A banne vize samabhAva. yogazataka graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke - prANAtipAta vagere zAniSiddha heya padArthomAM pheSa hoya ane zAstravihita evA tapa, jJAna vagere bhAvomAM utsukatA karavA dvArA AMzika rAga hoya to paNa tAtvika sAmAyika azuddha thAya che. vihita ane niSiddha bannene vize samatA = madhyasthatA hoya to ja sAmAyika zuddha = nirmaLa bane.Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 pazyakasyAnuddezaH adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/ zatake kiriyA u daMDajogeNa cakkabhamaNaM va hoi eyassa / ANAjogA puvvANuvehao ceva Navara ti zAzA - rUti / prathamaM vyavahAracAritramabhyasya tatprakarSe tadvizuddhau ca naizcayikacAritraM prAdurbhavatIti tu dhyeyam / taduktaM tattvajJAnataraGgiNyAM yAtA yAnti ca yAsyanti ye bhavyA muktisampadam / Alambya vyavahAraM te pUrvaM pazcAcca nizcayam / / kAraNena vinA kAryaM na syAt tena vinA nayam / vyavahAraM kadotpattirnizcayasya na jAyate / / jinAgame pratItiH syAt jinasyA''caraNe'pi ca / nizcayaM vyavahAraM tannayaM bhaja yathAvidhi / / - (7/26/28) kRti mAnanIyam ||3/gA vhAriAtritayena pUrvapakSapati --> 'viSaya'kRti / vidhayazca niSedhAzca, nanvajJAnaniyantritAH / bAlasyaivAgame prokto, noddezaH pazyakasya yat // 8 // nanu vidhayazca 'idaM kartavyamityevaMrUpA, niSedhAzca 'idaM na kartavyamityevaMlakSaNA: ajJAnaniyantritAH mithyAjJAnena paripakvajJAnAbhAvena vA niyamitAH avacchinnAH = vyAsA:, yat = yataH = yamAt muninI pariNati samabhAvanA lIdhe bAdhita thatI nathI. jema daMDathI cakrabhramaNa thAya athavA na thAya - A banne sthitimAM cakrane koI rAga-dveSa hotA nathI. tevI rIte A vAta jANavI. yogazataka graMthamAM jaNAvela che ke > daMDathI jema cakrabhramaNa thAya tema naiRRyika sAmAyikavALA munine AjJAyogathI bhikSATana vagere (vacanaanuSThAna) kriyA hoya che. ane jema daMDa dvArA cakramAM prabaLa vega utpanna thayA pachI daMDanI gerahAjarImAM paNa cakra askhalita rIte phare che tema kSAyopamika evo AjJAyogano upayoga na hovA chatAM paNa vItarAga munine pUrvanA saMskAranA kAraNe bhikSATana vagere (asaMga anuSThAnanI kakSAnI) kriyAo thAya che. -- pahelAM vyavahAranayane abhimata cAritrano abhyAsa karyA bAda teno prakarSa thatAM ane tenI vizuddhi thatAM naiRRyika cAritra pragaTa thAya che. - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM zrInyAyabhUSaNajIe jaNAvela che ke --> je bhavya jIvo mokSasaMpattine pAmelA che, pAme che, ane pAmaze teo pUrve vyavahAranuM (vyavahAranaya abhimata cAritranuM) AlaMbana laIne ane pAchaLathI nizcayanuM naizcayika cAritranuM AlaMbana laIne - Ama jANavuM. kAraNa vinA kArya na thAya mATe vyavahAranaya (ne mAnya cAritra) vinA nizcayanaya (ne mAnya cAritra) nI kyAreya paNa utpatti thatI nathI. jo bhagavAnanA Agama upara vizvAsa hoya ane bhagavAnanA AcaraNa upara paNa vizvAsa hoya to vyavahAranaya ane nizcayanayane tuM vidhi anusAre svIkAra. - A vAtane vizavAcaka varge zAMtithI vAgoLavI. (3/7) traNa gAthA dvArA graMthakArazrI pUrvapakSane jaNAve che. zlokArtha H- vidhi ane niSedha ajJAnathI ja niyaMtrita che. kAraNa ke bAlajIvane ja AgamamAM upadeza jaNAvelo che. pazyakane upadeza jaNAvela nathI. (3/8) == = tattvajJAnIne vidhi-niSedha na hoya pUrvapakSa TIkArya :- (pUrvapakSa:) 'AtmajJAnI yatheccha pravRtti na kare paNa zAstrAnusAre ja pravRtti kare' AvuM pUrve je jaNAveluM tenI sAme ahIM evI eka virodhI vicAradhArA upasthita thAya che ke 'A karavuM' - A rIte zAsrIya vidhAno tema ja 'A na karavuM' - tevA zAstrIya niSedho mithyAjJAnathI athavA to paripakavajJAnanA = vyApta che. arthAt je vyaktimAM mithyAjJAna che athavA to abhAvathI niyaMtrita niyamita avacchinna = = - -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSakaraNa 888 tattvajJAninAM vidhi-niSedhAbhAvaH 8 280 kAraNAt bAlasya = rAgiNa eva Agame = AcArAGge uddezaH = upadezaH proktaH, pazyakasya = virita parica pharAra = 35ddezo na = naiva | taTuvataM gAvAra > 3ghelo pAsAsa natyi, bAle puNa nihe kAmasamaNune asamiyadukkhe dukkhI dukkhANameva AvaLaM aNupariyaTTai <- (1/2/3sU.82) iti / asya zrIzIlAGkAcAryakRtavyAkhyAleza: - upadezo'navagatatattvasya vineyasya yathopadezaM pravartamAnasya dIyate / yastu avagataheyopAdeyavizeSaH sa yathAvasaraM yathAvidheyaM svata eva vidhatta ityaah'sI' ti | uddite ti drAH = utterA:, saMsarvacArtAgaspherAH | sa, pratIti paraM: sa eva pazyakaH, tasya na vidyate, svata eva viditavedyatvAttasya / athavA pazyatIti pazyakaH = sarvajJaH tadupadezavartI vA tasyoddizyata ityuddezo nArakAdivyapadezaH uccAvacagotrAdivyapadezo vA sa tasya na vidyate, drAgeva mokSagamanAditi bhAvaH / kaH punaryathopadezakArI na bhavatItyAha 'bAle' ityAdi / bAlo nAma rAgAdimohitaH / sa punaH kaSAyaiH karmabhiH pariSahopasargervA nihanyata iti nihaH / nipUrvAt hanteH karmaNi ngH| athavA snihyata iti snehaH snehavAn rAgItyarthaH / ata evAha 'kAmasamaNune' iti / kAmAn samyag anu = pazcAt snehAnubandhAt jAnAti = sevate iti kAmasamanujJaH / azamitaM = anupazamitaM viSayAbhiSvaGgakaSAyotthaM du:khaM yena saH / tathA ata eva du:khI du:khAnAmevAvartaM = pauna:punyabhavanaM anuparivartante / paripUrNa jJAnano abhAva che te ja vyaktinuM anuzAsana vidhi-niSedha dvArA zAstra karI zake. je vyaktine paripakava AtmajJAnanI upalabdhi thaI che tenA upara zAstranuM koI niyaMtraNa = baMdhana = maryAdA = anuzAsana hotuM nathI. kAraNa ke rAgI evA bAla jIvane ja AcArA nAmanA AgamamAM upadeza (ApavAnuM) jaNAvela che. jeNe heya ane upAdeya padArthone jANelA che evA pakSakane = tattvajJAnIne upadeza (ApavAnuM kahela) nathI. AcAzagamAM jaNAvela che ke - pazyakane uddeza = upadeza nathI. snehavALA ane pAMce IndriyonA viSayanI upabhoga karanArA, azAMta, duHkhavALA duHkhI evA bAla jIva duHkhanA cakkaramAM bhaTake che. <-dhIzIlAMkAcArya AnI vyAkhyAmAM jaNAve che ke - je vinIta ziSya tattvane jANato na hoya ane jo tene upadeza ApavAmAM Ave to te upadeza mujaba pravRtti karato hoya to tene upadeza apAya. paraMtu je vyakti viziSTa grAhya ane tyAjya padArthone jANe che ane avasara mujaba je kAMI karavA yogya hoya te bIjAnA upadeza vagara jAte ja kare che te pazyane uddeza = upadeza = sArA ke kharAba kAryamAM pravRtti ke nivRttino Adeza hoto nathI, kAraNa ke teNe jANavA yogya vastu svayaM ja jANI lIdhelI che. je jonAra hoya te pazyaka kahevAya athavA to je sarvajJa hoya te pazyaka kahevAya. athavA sarvajJanA upadeza anusAra vartanAra pazyaka kahevAya. uddeza = nAraka, tiryaMca Adi vyavahAra athavA ucca, nIca gotra vagereno vyavahAra. Avo uddeza sarvajJane ke sarvazanA Adeza mujaba vartanArane hoto nathI, kAraNa ke te tarata ja mokSamAM javAnA che. je naraka vageremAM javAnA na hoya temAM nAraka tarIkeno vyavahAra, ke je nIcagotramAM bhavAntaramAM javAnA na hoya temAM nIcagotrano vyavahAra kevI rIte thAya ? koNa upadeza mujaba pravartato nathI ? te praznano javAba e che ke rAgAdithI mohita thayelo bAla jIva upadeza mujaba pravRtti karato nathI, kema ke te kaSAya vagere dvArA, karmo dvArA, pariSaha-upasargo dvArA haNAyela che. athavA te neharAgavALo che. viSayomAM sneha thayA bAda te tenuM sevana kare che. tenA kAraNe viSayAsaktithI ke kaSAyanA AvezathI utpanna thayela duHkha zAMta thatuM nathI. mATe ja te duHkhI che ane vAraMvAra duHkhanA cakkaramAM DUbelo te bhavamAM bhaTake che. - tema ja nAradaparivrAjaka upaniSamAM paNa kahyuM che
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 che sAmarthyonI rAva niyaMtritatvam B adhyAtmopaniSatrakaraNa-3/4 " du:khAvartAvamagno bambhramyata ityarthaH <- ityevaM vartate / nAradapabriAjakopaniSadi api - na vidhirna niSedhazna na vaLaMgavarnanvanA vijJAninAmati tathA vInya nArad !<-(6/22) rUtyutam | nAradapaJcarAtre'pi - vidite paratattve tu samastairniyamairalam / tAlavRntena kiM kAryaM labdhe malayamAruteH / / - (1/10/40) rUtyAtrinA jJAninaH kRtyavira tiH | pazupativrazropaniSadra para > tasya dharmo'dharmazca na niSedho vidhirna ca / yadA brahmAtmakaM sarvaM vibhAti tata eva tu // 8- (uttarakANDa-23) ityuktam / tatazca jJAnayogasiddhasya zAstraniyantraNamasaGgatameva // 3/8 // tava samarthati > " 'ti | na ca sAmarthyayogasya yukttaM zAstraM niyAmakam / kalpAtItasya maryAdApyasti na jJAninaH kacit // 9 // - zAstrasandarzitopAyastadatikrAntagocaraH / zaktyurekAdvizeSeNa sAmarthyAkhyo'yamuttamaH // 5 // <- ityevaM yogadRSTisamuccaye zrIharibhadrasUribhiH nirUpitasya sAmarthyayogasya = dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsasaMjJayA dvidhA vibhaktasyA'kSepeNa pradhAnaphalakAraNasyA''tmasAmarthyapradhAnasya sarvottamasya yogasya zAstraM = asamarthAnuzAsana-trANakAraNaM niyAmakaM = pravRtti-nivRttimaryAdAkAri iti vaktuM na ca = naiva yuktaM = ke - he nArada! koI zAstrIya vidhi ke niSedha, tyAjya ke grAhyanI kalpanA ke bIjuM kaMI paNa brahmavettA yogIone hotuM nathI. paratattvanuM vadana thAya tyAre samasta niyama-vrata-kartavyothI saryuM. malayAcalano zItaLa pavana vaheto hoya tyAre paMkhAnI zI jarUra ? <-pAzupatabrAupaniSadamAM paNa kahyuM che ke - jyAre sarva AtmAo zuddha brahma svarUpa ja lAge che tyAre te parama maharSine koI dharma ke adharma, vidhi ke niSedha lAgu paDatA nathI. - mATe jJAnayogasiddha puruSane zAstranuM niyaMtraNa asaMgata ja che. (1/8) A ja vastunuM samarthana karatA pUrvapakSI jaNAve che ke - lokArca - sAmarthyayogavALA yogIne zAstra niyAmaka bane - A vAta yogya nathI. kAraNa ke kalpAtIta evA jJAnIne kyAMya paNa maryAdA nathI. 3/9) kI zAstrathI sAmarthyayoga aniyaMtrita ke TIkArya :- zrI haribhadrasUri mahArAje yogadaSTisamuccayamAM jaNAvela che ke - zAstra dvArA sAmAnyathI batAvela mArge cAlatAM prApta thayelI AtmAnI prabaLa zaktinA kAraNe zAstrokta mArgane vizeSa rIte oLaMgIne mokSamArge AgaLa vadhAya te uttama evo sAmarthya yoga jANavo. <- A sAmarthya yoga sarva yogomAM uttama che, kAraNa ke te tAtkAlika pradhAnaphaLabhUta vItarAgatA, kevaLajJAna vagerenuM kAraNa che. A yogamAM AtmAnuM sAmarthya pradhAna che. sAmarthyayoganA be prakAra che. (1) dharma saMnyAsa ane (2) yoga saMnyAsa. zAstra to asamartha evA jIvanuM anuzAsana ane rakSaNa karavAmAM kAraNa bane. kAraNa ke asamartha jIvanI pravRtti ke nivRttinI maryAdAne zAstra nakkI kare che. paraMtu zAstra dvArA mokSamArge AgaLa vadhavA je sAmarthya prApta thAya tenA karatAM anaMtagaNuM sAmartha, sAmarmayogavALo AtmA dharAve che. tethI sAmarthya yogavALA jIvanuM anuzAsana ke rakSaNa karavAmAM zAstra niyAmaka = pravRtti ke nivRttinI maryAdAne nakkI karanAra bane tevuM kahevuM lokottara yuktithI saMgata
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 kriyAyAM vikalpayAmalAkSepaH 88 adhyAtmopaniSatprakaraNa lokottarayuktisaGgatam / na hi kalpAtItasya AtmAnuzAsanatrANakAraNIbhUtazAstradarzitavidhi-niSedhAnusAripravRttiprApyazaktitaH prabalayA zaktyA zAstrAtikrAntagocarasya jJAninaH siddhajJAnayogasya kvacit kutracit kadAcit kAcit api maryAdA niyantritatA asti / kiJca kiJcidapi tasya kartavyamapi nAsti / taduktaM jAbAladarzanopaniSadi jJAnAmRtena tRptasya kRtakRtyasya yoginaH / na cAsti kinycitkrtavyamasti cainna tattvavid || - (6/23) 53/1/ kiJca jJAninaH kriyA kimakiJcitkaratvAdupAdeyA kiJcitkaratvAdvA ? iti vimalavikalpayugalamatropatiSThate / nAsdyo'navadyaH, akiJcitkaropAdAne jJAnitvahAne: / nA'pi dvitIyo yuktaH, yatastatrA'pi vikalpayAmalamupatiSThate yaduta jJAnikriyAyAH kiM bhAvajanakatvamanyajanakatvaM vA ? dvitIyastu na saGgacchate, anirvacanAt / prathamapakSe'pi vikalpayugalyavyAhataprasarA prasarIsariti yaduta kriyAkAraka - jJAninaH pArzve bhAvo'sti na vA ? asti cet, akiJcitkaryeva kriyA prAptA, bhAvasya siddhatvAt / na hi piSTapeSaNaM jAtajananaM vA bhavati / nAsti cet ? sRtaM kriyayA / na hi bhAvavirahe sahasrazo'pi kriyAkaraNe muktissambhavati, anyathA = - = = - 282 nathI. kharekhara, AtmAnuM anuzAsana ane rakSaNa karavAmAM kAraNa bane tevA zAstro dvArA pradarzita vidhi ke niSedhane anusaratI pravRtti dvArA je zakti prApta thAya che tenA karatAM prabaLa zakti dvArA zAsradarzita mokSamArgane oLaMgI gayela evA jJAnayogasiddha maharSine kyAMya paNa, kyAreya paNa, koI paNa prakAranI maryAdA = niyaMtraNa, baMdhana, aMkuza na hoya. karoDapati mANasa potAnI buddhi, saMpatti, AvaData, dukAna, mAla-sAmAna vagere dvArA navuM dhana upArjana karavAmAM parAyaNa hoya tyAre vadhu dhana kamAvAnI moTI yojanAne sAkAra karavA mATe tene koI mANasa pAsethI so-baso rUpIyA meLavavAnI AvazyakatA rahetI nathI. vaLI, tevA yogasiddha purUSane koI kartavya paNa bAkI hotuM nathI. jAbAladarzana upaniSamAM paNa jaNAvela che ke > jJAnAmRtathI tRpta thayela kRtakRtya evA yogIne kazuM paNa kartavya bAkI rahetuM nathI. jo tene koI kartavya karavAnuM bAkI hoya to te paramArthathI tattvavettA ja nathI. - (3/9). > vaLI, ahIM eka prazna ubho thAya che ke jJAnI purUSa kriyAne zA mATe svIkAre ? zuM tenA mATe kriyA kiMcitkara koI kAryane karanAra che ke nathI ? A pramANe be ujjavaLa vikalpa upasthita thAya che. je zAstrokta kriyA kaMI paNa kAmamAM na AvatI hoya chatAM paNa teno svIkAra jJAnI kare to temAM jJAnIpaNuM raheze nahi. jo tame ema kaho ke "jJAnInI kriyA kaMIka kare che." to prazna e thaze ke jJAnInI kriyA zuM bhAvane utpana kare che ke anya kAMIka ? 'anya kAMIka utpanna kare che' evo vikalpa svIkArya nahi bane. kema ke 'anya kAMIka' zabda dvArA zuM kahevuM che ? tenuM spaSTIkaraNa thaI zakatuM nathI. 'jJAnInI kriyA bhAvane utpanna kare che'-tevo vikalpa svIkAravAmAM Ave to tene svIkAravAmAM bIjA be vikalpa upasthita thAya che. te A pramANe H kriyA karanAra jJAnI pAse bhAva che ke nahi ? 'jo kriyA karanAra jJAnI pAse bhAva che'-AvuM svIkAravAmAM Ave to jJAnInI kriyA akiMcitkara ja banaze, kAraNa ke jJAnI pAse bhAva utpanna thayela ja che. utpanna karelAne pharIthI utpanna karavAnuM hotuM nathI. kharekhara, pIselA ghauMnA ATAne pharI pIsavAno na hoya. jo jJAnI pAse bhAva na hoya to kriyAthI saryuM, kAraNa ke bhAva vinA hajAro vakhata kriyA karavAmAM Ave to paNa mokSa na saMbhave. bAkI to bhavAbhinaMdI vagere jIvono to kyArano ya mokSa thaI gayo hota. AnAthI phalita thAya che ke kriyA karatAM jJAna caDhiyAtuM che. -- AvA pUrvapakSInA Azayane 10mA zlokamAM graMthakArathI jaNAve che. :
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM jJAnasya rAjayogatvam adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/10 bhavAbhinandyAdInAmapavargaprApterityAzayena pUrvapakSI jJAnasyA'bhyarhitatvamAvedayati - 'bhAvasyeti / bhAvasya siddhyasiddhibhyAM yaccAkiJcitkarI kriyA / jJAnameva yiAmuttuM, rAkhayostIghyatAm / / 283 yanna = yasmAddhi bhAvasya siddhyasiddhibhyAM = sadbhAvA'sadbhAvAbhyAM kriyA zAstravihitapravRttiH kramazaH anatiprayojanatva-phalajananAyogyatvAbhyAM akiJcitkarI / tat = tasmAtkAraNAt kriyAmuktaM = zAstroktAcArazUnyaM jJAnameva zuddhopayogalakSaNaM AtmajJAnameva rAjayogaH rAjayogatvena rUpeNa ISyatAm ; tatra dvaitA'bhAnAt / taduktaM zikhAsaMhitAyAM rAjayogaH syAt dvidhAbhAvavivarjitaH - (5/17) iti / zrIbuddhisAgarasUribhirapi AtmasamAdhau zuddhAtmano hi yajjJAnaM vairAgya - zamasaMyutam / rAjayogaH samAdhiH saH yuddhopayoga Ste / / - (6) tyenuM rAkhayoga upiitaH / ayameva ca o yoga:, -> rAkhoya sarveSAM yogAnAmuttamaH smRtaH - (pR.439) iti dattAtreyasaMhitAvacanAt / haThayogaprakriyAyA apyetatparyavasAnatvAt / taduktaM svAtmArAmeNa haThayogapradIpikAyAM kevalaM rAjayogAya haThavidyopadizyate <- (1/2) / rAjayogasyaiva muktidAyitvam / taduktaM yogezvarodaye paJcadazaprakAro'yaM rAjayogaH zivapratH -- kRti RddhiArtha: // 3/20aa = prasthajAra uttarapakSavRti >> 'maimi'ti| zlokArtha :- bhAva hoya to kriyA akiMcitkara che, ane bhAva na hoya to paNa kriyA akiMcitkara che, te kAraNe kriyAmukta jJAnane ja rAjayoga tarIke svIkAro. (3/10) OM bhAvanI siddhi-asiddhi dvArA kriyA niSphaLa pUrvapakSa TIkArya :- bhAva vidyamAna hoya to zAstravihita pravRttinuM kAMI khAsa prayojana rahetuM nathI, kAraNa kriyA dvArA je bhAva prApta karavAno hato te vidyamAna ja che. davAnI dukAne jatAM pUrve ghare beThAM beThAM davA maLI jAya to dukAne javAnI AvazyakatA rahetI nathI. jo kriyA karanAra pAse bhAva nahi hoya to paNa te zAstravihita pravRtti akiMcitkara banaze, kAraNa ke bhAvazUnya kriyAmAM phaLane utpanna karavAnI yogyatA nathI. te kAraNe zAstrokta AcArathI zUnya zuddha upayogasvarUpa AtmajJAnane ja rAjayoga tarIke svIkAro. kema ke rAjayogamAM koI paNa prakAranuM caitanuM bhAna thatuM nathI. 'anAdi anaMta caitanyano piMDa evo huM ane vinazvara tathA jaDa evA zarIrathI mAre pravRtti karavAnI !' - AvA prakArano dvaita bhAva = Atma-anAtmabhAna jJAnayogasvarUpa rAjayogamAM nathI hoto. zrIbuddhisAgarasUrIzvarajI mahArAje paNa rAjayoganuM svarUpa batAvatAM AtmasamAdhi granthamAM jaNAvela che ke "vairAgya ane prazamabhAvathI yukta evuM je zuddha AtmAnuM jJAna che te ja rAjayoga samAdhi che. te ja zuddhopayoga tarIke mAnya che." zikhAsaMhitAmAM jaNAvela che ke --> dvaitabhAva rahita rAjayoga hoya. -- A ja rAjayoga e zreSTha yoga che, kema ke dattAtrayasaMhitAmAM jaNAvela che ke - > badhA yogomAM rAjayoga uttama yoga che evuM kahevAyela che. -- haThayoganI prakriyA paNa rAjayogamAM ja phalita thAya che. haThayogapradIpikAmAM svAtmArAma nAmanA yogIe jaNAvela che ke --> kevala rAjayoga mATe haThavidyA haThayoga batAvavAmAM Ave che. --rAjayoga ja mokSane ApanAra che. yogezvarodaya nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke --> paMdara prakArano A rAjayoga mokSane ApanAra che. <- A pramANe jJAnI mATe zAsra niyAmaka na bane te mATe pUrvapakSIe joradAra vistArapUrvaka rajuAta karI che. (3/10) upara pramANe pUrvapakSInI rajuAta barobara nathI. te vAtane jaNAvatAM graMthakArathI uttarapakSa sthApita kare che. -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 488 kevalina eva pazyakatvam 88 284 maivaM nAkevalI pazyo nApUrvakaraNaM vinA / dharmasannyAsayogI cetyanyasya niyatA kriyA // 11 // 'uddeso pAsagassa natthi' ityupakramya AcArAGge pazyakasyopadezAviSayatvamuktvA zAstrIyavidhiniSedhaniyantritatvamapazyakasyoktaM tadISyata evAsmAbhiH kintu akevalI = asarvajJaH na = naiva pazyaH = pazyaka iti tvAcArAGgaTIkoktaM na vismartavyaM tatrabhavadbhiH bhavadbhiH / nAradaparikhAjakopaniSaduktaM brahmavijJAninAM vidhyAdyagocaratvamapi kevalajJAnyapekSayaivAvabodhyam / nAradapaJcarAtropadarzitaM paratattvavedinAM niyamavarjitatvamapyasmAbhiraGgIkriyata eva kintu paratattvadarzanaM trayodazaguNasthAnaka evAbhyupagamyata iti vyaktaM SoDazake / sarvatra brahmAtmakatopadarzanamapi tattvataH kevalajJAninAmeveti pAzupatabrahmopaniSaduktirapi na no bAdhiketi dhyeyam / kiJca sAmarthyayogasya dvividhasyApi zAstrA'niyamyatvamiSyata evAsmAbhiH parantu kSapakazreNigataM dvitIyamapUrvasatpariNAmavizeSalakSaNaM apUrvakaraNaM vinA dharmasaMnyAsayogI = dharmasaMnyAsAbhidhAna-prathamasAmarthyayogazAlI na bhavati / AyojyakaraNaM vinA ca yogasaMnyAsAkhya-dvitIyasAmarthyayogazAlI na bhavati / anyasya = lokArca - pUrvapakSanuM uparokta kathana vyAjabI nathI. kAraNa ke je kevalajJAnI na hoya te pazyaka nathI hotA, ane apUrvakaraNa vinA dharmasaMnyAsa nathI hoto. A be sivAyanA jJAnIne to zAstrokta kriyA niyata che.(3/11) tattvajJAnIne paNa zAstrokata kriyA Avazyaka - uttarapakSa laI TIpArtha :- pazyakane uddeza = upadeza na hoya' - A pramANe rajuAta karIne AcArAgajImAM > zAstrIya upadezano viSaya pazyaka nathI banatA."<-AvuM jaNAvIne zAstrIya vidhi ke niSedhanuM niyaMtraNa apazyakane hoya che. AvuM ja jaNAvela che te amane mAnya ja che. zAstrokta vAta amane mAnya na hoya evuM thoDuM bane! paraMtu je sarvajJa na hoya te pazyaka na hoya'- AvuM AcArAga nI TIkAmAM zrIzIlAMkAcAryuM che te bhalatA nahi. "brahmavijJAnIone zAstranA vidhAno lAgu paDatAM nathI' A pramANe nAradaparivrAjaka upaniSadumAM je pUve (3/8, pR.281) jaNAvela te paNa kevalajJAnInI apekSAe yathArtha samajavuM. matalaba ke brahmAvijJAnI tarIke kevalajJAnI ja levA. pUrve nAradapaMcarAga granthamAM "paratattvavedIone koI niyamanI (vratanI, abhigrahanI, anuSThAnanI) AvazyakatA nathI hotI' AvuM je jaNAvela che te paNa amane mAnya ja che. paraMtu paratavano = siddhasvarUpano sAkSAtkAra teramAM guNasthAnake ja ame mAnIe chIe. 15mA SoDazakamAM A vAtane zrIharibhadrasUrijI mahArAje spaSTa rIte jaNAvela che. pUrve (3/8/pR.281) pAzupatabrAupaniSaddha havAlo ApI pUrvapakSIe je jaNAvela ke "sarva brahmasvarUpa jaNAya tyAre zAstrIya vidhi-niSedha nivRtta thAya che te paNa amArA pakSamAM bAdhaka nathI. AnuM kAraNa e che ke vAstavamAM sarvatra brahmAtmakatAnuM darzana paNa kevalajJAnIone ja hoya che. tathA kevalIone to koI zAstrIya vidhi-niSedha lAgu paDatA ja nathI, mATe kevalIne upadeza na hoya A spaSTa che. vaLI, dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsa nAmanA banne sAmarthyayoga zAstrathI aniyaMtrita che - AvuM amane mAnya ja che. paraMtu kSapakazreNimAM rahela viziSTa apUrva sata pariNAma svarUpa dvitIya apUrvakaraNa vinA dharmasaMnyAsa nAmano prathama sAmarthyayoga prApta thato nathI. tema ja AyojyakaraNa vinA yogasaMnyAsa nAmano bIjo sAmarmayoga prApta thato nathI. A vAtane pUrvapakSIe jANI joIne aMdhArAmAM rAkhela che. kevalajJAnI svarUpe pazyaka tema ja
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 * jJAninAM kriyopayogaH 88 adhyAtmopaniSAkaraNa-3/12 aprAptakevalajJAna-kSapakazreNyAyojyakaraNasyA'STamaguNasthAnakapUrvavartino jJAnayogino'pi kriyA niyatA = zAstraniyantritA svocitabhUmikAnusAriNyeva, samucitotsargApavAdAnusArikriyAnukUletyavadheyam // 3/11 // > movaca siddhasaddhimyAM nizcitnI kriyA - (3/20) rUti yaduvati tatratyuttarathati - "e?ti | sthairyAdhAnAya siddhasyAsiddhasyAnayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAntacittAnAmupayujyate // 12 // siddhasya = svasAmagrItaH samutpannasya bhAvasya = nirmalAdhyavasAyasya sthairyAdhAnAya = sthiratApAdanakRte vRddhikRte ca tathA asiddhasya = asaJjAtasya bhAvasya AnayanAya ca = utpAdArthameva zAntacittAnAM = prazAntavRttInAM tattvajJAninAM kriyA = zAstravihitapravRttiH upayujyate eva / alabdhabhAvalAbha-labdhaparirakSaNAdikameva sakriyAprayojanamAtmajJAninAm / itthameva teSAM sva-paratArakatvaM syAt / taduktaM jJAnasAre - jJAnI kriyAparaH zAnto bhAvitAtmA jitendriyaH / svayaM tIrNo bhavAmbhodheH parAMstArayituM kSamaH // dharmasaMnyAsa ane yogasaMnyAsa nAmanA be sAmarmayoga vALA yogI mATe zAstranuM niyamana hotuM nathI. Avo zAstrakArono abhiprAya che ane te amane saMpUrNatayA mAna ja che. paraMtu je tattvajJAnIe kevaLajJAnane prApta karyuM nathI, ke kSapakazreNi mAMDI nathI, ke AyojyakaraNa karela nathI tevA tamAma tatvajJAnIo ke je 8mA guNasthAnakanI pUrve rahelA che, teonI kriyA to zAstraniyaMtrita ane svocita bhUmikAne anusAra ja hoya che. AnuM kAraNa e che ke samucita utsarga ane apavAdane anusaranArI phiyAne anukULa evI sAru te tattvajJAnIo pAse hoya che. mATe 8mA ane temAM zloka dvArA pUrvapakSIe je sthApanA karI ke tattvajJAnIne kriyA na hoya tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. A vAtane sunna pAThakavarge khyAlamAM rAkhavI. (3/11) "bhAvanI siddhi-asiddhi dvArA kriyA niSphaLa che.' - A pramANe pUrvapakSIe 10 mA zlokamAM jaNAvela teno uttara ApatA graMthakArazrI jaNAve che ke zlokArca - utpanna thayelA bhAvanI sthiratA lAvavA mATe ane anutpanna bhAvane utpanna karavA mATe zAMtacittavALA yogIone kiyA upayogI bane che. (3/12). % zubha bhAvanA yogakSema mATe kriyA Avazyaka - uttarapakSa ja TIkArca :- potAnI sAmagrIthI utpanna thayelA adhyavasAyane sthira karavA mATe ane vRddhi karavA mATe tema ja anutpanna evA nirmaLa pariNAmane utpanna karavA mATe ja prazAntavRttivALA tattvajJAnIne zAstravihita pravRtti upayogI thAya che ja. nahi prApta thayelA bhAvane prApta karavo, ane prApta thayela bhAvanuM rakSaNa vagere karavuM e ja AtmajJAnInI satakriyAnuM prayojana che. A rIte ja AtmajJAnI purUSo svaparanA tAraka bane. jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke - jitendriya, bhAvita AtmAvALo, prazAnta ane kriyAmAM tatpara evo jJAnI saMsAra sAgarane svayaM tarI gayela che ane bIjAne paNa tAravA mATe samartha che. mATe ja kevaLajJAnIo paNa AdhAkarma vagere doSathI duSTa evI gocarI vagerene choDe che ane nirdoSa gocarIgrahaNa, vihAra vagere kiyAone kare che. kevaLajJAnI doSita gocarIne grahaNa kare, eka ja sthAne vinA kAraNe paDyA pAtharyA rahe ane vihAra na kare, sacitta pRthvI, pANI upara cAle, vanaspati vagere upara laghu zaMkA vagere kare to
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1 jiyArA jJAnasthAcitram kaccha 286 <-(1/4) ti | ta va vesino pi mahAmariSaduSTablirji parityajJatti niSphaLavihaaraadiknyc svocitaM kurvantIti vibhAvanIyam // 3/12 // varacitajJAnasarata (1/2-7) riphAna niyamiprAyamaviSyoti -> "miti | kriyAvirahitaM hanta, jJAnamAtramanarthakam / gatiM vinA pathajJo'pi, nApnoti puramIpsitam // 13 // Trena ti rIvane / tadurta durAyudhoro - rogane saMpUrNa 2 dRntarIndraH prayu te - (9/ 876) / kriyAvirahitaM = svAbhidheyArtha-tAtparyArthAnukUlapravRttinivRttyoraprayojakamakAraNamanupadhAyakaM vA jJAnamAtraM = sarvaM jJAnaM anarthakaM = svAzrayA'yogyatvatAratamyenA'pAyakAri iSTArthA'sampAdakaM vA syAt / dRSTAntenedaM samarthayati pathajJo'pi = abhISTanagaraprApakamArgagocarA'bhrAntajJAnavAnapi gatiM = iSTapurasaMyogAnukUlakriyAM vinA IpsitaM = abhimataM puraM nApnoti = naiva prApnoti / idnycodaahrnnmissttaarthaalaabhaapekssyaa'tevuM jonArA bIjA jIvo vyavahAramArga uparano vizvAsa gumAvI bese. AvuM na bane te mATe kevalazAnI paNa ucita kriyAne ja kare che. kevaLajJAnI doSita gocarI vApare ke niSkAraNa vihAra vagere na kare to paNa teone koI pApa lAgavAnuM ja nathI, chatAM paNa bIjA dharmabhraSTa na thAya te mATe teo tevuM na ja kare. UlaTuM, potAne kevalajJAna prApta thayuM hovAM chatAM paNa samavasaraNamAM gaNadhara bhagavaMtanI dezanAmAM paNa lokone AsthA pragaTe, vadhe, Take te mATe kevalI bhagavaMto paNa tyAM upasthita rahe che. Ama potAne Avazyaka na hovA chatAM paNa paropakAra mATe kevaLajJAnIo paNa sAmAyika zaktinA kAraNe ucita pravRtti ja kare che to pachI jene kevaLajJAna prApta thayuM nathI evA tattvajJAnI to niyamAM zAstrokta ucita pravRttine Acare ja - A hakIkatane zAMta citta samajavI. (3/12) | svaracita jJAnasA2 prakaraNanA navamA aTakanI cha kArikA dvArA kriyAnayanA abhiprAyane graMthakArathI pragaTa kare che. lokArca :- kiyA vagaranuM ekaluM jJAna anarthaka che. mArgano jANakAra paNa mArgamAM gati karyA vinA, Icchita nagaramAM pahoMcato nathI. (3/13) ka8 niSkriya jJAna anarthaka 8 TIkArca - halAyudha kozamAM jaNAvela che ke - "kta' zabdano prayoga zoka ane atyaMta harSa - A be arthamAM thAya che. <-prastutamAM "hanta' zabda zoka arthamAM che. je jJAna potAnA abhidheyArtha ane tAtparyArthIne anukULa evI pravRtti ane nivRttinuM prayojaka na bane, kAraNa na bane, ke upadhAyaka (= avyavahita uttarakSaNamAM phalotpAdaka) na bane tevuM badhuM ja jJAna anarthaka che. arthAt e jJAna potAnA AzrayanI ayogyatAnA tAratama mujaba nukazAna karanAra bane che. je vyaktie pUla hiMsA vagerenI nivRttinI pratijJA karI hoya tathA tenA jIvanamAM thatI pravRtti tenI pratijJAnI bAdhaka hoya ane chatAM paNa te vyakti tevI pravRtti na choDe to tenuM zuka jJAna nukazAnakAraka puravAra thAya che. pachI te niSpharapaNe pravRtti kare to vadhAre nukazAna thAya. ane pApano bhaya rAkhI pravRtti kare to ochuM nukazAna thAya che. athavA to tevuM niSkriya jJAna potAnA ISTa arthanuM saMpAdana karatuM nathI. hiMsAnA phUra vipAka jANyA bAda hiMsAne nahi choDanAra vyaktine tevI jANakArIno koI vizeSa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 & jJAnapUsvAgapi vijhiyavirata thaze adhyAtmapaniSatpakaraNa3/14 vagantavyam / apAyakAritvApekSayA tu - samudrapatita: taraNanipuNo'pi bAhuprasAraNaM vinA svAbhimatakulaM nApnoti kintvadho'dho majjatyeva <- itthamapyudAhartavyamapAyakRttAdRzajJAnavicAraNe vicakSaNaiH // 3/13 // jJAnayonino vistAmahi - "'ti | svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pi, tailapUAdikaM yathA // 14 // jJAnapUrNo'pi = paripakvajJAnayogaH kiM punaraparipakvajJAnayogaH ? ityapizabdArthaH kAle = avasare svAnukUlAM = svocitabhUmikAnurUpAM kriyAM apekSate / tathAhi kSapakazreNipUrvavartI AtmajJAnI bhikSATanazayanAdikAM dehanirvAhAnukUlAM AtmazravaNa-manana-nididhyAsanAdikAM ca saMyamasthAnanirvAhAnukUlAM kriyAmapekSate / kSapakazreNivartI AtmajJAnI pramAdaparihArAdikAM bahiraGgAM zukladhyAnAtmikAM cA'ntaraGgAM kriyAmapekSate / kSINaghAtikarmA kevalyapi kevalisamuddhAta-yoganirodhAdikAM bahiraGgAM vyuparatakriyAnivRttilakSaNazukladhyAnAdikAJcAntaraGgAM kriyAmapekSate / dRSTAntamAha - yathA = yena prakAreNa svaprakAzo'pi = svaprakAzanakriyAyAmanyAnapekSo'pi pradIpaH tailapUrtyAdikaM prakAzakriyAnukUlamapekSate, anyathA prakAzasyaivA'sambhavAt, jAtasyApi prakAzasya ciramanavasthAnAt / adhunAtanaH svaprakAzako vidyuddIpako'pi vidyutpravAhavAhakadhAtumayarajjumIlanAdikAM kriyAmapekSata lAbha thayo na kahevAya. daSTAMta dvArA A ja vAtanuM graMthakArazrI samarthana kare che. ke - 'potAne Icchita nagara sudhI pahoMcADe tevA mArganuM je vyaktine abrAnta jJAna che chatAM paNa te vyakti je Icchita nagarano saMyoga thAya tevA prakAranI gati kriyA na kare to te potAnA Icchita nagarane prApta karI zakato ja nathI . A udAharaNa ISTa arthano lAbha nathI thato e apekSAe jANavuM. "niSkriya jJAna nukazAna kare che ' - evI apekSAthI daSTAMta samajavuM hoya to evuM udAharaNa vicakSaNa purUSoe samajavuM ke - "samudramAM paDelo kuzaLa taravaiyo (taravAnA nipuNa jJAnavALo) paNa jo hAtha-paga na halAve to potAne Icchita evA sAmA kinAre pahoMcato to nathI ja, UlaTuM, samudranA UMDA taLiye DUbI jAya che." (3/13) jJAnayogIne paNa kriyA Avazyaka che-e vAta graMthakArathI jaNAve che. lokArya :- jema svaprakAzaka evo paNa dIpaka avasare tela pUravA vagere kriyAnI apekSA rAkhe che tema paripUrNa jJAnavALo paNa avasare potAne anukULa kriyAnI apekSA rAkhe che. (3/14) ( pUrNajJAnIne paNa kriyA jarUrI purU TIkArya :- aparipakava jJAnayogavALAnI to zI vAta karavI ? paraMtu paripakava jJAnayogavALAne paNa avasare potAne ucita evI bhUmikAne anurUpa kriyAnI apekSA rahe che. te A mujaba-kSapakazreNinA pUrva kALamAM rahelA AtmajJAnIne dehanirvAhane anukULa evI bhikSATana, zayana vagere kriyAnI apekSA rahe che, temaja saMyamasthAnanA nirvAhane anukULa AtmazravaNa-manana-nididhyAsana vagere kriyAnI apekSA rahe che. kSapakazreNimAM rahela AtmajJAnIne zukladhyAna svarUpa aMtaraMga kriyAnI ane zvAsozvAsa vagere bahiraMga kriyAnI apekSA rahe che. ghAtikarmano kSaya karIne kevalajJAnI banI cUkelA jIvane paNa kevalI muddaghAta, yoganirodha vagere kriyAnI apekSA rahe che. udAharaNa dekhADavA pUrvaka A vAtanuM samarthana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke svaprakAza e dIvo prakAzakriyAne anukULa evI tela pUravA vagere kriyAnI apekSA rAkhe che. bAkI to prakAza ja saMbhavI na zake. utpanna thayelo prakAza paNa tela pUryA vinA lAMbo samaya TakI na zake. vartamAnakALamAM IlekaTrIsITIthI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatmakaraNa ka8 vyavahAravavinizcayI tattaprApatA | 288 iva ||3/ 4 ziyaTSSvatImAveti - "vAdheti | bAhyabhAvaM puraskRtya, ye'kriyA vyavahArataH / vadane kavalakSepaM, vinA te tRptikAriNaH // 15 // 'pratikramaNa-pratilekhanAdikAH kriyAstu bAhyabhAvarUpAH mokSastvAtmAnaMdA'nubhUtirUpa AntarabhAvaH / ataH mokSArthaM kriyA nopAdeyA' ityevaM bAhyabhAvaM puraskRtya = agre kRtvA ye mUDhA vyavahArataH = sadvyavahAramAzritya akriyAH = niSkriyAH = dRzyasaddharmAcArazUnyAH te vadane = mukhe kavalakSepaM vinA tRptikAkSiNaH / yathA teSAM naiva tRptiH syAttathA'kriyANAM naiva paramArthataH tattvopalabdhissyAdityarthaH / taduktaM tattvajJAnataraGgiNyAM - vyavahAraM samAlambya ye svIkurvanti nizcayam / zuddhacidrUpasamprAptisteSAmevetarasya na || (7/8) - rUti hastAdarze tu 'bAhyA'bhAvaM' iti pAThaH / tadanusAreNa vyAkhyaivaM jJeyA > 'mokSe paramAnandamaye ko'pi kriyAkalApAdirUpo bAhyabhAvo nAsti / mokSagamanakAle sarvaiva kriyA tyAjyaiva / tataH sA kimarthamupAdeyA cAlatI Tyuba lAITa vagere svaprakAzaka = potAnI jAtane ajavALavA mATe bIjAthI nirapekSa hovA chatAM paNa svIca cAlu karavI vagere kriyAnI apekSA jarUra rAkhe che. vidyutapravAhane vahana karatA dhAtunA tAra vidyutapravAhane pasAra thavA mATe amuka cokakasa prakAre bhegA thAya te jarUrI che. (3/14) kiyAnI AvazyakatAne graMthakArazrI jaNAve che. zlokArya :- bAhya bhAvane AgaLa karI jeo vyavahArathI akriya = niSkriya che teo moDhAmAM koLiyo nAMkhyA vinA tRpti Icche che. (3/15) a kriyAzUnya jJAnathI kAryaniSpatti na thAya = TIkArca H- "pratikramaNa, paDilehaNa vagere kriyAo to bAhya bhAva svarUpa che. jyAre mokSa to AtmAnI anubhUti svarUpa AMtara bhAva che. tethI mokSa mATe kriyA upAdeya nathI.' - A pramANe bAhya bhAvane AgaLa karIne je mUDha jIvo sadvyavahAranI apekSAe niSkriya che arthAta bahArathI dekhI zakAya tevA sadudharmAcArathI rahita che te jIvo moDhAmAM anAjano koLiyo nAMkhyA vinA tRptinI IcchA rAkhe che. jema bhojananA koLiyA hAthethI moDhAmAM mUkavA paDe, khorAkane cAvavo paDe, peTa bharavuM paDe, to ja tRpti thAya. kevaLa bhojananA jJAnathI tRpti na thAya. barobara A ja rIte sAdhake kaSTamaya sAdhanA karIne upasarga-pariSahane sahana karavA paDe to ja paramAnaMdanI prApti thAya. kaSTabhIrU e je jJAnI niSkriya beTho rahe che tene paramArthathI tattvanI prApti thatI nathI. tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM jaNAvela che ke > vyavahAranuM samyaka rIte AlaMbana karIne jeo nizcaya nayane svIkAre che teone ja zuddha cidurUpanI prApti thAya che, bIjAne nahi. <- arthAta vyavahArano Adara karyA vinA jeo nizcayano Adara kare che athavA to vyavahArano Azraya karavA chatAM paNa samyaga rIte vyavahAra dharmanuM pAlana karyA vinA nizcaya nayane je vaLage che, athavA to jeo vyavahAra dharmane barAbara pakaDavA chatAM pANa nizcaya nayathI nirapekSa rahe che teone tatvanI prApti thatI nathI. stA | A graMthanI hastalikhita pratamAM "vadhimAva'' nA badale ""vAWiAmavuM' evo pATha maLe che. te
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 vyavahAra-nizrayasamanvayaH adhyAtmopaniSatprakaraNa3/16 prathamam ?' ityevaM mokSe bAhyAbhAvaM puraskRtya ye paNDitaMmanyAH vyavahArataH akriyAH saddharmAcArarahitAH te badane kavalakSepaM vinA tRptikAGkSiNaH / tulyanyAyena kavalagrahaNAnupapatteH gRhItakavalasyApi prAnte malarUpeNa tyaktavyatvAdeva / na caivaM yuktam / tatazca nizcayamavalambya svocitavyavahArAzritAH paramatattvabhAjassyuH / taduktaM tattvajJAnataraGgiNyAMvyavahArAd bahiH kAryaM kuryAd vidhiniyojitam / nizcayaM cAntare dhRtvA tattvaverI munizcam | - (7/22) tyavadheyam ||3/kSAA kriyAyA bhAvayoga-kSemakAritvamAviSkaroti' guNavaditi / guNavadbahumAnAdernityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayedbhAvamajAtaM janayedapi // 16 // = guNavadbahumAnAderiti / tapastyAga - titikSA - saMyama-brahmacarya kSamA mArdavA''rjavAdiguNavatAM bahumAnasatkAra-sanmAna-bhaktyAdeH nityasmRtyA pratijJAtAhiMsAdiyama-svAdhyAyAdiniyama- dravyAdyabhigrahAnAM sadaiva smaraNena, caH samuccaye satkriyA = vana-jUna-vaiyAvRttva-dravyAyamizrAjIna-siddhAntasamvandhizravaLapATha mujaba prastuta zlokanuM arthaghaTana evuM jANavuM ke "mokSa paramAnaMda svarUpa che. mokSamAM koI paNa prakAranA kriyAkalApasvarUpa bAhya bhAva nathI. mokSe javAnA samaye badhI ja kriyAo choDavAnI che ja. tethI mokSe jatAM pahelA kriyAnuM AlaMbana zA mATe karavuM ?'' - A rIte mokSamAM bAhya padArthonA abhAvane AgaLa karIne, potAnI jAtane paMDita mAnanArA je zuSka jJAnIo vyavahArathI = saddharmAcArathI rahita che teo moDhAmAM koLiyo mUkyA vinA tRptine Icche che. jo mokSamAM javAnA aMta samaye sarva kriyAo choDavAnI hovAnA lIdhe kriyAno svIkAra sadaMtara na ja karavAno hoya to te mANasa anAjano koLiyo paNa grahaNa nahi karI zake, kAraNa ke grahaNa karelA koLiyAne paNa aMte to maLa rUpe choDavAno ja che. jema maLarUpe bhojanano koLiyo choDavAno hovA chatAM paNa badhA loko bhojana grahaNa kare che kAraNa ke bhUkha lAgI hoya, zakti meLavavI hoya, tRpti lAvavI hoya to te jarUrI ja che. barAbara A ja rIte mokSamAM jatA pUrve saghaLIye kriyAo choDavAnI hovA chatAM paNa dharmamArge AgaLa vadhavA, dharmasAmagrIprApaka puNya meLavavA, Atmazuddhi meLavavA, zAsanane TakAvavA mATe potAne ucita evI bAhya dharmakriyAno Azraya karavo jarUrI che. te vakhate hRdayamAM nizcayanayano yathAvasthita bodha hoya te jarUra AvakArya che, kAraNa ke te rIte dharmakriyAne AcaravAthI parama tattvanI prApti thAya che. tattvajJAnataraMgiNImAM jaNAvela che ke --> je tattvavedI purUSa hoya teNe atyaMta nizcala rIte hRdayamAM nizcayane dhAraNa karIne zAstrIya vidhithI nizcita thayelA evA kAryane bahArathI vyavahArane AzrayIne karavuM joIe. -- A vAta khyAlamAM rAkhavI. (3/15) kriyA e ja bhAvanA yogakSemane karanAra che -e vAta jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke : zlokArtha :- guNavAno pratyenuM bahumAna vagere ane nitya smRti dvArA thatI sakriyA anutpanna bhAvane utpanna kare che, ane utpanna thayelA bhAvane paDavA detI nathI. (3/16) = TIkArtha:- saMpa, tyAga, titikSA, saMyama, brahmacarya, kSamA, namratA, saraLatA vagere guNothI alaMkRta jIvonuM bahumAna, satkAra, sanmAna, bhakti karavAthI ane pratijJA karela ahiMsA vagere yama, svAdhyAya vagere niyama, dravya-kSetra vagere saMbaMdhI abhigrahanuM sadaiva smaraNa karavAthI vaMdana, pUjana, vaiyAvacca, dravya-kSetra vagere abhigrahanuM
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa * AcArabhraSTAnAM dharmazUnyatA * 290 lekhana-dAnAdikA sarvajJoktA zubhakriyA prabalazaktimatI satI jAtaM = svasAmagrIsamupajAtaM bhAvaM = prazastAdhyavasAyaM na pAtayet = sthirIkuryAt vRddhizcApAdayet, ajAtaM = sAmagrIvaikalyAdanutpannaM bhAvaM = prazastAdhyavasAyaM janayedapi = utpAdayedapi / zubhakriyAtyAge jAto'pi zubhabhAvaH zithilaH syAt vinazyecca / ajAtazca zubhAdhyavasAyo naiva jAyeta / taduktaM parAzarasmRtau api - AcArabhraSTadehAnAM bhaved dharmaH parAkrava: <- (2/37) ti | vastutastu 'guNavadbahumAnAdeH' ityatrA''dipadena pratipakSajugupsA-pariNatyAlocana-tIrthaGkarabhakti-sAdhuparyupAsanottaraguNazraddhAnAM grahaNaM kartavyam / taduktaM paJcAzake - tamhA NiccasaIe bahumANeNaM ca ahigayaguNami / paDivakkhadugaMchAe pariNaiAloyaNeNaM ca // titthaMkarabhattIe susAhujaNapajjuvAsaNAe ya / uttaraguNasaddhAe ya ettha sayA hoi jaiyavvaM // evamasaMto vi imo jAyai, jAo vi Na paDai kayAI / tA etthaM guddhimayA mAmAmo o paDyo che - (2/36-27-28) kRti rU/ddA nanu vinayaratnAdibhiH bahuzaHzubhakriyAkaraNe'pi teSAM na zubhabhAvo jAtaH, satkriyAkuzalAnAM nndissennaapAlana, siddhAntasaMbaMdhI zravaNa-lekhana-dAna vagere sarvajJa bhagavaMte batAvelI zubha kiyAo prabaLa zaktizALI thAya che ane tenA kAraNe te zubha kiyAo potAnI sAmagrIthI utpanna thayelA evA prazasta adhyavasAyone sthira kare che ane vRddhigata kare che, temaja sAmagrInI nyUnatAne kAraNe anutpanna evA prazasta adhyavasAyane utpanna kare che. A rIte prazasta pariNAmanA yogakSema mATe zubha kiyA Avazyaka che. AnAthI UlaTuM je zubha kiyAno tyAga karavAmAM Ave to pUrve utpanna thayela pANa prazasta bhAva zithila thAya ane nAza pAme, tema ja anutpanna adhyavasAya = zubha bhAva utpanna ja na thaI zake. parAzarasmRtimAM paNa jaNAvela che ke - > jeno deha AcArathI bhraSTa thayela che tevA jIvone dharma parAmukha bane che. - zuM pariNAmanA yogakSema mATenA 7 upAyo che vastu | vAstavamAM to "guNavAnanuM bahumAna vagere" - A pramANe mULa gAthAmAM jaNAvela che temAM vagere zabdathI pratipakSanI jugupsA, pariNatinI vicAraNA, tIrthakaranI bhakti, sAdhunI upAsanA ane uttaraguNanI zraddhA - A pAMcanuM grahaNa karavAnuM che. zubha pariNAmanA yogakSema karanAra A sAta prakAranA paribaLone ja jaNAvatA paMcAzaka graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke - tethI (1) nitya smRtithI, (2) prastuta guNavALAnuM bahumAna karavAthI, (3) pratipakSanI jugupsA karavAthI, (4) pariNAmano = phaLano vicAra karavAthI, (5) tIrthaMkaranI bhaktithI (6) susAdhu varganI paryApAsanA karavAthI ane (7) uttara guNanI zraddhA karavAthI ahIM sadA prayatna karavo. A rIte pravRtti karavAthI anutpanna evo zubha adhyavasAya utpanna thAya che, ane pUrve utpanna thayelo prazasta pariNAma kyAreya paDato nathI. tethI buddhizALI purUSe A sAta bAbatone vize sadA apramatta rahevuM. <- (3/11) ahIM eka samasyA ubhI thAya che ke - vinayana vagere aneka vakhata zubha kriyA karI to paNa tene suMdara bhAva = adhyavasAya utpanna thayo nahi tema ja jinokta kiyAkalApamAM kuzaLa evA baMdipeNa vagere sAdhakone pUrve utpanna thayelo paNa zubha bhAva paDI gayo - A vAta jainavAphamayamAM suprasiddha che. vinaya ratna vageremAM zubha bhAvano yoga ane naMdISaNa vageremAM zubha bhAvano zrema = rakSaNa karavAmAM kriyA niSphaLa gaI.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 sAthe parAmarzamAvaniSThAvAH zivAya: satyam chUTa adhyAtmapaniSAkaraNa3/17 dInAM ca jAto'pi zubhabhAvaH patita iti na saddharmakriyAyAH zubhAdhyavasAyayoga-kSemakAritvaM saGgacchata ityaarayAmAruM - "kSAyoparAmiSa ti | kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyApi tadbhAva-pravRddhirjAyate punaH // 17 // kSAyopazamike = mohanIyakarmakSayopazamajanye nirmalAdhyavasAye bhAve sati vartamAnA yA sarvajJoditA zubhA kriyA kriyate tayA ajAto'pi zubhabhAvaH saJjAyate / yadyapi "evaJcApagamo'pyasyAH pratyAvartaM suniititH| sthita rava tanyatve mavaraddhira yuvA |' (co.vi. u70) rUti yogavijuvAdriramAvartiA irmabndhyogytaalkssnnsy sahajamalasya hAso bhAvazuddhizca vidyata eva tathApi tayoraprAdhAnyAnneha grahaNamabhimatam / caramAvartakAla eva jAyamAnaH sahajamalahrAsalakSaNo bhAvazuddhilakSaNo vA kSAyopazamikabhAvo'dhikRto'punarbandhakakRta-dharmakriyAyAm / samyagdRSTikRtAyAM dhrmkriyaayaanycaanntaanubndhikssaay-mithyaatvmohaadihaaslkssnnstethI sadharmakriyA zubha pariNatinuM yogakSema kare che-A vAta mAnI zakAya tema nathI. <-A samasyAnuM nirAkaraNa karatA graMthakArazrI pharamAve che ke : zlokArca - zAyopathamika bhAvamAM rahIne je zubha kriyA karavAmAM Ave che tenAthI pUrve paDelA zubha bhAvanI paNa pharIthI prakRTa vRddhi thAya che. (3/17) * saguNane paridhimAM nahi, kendrasthAnamAM rAkho ke TIkArca - mohanIya vagere ghAtikarmanA kSayopazamathI utpanna thayelA nirmaLa adhyavasAya e kSAyopathamika bhAva kahevAya che. prastutamAM kSAyopathamikabhAva e sahajamalahAsasvarUpa athavA to tenAthI prApta thanAra bhAvavizuddhisvarUpa samajavo. jo ke acaramAvarta kALamAM paNa sahajamalahAsa to thAya ja che. kema ke yoNabindumAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "mAtra caramAvartamAM nahi paNa te pUrvenA pANa dareka pagalaparAvartamAM karmabandhayogyatAsvarUpa sahajamalano ghaTADo prAmANikapaNe thAya ja che. ane sahajamalahAsa thatAM AtmAnA pariNAmonI nirmalatA paNa nizcita ja hoya" <-paraMtu acaramAvartakALamAM thanAra sahajamalahAsa tathA bhAvavizuddhi apradhAna che, alpa baLavALI che. mATe prastutamAM "kSAyopathamika bhAva' zabdathI tenuM grahaNa na karavuM. dharmakriyAmAM je kSAyopathamika pariNAmanI prastutamAM vAta karela che te mAtra caramAvartakALamAM ja prApta thanAra sahajamalahAsa ke bhAvavizaddhisvarUpa ja samajavo. sAmAnyathI apanarbaka jIvonI dharmakriyAmAM Aje kSAyopathamika bhAva saMbhavI zake che. samakitInI dharmakriyAmAM anantAnabandhI kaSAya, mithyAtva mohanIya vagerenA kSayopazama ke tenAthI prApta thanAra bhAvavizuddhisvarUpa sahajamalahAsa adhikRta samajavo. caramAvartI jIvanI dharmakriyAmAM kayAreka svarga, yazakIrti vagerenI prApti vagerenuM prayojana hovArUpe audayika bhAva paNa saMbhavI zake che. parantu te bAdhyamAna hovAthI gauNa hoya, mukhyapaNe na hoya, muni bhagavantonA paMcAcArapAlanamAM to anantAnubaMdhI vagere cAreya prakAranA krodhAdi cAreyano kSayopazama ke tenAthI prApta thanAra zuddhine kSApathamika bhAva tarIke laI zakAya. A rIte Agama mujaba ahIM vicAraNA karavI. AvA kSAyopathamika bhAvamAM rahIne sarvajJa bhagavaMte batAvelI je zubha kriyA karavAmAM Ave che tenA kAraNe pUrve anutpanna evo zubha bhAva utpanna thAya che. vinayatna vagere to abhavya hovAnA lIdhe koraDA maga jevA hatA. atyanta ayogya hatA te vinayana vageree sarvajJa bhagavaMte batAvelI zubha kriyAo jarUra karI hatI, paraMtu te zubha kiyAo caramAvartakALamAM prApta thanAra sahajamalahAsa ke tenAthI maLanAra
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyAyAH prayojanadvaividhyam 292 adhyAtmopaniSatprakaraNa tadavinAbhAvibhAvavizuddhivizeSalakSaNo vA kSAyopazamikabhAvo'dhikRtaH / kvaciccaramAvarttijIvakriyAyAM vidyamAnaH svargayazaHprAptiprabhRtiprayojanalakSaNa audAyikabhAvastu bAdhyamAnatvenA'vighnakaro'vagantavyaH / munInAntu prAyazaH sadaivAnantAnubandhyAdikrodhAdihrAsalakSaNastadavinAbhAvibhAvavizuddhivizeSalakSaNo vA kSAyopazamikabhAvo paJcAcArakalApagato'GgIkartavya ityAdikamAgamAnusAreNa vibhAvanIyamatra / kaGkaTukasthAnIyaiH vinayaratnAdibhistu na caramAvartakAlInasahajamalahrAsalakSaNe kSAyopazamike bhAve vartamAne kriyA kRtA kintu mukhyatayA audayike bhAve vartamAne / tatazca na tayA vyabhicAraH / kSAyopazamikabhAve sati kRtayA satkriyayA prathamaM zubhabhAvajanane'pi bhavitavyatA-nikAcitakarmAditaH kadAcit yogI zubhabhAvAd bhrazyet / kintu patitasyApi nandiSeNAderiva tadbhAvapravRddhiH = prAktanakSayopazamabhAvakAlIna-satkriyAjanyazubhAnubandhAt pUrvaprAptazubhabhAvAnAM prakarSeNa vRddhiH punaH jAyate / bhAvavizuddhi svarUpa kSAyopamika bhAvamAM rahIne karI na hatI paNa audiyaka bhAvamAM rahIne karI hatI. tethI audiyakabhAvamAM rahIne kriyA karavA chatAM paNa zubha bhAva na pragaTe to paNa ame jaNAvela uparokta vAtane koI bAdhA pahoMcatI nathI. ame to ema kahIe chIe ke kSAyopamika pariNAmamAM rahIne je kriyA karavAmAM Ave tenAthI pUrve apragaTa evo zubha bhAva pragaTe che. vinayaratna abhavya hato, ane rAjAnuM khUna karavAnA Azayane kendra sthAnamAM rAkhIne dIkSA lIdhelI ane pALI hatI. abhavya, acaramAvartI jIvo vagere kyAreka dharma kriyA kare to paNa tenA kendrasthAnamAM sattA, saMpatti, sauMdarya, zarIrasvasthatA, svarga vagere audayika- sAMsArika bhAva hoya che. ane paridhinA sthAnamAM (= gauNarUpe) paNa kSAyopathamika bhAva hotA nathI. caramAvartamAM praveza karelA jIvane prAraMbhamAM dharmakriyAmAM svarga, yazakIrti, labdhi vagere auyika bhAva kendramAM hoya che ane guNInuM bahumAna, pApa bhaya, dharmazraddhA vagere kSAyopathamika bhAvo paridhinA sthAnamAM (= gauNa) hoya che. graMthi dezanI najIka Avela caramayathApravRttakaraNavALA caramAvartI jIvane tema ja samakitathI jIvane kendrasthAnamAM guNIbahumAna, pApabhaya, bhagavadbhakti, sAdhusevA vagere kSAyopazamika bhAva kendra sthAnamAM hoya che ane paridhinA sthAnamAM kyAreka svarga, saMpatti, svAsthya, sauMdarya, sattA vagere hoya che. sAdhune kendrasthAnamAM ane paridhinA sthAnamAM prAyaH kSAyopathamika evA sadguNo ja hoya, bAhya sauMdarya vagere nahi. OM kSAyopazamika bhAvanI kriyA paDelA bhAvane jagAve kSAyo. / sadguNane kendrasthAnamAM rAkhavA svarUpa kSAyopamika bhAvamAM rahIne je sadanuSThAna karavAmAM Ave che tenAthI sauprathama zubha bhAva utpanna thAya che, chatAM paNa bhavitavyatA nI vakratA tema ja nikAcita karma vagerenA vAMkathI kyAreka yogI zubha pariNAmanI dhArAthI bhraSTa thAya che. AvuM banavA chatAM paNa maMdiSaNa vagerenI jema saMyamapatita jIvonA pUrvaprApta zubha bhAvo prakRSTa rIte pharIthI vRddhine pAme che. kAraNa ke tevA jIvomAM pUrvakAlIna kSayopazama bhAvanI avasthAmAM vidhi-Adara-yatanA-bahumAnathI thayelI dharmakriyAthI utpanna thayelA zubha anubaMdha vidyamAna che. nikAcita karmano udaya khasI jatAM te zubha anubaMdha zubha adhyavasAyanI dhArA pragaTAvavA mATe samartha bane che. prAmANikapaNe dharmanI ArAdhanA karela hovAthI tema ja potAnA avaLA purUSArthathI nahi paraMtu kevala karmanI vicitratAthI sAdhanAthI cuta thayelA jIvo patita avasthAmAM paNa upAsanAmArga pratye ahobhAva ane jhaMkhanA TakAvI rAkhe che. Ama AtmasAkSIe pUrve karela dharmakriyA jIvane zubha anubaMdha dvArA pharIthI nirmaLa adhyavasAyanA udyAnamAM pahoMcADI de che. aSADhAbhUti, naMdiSeNa, rahanemi, ArdrakumAra, ilAcikumAra vagerenA A bhava ane pUrva bhavanA jIvanane vicAravAthI pUrvokta hakIkata sArI rIte samajI
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 8 yogaskhalanahetuvicAraH 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-3/18 ___ idaJcAtrAvadheyam - yathA jJAnagarbhitavairAgyasyaiva paramArthata upAdeyatve'pi duHkhagarbhita-mohagarbhitayorvairAgyayoH kadAcit kasyacit svopamardato jJAnagarbhavairAgyaprApakatayopAdeyatvaM na vyAhanyate tathaiva kSAyopazamikabhAvakRtAyA eva zubhakriyAyAH paramArthata upAdeyatve'pi kadAcit prathamamaudayikabhAve kRtAyA api sarvajJoktakriyAyA vidhyAdiparipUrNAyAH svopamardataH kSAyopazamikabhAvagarbhakriyAprApakatayopAdeyatvaM na virudhyeta, AryagovindabhavadevametArya-marici-zrIpAlAdiSu tathaiva dRSTatvAditi bhAvanIyaM tattvametadAgamamarmavedibhiH // 3/17 // pravRta kitArthamAThuM - ""ti | guNavRddhayai tataH kuryAt kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 18 // tataH = sarvajJoditakriyAyAH zubhabhAvayoga-kSema-vRddhikArakatvataH guNavRddhayai = zubhabhAvapravardhanAya, zubhAdhyavasAyAt askhalanAya vA = patananivAraNAya vA sarvajJoktAmakRtrimAdara-vidhi-yatanAdyupetAM kriyAM kuryaat| na ca tattvavedinaH kathaM skhalanA syAditi zaGkanIyam, anAdivAsanAyA balavattvAt / taduktaM jJAnArNave -> samabhyataM suvijJAna nitama tattvataH | nAiivakramIttavaM pra tyenuM vajanaH | (32/18) zakAya tema che. Ed kayAreka audayika bhAva paNa abAdhaka Ea rUTuM | ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke jema paramArthathI jJAnagarbhita vairAgya ja AdaraNIya-svIkartavya hovA chatAM paNa kyAreka koIka jIvane duHkhagarbhita-mohagarbhita vairAgya AgaLa vadhatA potAnI meLe dUra thaIne jJAnagarbhita vairAgyane prApta karAve che ane tenA kAraNe ja kyAreka duHkhagarbha-mohagarbha vairAgya paNa avasthAvizeSamAM svIkArya bane che. barAbara A ja rIte kSAyopathamika bhAvamAM rahIne karAyelI zubha kiyA paramArthathI upAdeya hovA chatAM paNa kyAreka prAthamika avasthAmAM vidhi AdithI pUrNa evI sarvajJakathita dharmakiyA audayika bhAvathI karavAmAM Ave to paNa AgaLa jatAM audayika bhAva jAte ja dUra thaIne sAyopathamika bhAvathI garbhita evI dharmakiyAnuM nimitta bane che. tethI kyAreka dayika bhAvathI karAyelI dharmakriyA paNa svIkArya bane che - AvuM mAnavAmAM koI virodha nathI. jainAcAryane harAvavA mATe dIkSA lenAra AryagoviMda, bhAInI zaramathI dIzA lenAra bhavadevamuni, motanA bhayathI parANe dIkSA lenAra metAryamuni, potAnA dAdAnI samRddhinA darzananA nimitte dIkSA lenAra marici, roganivAraNanI bhAvanAthI AMbela tapa karanAra zrIpAla rAja vagerenA vRtAntamAM uparokta hakIkata pratibiMbita thAya che, paraMtu audayika bhAvathI thatI niyAmAM paNa jIvanI yogyatA jarUra apekSita hoya che. AgamanA marmane jaNanArA purUSoe A tatvane zAMtithI vicAravuM. (3/17) prastutanA phalitArthane jaNAvatA graMthakArazrI kahe che. : lokArca - tethI guNavRddhi mATe athavA to skUlanA na thAya te mATe kriyAne karavI joIe. eka akhaMDa saMyamasthAna to jinezvara bhagavaMtane hoya che. (3/18) ja mohavijetAne akhaMDa saMcamasthAna che. DhIkArya :- sarvajJa bhagavaMte jaNAvelI kiyA to zubha bhAvano yoga, kSema, vRddhi kare che. te kAraNe zubha bhAvanI, sadaguNanI vRddhi mATe, tema ja zubha adhyavasAyathI paDI na javAya te mATe akRtrima-sahaja Adara, vidhi, yatanA vagerethI yukta evI sarvajJakathita dharmakiyAne karavI joIe. "tatvavedI zA mATe khalanA pAme ?' Ave.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatmakarANa * jJAnasya kriyAtizAyitvam 88 294 labdhvA'pi yat pramAdyanti yat skhalatyatha saMyamAt / so'pi cAritramohasya vipAkaH parikIrtitaH (35/ 18) - iti / ataH chadmasthAnAM saMyamasthAnAni tAratamyA''liGgitAni bhavanti / ekaM = advitIyaM tAratamyazUnyamakhaNDaM mohakSobhavihInaM tu saMyamasthAnaM = yathAkhyAtacAritraM jinAnAM rAga-dveSa-mohajetRNAM avatiSThate / tadbhinnAnAM chadmasthAnAM tvapramAda-pramAdabhAvanAbhyAM zuddhi-vRddhi-hAniyuktAni nAnAvidhAni saMyamasthAnAni caJcalAni bhavanti / ataH tadapratipAta-vRddhayAdikRte'vazyamajinaiH satkriyAyogo na tyaktavyaH tatparizuddhaye yatitavyazcetyupadezaH // 3/18 // jJAnanayAnusArI rIte > "jJAne'ti | ajJAnanAzakatvena nanu jJAnaM viziSyate / na hi rajjAvahibhrAntirgamanena nivartate // 19 // nanu ajJAnanAzakatvaM jJAna eva vartate na tu kriyAyAm / itthaM ajJAnanAzakatvena jJAnaM = samyagjJAnaM viziSyate = kriyAmatizete / na hi rAtrau sandhyAkAle vA rajau = dUrasthe davarake jAyamAnA ahibhrAntiH = 'ayaM sarpaH' ityAkArako bhramaH zatazo'pi gamanena = palAyanakriyayA nivartate / ato blaadhiktvaaprazna asthAne che. kema ke anAdi kALanA kusaMskAra baLavAna che. jJAnArNava graMthamAM zubhacaMdrajIe jaNAvela che ke - tanvano sArI rIte abhyAsa karela hoya, sArI rIte jANela hoya ane daDha nirNaya paNa karelo hoya chatAM anAdikAlIna vibhrama = mithyAsaMskAranA kAraNe yogIo paNa tattvathI khalanA pAme ja che. cAritra meLavyA pachI paNa jeo pramAda kare che, saMyamathI skUlanA pAme che te paNa cAritramohanIyano vipAka kahevAyela che. arthAt cAritramohanIya karmanA udayanA lIdhe yogIo paNa zubha adhyavasAyanI dhArAthI, samyam darzanajJAna-cAritrathI khalanA pAme tevI purepurI zakyatA rahelI che. kAraNa ke chadmastha jIvonA sadguNo, saMyamasthAno taratama bhAvavALA hoya che. samyaga darzana, dezavirati ke sarvavirati pAmyA pachI tenAthI patita thayA vinA mokSamAM janArA jIvo virala hoya che - A vAta AgamamAM prasiddha che. advitIya, tAratampazUnya, akhaMDa, mohakSobharahita evuM ekanuM eka saMyamasthAna = yathAkhyAta cAritra to rAga-dveSa-mohane jItanArA jinezvara bhagavaMtone ja hoya che. yathAkhyAta cAritrIthI bhinna evA chAstha saMyamI jIvonA vividha prakAranA saMyamasthAno caMcaLa hoya che, kAraNa ke apramAda bhAvathI te saMyama sthAnonI zuddhi ane vRddhi thAya che tema ja pramAdabhAvathI tenI hAniazuddhi thAya che. te kAraNe saMyamasthAnathI bhraSTa na thavAya tema ja tenI puSTi-zuddhi thAya te mATe yathAkhyAta cAritrI sivAyanA jJAnayogIoe sakriyA yoga choDavo na joIe tema ja kriyAyoganI zuddhi mATe prayatna karavo joIe. Avo upadeza prastutamAM prApta thAya che.(3/18) jJAnanayane anusAra vyakti prastRtamAM zaMkA kare che ke : zlokArca :- ajJAnanAzaka hovAnA kAraNe jJAna ja utkRSTa che. kharekhara, doraDAmAM thayela sarpanI bhrAnti bhAgI javAthI nivRtta thatI nathI. (3/19) jhaka kriyA karatAM jJAna baLavAna - pUrvapakSa jhaE DhIkArca - -> jJAna ja ajJAnano nAza kare che, nahi ke kiyA. Ama ajJAnanAzaka hovAnA kAraNe samyaga jJAna e kiyA karatA caDhI jAya che. rAtrInA samaye athavA saMdhyAkALe dara rahelA doraDAmAM 'A sApa che'- tevA prakArano je bhrama utpanna thAya che te seMkaDovAra paNa bhAgI javAnI kriyAthI nivRtta thato nathI.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 saJcitAdRSTanAzAya kriyAvazyakatA adhyAtmopaniSatpakaraNa-3/22 jJAnamevopati pUrvapakSIrA : 2/2 uttarapakSayati "satyama'ti | satyaM kriyAgamaprokttA jJAnino'pyupayujyate / saJcitAdRSTanAzArthamAsuro'pi yadabhyaghAt // 20 // apekSAvizeSeNa kriyAto jJAnasya balAdhikatvamabhyupagamya vizeSadyotanAya 'satyami' tyuktam / yadyapyatra -> kriyaiva phaladA puMsAM na jJAnaM phaladaM matam / yatasstrIbhakSyabhogajJo na jJAnAt sukhito bhavet // (nayopadeza-130) iti vaktuM zakyate tathApi prakArAntareNA''ha jJAnino'pi = tattvajJAnino'pi saJcitAdRSTanAzArtha = pUrvabaddhasadanuditAdRSTavinAzAya AgamoktA = sadAgamapratipAditA kriyA upayujyate = AvazyakatAmupaiti / yat = yasmAt kAraNAt Asuro'pi abhyadhAt = kathayAmAsa // 3/20 // jona mAsura niveti - "tapurasya' ti, "navacce ri 1 | taNDulasya yathA carma yathA tAmrasya kAlikA / nazyati kriyayA putra ! puruSasya tathA malam // 21 // Ama kriyA karatA adhika baLavAna hovAnA kAraNe samagU jJAna ja AdaraNIya che, kriyA nahi. <- A pramANe pUrvapakSano Azaya che. (3/19) uttarapakSa raju karatA graMthakArathI pharamAve che ke - lokArca - tamArI vAta barobara che, paraMtu zAstramAM jaNAvelI kriyA saMcita adaTanA nAza mATe jJAnIne paNa kriyA upayogI che. Asura nAmanA maharSie jaNAvela che ke [AgaLanA zlokamAM Avaze.] a saMcita adaSTanA nAza mATe kriyA jarUrI : DhIkArca - apekSAvizeSathI kriyA karatA jJAna adhika baLavAna che - AvI vAta svIkArIne vizeSa artha jaNAvavA mATe graMthakAra zrI "satyam' zabdano prayoga karela che. jo ke - "kiyA ja purUSane phaLa ApanAra che zAna phaLa ApanAra nathI, kAraNa ke strI ane bhaya padArthane bhogavavAnI kriyAne kevaLa jANanAro jJAnamAtrathI sukhI thato nathI. paraMtu tene sukha meLavavA mATe kriyA karavI paDe che." - A pramANe jJAna karatAM kiyA adhika baLavAna che tema jaNAvI zakAya che. chatAM paNa anya prakAre graMthakArazrI kahe che ke - tattvajJAnIne paNa saMcita = pUrva kALe bAMdhela ane vartamAnamAM sattAmAM rahela paraMtu udayamAM nahi AvelA evA karmano nAza karavA mATe parizuddha AgamamAM jaNAvelI kriyA Avazyaka banI jAya che. kAraNa ke Asura nAmanA RSie paNa jaNAvela che ke (3/20). Asura RSinA vacanane ja graMthakArazrI be zloka dvArA jaNAve che. lokArtha :- he putra ! jema kiyAthI taskulanA photarA dUra thAya che, tAMbAnI kALAza jema kriyAthI dUra thAya che, tema AtmAno mela kriyAthI nAza pAme che. jema taThThalanA photarA svAbhAvika hovA chatAM paNa nAza pAme che tema jIvana karmamaLa svAbhAvika hovA chatAM paNa kriyA dvArA atyaMta nAza pAme che. temAM koI saMdeha nathI. mATe he putra ! udyamavALo thA. (3/21-22)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 888 saJcitAdRSTanAzAya kriyAvazyakatA 88 jIvasya taNDulasyeva malaM sahajamapyalam / nazyatyeva na sandehastasmAdudyamavAn bhava // 22 // yathA = yena prasiddhena prakAreNa taNDulasya carma = tvak avahananAdilakSaNayA kriyayA nazyati = dUrIbhavati / yathA tAmrasya kAlikA = zyAmikA kSAraprakSepa-tApanAdilakSaNayA kriyayA nazyati = pRthak bhavati / tathA = tena prasiddhena prakAreNa he putra ! puruSasya = AtmanaH malaM = karmarajaH aucityAdiyuktayA svasvabhUmikAnurUpayA kriyayA nazyati = parizaTati // 3/21 // nanu jIvamalasya sahajatvena kathaM tannAzasambhavaH kriyayA iti cet ? atrocyate, etAdRzaH sandehaH = saMzayo na kAryaH yato taNDalasya malaM = varma iva jIvasya malaM api sahajaM = svAstitvakAlInaniyatAstitvapratiyogi / sahajamapi yathA taNDulamalaM nazyati tathA'nAdisiddha-sahajamalamapi alaM = atyantaM = apunarbhAvena nazyati eva / tasmAt = jIvagatasahajamalasyA''tyantikadhvaMsapratiyogitvAt he putra ! mAM Asura maharSinI saMmati zA TIkArya :- jema khAMDavuM vagere kriyAthI taskRlanA chotarA dUra thAya che - e vAta prasiddha che. kSAra nAMkhave, lIMbu vagere ghasavuM, tapAvavuM, ogALavuM vagere kriyA dvArA tAMbAnI kALAza-azuddhi dUra thAya che tema he putra! aucitya vagerethI yukta tema ja potapotAnI bhUmikAne anurUpa evI kriyA dvArA AtmAno karmamaLa nAza pAme che. ahIM > jIvano maLa to sahaja hovAthI teno nAza kriyA dvArA kevI rIte saMbhavI zake? Avo saMdeha na karavo, kAraNa ke jema taDulanI chAla sahaja hovA chatAM paNa kriyA dvArA dUra thAya che tema jIvano karmamaLa sahaja = jIvanI sAthe ja sadA rahevA chatAM paNa evI rIte nAza pAme che ke te pharIthI kyAreya utpanna na thAya. taDulanuM jyArathI astitva che tyArathI ja cokakasa jenuM astitva che tevuM photarUM tADUlanI daSTie sahaja kahevAya. barAbara A ja rIte AtmAnuM jyArathI astitva raheluM che tyArathI ja cokkasa prakAre karmonuM astitva hoya che. tethI karma te AtmAnI apekSAe sahaja (=sahagAmI) kahevAya che. jIvamAM rahelA sahaja karmamaLano atyaMta nAza thaI zakavAnA kAraNe he putra ! AtmAmAM rahelA sahaja mala svarUpa saMcita adaSTanA nAzane anukULa evA udhAmavALo tuM thA. mahopaniSatumAM paNa > zreSTha parAkamayukata prayatnane laIne tema ja suMdara udyamane AzrayIne zAstra mujaba, uga vinA, prayatna karanAra koNa siddhine pAmato nathI ? - A pramANe purUSArthanI mahattA-upayogitA-AvazyakatA jaNAvela che. bhagavadgItAmAM paNa > potapotAnA anukAnomAM rata rahela manuSya uttama siddhine = mokSane pAme che. - A pramANe kriyAyoganI upAdeyatA jaNAvela che. mahAbhAratamAM paNa > jJAnI hoya ane zIlabhraSTa (= AcArabhraSTa) hoya, tyAgI hoya ane dhanano saMgraha karanAra hoya, guNavAna hoya ane bhAgyahIna hoya - A vAtanI he rAjana! huM zraddhA karato nathI <- AvuM kahevA dvArA jJAnIne avazya kriyAyoga hoya evuM jaNAvela che. jJAnArNava graMthamAM zubhacaMdrajIe paNa 2 malina evuM paNa suvarNa agni dvArA zuddha thAya che tema tArUpI agni dvArA tapAI rahela karmamalina jIva paNa zuddha thAya che. <- AvuM kahevA dvArA kriyAyoganI AvazyakatA sUcita karelI che. (3/21-22) > Asure to kriyA dvArA mala nAza pAme che-tevuM jaNAvela che, "nahi ke karma nAza pAme che' tema - AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArazrI jaNAve che ke -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 kriyayA karmamuktiH adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/23 udyamavAn AtmagatasahajamalasvarUpasaJcitAdRSTanAzAnukUlakriyAvAn bhava / mahopaniSadi api - paramaM pauruSaM yatnamAsthAyA''dAya sUdyamam / yathAzAstramanudvegamAcaran ko na siddhibhAk // <- (5/88) ityuktam / bhagavadgItAyAmapi > sva sva rmadhvamitaH saMsiddhi hamate naraH - (28/46) kRti jhiyAyogsyopaadeytaa''veditaa / mahAbhArate'pi jJAnavAn zIlahInazca tyAgavAn dhanasaGgrahI / guNavAn mAnyahInatha rAkhan ! 6 zrAmyam || ~ () - tyevaM jJAninaH yiAyogAvathamAvo ritiH / jJAnArNave zubhacandreNApi vizudhyati hutAzena sadoSamapi kAJcanam / yadvattathaiva jIvo'yaM tpymaanstpo'thrinA - (nirmada-8) DyutthA viAyogAvavA sUvitA 53/220 nanvAsureNa malasya kriyAnAzyatvamuktaM na tu karmaNaH ityAzaGkAyAmAha - 'avidye 'ti / avidyA ca didRkSA ca bhavabIjaM ca vAsanA / sahanaM 2 mahaM ceti, pAyA: maMLaH smRtA ArA bhrAntirUpA avidyA vedAntyabhimatA, puruSasya prakRtivikArAn draSTumicchA didRkSA sAGkhyamAnyA, saMsArakAraNarUpaM bhavabIjaM zaivaproktaM, anAdiklezarUpA vAsanA saugatAbhISTA, anAdikAlato jIvasvarUpasya zlokArtha :- avidyA, didakSA, bhavabIja, vAsanA ane sahajamala A pramANe karmanA paryAyavAcaka zabdo kahevAyela che. (3/23) = = jU vividha darzanomAM karmano svIkAra DhIkArya :- jainadarzana jene karma kahe che tene vedAntIo 'avidyA' zabdathI oLakhe che. te avidyA bhrAntirUpe teone mAnya che. sAMkhyadarzananA anuyAyio karmane dikSA zabdathI darzAve che. prakRtinA vikArone jovAnI AtmAne je IcchA thAya te didakSA kahevAya ema sAMkhyadarzanakAro mAne che. zaiva anuyAyIo karmane bhavabIja kahe che, kAraNa ke te saMsAranuM kAraNa che. bauddha anuyAyIo karmane vAsanA zabdathI oLakhAve che. te vAsanA anAdikAlIna kleza svarUpa che-tema bauddhadarzanakAro kahe che. yogadarzananA anuyAyIo karmane sahajamala kahe che. anAdi kAlathI jIvanA svarUpane malina karavAnA kAraNe karmane teo sahajamala zabdathI oLakhAve che. A pramANe jainadarzanane mAnya evuM karma anyadarzanakAro alaga alaga zabdathI svIkAre che. zabdo alaga alaga hovA chatAM artha to samAna ja che. kAlAntaramAM utpanna thanAra sArA ke narasA phaLane anukULa evI zAsravihita ke zAsraniSiddha evI kriyAthI karmo utpanna thAya che. sArI ke kharAba kriyA to ahIM ja nAza pAme che paNa tenA kAraNe jIvane bhaviSyamAM zubhAzubha phaLa maLe che. kriyA to ghaNA samaya pUrve nAza pAmI gayelI che tethI kAlAntarabhAvI phaLane te utpanna karI zake te mATe karma nAmanuM eka mAdhyama janmAvI jAya che ke je yogya avasare, pUrvakAlIna zAstravihita ke niSiddha evI kriyAnA phaLane Ape che. te karma paudgalika che kArmaNavargaNAmaya che. AvuM jainadarzanakArane mAnya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> mokSamArganuM avalaMbana karanAra anyadarzanakAro paNa didakSA, bhavabIja vagere zabdothI te te svarUpe karmane karmabaMdhayogyatAne svIkAre che. --A graMthanI mULa gAthAmAM rahela pAMce ya '' zabda samAna rIte samuccaya karavA mATe che. arthAt dikSA vagere zabdo karmane jaNAvavAnuM (ke didakSA vagere padArtho karmanA phaLane ApavAnuM) ekasarakhuM sAmarthya dharAve che. prakRti vagere zabdo dvArA paNa karma jaNAvAya = =
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * karmaparyAyAH 288 malanAt sahajaM malaM yogadarzanAbhihitam / iti = evaMprakArAH sarve'pi karmaNaH = jainadarzanAbhimatasya kAlAntarabhAviphalAnukUlavihitaniSiddhakriyAjanyabhAvavyApArarUpasya paudgalikasya paryAyAH = samAnArthakA vibhinnAH zabdAH smRtAH pUrvAcAryaiH / taduktaM yogabindau - didRkSA-bhavabIjAdizabdavAcyA tathA tathA / iSTA cAnyairapi hyeSA muktimArgAvalambibhiH / / 169 / / -iti / mUlakArikAsthAssarve'pi cakArAH tulyavatsamuccaye / prakRtyAdipadenApi taducyate / taduktaM mahopaniSadi - kvacit prakRtirityuktaM kvacinmAyeti kalpitam / kvacinmalamiti proktaM, kvacit karmeti tat smRtam // 6-(5/131) / upalakSaNAt vaizeSikoktaM adRSTaM, vainAzikAbhihitaH saMskAraH, vedavAdinirUpite puNyApuNye, gaNakAkhyAte ca zubhAzubhe ityAdayo'pi karmaNaH paryAyA evAvagantavyAH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye - adRSTaM karma saMskAraH puNyApuNye zubhAzubhe / dharmAdharmI tathA pAzaH paryAyAstasya kIrtitAH / / (1/107) daiva-vidhi-bIja-klezAtizaya-zakti-mAyAdayo'pi karmaNa eva paryAyA ityavadhAtavyam / tatazcA''sureNa kriyAnAzyatvaM malasya = karmamalasyAbhihitamityarthaH prApyate / bhagavadgItAyAmapi - karmaNaiva hi saMsiddhimAzritA janakAdayaH / <-(3/20) ityevaM kriyAyA upAdeyatvamAviSkRtam // 3/23 // nanu tattvajJAnino'dRSTAbhidhAnaM karmaiva nAstItyAzaGkAyAmAha - 'jJAnina' iti / jJAnino nAstyadRSTaM ced bhasmasAtkRtakarmaNaH / zarIrapAtaH kiM na syAjjIvanAdRSTanAzataH // 24 // che. mahopaniSatumAM jaNAvela che ke - kyAMka "prakRti e pramANe kahevAyela che to kyAMka "mAyA' ema manAyela che, kyAMka "mala' e pramANe kahevAyela che, to kyAMka karma ema saMbhaLAyela che. -upalakSaNathI ahIM ema paNa samajI levuM ke vaizeSiko jene adaTa kahe che, vainAzika jene saMskAra kahe che, vedavAdIo jene puya-pApa kahe che, gaNaka saMpradAyavALA jene zubha-azubha kahe che te vastu karma ja che. adaTa vagere zabda to tenA paryAyavAcI che. zAstravArtAsamuccaya graMthamAM zrIharibhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke >> adaSTa, karma, saMskAra, puthaashy (= 5 / 5), zubha-azubha, dharma-adharma, pAtha (= dhana) vagere ho bhanA paryAyavAyI pAyala che. 8-1, mAya, vipi, vidhAtA, bhI, veza, atizaya, AGO, mA, nasIma, 205 3 5.ho nA paryAyavAcI che - A vAta khyAlamAM rAkhavI. tethI Asure "kriyAthI mala nAza pAme che' evuM je jaNAvela che teno matalaba ema ja thAya "zAstrokta kriyAthI karma nAza pAme che' bhagavadgItAmAM paNa > kriyAthI ja janaka vagere paNa siddhine pAmelA. <- AvuM kahIne dharmakriyA upAdeya che evuM sUcita karyuM che. (3/23) kriyA dvArA karma nAza pAme che - e vAta tame jaNAvI, paraMtu ame to ema kahIe chIe ke karma - adaTa tattvajJAnIne hoya ja nahi. karma hoya to tattvajJAnI kaI rIte kahI zakAya ?'- AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakArazrI kahe che ke : lokArya :- - jJAnIne karma hotA nathI, kAraNa ke jJAnarUpI agni dvArA tenA karmo baLIne rAkha thaI gayA hoya che. <- AvuM je tame kaho to ame pUchIe chIe ke jIvananirvAhaka karmono nAza thavAthI zAnInA zarIrano nAma to nayI ? (3/24)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299 jJAnAgneH sarvakarmanAzakatvamImAMsA adhyAtmopaniSatprakaraNa-3/24 atha jJAninaH = pakvatattvajJAnavataH adRSTaM = prArabdhaM karma eva nAsti / taduktaM bhagavadgItAyAM - yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna ! | jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA // --(4/37) iti / ato na tannAzAya kriyAzrayaNaM yuktam / na hi nAzyavirahe nAzakaM vyApArayetkazcit vipazcit, anyathA prekSAvattAhAneranavasthAnAcceti cet ? naitadyuktaM, yataH bhasmasAtkRtakarmaNaH = jJAnAgnidagdhasarvakarmaNaH jIvanA'dRSTanAzataH dehanirvAhaka-zvAsocchvAsa-raktaparibhramaNAdyupaSTambhakakarmavinAzAt zarIrapAtaH kiM na syAt ? syAdeva / na ca tatheSyate, tatazca sarvakarmanAzakatvaM jJAne nAstyeva / = idaJcAtrAvadheyam jJAnAgniraprArabdhakarmANi bhasmasAt kurute ityevAbhimataM pareSAm / atra ca bhagavadgItA - bhASye zaGkarAcAryeNa jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkRrute tathA = nirbIjIkarotItyarthaH / na hi sAkSAdeva jJAnAgniH karmANIndhanavadbhasmIkartuM zaknoti / tasmAt samyagdarzanaM sarvakarmaNAM nirbIjane kAraNamityabhiprAyaH / sAmarthyAdyena karmaNA zarIramArabdhaM tatpravRttaphalatvAdupabhogenaiva kSIyate / ato yAnyapravRttaphalAni jJAnotpatteH * zuM tattvajJAnI sarvakarma zUnya hoya ? DhIkArtha :- - paripakva tattvajJAnavALA yogIne prArabdhakarma ja hotA nathI, kema ke bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke 'jema ghI vagerethI puSTa thayela agni IMdhanane bhasmasAt kare che tema he arjuna ! jJAnarUpa agni sarva karmane bALIne rAkha kare che.' tethI karmano nAza karavA mATe jJAnI kriyAno Azraya kare - tevuM mAnavuM vAjabI nathI. nAza karavA yogya koI cIja na hoya to koI buddhizALI mANasa teno nAza karavA mATe prayatna karato nathI. anyathA te buddhizALI ja na kahevAya. ane nAzya na hovA chatAM paNa nAzaka = vidhvaMsaka vastuno prayoga karavAmAM Ave to teno sadA mATe prayoga karavAnI Apatti Avaze. arthAt anavasthA doSa Avaze. AvuM jo tame kaho to te vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke jo jJAnIe tattvajJAnarUpI agni dvArA sarva karma bALIne rAkha karI nAMkhyA hoya to dehanirvAhaka evA zvAsozvAsa, raktabhramaNa (Blood Circulation) vagerene jIvaMta rAkhanAra karmono paNa nAza thavAnA kAraNe tattvajJAnInA zarIrano nAza kema na thAya ? arthAt sarva karmano nAza thAya to deha paNa paDavo ja joIe. paraMtu 'tattvajJAna maLe ane tarata mRtyu avazya thAya' evuM to tame paNa nathI svIkAratA. mATe 'jJAna sarva karmano nAza kare che '- evuM siddha thatuM nathI. tuM / ahIM e vAta khyAlamAM rAkhavI ke jJAna svarUpa agni prArabdha karmane nahi paNa aprArabdha (= udayamAM nahi AvelA) karmone bhasmasAta kare che. A pramANe ja anyadarzanakArone mAnya che. bhagavadgItAnA bhASyamAM zaMkarAcArye jaNAvela che ke > jJAnAtmaka agni sarva karmane bhasmasAta kare che arthAt nirbIja kare che. kema ke agni jema IMdhanane sAkSAt rAkha banAve che te rIte jJAna kAMI sAkSAt karmane rAkharUpe nathI banAvatuM. tethI sarva karmone nirbIja banAvavAmAM samyagdarzana kAraNa che. ahIM eka vAta sAmarthyagamya che ane te e che ke je karma dvArA tattvajJAnInuM zarIra utpanna thayeluM te to bhogavavA dvArA ja dUra thAya, kAraNa ke te karma potAnuM phaLa ApavA pravRtta che. mATe tattvajJAna utpanna thAya tenI pahelAM karelA ane tattvajJAnanI hAjarImAM upasthita rahelA evA A janmanA ke aneka pUrva janmanA karelA je karmo potAnuM phaLa ApavAne
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa nAyabUdAnanIvAra: 300 prAk kRtAni jJAnasahabhAvIni cAtItAnekajanmakRtAni ca tAnyeva sarvANi bhasmasAt kurute <- (4/37) iti vyAkhyAtam / tatazca tattvajJAnA'nAzya - prArabdhakarmanAzArthaM kriyopayujyata ev| ArabdhakarmanAnAtvAd buddhAnAmanyathA'nyathA vartanam <- (6/287) iti paJcadazIvacanAdapi tattvajJAnino'dRSTamastyeveti sidhyati / yattu paJcadazyAM dagdhabIjamarohe'pi bhakSaNAyopayujyate - (7 / 165 ) ityevaM vidyAraNyena gaditaM tattu aGkurAjanakabharjitabIjatulyaM jJAnadagdhamadRSTaM janmAntarA'janakamapi sat yogidehopaSTambhakArItyabhiprAyeNa saGgacchate / tannAzAya kriyA jJAnino'pyupayujyata eva tasya bhogaikanAzyatve mAnAbhAvAt / etena 'hrAyavyUhArittvanA - pAstA / / 3/24aa atraivAnyamatamapAkartumupanyasyati " 'zarIramiti / zarIramIzvarasyeva, viduSo'pyavatiSThate / anyAdRSTavazeneti, kazcidAha tadakSamam ||25|| pravRtta thayelA nathI tevA ja badhA karmone jJAnarUpa agni nirbIja kare che. --tethI tattvajJAnathI jeno nAza na thaI zake tevA prArabdha karmonA nAza mATe kriyA tattvajJAnIne upayogI ja che. paMcadazI graMthamAM je jaNAvela che ke --> Arabdha karma vividha prakAranuM hovAnA kAraNe tattvajJAnIo paNa vividha prakAranI ceSTA kare che. tenAthI paNa siddha thAya che ke tattvajJAnIne paNa karma che ja. paMcadazI graMthamAM vidyAraNyasvAmIe > sekeluM bIja bhale Uge nahi paraMtu khAvAnA to upayogamAM Ave. A pramANe je jaNAvela che teno abhiprAya evI rIte saMgata thAya che ke aMkuranI utpatti karavA mATe asamartha evA sekAyelA bIja jevuM karma jJAnathI sekAyeluM che te punarjanmanuM kAraNa bhale na hoya chatAM paNa tattvajJAnInA dehane TakAvavAnuM kArya to jarUra kare. AthI tenA nAzamAM to tattvajJAnIne paNa kriyA upayogI che. karma kevala upabhoga dvArA ja nAza pAme tevuM mAnavAmAM koI pramANa nathI. mATe ja kAyavyUha' vagere kalpanAnuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. (3/24) prastutamAM anyamatanuM khaMDana karavA mATe graMthakArathI anya matane jaNAve che. zlokArtha :- 'bIjAnA karmane lIdhe IzvaranI jema tattvajJAnInuM paNa zarIra TakI rahe che.' A pramANe koIka kahe che. paraMtu te vAta vyAjabI nathI. (3/25) DhIkArya :- jema Izvara sarvakarmamukta che chatAM paNa jIvonA karmanA prabhAvathI IzvaranuM zarIra IzvaranA kAryo karavAmAM kuzaLatAthI pravRtta thAya che te ja rIte tattvajJAnI paNa sarva karmathI zUnya che. chatAM paNa ziSyae 1. anyadarzanakAro evuM mAne che ke bhUMDa, kutarA, bIlADA, naraka, deva vagere aneka bhavamAM jaIne bhogavI zakAya tevA karmo bAMdhyA pachI te karmo bhogavAya te pahelAM ja je tattvajJAna utpanna thAya to mokSe jatA pahelAM tathAvidha karmone bhogavavA mATe yogI bhUMDa, kutarA, bIlADA, naraka ke deva bhava saMbaMdhI aneka zarIrone ekI sAthe dhAraNa karI te te karmone te te zarIra dvArA bhogavIne dUra kare che. A eka ja bhavamAM aneka zarIrane dhAraNa karavAnI paradarzanamAnya prakriyA kAyavyUha kahevAya che. paraMtu A vAta prAmANika nathI. tenuM vistArathI pratipAdana upAdhyAyajI mahArAje adhyAtmamataparIkSA, syAdvAdakalpalatA vagere graMthamAM karela che. jijJAsue tyAMthI jANI levuM.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 sAmAnAdhikaraNyenA'dRSTa kAryakAritA hai adhyAtmopaniSatpakaraNa-3/26 anyAdRSTavazena = jIvakarmamahimnA adRSTazUnyasya Izvarasya zarIraM iva = yathA avatiSThate = IzvarakAryakaraNapravaNatayA vartate tathA anyAdRSTavazena = ziSyasazcitakarmamahimnA karmazUnyasya viduSo'pi = tattvajJAnino'pi zarIraM avatiSThate = tiSThati eva iti = evaM prakAreNa kazcit navyo vedAntI Aha tat akSama = yunatyam rU/razA takSamatvamevAveti - "rIti | zarIra viSada MiAthavari titi | tadA'suhRdadRSTena na nazyediti kA pramA // 26 // yadi ziSyAyadRSTAt = svaziSya-bhaktavRndAdisaJcitA'dRSTAt viduSaH = tattvajJAninaH zarIraM tiSThati = avatiSThate tadA asuhRdadRSTena = zatrusazcitAdRSTavazena tulyanyAyAt vinazyet / tena tat na nazyet iti atra kA pramA ? vastutastu sAmAnAdhikaraNyenaivA'dRSTaM kAryakAri bhavati / ato na svaziSyAdyadRSTena tattvajJAnizarIramavatiSThate na vA'ryadRSTena tannazyati kintu svaprArabdhavazenaiva tadavatiSThate nazyati cetyupagantavyam // 3/26 // vekAntimatamatuMmupamatte - "ra re'ti | bhegA karelA karmanA prabhAvathI jJAnI gurUnuM zarIra Take ja che. <- koIka navIna vedAnI vyakti A pramANe kahe che. paraMtu te vAta yuktisaMgata nathI. (3/25) kaI rIte te vAta asaMgata che ? tene graMthakArazrI jaNAve che. : lokArca - ziSya vagerenA karmathI je jJAnInuM zarIra TakI rahetuM hoya to "duzmananA karmathI zAnInuM zarIra nAza na pAme" A vAtamAM zuM pramANa che ? (3/26), Ed anyanA karmathI koI zarIra dhAraNa na kare ga TIkArya - e potAnA ziSya, bhaktavRMda vageree bhegA karela puNyanA prabhAvathI jJAnI gurUnuM zarIra TakI rahetuM hoya to tulya nyAyathI zatrue bhegA karela karmanA prabhAvathI tattvajJAnInuM zarIra nAza paNa pAmI jAya. ziSya vagerenA karmathI jJAnInuM zarIra Take paNa duzamananA karmathI jJAnInuM zarIra nAza na pAme AvuM mAnavAmAM zuM pramANa che? arthAta koI pramANa nathI. AthI ja evI aprAmANika vAtane svIkArI na zakAya. vAstavamAM to samAnAdhikaraNa adaSTa ja kArya kare che. arthAt je AtmAmAM karma raheluM hoya tenAthI te AtmAne ja te karmanuM phaLa maLe. mATe ziSya vagerenA adaTathI jJAnI gurUnuM zarIra TakatuM nathI ane duzamananA karmanA kAraNe tattvajJAnInuM zarIra nAza pAmatuM nathI. paraMtu potAnA ja prArabdha karmanA kAraNe tattvajJAnInuM zarIra Take che ane potAnuM prArabdha karma khalAsa thatAM tattvajJAnInuM zarIra nAza pAme che.-AvuM mAnavuM yogya che. (3/26) vedAntI matane dUra karavA mATe graMthakArazrI prAraMbha kare che. lokArca - upAdAna kArANano nAza thavA chatAM paNa kArya eka kSaNa rahe che tevuM tArkika loko jema mAne che tema upAdAna kAraNano nAza thavA chatAM paNa tattvajJAnInA zarIranI sthiti cirakALa sudhI manAya che - AvuM vaktavya vyAjabI nathI. (3/27)
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 avidyAvirahe dehasthitivicAraH na copAdAnanAze'pi kSaNaM kAryaM yatheSyate / tArkikaiH sthitimattadvacciraM vidvattanusthitiH // 27 // = yA = yena prasiddhena prakAreNa upAdAnanAze'pi = svasamavAyikAraNanAze'pi tArkikaiH naiyAyikaiH kSaNaM ekaM sthitimat = vartamAnaM samavetaM kAryaM iSyate / tantunAzakSaNe eva na naiyAyikaiH paTanAza ISyate kintu tantunAzakSaNAnantarameva, kAraNasya kAryAvyavahitapUrvakSaNavRttitvAbhyupagamAt / atastantunAzakSaNe nirupAdAnaM paTAdilakSaNaM kAryamavatiSThate yauganaye / tadvat = tenaiva prakAreNa = upAdAnakAraNavirahadazAyAmapyupAdeyasthitisvIkArarItyA vedAntinaye ciraM dIrghakAlaM vidvattanusthitiH tattvajJAnizarIrAstitA sambhavati / yadyapi naiyAyikadarzane zarIropAdAnakAraNatA'dRSTe nAGgIkriyate tathApi vedAntinaye'vidyA'paraparyAyasyA'dRSTasya zarIropAdAnakAraNatvAttattvajJAnino'dRSTanAze dehasya nirupAdAnatvoktissaGgacchata eva / yathA naiyAyikairupAdAnakAraNamRte kSaNamekamavasthitirupAdeyasyeSyate tathA vedAntibhiravidyAnAze'pi tattvajJAnizarIrasthitirdIrghakAlamiSyate / na hyanupAdAnamupAdeyamekameva kSaNamavatiSThate na tu ciramiti naiyAyiko vaktumarhati aprayojakatvAt / taduktaM adhyAtmopaniSatprakaraNa = - * nirupAdAna kAryanI sthitinI mImAMsA # TIkArya :- paTanuM samavAyikAraNa upAdAna kAraNa taMtuo che. naiyAyika mate taMtuno je kSaNe nAtha thAya che te kSaNamAM paTano nAza thato nathI, paraMtu te pachInI kSaNamAM paTano nAza thAya che. AnuM kAraNa e che ke samavAyikAraNano nAza e kAryanAzanuM kAraNa che, ane kAryanI utpattinI avyavahita pUrva kSaNe kAraNanI upasthiti Avazyaka che. mATe kAraNanI utpatti ane kAryanI utpatti samakAlIna na hoya paraMtu pUrvottarakAlIna hoya. AthI je samaye taMtuno nAza thaze te samaye paTasvarUpa kArya eka kSaNa vidyamAna hoya che. matalaba ke jema taiyAyika mate upAdAna kAraNa vinA kArya eka kSaNa Take che. barAbara te ja rIte arthAt upAdAna kAraNanI gerahAjarImAM paNa upAdeyanI kAryanI sthiti svIkAravAnI paddhati mujaba vedAntImate dIrgha kALa sudhI tattvajJAnInA zarIranuM astitva saMbhavI zake che. jo ke naiyAyikadarzanamAM zarIranuM upAdAna kAraNa aSTa mAnavAmAM AvatuM nathI, chatAM paNa avidyA evA bIjA nAmathI aSTane ja vedAntIdarzanamAM zarIranuM upAdAna kAraNa mAnavAmAM Avela hovAthI tattvajJAna dvArA adRSTano nAza thAya tyAre tattvajJAnIno deha upAdAna kAraNa vinA Take che - AvuM vedAntIo kahI zake che. matalaba ke 'adRSTanI gerahAjarImAM tattvajJAnIno deha dIrghakALa sudhI Take che' ema vedAMtadarzana mujaba kahI zakAya, naiyAyikadarzana mujaba nahi. kema ke "adRSTa vinA deha Takavo nimitta kAraNa vinA kArya TakavuM' AvuM arthaghaTana naiyAyika saMpradAya mujaba thAya. jyAre vedAMtI darzana mujaba 'aSTa vinA zarIra TakavuM upAdAna kAraNa vinA kArya TakavuM'' - AvuM arthaghaTana thaI zake che. jema taiyAyika vidvAno upAdAna kAraNa vinA eka kSaNa kAryanuM avasthAna Icche che tema vedAMtIo kALa sudhI Take che te pramANe Icche che. 'upAdAnakAraNa avidyAno nAza thavA chatAM paNa tattvajJAnInuM zarIra dIrgha vinA kArya eka ja kSaNa sudhI Take, dIrghakALa sudhI nahi' A pramANe taiyAyika kahI zake tema nathI. kAraNa ke tevuM naiyAyikanuM vacana aprayojaka che. arthAt 'upAdAna kAraNa vinA kArya eka kSaNa Take tema lAMbo samaya Take' tevuM mAnavAmAM zuM vAMdho ? AvA praznano koI javAba naiyAyika pAse nathI. paMcadaMzI graMthamAM vidyAraNyasvAmIe jaNAvela che ke > upAdAna kAraNano nAza thayA pachI paNa kSaNavAra kArya rahe che = = - = - 302
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 dehanAzakatAvimarzaH adhyAtmopaniSadghakaraNa-3/28 paJcadazyAM vedAntinA vidyAraNyenaupAdAne vinaSTe'pi kSaNaM kAryaM pratIkSate / ityAhustArkikAstadvadasmAkaM jiMna sambhavet ? / / -(6/64) kRti / na ca vevAntitimivuM sabhya ||3/ranA vedAntyuktasyA'yuktatve hetumAvedayati granthakRt 'nirupAdAne'ti / nirupAdAnakAryasya, kSaNaM yattArkikaiH sthitiH / nAzahetvantarAbhAvAdiSTAtra ca sa durvacaH // 28 // yat = yasmAt kAraNAt nirupAdAnakAryasya = samavAyikAraNarahitasya samavetatvenAbhimatasya kAryasya kSaNaM ekaM sthitiH vidyamAnatA nAzahetvantarAbhAvAt = kAryanAzakahetuvizeSavirahAt tArkikaiH naiyAyikaiH iSTA / naiyAyikanaye svapratiyogitAsambandhena samavetanAzaM prati svapratiyogisamavetatvasambandhena samavAyikAraNanAzasya kAraNatvamaGgIkriyate, anyavidhanAzya-nAzakabhAvasyA'ghaTamAnatvAt / kAraNaJca kAryA'vyavahitapUrvakSaNe kAryatAvacchedakasambandhena kAryAdhikaraNatayA'bhimate'vazyaM vidyate eva, anyathA kAraNatvahAneH / tatazca paTanAzakastantunAzaH paTanAzA'vyavahitapUrvakSaNe paTanAzArthamapekSyate eva, anyathA paTanAzAnApatteH / ataH kathaM tantunAzasamakAlameva paTanAzo jAyeta, gautamIyadarzane samakAlInayoH kAryakAraNabhAvA'nabhyupagamAt / na ca tantunAzapUrvakSaNa eva paTanAzakaM anyat kiJcit samavadhIyate niyamena yena tadvazena tantunAzasamakAlameva paTanAzasamutpAdAnnirupAdAnakAryAvasthAnaM pratikSipyeta / itthaM saH = tantunAzakSaNe paTA'nAzopapAdakaH tntuA pramANe tArkiko kahe che, te ja rIte amArA mate paNa kema na saMbhave ? arthAt avidyAno nAza thayA pachI paNa tattvajJAnInuM zarIra Take e vAta saMbhavita che. graMthakArazrI kahe che ke A pramANe vedAMtInuM kaheluM barAbara nathI. (3/27) = = vedAMtIe jaNAvela uparokta vAta zA mATe ayogya che ? tenA hetune graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha :- kAraNa ke kAryanA nAzano anya koI hetu na hovAnA kAraNe upAdAna kAraNathI zUnya evuM kArya kSaNavAra Take che evuM tArkikone ISTa che paNa prastutamAM (vedAMtamatamAM) nAzakano abhAva durvaca che.(3/ 28) DhIkArtha:- uparokta vedAMtI mata ayukta hovAnuM kAraNa e che ke naiyAyika tarkaniSNAto samavAyikAraNazUnya hovA chatAM kAraNamAM samavetarUpe abhimata evA kAryanI eka kSaNa sthiti svIkAre che emAM hetu che nAzaka anya hetuno abhAva. arthAt je samaye samavAyikAraNano nAza thAya che te samaye, samayeta tarIke abhimata evA kAryano nAza karanAra anya koI hetu na hovAnA kAraNe te samaye kAryano nAza mAnI zakAto nathI. taiyAyika mate svapratiyogitAsaMbaMdhathI samavetanAza pratye svapratiyogi-samavetatvasaMbaMdhathI samavAyikAraNano nAza kAraNarUpe mAnavAmAM Ave che. prastutamAM kArya che samaveta evA kAryano nAza. kArya potAnA adhikaraNamAM je saMbaMdhathI utpanna thAya te saMbaMdha kAryatAavacchedakasaMbaMdha kahevAya. prastutamAM svapratiyogitva e kAryatAavacchedaka saMbaMdha che. kAryanA adhikaraNamAM kAraNa je saMbaMdhathI rahIne kAryane utpanna kare te saMbaMdha kAraNatAavacchedakasaMbaMdha kahevAya. prastutamAM svapratiyogisamavetatva e kAraNatAavacchedakasaMbaMdha che. dA.ta. paTanAza = kArya. teno pratiyogI = paTa, tethI svapratiyogitAsaMbaMdhathI paTanAzanuM adhikaraNa paTa banaze. temAM je samaye taMtunAza svapratiyogisamavetatvasaMbaMdhathI rahe te pachInI kSaNe paTanAzasvarUpa kArya utpanna thAya. taMtunAzanA pratiyogI evA taMtumAM paTa samaveta hovAthI svapratiyogisamavetatvasaMbaMdhathI
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 adhyAtmopaniSatpakaraNa 488 nirupAdAnadehakAlaniyamavicAraH 88 nAzA'vyavahitapUrvakSaNavartI paTanAzakavirahaH naiva durvacaH = durupapAdaH / tantunAzA'vyavahitottarakSaNe tvavazyaM paTo nazyet, tadavyavahitapUrvakSaNe svanAzakasamavadhAnAt / itthaJca nirupAdAnaM kAryaM kSaNamekamavatiSThate naiyAyikarAddhAnteneti spaSTameva / kintu atra ca = 'nirupAdAnaM tattvajJAnizarIraM cirakAlamavatiSThate' ityatra hi vedAntinaye saH = nirupAdAna-jJAnidehA'nAzopapAdakastanAzakavirahaH durvacaH = durnirvacanIyaH / ataH 'tattvajJAnino'dRSTaM nAsti tathApi taccharIraM cirakAlamavatiSThata' iti vedAntimatamazraddheyam, yuktivaikalyAditi tApUrvam rU/28 nanUktamevA'smAbhirvedAntibhiH yaduta 'tattvajJAnino'dRSTavirahe'pi ziSyAdyadRSTavazena taccharIraM na patatI'ti iti ceta ? satyamaktama. kintvasatyamaktamityAzayena granthakadAha -> 'anyeti / taMtunAza paTamAM rahI zake che. ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke kAryatAavacchedakasaMbaMdhamAM rahela "sva' zabdathI kAryanuM grahaNa karavuM. ane kAraNatAavacchedakasaMbaMdhamAM rahela "sva" zabdathI kAraNanuM grahaNa karavuM. kAryatAavacchedakasaMbaMdhathI kAryanA adhikaraNarUpe je abhimata hoya temAM kAryanI avyavahita pUrva kSaNe kAraNa avazya rahe. jo tema na hoya to te kAraNa ja na kahevAya. tethI prastutamAM paTanAzanI utpatti mATe paTanAzanI avyavahita pUrvekSaNe paTanAzano hetu evo taMtunAza jarUra apekSita bane che. taMtunAza na thAya to paTanAza thaI ja na zake. tethI je samaye taMtuno nAza utpanna thAya che te ja samaye paTano nAza kevI rIte utpanna thaI zake? kAraNa ke nyAyadarzanamAM samAnakAlIna padArtho vacce kAryakAraNabhAva mAnavAmAM Avato nathI. uparokta nAzya-nAzakabhAva sivAya bIjI koI paNa rIte nAzva-nAzaka bhAva mAnI zakAto nathI. jo taMtunAzanI avyavahita pUrva kSaNe ja paTano nAza karanAra anya koI vastu avazya upasthita thAya to je samaye taMtuno nAza utpanna thAya che te ja kSaNe paTano nAza paNa utpanna thaI zake, ane AvuM bane to upAdAnakAranI gerahAjarImAM kAryanA astitvano pratikAra karI zakAya. paraMtu tevuM nathI. kAraNa ke je samaye taMtuno nAza thAya che tenI pUrva kSaNe paTano nAza karanAra anya koI paNa cIja avazya upasthita thatI nathI. AthI taMtuno nAza thAya te kSaNe paTano nAza thaI zakato nathI. A rIte taMtunAzanI avyavahitapUrva kSAgamAM paTanA nAzakanI gerahAjarI taiyAyikamatamAM jaNAvI zakAya tevI che. ane te ja taMtunAzanI kSaNe paTano nAza na thavAnuM samarthana kare che. taMtuno nAza thayA pachInI avyavahita uttarakSaNe to paTano avazya nAza thAya. dA.ta. cothI kSaNe tatano nAza thAya to pAMcamI kSaNe paTano nAza avazya thAya. kAraNa ke paTano nAzaka evo taMtunAza cothI kSaNe upasthita che. Ama neyAyika siddhAMtathI spaSTa ja che ke upAdAna kAraNanI gerahAjarImAM kArya mAtra eka ja kSaNa TakI zake. paraMtu "upAdAnakAraNa vinA tattvajJAnInuM zarIra cirakALa sudhI TakI rahe che." - A pramANe vedAMtInI mAnyatA svIkArI zakAya tema nathI. kAraNa ke temAM nirupAdAna evo tattvajJAnIno deha nAza na pAme - tenuM samarthana kare tevo jJAnIdehanAzakaviraha zabda dvArA batAvavo muzkela che. AthI "tattvajJAnIne adaTa nathI, kAraNa ke tattvajJAna dvArA adaSTa naSTa thayela che chatAM paNa tattvajJAnIno deha lAMbo samaya TakI zake che.' - Avo vedAMtImata vizvAsa karavA yogya nathI. kAraNa ke tenA svIkAramAM koI yukti rahelI nathI. AvuM graMthakArazrInuM tAtparya che. (3/28) vedAtI :- ame to kahI ja dIdhuM che ke "tattvajJAnIne adaTa na hovA chatAM paNa ziSya vagerenA adaTanA baLathI tattvajJAnInuM zarIra paDI bhAMgatuM nathI.' sthApnAdI :- "e vAta sAcI che ke tame kIdhuM che'' paNa tame asatya vAta jaNAvI che. A vAtane
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 * jIvanAdRSTanAze dehapAtaH 88 adhyAtmopaniSatrakaraNa-3/30 anyAdRSTasya tatpAtapratibandhakatAnaye / mriyamANo'pi jIvyeta ziSyAdRSTavazAdguruH // 29 // 'anyA'dRSTasya = ziSya-bhaktAdisaJcitA'dRSTasya tatpAtapratibandhakatAnaye = tattvajJAnidehanAzaM prati pratibandhakatA' iti vedAntimate svAyuHkSayeNa mriyamANo'pi tattvajJAnI guruH ziSyAdyadRSTavazAt = svaziSyabhaktAdyadRSTabalAt ciraM jIvyeta / vedAntinaM pratyupahAso'yam / svasamAnAdhikaraNamevA'dRSTaM phalopadhAyakamiti prAguktaM tattvamatrAnusandheyam // 3/29 // vevAmimataM yuvAntaraM nirAUmupamate - "'ti | svabhAvAnirupAdAnA yadi vidvattanusthitiH / tathApi kAlaniyame tatra yukttirna vidyate // 30 // yadi svabhAvAt = tathAvidhasvabhAvAdeva nirupAdAnA = upAdAnakAraNazUnyA vidvattanusthitiH = tattvajJAnidehAvasthitiH vedAntibhirucyate tadA nirupAdAnasya vidvaccharIrasya ciramavasthAnamanAbAdhaM yadyapi, tathApi tatra = svabhAvabalenopAdAnazUnyavidvattanusthityupapAdane 'etAvantaM kAlaM tattvajJAnizarIreNa sthAtavyaM tadanu vinaSTavyamityevaMrUpe kAlaniyame balavatI yuktiH na = naiva vidyate / shpthmaatrprtyaayniiytvaagraMthakArazrI AgaLanA zlokamAM jaNAve che. lokArca - ziSyanuM adaTa tattvajJAnInA dehane paDavAmAM je pratibaMdhaka banatuM hoya to maratA evA paNa tatvajJAnI gurU ziSyanA adaTanA kAraNe jIvI jaze. (3/29) TIkArya :- "ziSya, bhakta vageree bhegA karelA adaTa e tattvajJAnInA dehanA nAza pratye pratibaMdhaka bane che." - AvA vedAMtI matamAM to potAnA AyuSyanA kSayathI maratA evA tattvajJAnI gurU potAnA ziSya, bhakta vagerenA adayathI ati lAMbA samaya sudhI AvI jaze. vedAntI pratye A graMthakArazrIno upahAsa che. vAstavamAM to je AtmA karmane kare che te ja AtmA karmane bhogave che. potAnuM samAnAdhikaraNa evuM ja adaTa potAne phaLa Ape che - AvuM pUrve je tattva jaNAvyuM tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. (3/29) vedAMtIne mAnya evI anya yuktinuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI prAraMbha kare che. lokArca :- upAdAnakAraNa vagaranuM evuM vidvAnanuM zarIra je svabhAvathI ja TakI rahetuM hoya to paNa tyAM kALaniyamamAM koI yukti nathI. (3/30) kArya - e vedAMtI evuM kahe ke "upAdAna kAraNa vinA tatvajJAnIno deha tathAvidha svabhAvathI ja Take che.' - to upAdAna kAraNa vinA vidvAnanuM zarIra lAMbA kALa sudhI nirAbAdha TakI zakaze, to paNa svabhAvanA baLathI upAdAnazUnya evA jJAnIzarIranI sthitinuM upapAdana karavAmAM 'ATalA samaya sudhI tattvajJAnInuM zarIra TakavuM joIe ane tyAra pachI te na thavuM joIe. tatvajJAna utpanna thayA pachI koInuM zarIra mahino. koIno deha eka varSa, koInuM khoLiyuM 50 varSa to koInuM tana 200 varSa Take ane tyAra pachI te nAza pAme' - A pramANe alaga alaga tattvajJAnInA zarIranI sthiti saMbaMdhI kALanuM niyamana karavAmAM koI baLavAna yukti nathI. - 'huM sogaMda khAIne kahuM chuM ke "hakIkata ame je jaNAvI tevI ja che." - A rIte kahIne vedAMtI potAnI vAtamAM vizvAsa karAve tenAthI kaMI te vAtano svIkAra karavo yogya nathI. (3/3)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa jemajJItuMmadaMti 52/30nA prArabdhAdRSTato jJAnidehasthitiH granthakArastadevA''ha - 'ucchRGkhalasye 'ti / = ucchRGkhalasya taccintyaM, mataM vedAntino hyadaH / prArSyAvRSTatA vintu, jJeyA vidvattattusthitiH ||rUzA taddhi tasmAt kAraNAt = yuktivikalatvAt ucchRGkhalasya = sadyuktyanubhavAdilakSaNAyAH sArvatantrikyAH zRGkhalAyA udgatasya - nirgatasya vedAntino madhusUdanAdeH adaH niruktaM mataM cintyaM na tu vipakSabAdhakatarkopabRMhitavicAramRte tadaGgIkartavyam, vastuvyavasthAviplavAt / adRSTasya svasamAnAdhikaraNakAryajanakatvaniyamena sarvatantreSu ziSyAdyadRSTavazena na tattvajJAnizarIrasthitiH sambhavati kintu prArabdhAdRSTataH strIyapraarbdhaadRssttvshaadev vidvattanusthitiH jJeyA / itthaJca tattvajJAnino'pyadRSTamastIti siddham / tatazca jJAnino nAstyadRSTaM < (3/24) iti prAgajJoktamapAkRtamavagantavyam, adRSTatvasya tattvajJAnanAzyatAvacchedakatve amivArapravarNanAt ||2/rUzA > jJAnAgniH sarvAMgi mammasAt tenuMna ! - (4/27) kRti manavadgItAvavanopattimAveT pati - 'tariti / 306 = - graMthakAra A ja vAta jaNAve che. zlokArtha :- tethI ucchaMkhala evA vedAntIno A mata vicAraNIya che. (vicAra karavAmAM Ave to te asaMgata hovAthI tyAjya che.) paraMtu hakIkatamAM vidvAnanuM zarIra potAnA prArabdha aSTathI ja Take che- tevuM jANavuM.(3/31) dIkArya :- madhusUdana sarasvatI vagere vedAMtIo kharekhara ucchaMkhala che. kema ke sadyukti, anubhava vagere svarUpa sarvadarzanamAnya maryAdAmAMthI teo bahAra nIkaLI gayela che. teono uparokta mata yuktizUnya hovAnA kAraNe vicAraNIya che. vipakSabAdhaka tarka vagerethI paripuSTa thayela vicAraNA vinA te aphrIkAra karavA yogya nathI. kAraNa ke tema karavAmAM to vastuvyavasthA bhAMgI paDe. sarvadarzanane evuM mAnya che ke je AtmAmAM aSTa = karma = avidyA rahela hoya te ja AtmAmAM te potAnuM kArya karI zake. tethI ziSya vagerenA adhyanA baLathI tattvajJAnInA zarIranI sthiti saMbhavatI nathI, paraMtu potAnA ja prArabdha aSTanA kAraNe ja vidvAnanuM zarIra Take che. - evuM jANavuM. A rIte siddha thAya che ke zarIra vidyamAna hovAnA kAraNe tattvajJAnIne paNa adRSTa che. tethI jJAnIne koI karma ja nathI hotA.' AvuM pUrve koI (3/24) anna vyaktie jaNAveluM tenuM nirAkaraNa thaI gayuM samajavuM. AnuM kAraNa e che ke tattvajJAnInuM zarIrasthitikArI aSTa tattvajJAnathI nAza pAme che tevuM mAnI zakAtuM nathI. arthAt tattvajJAnanA nAzyatAavacchedaka-dharmarUpe aSTatvano svIkAra karavAmAM anvaya vyabhicAra dekhADela che. tattvajJAnI pAse tattvajJAna hovA chatAM paNa tenAthI saghaLA karmono nAza thato nathI, bAkI to tenuM zarIra ja na Take - A vAta pUrve jaNAvI gayA chIe. kAraNa hovA chatAM kArya utpanna na thavAnA kAraNe anvaya vyabhicAra spaSTa che. (3/31) "jJAnarUpI agni sarva karmone bhasmIbhUta kare che.'' - AvA bhagavadgItAnA vacananI saMgatine graMthakArazrI jaNAve che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 8 jJAnanAzyatAvacchedakavicAraH adhyAtmopaniSatpakaraNa-3/33 tatprArabdhetarAdRSTaM, jJAnanAzyaM yadISyate / lAghavena vijAtIyaM, tannAzyaM tatprakalpyatAm // 32 // tat = tasmAt kAraNAt = tattvajJAnino'pi prArabdhAdRSTasattvAt yadi vedAntibhiH prArabdhetarAdRSTaM = prArabdhabhinnamadRSTaM jJAnanAzyaM = tattvajJAnajanyanAzapratiyogItISyate tadA prArabdhapratiyogikabhedavadadRSTatvasya tattvajJAnanAzyatAvacchedakatayA kAryatAvacchedakagauravam / tadapekSayA lAghavena = kAryatAvacchedakazarIrakRtalAghavena vijAtIyaM = jAtivizeSavat tat = adRSTaM tannAzyaM = tattvajJAnajanyanAzapratiyogIti prakalpyatAM = vedAntibhirabhyupagamyatAm / tattvajJAnanAzyatAvacchedakadharmavidhayA adRSTaniSThaH prArabdhAdRSTavyAvRtto jAtivizeSaH siddhyatIti bhAvaH // 3/32 // pratimA "phUlyami'ti | itthaM ca jJAnino jJAnanAzyakarmakSaye sati / kriyaikanAzyakarmoMghakSayArthaM sApi yujyate // 33 // itthaJca = vijAtIyA'dRSTasya tattvajJAnanAzyatvena hi jJAnanAzyakarmakSaye sati = tattvajJAnajanyanAza lokArca - tethI jo prArabdha sivAyanuM adaSTa jJAna dvArA nAza pAme che evuM tame svIkAre to lAghavathI vijAtIya adaSTa jJAna dvArA nAza pAme che tevuM svIkAro. (3/3) TIkArca - tattvajJAna utpanna thayA pachI paNa prArabdha adaSTa rahe che - A vAta ApaNe AgaLa jaNAvI gayA. te kAraNe prArabdhathI bhinna evuM adaTa tattvajJAna dvArA nAza pAme che. evuM jo vedAMtI loko svIkAre to tattvajJAnano nAzyatAavacchedaka dharma prArabdha bhinnaadaTava banaze. Ama thavAthI kAryatAavacchedaka dharmamAM gaurava doSa prApta thaze. jyAre vijAtIya adaTane tatvajJAnathI nAzya mAnavAmAM kAryatAavacchedaka dharmanA zarIramAM lAghava thaze. kAraNa ke tevuM svIkAravAmAM nAzyatAavacchedaka dharma adagata jAtivizeSa banaze. jAti e akhaMDa padArtha che arthAta te anya koI padArthathI ghaTita nathI. jyAre prArabdha bhinnaadaTava to prArabdhapratiyogikabhedaviziSTa adakatva svarUpa = tAdAmyasaMbaMdhaavacchinna prArabdhatvaavacchinna pratiyogitAka anyonyAbhAvaviziSTa a4tva svarUpa sakhaMDa upAdhi rU5 hovAthI te atyaMta gurabhUta zarIravALuM che. sakhaMDa upAdhi aneka padArthathI ghaTita hoya che. prastutamAM tenA aneka ghaTaka padArtho rahelA che, te uparanI vigatathI spaSTa che. kAryatAavacchedaka ke nAzyatAavacchedaka vagere tarIke e jAti ke akhaMDa upAdhi prApta thaI zake ema hoya to tevA sthaLamAM sakhaMDa upAdhino tasvarUpe svIkAra dArzanika jagatamAM karavAmAM Avato nathI. A vAtathI nyAyanA prAraMbhika abhyAsIo paNa suparicita ja che. AthI vedAMtIoe tattvajJAnanA nAzyatAavacchedaka dharmarUpe adaSTagata eka vilakSaNa jatino svIkAra karavo jarUrI che. tattvajJAnanAzyatA-avacchedaka dharmarUpe ja te jAtivizeSanI siddhi thaze. (3/3) - prastuta vAtanA phalitArthane graMthakArathI jaNAve che. lokArca - A rIte tattvajJAnInA tattvajJAnathI nAza pAme tevA karmano nAza thAya tyAre mAtra kriyAthI ja nAza pAme tevA karmasamUhanA nAza mATe zAstrokta kriyA paNa upayogI che. (3/33) & kriyAthI paNa karma nAza pAme
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa OM jJAnakarmasamuccayapakSasthApanam pratiyogi-vijAtIyAdRSTadhvaMse sati kriyaikanAzyakamaghakSayArthaM = kriyAmAtrajanyanAzapratiyogyadRSTavizeSavRndavinAzAya jJAninaH = tattvajJAnina: visA = kriyA yujyate = upayujyate iti siddham / jJAnanAzyakarmakSayArthaM yathA jJAnamupayujyate tathA kriyAnAzyakarmakSayArthaM kriyopayujyate iti bhAvaH // 3/33 // nanu tarhi sarvakarmakSayArthaM kimupayujyate ? ityAzaGkAyAmAha 'sarve 'ti / sarvakarmakSaye jJAnakarmaNostatsamuccayaH / anyo'nyapratibandhena tathA coktaM parairapi // 34 // tat tasmAt kAraNAt = jJAnasyeva kriyAyA api karmavizeSanAzakatvAt sarvakarmakSaye kRtsnakarmakSayaM prati anyo'nyapratibandhena mitho'nuvedhena jJAna - karmaNoH tattvajJAna-satkriyayoH samuccaya: = samudAyaH upayujyate / taduktaM nayAmRtataraGgiNyAMpuSTi - zuddhayanubandhadvArA jJAna - karmaNormuktau tulyavadeva hetutayA samuccayapakSa evAnAvila: <- (nayopadezavRtti pR. 102 ) iti / syAdvAdarahasye'pi - jJAna-karmaNoH samuccitya mokSakAraNatvAt / nanvidamasiddham, yoganirodharUpakarmaNa eva sAkSAt hetutvAt, tattvajJAnasya tu pUrvamapi sattvAditi cet ? na, na hi samakAlotpattikatvena samuccayaH, api tu paraspara = = 308 = 12 = TIkArtha :- tattvajJAna dvArA sarva karma nAza pAmatA nathI, paraMtu aSTavizeSa ja = vijAtIya adRSTa ja nAza pAme che. tevuM hovAnA kAraNe tattvajJAnathI nAza pAmanAra vijAtIya adRSTano nAza thaI jAya tyAre kevaLa kriyAthI ja nAza pAme tevA vilakSaNa karmanA DhagalAonA nAza mATe tattvajJAnIne paNa zAstrokta kriyA upayogI che - tema siddha thAya che. kahevAno bhAva e che ke jJAnathI nAza pAme tevA karmanA kSaya mATe jema jJAna jarUrI che tema kriyAthI nAza pAme tevA karmonA kSaya mATe kriyA upayogI che. (3/33) amuka karma jJAnathI nAza pAme ane amuka karma kriyAthI nAza pAme to pachI sarva karmanA kSaya mATe zuM upayogI che ? AvI jijJAsAnuM zamana karavA graMthakArazrI pharamAve che ke zlokArtha :- tethI sarva karmanA kSaya mATe anyonya anuvedhathI jJAna ane kriyAno samuccaya upayogI che. anyadarzanakAroe paNa te pramANe jaNAvela che. (3/34) jJAna-kriyAsamuccayathI mokSa DhIkArtha :- jJAnanI jema kriyA paNa karmano nAza kare che. tethI sarva karmanA nAza mATe paraspara anuviddha evo tattvajJAna ane sakriyAno samuccaya upayogI che. nayopadezanI nayAmRtataraMgiNI TIkAmAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke --> puSTi ane zuddhinA anubaMdha dvArA jJAna ane kriyA mokSa pratye samAna rIte hetu hovAnA kAraNe samuccaya pakSa ja nirdoSa che. -- madhyamaparimANa syAdvAdarahasya graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke --> jJAna ane kriyA paraspara samuccita thaIne mokSanuM kAraNa che. ahIM evI zaMkA thAya ke "yoganirodha svarUpa kriyA e ja mokSano sAkSAt hetu che, kAraNa ke tenI prApti pachI turata AtmAno mokSa thAya che. tattvajJAna to tenI pUrve (13 mA guNaThANe) paNa hoya che. chatAM teTalA mAtrathI mokSa thato nathI. AthI samuccita jJAna-kriyA mokSanuM kAraNa che e vAta asiddha che.'' to A zaMkAnuM samAdhAna e che ke jJAna ane kriyAno samuccaya samakAlIna utpatti rUpe nahi, paraMtu parasparanA sahakAra mAtrathI mokSa pratye kAraNa che. -- kahevAno Azaya e che ke jJAna ane kriyAnI utpattine samAnakAlIna mokSa athavA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 mithaHsahakAreNa jJAna-kriyAsamuccayaH 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-3/35 sa mAge - (33-3 1.- pR.836) rUtyum | tathA = tena prakAreT = jJAna-ziyo: samuccitya mokSakAraNatvena rUpeNa paraiH = tIrthAntarIyaiH api uktaM, kimpunrsmaabhirnekaantvaadibhiritypirAddhArtha rU/rUkA tIrthAntarIyorUmeva rAti > "ra vi'iti | na yAvatsamamabhyastau, jJAnasatpuruSakramau / eko'pi naitayostAvat, puruSasyeha sidhyati // 35 // jJAna-satpuruSakramau = tattvajJAna-mahApuruSAcArau yAvat samaM = tulyavat na abhyastau = paunaHpunyena parizIlitau tAvat iha loke puruSasya sAdhakasya etayoH = jJAna-satpuruSakramayoH eko'pi, kimuta dvitayaM, na sidhyati / tatazca jJAna-kriyayossamuccayo'bhimataH pareSAmapi / yogavAziSThe'pi -> ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAna-karmabhyAM jAyate paramaM padam / kevalAt karmaNo jJAnAt na hi mokSo'bhijAyate / kintUbhAbhyAM bhavenmokSaH sAdhanaM tUbhayaM viduH / / <-(1/7-8) ityuktam / yogazikhopaniSadi api -> yogahInaM kathaM jJAnaM mokSadaM bhavatIha bhoH / yogo'pi jJAnahInastu na kSamo mokSakarmaNi // tamajJAnaM ra thI mumukSutamammasetu -(/-14) ti jJAna-kriyAyo samucava 3: I - niSadi api - vidyAM cAvidyAM ca yastadvedobhayaM saha / avidyayA mRtyuM tIrthyA vidyayA'mRtamaznute / / - () trevaM jJAna-rmasamayaH sUvitaH | mukhopaniSadra mav > mAtmaH mAtmatiH kriyAto samakAlIna jJAna ane kriyAnI utpatti thayA bAda turata mokSa thAya evuM amane abhimata nathI, paraMtu amAre ema kahevuM che ke jJAnanAzya karmonA nAza pratye jJAna pradhAna kAraNa hoya che paNa kiyA ene madada kare che. tema ja kiyAnAzya karmonA nAza pratye kiyA mukhya bhAga bhajave che ane jJAna temAM madadagAra thAya che. A rIte ekabIjAnA sahakArI hovAnA lIdhe jJAna ane kriyAnA samuccayane mokSanuM kAraNa mAnavAmAM Avela. che. mAtra ame anekAMtavAdI nahi, paraMtu anyadarzanakAroe paNa A pramANe ja jaNAvela che. (3/38) anyadarzanakAranI vAtane graMthakArazrI 35mAM zloka dvArA jaNAve che. lokArca - jyAM sudhI jJAna ane mahApurUSonA AcArone samAna rIte abhyasta karela nathI, tyAM sudhI purUSane ahIM jJAna ke kriyAmAMthI eka paNa vastu siddha thatI nathI. (3/31) TIkArya :- jyAM sudhI tattvajJAna ane mahApurUSanA AcAranuM samAna rIte vAraMvAra parizIlana na thAya tyAM sudhI A lokamAM sAdhakane jJAna ke kriyAmAMthI eka paNa vastu siddha thatI nathI. bannenI to zI vAta karavI ? A zlokathI siddha thAya che ke anyadarzanakArone paNa jJAna ane kriyAno samuccaya abhimata che. yogavAziSThamAM jaNAvela che ke - jema AkAzamAM banne pAMkha dvArA pakSInI gati thAya che tema jJAna ane kriyA dvArA paramapada prApta thAya che. kevaLa kriyAthI ke mAtra jJAnathI mokSa thato nathI. paraMtu te banne dvArA mokSa thAya che. te banne mokSanA sAdhana che - evuM maharSio jANe che. - yogazikhA nAmanA upaniSahmAM paNa > yogahIna = kriyAzUnya evuM jJAna kevI rIte ahIM mokSane Ape ? ane jJAnahIna evI kriyA paNa mokSaprAptimAM samartha nathI. te mATe mumukSuoe jJAna ane kriyA-bannenuM dRDhatAthI vAraMvAra parizIlana karavuM joIe. -- A pramANe jJAna ane kiyAno samuccaya jaNAvela che. IzopaniSadumAM paNa > vidyA ane avidyA - A bannene je sAthe jANe che te avidyA (kriyA) dvArA mRtyune tarIne vidyA dvArA amRtane
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa nAnAdarzanAnusAreNa jJAna- kriyAsamuccayadyotanam 310 vAneSa brahmavidAM variSThaH -- (3 / 4) ityevaM jJAna - kriyAsAhityamabhyarhitatayA zrUyate / kUrmapurANe'pi - - karmaNA prApyate dharmo jJAnena ca na saMzayaH / tasmAjjJAnena sahitaM karmayogaM samAzrayet // (1/ 2-pR.28) karmaNA sahitAjjJAnAMt samyag yogo'bhijAyate / jJAnaJca karmasahitaM jAyate doSavarjitam / / -(2/23) hyum / viSNupurAopi - tasmAttatprAptaye yatnaH kartavyaH paNDitairnaraiH / tatprAptiheturvijJAnaM meM poruM mahAmatte !!- ( ) ityevaM jJAna - kriyayoH samuccitya mokSahetutAssveditA vizeSAvazyakabhASye'pi hayaM NANaM kiriyAhINaM hayA annANao kiriyA / pAsaMto paMgulo daDDo dhAvamANo a aMdhao ||1159 || saMjogasiddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho payAI / aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA te saMpaNaTThA nagaraM paviTThAM // 1165 // - ityevaM mokSajanakatayA jJAna-kriyAsaMvedhaH pradarzitaH / anyatrApi jJAnaM pradhAnaM na tu karmahInaM, karma pradhAnaM na tu buddhihInam / tasmAd dvayoreva bhavetprasiddhirna hyekapakSo vihagaH prayAti // < ( ) hyum / svabhUmizrAnusAreLovasarnanAnupasa (mokSane) pAme che. A pramANe jJAna ane kriyAno samuccaya sUcita karela che. muNDakopaniSamAM paNa > je AtmAmAM krIDA kare che, AtmAmAM ja AnaMda pAme che, ane kriyAniSTha che te vyakti brahmavettAomAM zreSTha che. -- A pramANe jJAna ane kriyAno samuccaya pradhAna che evuM saMbhaLAya che. kUrmapurANamAM paNa jaNAvela che ke --> kriyA dvArA ane jJAna dvArA dharma prApta thAya che temAM koI saMzaya nathI. mATe jJAnasahita kriyAyoganuM samyag rIte sevana karavuM joIe. kriyAsahita evA jJAnathI samyag yoga utpanna thAya che ane kriyAyukta jJAna nirdoSa thAya che. viSNupurANamAM paNa > tethI mokSanI prApti mATe paMDita purUSoe prayatna karavo joIe. he mahAbuddhizALI ! mokSanI prAptinA hetu tarIke jJAna ane kriyA kahevAyela che - - A rIte jJAna ane kriyA banne bhegA thaIne mokSano hetu bane che evuM jaNAvela che. vizeSajJa. / vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jaNAvela che ke --> kriyAzUnya jJAna haNAyela che, ane ajJAnanA kAraNe kriyA haNAyelI che. AganA bhaDakAne cAre tarapha joto pAMgaLo mANasa (cAlavAnI, bhAgavAnI yogyakriyA na karI zakavAnA lIdhe) baLI gayo ane ('"kyAM Aga lAgelI che ?'' enA yathAvasthita bodha vagara AmathI tema ADedhaDa) doDato AMdhaLo paNa baLI gayo. "jJAna ane kriyAno saMyoga niSpanna thAya to phaLa prApta thAya." ema yogIo kahe che. kharekhara, eka cakrathI kAMI ratha cAlato nathI. AMdhaLo ane pAMgaLo vanamAM bhegA thaIne (AMdhaLAnA khabhA upara beThela pAMgaLA purUSanA mArgadarzana mujaba) samyak rIte bhAgIne nagaramAM pravezyA. - A rIte mokSanA kAraNarUpe jJAna ane kriyAno saMvedha batAvela che. kahevAno matalaba e che ke pAMgaLA pAse mArganuM jJAna che paNa cAlavAnI kriyA nathI. AMdhaLA pAse cAlavAnI kriyA che paNa mArganuM jJAna nathI. AthI banne jo ekabIjAne sahakAra na Ape to jaMgalamAM lAgela dAvAnaLathI bacavuM temanA mATe zakya nathI. tema ekalI kriyA ke zuSka jJAnathI moharAjAnI bhUlabhUlAmaNImAMthI chUTIne sarvakarmamukta thavuM zakya nathI. banne bhegA thAya to banne pradhAna rIte mokSahetu che. anyatra paNa jaNAvela che ke --> mokSa pratye jJAna pradhAna kAraNa che, paraMtu kriyAzUnya jJAna nahi. (arthAt kriyAyukta jJAna pradhAna kAraNa che.) ane kriyA mokSa pratye pradhAna kAraNa che, paraMtu jJAnahIna kriyA nahi. (arthAt jJAnayukta kriyA e mokSanuM pradhAna kAraNa che.) mATe jJAna ane kriyA bannethI ja prakRSTasiddhi = mokSa thAya che. kharekhara, eka pAMkhathI kAMI paMkhI AkAzamAM uDatuM nathI. --potAnI bhUmikAne anusAre jJAna-kriyAmAM gauNapradhAna bhAva to svIkArAya ja che. adhyAtmasAra - -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 jJAna-kriyayoH gauNa-mukhyabhAvaH 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa-3/36 rjanabhAvastvaGgIkriyata eva / taduktaM adhyAtmasAre - jJAnaM kriyAvihInaM na, kriyA vA jnyaanvrjitaa| guNapradhAnabhAvena dazAbhedaH kilainayoH / / jJAninAM karmayogena cittazuddhimupeyuSAm / niravadyapravRttInAM jJAnayogaucitI tataH // - (15/24-25) ityAdi / tattvajJAnataraGgiNyAmapi - vyavahAraM samAlambya ye vIrvatti niyam | zuddhavidgapasaprasittejAvetara na || - (7/8) rUtyum 3/ jJAna-zivaH mitha: sArivaM virAti > "ti | yathA chAdmasthike jJAnakarmaNI sahakR(ga)tvare / kSAyike api vijJeye tathaiva matizAlibhiH // 36 // yathA = yenA''gamaprasiddhenAndha-padyaprakAreNa chAnasthike = kSAyopazamike jJAna-karmaNI = tattvajJAna-satkriye sahakRtvare = parasparasahakAriNI tathaiva = tenaivAndhapaoNprakAreNa kSAyike api kevalajJAnayathAkhyAtacAritre mithaHsahakAriNI vijJeye matizAlibhiH = jinAgamaparikarmitaprajJAlaGkRtaiH / yathA kSAyopazamikaM jJAnaM kSAyopazamikacAritreNA'nyathAsiddhaM na bhavati; na vA kSAyopazamikacAritraM kSAyopazamikajJAnenA'nyathAsiddhaM bhavati, karmanirjarArthaM avazyaklRptatvAt / tathaiva kevalajJAnaM na yathAkhyAtacAritreNAnyathAsiddhaM bhavati na vA yathAkhyAtacAritraM kevalajJAnena, karmanijarArthaM avazyaklRptatvAt / na hi mokSAvyavahitapUrvasamaye kevalaM graMthamAM jaNAvela che ke - kriyAzUnya jJAna ke jJAnazUnya kriyA mokSanuM kAraNa nathI. kharekhara, gauNa-pradhAna bhAvathI jJAna ane kriyAnI viziSTa avasthA hoya che. tethI karmayoga dvArA jJAnI purUSo cittazuddhine pAme che. niravadyapravRttivALA yogIne jJAnayoga ucita bane che. -tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM paNa jaNAvela che > vyavahAranuM samyaka rIte AlaMbana laIne jeo nizcaya nayane svIkAre che teone ja zuddha cisvarUpanI saMprApti thAya che. bIjA koIne nahi. < (3/3pa) jJAna ane kriyA paraspara sahakArI che. A vAtane graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArya :- jema chaghasyakAlIna jJAna ane kriyA paraspara sahakArI che te ja rIte kSAyika jJAna ane kriyA paNa paraspara sahakArI che tevuM buddhizALIe jANavuM. (3/39) ka kSAyika jJAna-kriyA paraspara sahakArI 8 TIkArya :- AgamamAM je AMdhaLA ane pAMgaLAnuM daTAMta darzAveluM che te mujaba sAyopathamika evA jJAna ane kSAyopathamika sakriyA paraspara sahakArI che, barAbara te ja prakAre anya ane paMgunA dAMta mujaba kevaLajJAna ane yathAkhyAta cAritra paraspara sahakArI che. - A pramANe jinAgamathI parikarmita evI prajJAthI alaMkRta vyaktie jANavuM. jema kSAyopathamika cA niprayojana = niSphaLa = akiMcikara banatuM nathI. athavA to kSAyopathamika jJAna vaDe lAyopathamika cAritra anyathAsiddha = nirarthaka banatuM nathI, kAraNa ke karmanirjarA mATe jJAna Avazyaka che tema kiyA pANa Avazyaka = pramANasiddha kAraNa che; barAbara A ja rIte yathAkhyAta cAritrathI kevaLajJAna anyathAsiddha banatuM nathI ke kevaLajJAna dvArA yathAkhyAta cAritra anyathAsiddha banatuM nathI, kAraNa ke karmanirjarA mATe kevaLajJAnanI jema vathAkhyAtacAritra paNa Avazyaka che. mokSanA avyavahita samaya pUrve mAtra kevaLajJAna ja ke mAtra yathAkhyAta cAritra ja vidyamAna nathI. paraMtu banne vidyamAna che. mATe jJAna ane kriyA paraspara sahakAra dvArA mokSa pratye hetu che, evuM nirvivAda siddha thAya che. (3/39)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa * kevalajJAna-cAritrayoH mithaH sahakAreNa mokSahetutA kevalajJAnameva yathAkhyAtacAritrameva vA vidyate kintUbhayamityubhayoreva parasparasahakAreNApavargahetutA'nAvilaiva 53/36 // yaH kazcitkevalajJAnena cAritrasyAnyathAsiddhatvaM manyate tanmatavyapohAyAha' samprApte 'ti / samprAptakevalajJAnA api yajjinapuGgavAH / = jinezvarAH kriyAM yoganirodhAkhyAM kRtvA siddhyanti nAnyathA // 37 // yat = utpannakevalajJAnA api jinapuGgavAH yasmAt kAraNAt samprAptakevalAH yoga-nirodhAkhyAM kriyAM kRtvA eva sidhyanti sarvakarmamuktA bhavanti, nAnyathA = yoganirodhakaraNaM vinA naivApavargamupalabhante / kiJca pratibandhakanivRttyA'nyathAsiddhatvena kriyAyA ahetutvoktau tu kevalajJAnasya sutarAmahetutvaM syAt / na hyutpannakevalajJAnA api bhavopagrAhikarmacatuSTayaM muktipratibandhakamanAzayitvA sadya eva muktimAsAdayanti / ato muktipratibandhakakarmanivartakatvena tattvajJAnasya kuto nAnyathAsiddhi: ? na ca 'jaM annANI kammaM khavei' ( ) iti vacanAt samyakkriyAzarIranirvAhakatvanayena jJAnamevotkRSyata iti zaGkanIyam, kArakasamyaktvazarIranirvAhakatvanayena cAritre'pyutkarSasya suvacatvAt / na ca paramabhAvagrAhakanayena jJAne eva mukhyatvamiti vAcyam, paramapumarthagrAhakanayena kriyAyAmeva tadvinigamanAyAH suvacatvAt / kiJca yadarthaM yadISyate tanmukhyamiti cAritrakRte jJAnasyeSyamANatvAccAritrasyaiva mukhyatvaM syAt / tasmAt vinigamanAviraheNa = 312 = kevaLajJAna dvArA cAritra anyathAsiddha thAya che.'' AvuM koIka mAne che. tenA matanuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI kahe che. zlokArtha :- kevaLajJAna prApta karanAra jinezvara bhagavaMto paNa yoganirodha nAmanI kriyA karIne ja siddha thAya che, anyathA nahi. (3/39) * kevalajJAnIne paNa kriyA jarUrI TIkArtha :- kevalajJAna dvArA kriyA anyathAsiddha banatI nathI, kAraNa ke kevalajJAna utpanna thayA pachI paNa jinezvara bhagavaMto yoganirodha nAmanI kriyA karIne ja sarva karmathI mukta thAya che. yoganirodha karyA vinA mokSa maLI na ja zake. vaLI, bIjI vAta e che ke pratibaMdhakane dUra karavuM te ja kriyAnuM prayojana che. tethI pratibaMdhakanivRtti dvArA kriyAne anyathAsiddha banAvIne mokSa pratye kriyAne ahetu mAnavAmAM Ave to kevaLajJAna sutarAM mokSa pratye ahetu banavAnI Apatti Avaze. kema ke kevalajJAna utpanna thaI gayA pachI paNa mokSapratibaMdhaka evA bhavopagrAhI cAra aghAti karmano nAza karyA vinA jinezvara bhagavaMto paNa mokSa pAmatA nathI. tethI muktipratibaMdhaka karmane dUra karavAnA kAraNe tattvajJAna zA mATe mokSa pratye anyathAsiddha na bane ? ahIM evI zaMkA thaI zake che ke --> 'ajJAnI karoDo varSo sudhI kriyA karIne jeTalA karma khapAve che teTalA karma jJAnI zvAsozvAsamAM khapAve che.'. AvuM AgamamAM jaNAvela hovAthI samyak evI kriyAnA svarUpanuM nirvAhaka hovAnA kAraNe kriyA karatAM jJAna ja caDhiyAtuM che. paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI, kema ke rocaka samyaktva ane dIpaka samyaktva karatAM baLavAna evA kArakasamyaktvanA svarUpanA nirvAhakanayanA abhiprAyathI jJAnanI apekSAe cAritramAM utkarSa zreSThatA jaNAvI zakAya che. paramabhAvagrAhaka nayathI jJAnamAM ja mokSanI mukhya kAraNatA je tame kaho to paramapurUSArthagrAhaka nayathI kriyAmAM ja mokSanI mukhya kAraNatAno nirNaya sArI rIte jaNAvI zakAya tema che.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 8 AstikyasvarUpadyotanam , adhyAtmopaniSa--karaNa-3/38 paGgvandhayoriva jJAna-kriyayoranyatarasyA'kiJcitkaratvena saMyogapakSa eva zreyAn // 3/37 // pratimAEUR > "tene'ti | tena ye kriyayA mukttA, jJAnamAtrAbhimAninaH / te bhraSTA jJAnakarmabhyAM, nAstikA nAtra saMzayaH // 38 // tena = jJAna-kriyayoH mokSaM prati mithaH sahakAritayA hetutvena, ye jJAnamAtrAbhimAninaH = jJAnalavadurvidagdhAH kriyayA = svabhUmikocitA''vazyakasakriyayA muktAH = rahitAH te phalopadhAyakakAraNagrAhakanayamatenopAdeya-heyapravRtti-nivRttiphalakatattvajJAnazUnyatayA jJAna-karmabhyAM = naizcayikajJAnocitAcaraNAbhyAM bhraSTAH mokSaparAGmukhacetovRttitayA nAstikA eva, na atra = tannAstikatve saMzayaH / manaso'ticaJcalatayA'nAdikAlInakusaMskAravazena ca sadAcAra-vicAravimukhatve'sadAcAra-vicAraparAyaNatvameva syAt / tatazca bhautikasukhalampaTatve sadAcAravimukhatayA zraddhA-jJAna-cAritrabhraSTAnAM 'Atmanyeva tAttvikaM sukhamastI'ti dhIrUpasyA''stikyasya vilayAt nAstikatvaM sphuTameva sadAcAravinirmuktAnAM jJAnalavamattAnAm / aalsyaavaLI, jenA (A) mATe je (B) kAMI IcchAya te (A) mukhya hoya. dhana mATe mANasa nokarI Icche che. tethI tene mana nokarI mukhya nathI, paNa dhana mukhya che. sukha mATe paisA IcchanAra vyakitane mATe paisA nahi paNa sukha mukhya che, tema cAritra mATe jJAna abhipreta hovAthI jJAna karatAM cAritra ja mukhya banI zake che. mATe pAMgaLuM che ane ekalI kriyA AMdhaLI che. bemAMthI koI eka ja hoya to kaMI paNa kArya thaI zake nahi. mATe vinigamanAvirahathI jJAna ane kriyA banneno saman yoga svIkAravAmAM Ave e ja kalyANakArI che. (3/37) prastuta vAtanA phalitArthane graMthakArathI jaNAve che. zlokArca :- tethI jeo kriyAthI rahita thaIne mAtra jJAnanA ja abhimAnathI grasta che teo jJAna ane kriyAthI bhraSTa thayelA nAstika ja che - emAM jarA paNa saMdeha nathI. (3/38) F; kriyAne avagaNato jJAnI paNa nAstika che. Es DhIkArca - jJAna ane kriyA paraspara sahakAra ApavA dvArA mokSa pratye hetu hovAnA kAraNe potAnI bhUmikAne ucita evI Avazyaka satakriyAthI rahita evA AMzika jJAnathI matta thayelA jIvo naiRRyika jJAna ane AcaraNathI bhraSTa thayelA che. je kAraNa potAnuM phaLa Ape tene ja kAraNarUpe svIkAranAra nayanA mate je vyakti upAdeyamAM pravRtti karatI nathI ke heyanI nivRtti karatI nathI tenI pAse popaTIyuM jJAna hovA chatAM naikSayika jJAna nathI; kAraNa ke jJAnanuM phaLa virati che. Ama AMzika jJAnanA abhimAnI kriyAzruTa purUSa kharekhara, jJAnathI paNa bhraSTa thayelA che ane temanA mananI vRtti paNa mokSathI parAbhukha hovAnA kAraNe kharekhara, teo nAstika che, emAM koI saMzaya na karavo. mAnavanuM mana ati caMcaLa hovAnA kAraNe ane anAdikAlIna kusaMskArane vaza jo sadAcAra ane vicArathI mana vimukha thAya to te durAcAra ane kuvicAramAM ja DUbI jAya. pachI bhautika sukhamAM laMpaTatA Ave, sadAcArathI vimukhatA Ave. tenA lIdhe te zraddhA, jJAna ane cAritrathI bhraSTa thAya. tethI "AtmAmAM ja tAtvika, sAttvika, AdhyAtmika, pAramArthika sukha raheluM che.' - AvI buddhisvarUpa Astiya paNa durAcAra ane vicAranA kAraNe nAza pAme che. tethI sadAcArabhraSTa ane AMzikajJAnonmatta
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 488 nizcayanayAbhAsaH 8 314 didoSavRndopahatatayA nizcayanayAbhAsAH cAritrAdapi bhrazyantyeva / taduktaM oghaniryuktau zrIbhadrabAhusvAmibhiH > nicchayamAlaMbaMtA nicchayado nicchayaM ayANaMtA / nAsaMti caraNakaraNaM bAhiracaraNAlasA keI // 761 / / <- iti / yadapi tattvajJAnataraGgiNyAM - vyavahAraM vinA kecinnaSTAH kevlnishcyaat| nizcayena vinA vihIrataH | - (7/22) rUtyu tattrAnusadheyam 2/38 , tathA > "jJAnotpattimi'ti | jJAnotpattiM samudbhAvya, kAmAdInanyadRSTitaH / apahnavAnairlokebhyo, nAstikairvaJcitaM jagat // 39 // svasmin zAstrazravaNa-vAdAdinA jJAnotpattiM = tattvajJAnotpAdaM samudbhAvya = anumApya anyadRSTitaH = > mAyAmbhastattvataH pazyannanudvignastato drutam / tanmadhyena prayAtyeva yathA vyAghAtavarjitaH / / bhogAn svarUpataH pazyaMstathA mAyodakopamAn / bhuJjAno'pi hyasaGgaH san prayAtyeva paraM padam / / -(yogadRSTisamuccaya 165/ 166) ityevaM kAntAdiyogadRSTimavalambya yadvA 'dehAdipudgalA miSTAnnAdipudgalAn bhuJjanti, ahaM tu tatra nirlepaH' kharekhara nAstika ja e vAta spaSTa che. vyavahAra nathI deva, gurU ane dharmanI zraddhA e Astikya che. jyAre nizcaya nayathI 'nAtmani va surva gati' - AvI anubhUti e AstiyanuM pratika che. durAcAra ane kuvicAranA vamaLamAM gaLADUba thayela pothI paMDitane "AtmAmAM sukha che' evuM bhAna bhUlAI jAya che ane 'bahAramAM sukha che' tevI bhrAnti ubhI thAya che. AthI te nAstika ja kahevAya. ALasa, khAvAnI lAlasA, UMgha, rasa - Rddhi-zAtAgArava, kIrtinI kAmanA vagere DhagalAbaMdha doSothI haNAyela hovA chatAM potAnI jAtane jJAnI mAnanAra AbhAsika nizcayanayavALA veSadhArIo cAritrathI paNa bhraSTa ja thAya che. oghaniryukitamAM bhadrabAhusvAmIe jaNAvela che ke - paramArthathI nizcaya nayane nahi jANatA chatAM paNa nizcaya nayanuM AlaMbana keTalAka bAhya cAritrAcAramAM ALasu jIvo cAritranA mULa-uttara guNono (caraNasattarI- karaNasattarIno) vidhvaMsa kare che. -tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM > keTalAka jIvo vyavahAra vinA kevaLa nizcayanayano Azraya karIne vinaSTa thAya che to keTalAka nizcaya vinA kevaLa vyavahArathI naSTa thAya che = bhavabhramaNa kare che. A pramANe je kaheluM che tenuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. (3/3) zrI daMbhI zuSka jJAnIo jagatane Thage che zlokArtha :- jJAnotpatti prakAzita karIne anyadaSTithI kAma, krodha vagerene lokothI chUpAvatA nAstiko vaDe jagata gAyuM che. (3/39) che zAsathavANa, dharmavAda vagere dvArA potAnAmAM tattvajJAna utpanna thayuM che. pote tattvajJAnI che- evuM loko pAse pragaTa kare che. arthAta lokone evo vizvAsa-nizcaya (anumAna) karAve che, tathA urphekhala rIte pote bhoga-sukhane mANe, tathA lokonI pAse zAstranA oThAM nIce potAno evo vilakSaNa dRSTikoNa raju kare ke - jema vAstavamAM mRgajaLa tarIkenI samajavALo mRgajaLamAMthI udvega pAmyA vinA ane vagara vyAghAta pasAra thAya ja che tema bhogo svarUpathI mRgajaLa jevA che evuM jANato mANasa bhogone bhogavavA chatAM paNa koI paNa jAtanI Asakti vinA bhogomAMthI pasAra thaI paramapadane prApta kare che. - AvI yoganI chaThThI kAntA nAmanI daSTinuM avalaMbana karIne athavA to "zarIra paNa pudgala che ane huM je miSTAnna vagere khAuM te paNa pudgala che. kharekhara, pudgala pudgalane bhogave che. huM to emAM nirlepa chuM.'- AvI rIte khoTo ADaMbara
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 praznanAtivapakArInam ka8 adhyAtmopaniSa--karaNa-3/40 ityevaM vilakSaNadRzamavalambya lokebhyaH zAstramarmAjJebhyaH ucchRGkhalAn nijabhogopabhogaviSayAn kAmAdIn nijakarmabandhakAraNatayA apahRvAnaiH nAstikaiH = zAstrodghoSaNaparAyaNatve'pi nibiDakarmabandhakAraNA''sevananimagnatayA pracchannanAstikaiH sakalaM jagat = ajJAnilokavRndaM vaJcitaM = muSitaM = naizcayikajJAnakriyAlakSaNadharmadhanarahitaM kRtam / prakaTanAstikA'pekSayA pracchannanAstikAnAmadhikA'hitakAritvamityavadheyam // 3/39 // nanu kriyAmuktasya jJAnino nAstikatvaM kathamucyate ? tatra paripakvajJAnaM kiM nAbhyupeyate ? ityAzaGkAyAmAha > "jJAnaze?ti | jJAnasya paripAkAddhi, kriyA'saGgatvamaGgati / na tu prayAti pArthakyaM, candanAdiva saurabham // 40 // hiH = yasmAt kAraNAt jJAnasya = zAstrAvalambanasyA''tmabodhasya paripAkAt = prakarSAt kriyA = AtmavicArAnukUlA vihitapravRttiH vakSyamANa- prIti-bhakti-vacanAnuSThAnabhUmikAmatikramya asaGgatvaM = karIne pote je bhoga-sukhanI mAne mANe che te potAnA karmabaMdhanuM kAraNa che' - e hakIkatane lokonI najaramAMthI chUpAve che, kema ke mugdha loko zAstranA mothI ajANa hoya che. hAtha UMcA karIne jagatanA cogAnamAM zAstranI ghoSaNA karavAmAM hoMziyAra hovA chatAM paNa gADha karmabaMdhanuM kAraNa bane e rIte bhoga-sukhane bhogavavAmAM gaLADUba thayA hovAnA kAraNe vAstavamAM te pracchanna nAstika ja che, bhale ne bahArathI teNe AstikatAno bhagavo dhAraNa karyo hoya, tevA pracchanna nAstikoe ajJAnI lokanA vRdathI bharelA jagatane ThageluM che, lUMTeluM che arthAta naiRRyika dhyAna ane salphiyAsvarUpa dhanathI rahita kareluM che. kharekhara, pragaTa nAstikanI apekSAe pracchanna nAstika vadhAre nukazAna kare che. pragaTa nAstikane to loko nAstikarUpe samaje che. tethI tenA vacanamAM Astika loko vizvAsa karavAnA nathI. paraMtu pracchanna nAstikane to loko AstikarUpe samajatA hovAnA kAraNe te je koI zAstrIya daSTikoNa batAve teno te loko svIkAra paNa karaze ane te mujaba pravRtti paNa karaze. ane e rIte viparIta zraddhA ane zithila AcaraNa karatA mugdha loko dharmathI bhraSTa thaI durgatimAM bhaTake che. AthI pracchanna nAstika vadhu nukazAna karanAra samajAya che. (3/39) kriyAzUnya jJAnIne Apa nAstika zA mATe kaho cho ? temAM paripakava jJAna zA mATe svIkAratA nathI? Avo prazno upasthita thatAM graMthakArathI pharamAve che ke lokArca - kharekhara, jJAnanA paripAkathI kiyA asaMga bhAvane pAme che. caMdanathI jema sugaMdha chuTI paDatI nathI tema jJAnathI kriyA chuTI paDatI nathI. (3/40) ka8 jJAnI pAse niyamA kriyA hoya ke TIkArca :- AcArabhraSTa pothI paMDita pAse paripakava jJAna svIkAravAmAM AvatuM nathI. kema ke zAstranA AdhAre prota thanAra AtmajJAnanA paripAkathI to AtmavicArane anukUla evI zAstravihita kriyA asaMgapaNAne pAme che. AgaLanA zlokamAM kahevAze te prIti, bhakti, vacana anuSThAnanI bhUmikAne oLaMgI tattvajJAnInI pravRtti asaMga anuSThAna svarUpa bane che. arthAta te jJAnathI alaga paDatI nathI. A vAtanuM daSTAMta e che ke jema caMdanathI sugaMdha alaga paDatI nathI, arthAta sAcuM UMcI jAtanuM caMdana kayAreya sugaMdharahita hotuM nathI, tema teonuM tattvajJAna kyAreya svocita pravRttithI rahita hotuM nathI. zAstrokta kriyAthI bhraSTa thaIne svachaMda rIte pravRtti karavAmAM Ave to vibhAvadazA pakaDAI javAnA kAraNe kuvikalpamAM mana DUbI ja jAya. tethI jJAnanA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa * jJAnaparipAkapradarzanam 8 316 svAbhAvikatvaM = apRthagbhAvaM aGgati = prApnoti / na tu pArthakyaM = pRthagbhAvaM prayAti = Apnoti / nidarzanadvArA spaSTayati -> candanAdiva saurabham / vihitakriyAyA bhraMze yathecchaM pravRttau ca vibhAvadazAlambanatayA durvikalpaparAyaNataiva syAt / tathA ca - vikalpaviSayottIrNaH svabhAvAlambanaH sadA / jJAnasya paripaIo yaH sa rAma: parivartitaH || <- (6/?) rUvuM jJAnasArapUraLa: jJAnaparipatraH zamo'pi durghaTaH syAt // 3/40 // paranasammatimAThuM - "chattI'ti | pratimapittavavosanukazAna thaturvidham | yatparyogibhirgItaM taditthaM yujyate'khilam // 41 // paraiH = pAtaJjalayogadarzanAnusAribhiH yogibhiH = mokSayojakasaddharmavyApAravadbhiH prIti-bhaktivaco'saGgaiH nAmabhiH caturvidhaM = catuHprakAraM anuSThAnaM = mokSayojaka-sadanuSThAnaM iti yad gItaM = kathitaM tad akhilaM = sarvaM itthaM = 'sajjJAnasya puSTa-puSTatara-puSTatamAvasthAyAM kriyAyA vizuddha-vizuddhatara-vizuddhatamaprakAreNa sattvamiti prakAreNa yujyate = saGgacchate / / prItyAdyanuSThAnantvitthamavagantavyam / yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate zeSatyAgena ca paripAka svarUpa prazama bhAva paNa te vyaktimAM durlabha banI jAya. jJAnasAra prakaraNamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke -- vikalpanA viSayone oLaMgI janAra ane sadA mATe svabhAvanuM AlaMbana lenAra evo je prazama bhAva che te tattvajJAnano paripAka kahevAya che. - ahIM spaSTa rIte prazamabhAvane jJAnano paripAka jamAvyo che. potAnI bhUmikAne ucita evA zAstrokta AcArathI bhraSTa thayela pothI paMDita pAse Avo prazamabhAva na hovAthI paripakava jJAna svIkAravAmAM Avela nathI. (/40) prastutamAM paradarzananI saMmatine graMthakArathI jaNAve che. lokArtha :- prIti, bhakti, vacana ane asaMga-A pramANe cAra prakAranA je anuSThAno anya yogIo vaDe kahevAyela che te badhA ja A rIte yuktisaMgata thAya che. (3/41) anuSThAnanA cAra bheda TIkArca - mokSanI sAthe joDI Ape tevI sadharmapravRtti yoga kahevAya che. AvA yogavALA = yogIo, ke je pAtaMjala yogadarzananA anuyAyI che, teoe prIti anuSThAna, bhakti anuSThAna, vacana anuSThAna ane asaMga anuSThAna - A rIte cAra prakAranA mokSayojaka sadanukAna jaNAvela che. A badhuM tyAre ja yuktisaMgata thAya ke jo evuM svIkAravAmAM Ave ke "puTa evuM sAcuM jJAna vizuddha kriyAne lAve che. puTatara evuM sajJAna | lAve che ane samyaka jJAna jyAre puTatama bane tyAre vizuddhatama avasthAvALI kriyA hoya che.' prIti vagere anuSThAno uttarottara baLavAna che. jema jema jJAna baLavAna thatuM jAya tema tema uttarottara caDhiyAtA sadanukAno prApta thatA jAya che. jo tattvajJAnI yatheccha pravRtti karavA mAMDe to te asaMga anuSThAnane kevI rIte pAme ? asaMga anuSThAnane na pAme athavA tene abhimukha paNa na bane to tene sAco tattvajJAnI kaI rIte mAnI zakAya ? tyA0 | prIti vagere cAra anuSThAna A pramANe jANavA. (1) je anuSThAnamAM atizayita prayatna hoya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 kadi ninakSatvijaLiyAthI masAnuSThAnam ka adhyAtmopaniSatpakaraNa-3/42 yatkriyate tatprItyanuSThAnam / etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA vizuddhataravyApAraM bhaktyanuSThAnam / zAstrArthapratisandhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam / vyavahArakAle vacanapratisandhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAccandanagandhanyAyenA''tmasAdbhUtaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnamiti vyaktaM yogaviMzikAvRttau (A.28-pR.20) | FthA vaitattattva tathA vistarato vyavasthitamAmaH nyAnveinyAm (phoDarIyRTI20/3-TI-98- ) 3/4zA jJAna-kriyAsamuyamevADaveti > "jJAna" ti | jJAne caiva kriyAyAM ca yugapadvihitAdaraH / dravyabhAvavizuddhaH san prayAtyeva paraM padam // 42 // jJAne = zruta-cintA-bhAvanAbhidhAne vijJAnatritaye AtmapariNatimattattvasaMvedanAkhye jJAnadvitaye vA prIti-bhakti-vaco'saGgAbhidhAnAyAM icchA-pravRtti-sthairya-siddhayAkhyAyAM vA kriyAyAM ca yugapat = samakAlaM vihitAdaraH = prakaTitayatnaH dravya-bhAva-vizuddhaH san = satkriyApravRttyA kriyAmalavigamena dravyazuddhiM sajjJAnayatnena ca viSayatRSNA-kaSAyakaNDutyAdimanomalamuktyA bhAvazuddhimaGgIkurvANaH paraM padaM mokSAbhidhAnaM prayAti ane zreSTha prIti utpanna thAya tathA bIjA kAryone choDIne karavAmAM Ave te prIti anuSThAna che. (2) je anuSThAna bahArathI prIti anuSThAna jevuM ja hoya paraMtu tenA viSayamAM = AlaMbanamAM vizeSa prakAre pUjyapaNAnI = ArAdhyapaNAnI buddhithI vizuddhatara pravRtti svarUpa hoya te bhakti anuSThAna kahevAya che. (3) zAstrArthanA pratisaMghAnapUrvaka sAdhu bhagavaMta sarvatra je ucita pravRtti kare te vacana anuSThAna kahevAya che. (4) zAstranA atyaMta daDha saMskAranA kAraNe pravRtti samaye zAstravacananA smaraNanI apekSA = AvazyakatA na hoya tathA caMdanamAM jema gaMdha AtmasAta thayela hoya te rIte jinakalpI vagere maharSionI pravRtti asaMga anuSThAna kahevAya che. A pramANe prastuta graMthakAre yogaazakAnI TIkAmAM spaSTatA karela che. A cAreya anuSThAnanuM ahIM jaNAvela saMkSipta tattva ame SoDaza graMthanI kalyANakaMdalI nAmanI TIkAmAM ane tidAyinI nAmanI gujarAtI vyAkhyAmAM vistArathI jaNAvela che. adhika jijJAsue tyAMthI jANI levuM. (3/41) jJAna ane kriyAnA samuccayane ja graMthakArazrI jaNAve che. lokArca :- jJAnamAM ane kriyAmAM ekI sAthe prayatna karanAra evo purUSa dravya ane bhAvathI vizuddha thato paramapadane pAme ja che. (3/42) | Bg jJAna-kriyAnA samuccayathI mokSa thag TIkArca - zrutajJAna, ciMtAjJAna ane bhAvanAjJAna Ama traNa prakAre jJAna che athavA to AtmapariNativALuM jJAna ane tanvasaMvedana nAmanuM jJAna-Ama be prakAre jJAna upAdeya che. tathA prIti, bhakti, vacana ane asaMga - A pramANe cAra prakAranI kriyA che. athavA to IcchA - pravRtti- svairya-siddhi Ama cAra prakAre kiyA prasiddha che. uparokta jJAna ane kriyAmAM ekI sAthe AdarapUrvaka prayatna karanAra sAdhaka satakiyA pravRtti dvArA kriyAmalano tyAga thavAthI dravya zuddhine pAme che ane samagU jJAnamAM pravRtti karavAthI viSayatRSNA, kaSAyanI khaMjavALa vagere svarUpa mananA melathI mukta thaIne bhAva zuddhine prApta kare che. A rIte AgaLa vadhatAM mokSa nAmanA paramapadane atyaMta jhaDapathI prApta kare che.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 388 dravyabhAvavizuddhihetutAvimarzaH 88 318 = prakarSaNa gacchati eva / na ca adhyAtmasAre - abhyAse satkriyApekSA yoginAM cittazuddhaye / jJAnapAke zamasyaiva 8- (15/21) ityevaM jJAna-kriyayoH kAlabhedenaiva cittazuddhikArakatvamuktaM, atra tu yugapat jJAna-kriyayoH yathAkramaM bhAvadravyazuddhijanakatvamucyata iti kathaM na virodha iti zaGkanIyam, tatra yogArambhadazAyAM satkriyAnAdarAdijanakabahiraGgacittazuddhaye prAdhAnyena satkriyAyA uttarakAle ca SoDazakokta-dhyAnavikSepakArikhedodvegakSepotthAnabhrAntyanyamudrugAsaGgalakSaNadoSASTakAkSepakAsatsaMskArAtmakAntaraGgacittazuddhaye mukhyatayA zamasya pakkatattvajJAnasthAnIyasya hetutvaM pratipipAdayiSitamiti yathAkramaM tayoH dravya-bhAvazuddhihetutA'nAvilaiva / prAguttarakAlApekSayA jJAnakriyayoH zuddhIkaraNaM prati gauNa-pradhAnabhAve'pi yugapadubhayatra yatnavidheravirodhAt / yugapannizcayavyavahArayatnastu -> vyavahArAd bahiH kAryaM kuryAdvidhiniyojitam / nizcayaM cAntare dhRtvA tattvavedI sunishctram -(7/22) rUrva pramuvatarItyA tattvajJAnatiSyinusarataH zartavya tyaruM vistaraNa 3/4rA rilAyumenapasaMddati > "ziveti | huM adhyAtmasAragraMtha virodhano parihAra che na 10 | ahIM eka zaMkA thaI zake che ke - "adhyAtmasAra graMthamAM to "prAraMbhamAM = abhyAsadazAmAM yogIone cittazuddhi mATe sat kriyAnI apekSA che ane jJAnano paripAka thAya tyAre prathamabhAvanI apekSA che." A pramANe jJAna ane kriyAmAM cittazuddhinI kAragatA kAlabhedathI batAvela che, ekI sAthe nahi. jyAre tame to prastRtamAM ekI sAthe jJAna ane kriyAmAM prayatna karavAnI vAta karo cho, tathA kriyA dvArA dravyazuddhi ane jJAna dvArA bhAvazuddhi prApta thAya che tevuM jaNAve che. tethI adhyAtmasAranI uparokta vAta sAthe tamArI vAtano tAlameLa besato nathI.' <- paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke yoganI prAthamika avasthAmAM sakriyAmAM anAdara vagere utpanna karanAra je bahiraMga citta che tenI zuddhi mATe sakriyAnI apekSA rahelI che tathA prAthamika avasthAne oLaMgI gayA bAda AgaLanI avasthAmAM dhyAnamAM vikSepa karanAra (1) kheda, (2) udvega, (3) kSepa, (4) utthAna, (5) bhrAnti, (6) amRta, (7) roga ane (8) AsaMga nAmanA je ATha doSa SoDazaka graMthamAM jaNAvela che tene kheMcI lAvanAra kharAba saMskAra svarUpa aMtaraMga cittanI zuddhi mATe mukhyatayA paripakva tattvajJAnasthAnIya evo prazama bhAva kAraNa che. AvuM pratipA adhyAtmasAra graMthamAM abhimata che. vicArAtmaka bahiraMga cittanI zuddhi kriyA dvArA ane saMskArAtmaka aMtaraMga cittanI zuddhi jJAna dvArA thAya che. kriyAmAM anAdara te kuvicAra svarUpa bahiraMga citta che. te kiyAmala svarUpa che, athavA to kriyAmalano hetu che. vidhi, yatanA vagere pUrvaka satakiyAnuM sevana karatA karatA kiyAmalanI nivRtti thavAthI dravyazuddhi thAya che ane tattvajJAnanuM sevana karavAthI kheda, udvega vagere svarUpa doSano tyAga thavAthI kusaMskAra svarUpa aMtaraMga malina citta dUra thAya che. ane tenAthI bhAvazuddhi prApta thAya che. arthAta saMskArAtmaka aMtaraMga citta zuddha bane che.-evuM ame ahIM jaNAvIe chIe. tethI banne graMthamAM koI virodha nathI. pUrvottara kALanI apekSAe zuddhikaraNa pratye jJAna ane kriyAmAM gauNa-mukhya bhAva hovA chatAM paNa ekI sAthe te bannemAM prayatna karavAmAM Ave temAM koI virodha jaNAto nathI. -> hRdayamAM atyaMta nizcala rIte nizcayane dhAraNa karIne tatvavettA purUSa bahAramAM vyavahAranayane AzrayIne zAstrokta rIte vihita evA anuSThAnane karavuM joIe. - A pramANe tattvajJAnataraMgiNI graMthamAM jaNAvyA mujaba ekI sAthe jJAna ane kriyAmAM arthAta nizcaya ane vyavahAramAM prayatna karavo joIe. adhika vistArathI saryuM. (3/42)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 nayonmeSasyAkhilabhAvanizcAyakatvam 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa-3/44 kriyAjJAnasaMyogavizrAntacittAH samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH / nayonmeSanirNItaniHzeSabhAvAstapaHzakttilabdhaprasiddhaprabhAvAH // 43 // bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrApramAdojjhitAH zuddhamudrA munIndrAH / yazaHzrIsamAliGgitA vAdidantismayocchedaharyakSatulyA jayanti // 44 // kriyA-jJAnasaMyogavizrAntacittAH = sadanuSThAna-tattvajJAnayoH svabhUmikAnusAreNa samIcIne saMmilane lInaM mano yeSAM te tathA / tata eva samudbhUtanirbAdhacAritravRttAH = samyak utpannaM yat vyAghAtarahitaM cAritraM, tena vRttAH = parivRttAH = vibhUSitA iti yAvat / nayonmeSanirNItaniHzeSabhAvAH = nAnAvidhasunayavisphoraNavinizcitAzeSaheyopAdeyajJeyabhAvAH tapaHzaktilabdhaprasiddhaprabhAvAH = vihitatapastyAgasAmopalabdhamahAlabdhayaH tAbhiH prathitaH prabhAvo yeSAM te bhaya-krodha-mAyA-madA'jJAna-nidrA-pramAdojjJitAH = saptavidhabhayAnantAnubandhyapratyAkhyAnAdikrodhamAyA'STavidhamada-mithyAjJAna-paJcavidhanidrA-paJcavidhapramAdarahitAH zuddhamudrAH = vizuddhayogaprasannamukhamudrAH yazaHzrIsamAliGgitAH = sarvadiggAmikhyAtilakSaNaizvaryasamAzliSTAH vAdidantismayocchedaharyakSatulyAH = parapravAdIbhamadavinAze siMhasamAH munIndrA jagati jayanti / 'yazaHzrIsamAliGgitA' be gAthA dvArA trIjA adhikArano upasaMhAra karatA graMthakArazrI jaNAve che ke. ATha vizeSatAvALA muni bhagavaMto jaya pAme che ? zlokArca :- (1) jJAna ane kriyAnA samAgamamAM jeonuM mana vithata thayeluM che tathA (2) nirdoSa cAritravrata pragaTa thayeluM che, (3) nayanI phuraNAthI jeoe sarva bhAvono nizcaya karelo che, (4) jeoe tapanI zaktithI prasiddha prabhAva prApta karelo che, tema ja (5) jeo bhaya, krodha, mAyA, mada, ajJAna, nidrA ane pramAdathI rahita che ane (6) zuddha mudrAne dhAraNa karela che tevA munIndro (7) vAdIrUpI hAthInA abhimAnano nAza karavAmAM siMha samAna che. teone (8) yazarUpI lakSmI AliMgana kare che ane teo jagatamAM jaya pAme che. (3/43-44) TIkArya :- potAnI bhUmikAne anusAra sadanukAna ane tattvajJAnanA samyaka meLApamAM mana lIna thavAnA kAraNe utpanna thayela vyAghAtarahita cAritrathI parivarelA arthAta nirdoSa cAritrathI zobhatA evA zreSTha muni bhagavaMtoe aneka prakAranA suMdara nayonI skaraNAthI sarva heya-ya-upAdeya bhAvono yathAvasthita nizcaya karela hoya che, ane tevA nirNayapUrvaka tapa, tyAga vageremAM pravRtti karavAnA lIdhe tapa vagerenA sAmarthyathI mahAlabdhio prApta thAya che. te labdhiothI teono mahimA sarvatra phelAya che. labdhi prApta thayA pachI paNa teo sAta prakAranA bhaya, anaMtAnubaMdhI- apratyAkhyAnI krodha-mAyA, ATha prakAranA mada, mithyAjJAna, pAMca prakAranI nidrA, pAMca prakAranA pramAda vagerethI rahita thaIne vizuddha yogamudrA ane prasanna mukhamudrAne dhAraNa kare che. teo parapravAdI rUpI hAthIonA madano nAza karavAmAM siMha samAna che. vAdasabhAmAM teone jItavA dvArA tema ja potAnA jJAna, tapa ane cAritra dvArA sarvadigagAmI khyAti svarUpa yazarUpI aizvarya-lakSmI tevA mahAtmAne bheTI paDe che. tevA mahAmunio jagatamAM jayavaMtA varte che. mULa zlokamAM "rA:samAtriAhitA' AvA zabda dvArA graMthakArazrIe potAnA nAmanuM sUcana kareluM che. (3/43-44)
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSa~karaNa 88 kriyAyogazuddhinAmarahasyArthaH 88 320 ityanena prakaraNakRtA 'yazovijaya' iti svanAmasUcanamakAri // 3/44 // // iti jagadgurubirudadhArizrIhIravijayasUrIzvaraziSya-SaTatarka vidyAvizArada-mahopAdhyAyazrIkalyANa vijayagaNi ziSya-zAstrajJa tilakapaNDitazrIlAbhavijayagaNi-ziSyamukhyapaNDita-jItavijayagaNi-satIrthyAlaGkAra-paNDitazrInayavijayagaNicaraNakajacaJcarIkeNa paNDitapadmavijayagaNisahodareNa nyAyavizAradena mahopAdhyAyazrIyazovijaya-gaNinA viracite'dhyAtmopanipatprakaraNe zAstrayogazuddhinAmA tRtIyo'dhikAraH // 3 // ___ abhavyAdInAM dravyacAritrazravaNAt sakriyopalabdhisambhave'pi kriyAyogA'sambhava eva, mokSA'yojakatvAt / apunarbandhakAdInAM kriyAyogAbhyAsaH kriyAyogabIjameva vA / aviratasamyagdRzaH kriyAyogasambhave'pi kriyAyogazuddherasambhava eva, tathAvidhacAritramohanIyodayAt / kriyAyogazuddhiH paJcamaguNasthAnakAdArabhyaiva dRDhadRDhatarAdirUpA vijJeyA, tathAvidhacAritramohanIyakSayopazamasadbhAvAt / asyAdhikArasya kriyAyogazuddhinimittatvAt 'kriyAyogazuddhiH' iti guNaniSpannamevAbhidhAnamiti dhyeyam / iti vardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-zrIbhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnazrIvizvakalyANavijayaziSya-zrIyazovijayena viracitAyAM adhyAtmavaizAradyAM adhyAtmopaniSaTTIkAyAM kriyAyogazuddhinAmA tRtIyo'dhikAraH / abhavya vagere jIvo dravyacAritrane svIkAre che. A pramANe zAstramAM saMbhaLAya che. tethI sat kriyAnI upalabdhi abhavya vageremAM saMbhavI zake che. chatAM paNa teomAM kriyAyoga to asaMbhavita ja che, kAraNa ke te kriyA tene mokSanI sAthe joDI ApatI nathI. sAkSAta ke paraMparAe mokSanI sAthe AtmAne je phALo na hoya tevI AbhAsika puNyapravRtti kriyAkAMDa kahevAya, kriyAyoga nahi. apunabaMdhaka vagere jIvomAM kriyAyogano abhyAsa hoya che athavA to kriyAyoganuM bIja hoya che, paraMtu kriyAyoga nathI. aviratidhara samakitIne cothA guNasthAnake pratikramaNa vagere kriyAyoga saMbhavita hovA chatAM paNa kriyAyoganI zuddhi asaMbhavita ja che. kema ke teone cAritramohanIyano vizeSa prakArano udaya hoya che. kriyAyoganI zuddhi to pAMcamA guNasthAnakathI mAMDIne ja dRDha-daDhatara vagere svarUpe jANavI. kAraNa ke pIDha thAvako ane mahAmunione ja apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI cAritramohanIya karmano prabala kSayopazama hoya che. prastuta tRtIya adhikAra kriyAyogazuddhinuM nimitta hovAnA kAraNe tenuM 'kriyAyogazuddhi' evuM yathArtha = guNaniSpanna nAma che - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. A pramANe jagadgurUbarUdane dhAraNa karanAra zrImavijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya ane padarzananI vidyAmAM vizArada evA mahopAdhyAya zrI kalyANavijayagaNivaranA ziSya ane zAstravettAmAM tilakasamAna evA paMDita zrIlabhavijayagaNinA ziSya, paMDitaziromaNi jitavijayajIgaNanA gurUbhAI paMDitathI navijayagaNanA caraNakamalamAM bhramarasamAna ane paMDita padmavijayajIgaNinA saMsArIpaNe bhAI evA nyAyavizArada mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNIe racela adhyAtmopaniSad prakaraNanA kriyAyogazuddhi nAmanA trIjA adhikAranI upara vardhamAnataponidhi nyAyavizArada zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna munizrI vizvakalyANavijayajInA ziSya muni yazovijaye racela adhyAtmavaizAradI TIkA tema ja tene adhyAtmaprakAza nAmano bhAvAnuvAda sAnaMda samApta thayo.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 8 sabhyozuddhinAmarAthaviSkAra: kIe adhyAtmopaniSatrakaraNa-4/1 che atha turthoDadhijAra: | * adhyAtmavaizAradI * kriyAyogazuddheH sAmyayogazuddhiprApakatve eva phalAvaJcakatvaM syAdityataH sAmyayogazuddhinAmA caturtho'dhikAra Arabhyate / sAmyantvabhavyAdInAmapyAsannagranthidezAvasthAyAM zrutasamyaktva-dravyacAritrazuddhiprakarSAdinA sulabhameva / tadvyavacchedAya 'yoge'tyuktam / abhavyAdigatasAmyasya mokSA'yojakatvenA'yogatvameva / apunarbandhakAdInAmapi sAmyayogaH gurudevAdipUjana-sadAcAra-tapo-muktyadveSalakSaNapUrvasevAdinA sambhavati / kintu tatrA'vedyasaMvedyapadAdivazena svAnubhUtivirahAt tAdRzI zuddhirnAsti / aviratasamyagdRzAM vedyasaMvedyapadasthatve'pyapratyAkhyAnAvaraNodayAt dezaviratimatazca pratyAkhyAnAvaraNodayAnna tAdRzI zuddhiH sambhavati / abhimatasAmyayogazuddhistu vAsIcandanakalpatvAt paramamunInAmeva / evaM sAmyayogazuddhiriti guNaniSpannanAmakaM caturthamadhikAramAviSkaroti > 'jnyaane'ti| jJAnakriyAzvadvayayukttasAmyarathAdhirUDhaH zivamArgagAmI / na grAmapUHkaNTakajAratInAM jano'nupAnatka ivArtimeti // 1 // adhyAtmaprakAza ja kriyAyogazuddhi jo sAmayogazuddhine prApta karAve to ja te phalAvaMcaka yogasvarUpa bane. tethI trIjA adhikAramAM kriyAyogazuddhinuM nirUpaNa karyA bAda "sAmyayogazuddhi' nAmano cotho adhikAra zarU thAya che. abhavya vagere jIvone paNa graMthidezanI najIka avasthAmAM zrutasamyakatva - dIpakasamyakatva, dravyacAritrazuddhinA prakarSa vagerethI sAmyabhAva sulabha ja che. tevo sAmyabhAva prastutamAM ISTa nathI. tethI tenI bAdabAkI karavA mATe graMthakArazrIe prastuta adhikAranA nAmamAM "yoga' zabdano prayoga karela che. abhavya vageremAM rahela sAmabhA karAvI ApavAmAM prayojaka na hovAthI te sAmyabhAva yogasvarUpa banato nathI. gurU-devAdipUjana-sadAcAra-tapa - muktiaSasvarUpa pUrvasevA vagerenA kAraNe apunabaMdhaka vagere jIvone paNa sAmyayoga saMbhavI zake che, kAraNa ke tene prApta thanAra sAmyabhAva tene mokSa sAthe joDI ApavAmAM prayojaka bane che. paraMtu apunabaMdhaka vagere jIvo aghasaMvedyapadamAM rahelA che. heya ane upAdeya padArthonuM viparIta rIte saMvedana karavAnI bhUmikA = avedyasaMvedyapada. jo ke apunarbhadhaka vagere jIvo mokSamArge AgaLa vadhatA hovAthI adyasaMvedyapada maMda banatuM jAya che chatAM paNa teo adyasaMvedyapadamAM rahela hovAthI svAnubhUti na hovAnA kAraNe temanA sAmyayogamAM tathAvidha zuddhi hotI nathI. samakitadaSTi jIvo vedasaMvedyapadamAM rahelA che. arthAt teo heya ane upAdeyanuM yathArtha saMvedana karavAnI bhUmikAe pahoMcelA che. paraMtu apratyAkhyAna kaSAya vagerenA udayanA kAraNe tathAvidha sAmyayogazuddhi hotI nathI. ane dezaviratidharane pratyAkhyAnIya kaSAya vagerenA udayanA kAraNe tathAvidha sAmyayogazuddhi hotI nathI. abhimata sAmyayoganI zuddhine to parama munio ja anubhavatA hoya che. kAraNa ke teo ja pUrve (2/9) jaNAvI gayA te mujaba vAsIcandanatulya hoya che. tethI "sAmayogazuddhi' A pramANe cothA adhikAranuM nAma guNaniSpanna = sArthaka che. aMtima ane cothA adhikArano AviSkAra karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke : zlokArca - joDA vagarano mANasa jema gAma ke nagaramAM rahela kAMTAothI utpanna thatI aratinI pIDAne pAme che tevI pIDAne jJAna ane kriyArUpI be ghoDAthI yukata samatArUpI rathamAM ArUDha thayela mokSamArgagAmI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa mokSamArge'zva-ratha- kaNTakatrANAdipratipAdanam anupAnaH = pAdatrANarahito janaH iva = yathA grAmAdiSvaTan grAmapUH kaNTakajA'ratInAM prApnoti tathA rathAdhirUDho = grAma-nagaravartmavartikaNTakavedhajanyAnAM duHkhAnAM arti pIDAM utkaTAM eti jano grAma-nagaramArgAdiSvaTan grAmapUH kaNTakajA'ratInAM artiM naiti naiva prApnoti, rathArohaNasya mArgastha - kaNTakavedhaM prati pratibandhakatvena tajjanyaduHkhAnAmevAnudayAt / evameva sAmyarathamanadhirUDho guru-devabhaktititikSAlakSaNopAnacchUnyaH sAdhako yathA mokSamArgeSvaTan pratikUlaviSaya-pariSahopasargalakSaNakaNTakabhayajA'ratInAmartimeti tathA jJAna-kriyA'zvadvayayuktasAmyarathAdhirUDhaH = tattvajJAna-satkriyAlakSaNaghoTakadvitayaparikalitaM parizuddhasAmyayogAbhidhAnaM thamArUDhaH zivamArgagAmI samyagdarzana-jJAna-cAritraikyalakSaNe'pavargamArge gacchan pariSahopasargalakSaNakaNTakabhayajanyAratInAM pIDAM naiti naiva prApnoti, zuddhasAmyayogA''rohaNasya pariSahopasargabhayalakSaNaM kaNTakavedhaM prati pratibandhakatvAt / yadyapi tasya pariSahopasargasantatayaH samApatanti duSkarmavazataH tathApi sa tato naivodvijate, na vA bibheti / itthameva munitvamupapattimat / idamevAbhipretya dazavaikAlike - jo sahai hu gAmakaMTae akkosapahAratajjaNAo a / bhayabheravasaddasappahAse samasuhadukkhasahe a je sa millU / / < (20/22) hyum | = = sAdhaka pAmato nathI. (4/1) = = = = ka jJAna-kriyA rUpI azva sAmyarathane kheMce ka TIkArtha :- jema pagamAM buTa-caMpala-joDA paheryA vagara gAma-nagaramAM pharato mANasa gAma-nagaranA mArga upara rahelA kAMTA vaDe paga viMdhAvAthI utpanna thanAra du:khanI utkaTa pIDAne prApta kare che tevI pIDAne rathamAM besIne pharato mANasa prApta karato nathI, kAraNa ke mArgamAM rahela kAMTAo pagamAM viMdhAya tevuM rathamAM ArUDha thayA pachI banatuM nathI. ane tethI ja kaMTakavedhajanya duHkha tene utpanna thatuM nathI. mATe tevA duHkhanI pIDA te na bhogave te svAbhAvika che. A eka dRSTAMta che. teno upanaya samajavA eka vAtanuM spaSTIkaraNa karI laIe. azva = jJAna ane kriyA, ratha = sAmyayoga, paganuM rakSaNa karanAra joDA deva-gurUnI bhakti ane titikSA (sahiSNutA), kAMTA = pariSaha-upasarga, kaMTakavedha pariSaha-upasargano bhaya, gAma-nagarano mArga = mokSamArga, musAphara (rathI ke pathika) sAdhaka. tethI ema kahI zakAya ke samatA rUpI rathamAM je ArUDha thayela nathI, temaja jenA jIvanamAM deva-gurUnI bhakti ke sahanazIlatA rUpI kaMTakatrANa (kAMTAthI paganuM rakSaNa karanAra buTa-caMpala) nathI tevo sAdhaka mokSamArgamAM pharato hoya to te pariSaha-upasarga rUpI kAMTAnA bhayathI (kaMTakavedhathI) utpanna thanAra atinI pIDAne je rIte pAme che te rIte tattvajJAna ane sakriyArUpI be ghoDAthI yukta evA parizuddha sAmyayogarUpI rathamAM ArUDha thayela sAdhaka samyag darzana-jJAna-cAritranI ekarUpatA svarUpa mokSamArgamAM AgaLa vadhatAM pariSaha-upasargarUpI kAMTAnA bhayathI (kaMTakavedhathI) utpanna thanAra aratinI pIDAne prApta karato nathI; kAraNa ke parizuddhasAmyayogamAM ArUDha thavAnA kAraNe pariSaha-upasarganA bhayarUpI kaMTakavedha tene thato nathI. kaMTakavedha pratye rathaArohaNa pratibaMdhaka che. jo ke uparokta sAmyayoga svarUpa ratha upara ArUDha thayela sAdhakane tathAvidha duSkarmanA kAraNe upasarga-pariSahanA DhagalA Ave che, chatAM paNa sAdhaka tenAthI udvega pAmato nathI ke tenAthI bhaya pAmato nathI, kAraNa ke deha ane AtmAnuM jIvaMta bhedajJAna sAdhakane prApta thayela che. A rIte munipaNuM saMgata thAya. A ja abhiprAyathI zrIdazavaikAlisUtramAM jaNAvela che ke 'je sAdhu IndriyanA pratikULa viSayo, Akroza, prahAra, tarjanA (kaDavA zabda) sahana kare che tathA je rAkSasa vagerenA bhayAnaka ane atyaMta raudra zabdovALA = 322 =
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmyayogasyopasargabhayapratibandhakatA adhyAtmopaniSatprakaraNa-4/2 paramasAmyayogArohaNe tu samAyAtapariSahopasargasantatInAM parijJAnamapi nopajAyate kutastadbhayaM tajjanyaduHkhAnubhUtirvA ? avantisukumAla-gajasukumAlArNikAputrAcArya-skandakasUriziSyAdidRSTAntenedaM jJeyam / jJAnakriyAlakSaNamazvayugalaM sAmyarathamapavargamArge'bhisarpayati jhaTiti / parizuddhasAmyarathavirahe tu gurudevabhaktititikSAlakSaNakaNTakatrANadvitayabalena zivamArgagAmI sAdhakaH manda - madhyamapariSahopasargairna vihvalo bhavati na vA tato'tyantaM bibheti, bhakti - titikSayorupasargapariSahabhayavizeSaM prati pratibandhakatvAt / tadAnIM zArIrikaduHkhasattve'pi mAnasikaduHkhAnudayAdityAdi vibhAvanIyaM sAmya - bhakti - titikSAparAyaNaiH // 4/1 // 'nanvetAdRrAsAmAM : prAtnotI'tinijJAsAyAmAha> 'mAbhe'ti / AtmapravRttAvatijAgarUkaH, parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI, lokottaraM sAmyamupaiti yogI // 2 // AtmapravRttau = AtmaguNAbhyAse atijAgarUkaH = sUkSmopayogAnvitotsAhazAlI parapravRttau = parakIyaceSTAyAM paudgalikaceSTAyAJca badhirAndhamUkaH = badhira iva na kiJcicchRNoti zravaNe vA na rAga-dveSAvupayAti, andha iva na kiJcitpazyati darzane vA na ratyaratI prApnoti, mUka iva na kiJcidvakti bhASaNe vA na harSa - aTTahAsyane sAMbhaLavA chatAM DagatA nathI. sukha-duHkhane samatAthI sahana kare che tene uttama sAdhu jANavo. parama sAmyayogamAM ArUDha thayela sAdhakane to AvI paDela DhagalAbaMdha upasarga-pariSahanuM bhAna paNa nathI thatuM, to pachI teno bhaya ke tevA bhayathI utpanna thanAra duHkhanI anubhUti kevI rIte thAya ? tevA mahAmunio to vizuddha AtmaramaNatAmAM gaLADUba thayelA hovAnA kAraNe jagatane bhUlI, dehabhAna TALI, advitIya sAmyasukhane mANatA hoya che. avaMtisukumAla, gajasukumAla, arNikAputraAcArya, skandhakasUrinA ghANImAM pIlAtA 500 ziSya vagerenA dRSTAMtathI vijJavAcakavarge A vAtanuM spaSTIkaraNa samajI levuM. 323 jJAna. | jJAna ane kriyArUpI be ghoDA samatArUpI rathane jhaDapathI AgaLa vadhAre che. 6ThThA-7mA guNasthAnakathI tevo parizuddha sAmyayoga zarU thAya che. tevo vizuddha sAmyayogarUpI ratha na hoya to paNa sAdhaka pAse je deva-gurUnI bhakti ane sahanazakti AvA be kaMTakatrANa hoya to tenA baLathI mokSamArge AgaLa vadhato sAdhaka maMda ke madhyama kakSAnA pariSaha-upasargathI vihvaLa thato nathI ke tenAthI atyaMta bhayabhIta thato nathI; kAraNa ke pariSaha ane upasarganA moTA bhaya pratye ke hAya-voya pratye bhakti ane sahanazakti e pratibaMdhaka che. te vakhate tevA sAdhakane zArIrika duHkha hovA chatAM paNa mAnasika duHkha nathI hotuM. sAmya-bhakti-sahanazaktimAM parAyaNa sAdhakoe A vAtathI potAnI jAtane bhAvita karavI. (4/1) "AvA sAmyayogane koNa prApta kare ?'' AvI jijJAsAne tRpta karavA graMthakArazrI jaNAve che ke :zlokArtha :- AtmAnI pravRttimAM atyaMta jAgRta, parapravRttimAM AMdhaLA, baherA ane muMgA; sadA cidAnaMdapadamAM upayogavALA yogI lokottara sAmyane prApta kare che. (4/2) * lokottara sAmyanA adhikArIne oLakhIe 1; DhIkArtha :- traNa prakAranI vizeSatAvALA yogI lokottara sAmyane prApta karavAnA adhikArI che. (1) AtmaguNanA abhyAsamAM je atyaMta jAgRta hoya che. sUkSma upayoga yukta utsAhane ahIM atyaMta jAgRti rUpe samajavo. kahevAno matalaba e che ke 'AtmaguNane ughADanArA svAdhyAya-tapa-tyAga vagere paMcAcAranuM pAlana
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaxkaraNa kakSa viratI mULAnyavapiropamAM 8 324 zokAvApnoti / itthameva jJAnagarbhitavairAgyopapatteH / taduktaM jJAnagarbhavairAgyalakSaNapradarzanAvasare adhyAtmasAre -> veIna rastha vRttAnta mUlAdharopamA | utsAH svamukhyAle Tu seva barnAnane - (6/ 41) iti / paranivRttyupAyarUpeNa mahopaniSadi api -> cetasA saMparityajya sarvabhAvAtmabhAvanAm / yathA tikasi tiSa mUdhavadharopama: || - (4/8) rUtyum | nAraparivrAno nipari -> AtmavatsarvabhUtAni pazyan bhikSuryazcaret mahIm / andhavat jaDavaccaiva badhironmattamUkavat // (4/21) andhavajjaDavaccApi mUkavacca mahIM caret / taM dRSTvA zAntamanasaM spRhayanti divaukasaH / / (4/35-36) na kuryAnna vadet kiJcinna dhyAyet sAdhvasAdhu vA / AtmArAmo'nayA vRttyA vicarejaDavanmuniH // 8(9/) rUtyum | huM karuM chuM ke yaza-pratiSThA vagere bAhya bhAvane poSanAra svAdhyAyAdinuM pAlana ? ane kSamA-namratA-saraLatAbrahmacarya vagere dazavidha yatidharmanuM sevana potAnA jIvanamAM audayikabhAvanuM che ke kSayopazamabhAvanuM ?' - Ava sUkSma upayogane keLavIne paMcAcAra pAlana ane dazavidha yatidharmanA pAlanamAM pote utsAhavALA hoya. audayikabhAvanA paMcAcAra pAlana acaramAvarta kALamAM paNa jIva prApta kare che. tathA kSamA, saraLatA, namratA, nirlobhatA vagere guNo yugalika vagerenA jIvanamAM paNa hoya che. paraMtu te kSayopazamabhAvanA nahi paNa audayikabhAvanA hoya che. mokSamArge AgaLa vadhavAmAM tenuM khAsa mahatva nathI. tethI dareka sAdhake potAnA guNo ane sadAcAro audayikabhAvanI hadane oLaMgI kSayopazamabhAvanA sImADAmAM praveza kare teno sUkSma upayoga rAkhavo joIe. audayikabhAvanA guNo ane sadAcArathI mokSamArgamAM kevaLa gati thAya che, pragati nahi. jyAre kSayopazamabhAvanA guNo ane AcArothI mokSamArgamAM gatiyukta zIdhra pragati thAya che. Avo spaSTa khyAla hovAnA kAraNe yogIne kSAyopathamika guNa-AcAra AtmasAta karavAmAM prabaLa utsAha jAge che. (2) parakIya ceSTA ane paudgalika pravRttiomAM te AghaLA, baherA ane muMgA hoya. arthAta baherAnI jema kazuM sAMbhaLe nahi, athavA to sAMbhaLavAmAM Ave to rAga-dveSa na pAme, AMdhaLAnI jema koI paNa prakAre dekhe nahi athavA to koI cIja dekhavAmAM Ave to temAM rati-arati na pAme, muMgAnI jema koI paNa sAthe na bole, athavA bole to tagnimittaka harSa-zoka na pAme, A rIte ja jJAnagarbhita vairAgya saMgata thaI zake. jJAnagarbhita vairAgyanA lakSaNa batAvavAnA avasare adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - jJAnagarbhita vairAgyavALA sAdhakanA vyavahAramAM pArakAnI ceSTAne vize maMga, AMdhaLA ane baherAnI upamA ApavAmAM Ave che. daridra mANasane dhanopArjanamAM jevo utsAha hoya tevo utsAha AtmaguNonA abhyAsane vize jJAnagarbhita vairAgyavALAne hoya che. <- parapravRttimAMthI nivRtti meLavavAnA upAyarUpe mahopaniSamAM paNa jaNAvela che ke - sarva bhAvomAM potApaNAnI bhAvanAne = mamatvane manathI samyaga rIte choDIne AMdhaLA, baherA ane maMgAnI jema tuM je rIte rahI zakato hoya tema rahe. -- nAradaparivrAjaka upaniSadamAM paNa jaNAvela che ke -> potAnI jAtanI jema sarva jIvane to evo bhikSu AMdhaLAnI jema, jaDanI jema, (rAga-dveSa na karanAra) baherAnI jema, atyaMta muMgAnI jema pRthvI upara vicare. AMdhaLAnI jema, jaDanI jema ane muMgAnI jema je zAMta manavALA yogI pRthvI para vicare che tene joIne devo paNa tene jhaMkhe che. jaDanI jema sAruM ke khoTuM kAMI paNa na karavuM, na bolavuM ke na dhyAvavuM - AvI vRttithI AtmAmAM ramaNa karatA muni pRthvI upara vicare. ~
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 & rAtiviSe sonAmaH # adhyAtmopaniSatpakaraNa-4/2 ___ sadA = sarvadaiva cidAnandapadopayogI = AtmavijJAnAnandapratipAdakeSu gurUditeSu padeSu svAnubhUtyA upayuktaH / itthamevAtmadarzanasambhavAt / taduktaM mahopaniSadi - svAnubhUtezca zAstrasya gurozcaivaikavAkyatA / yasyAbhyAsena tenAtmA satataM cAvalokyate / / 8- (4/5) iti / tatazca sAmyapratibandhakasya zokasya vilayaH / taduktaM mahopaniSadi eva - guruzAstroktamArgeNa svAnubhUtyA ca cidghane / 'brahmaivAhamiti jJAtvA vItazoko bhavenmuniH / / <-(4/25) niruktavizeSaNatritayayukto yogI lokottaraM = darzanamohacAritramohanIyakSayopazamavizeSAnuviddhaM sAnubandhaM sAmyaM upaiti = prApnoti, svapravRttigocarAtijAgarUkatAdinA sAmyapratibandhakAnAM rAga-dveSAdInAM vilayAt / rAgAdivilaya eva sAmyalAbhasambhavAt / taduktaM yogasAre - rAgo'bhISTeSu sarveSu dveSo'niSTeSu vastuSu / krodhaH kRtAparAdheSu mAnaH paraparAbhave / / lobhaH parArthasamprAptau mAyA ca paravaJcane / gate mRte tathA zoko harSazcA''gata-jAtayoH / / aratirviSayagrAme yA'zubhe ca zubhe ratiH / caurAdibhyo bhayaJcaiva kutsA kutsitavastuSu // vedodayazca sambhoge vyalIyeta muneryadA / antaHzuddhikaraM sAkhyAmRtamujhummate taddA || <- (3/8-2) ti vimAnIyam I4/rA. DhokottarIyo pramAmada - rati | parISahaizca prabalopasargayogAcalatyeva na sAmyayukttaH / (3) sadA mATe AtmAnA vijJAna ane AnaMdanA pratipAdaka evA gurUbhagavaMte bolelA padomAM sAdhaka svAnubhUtithI upayogavaMtA hoya. A rIte ja AtmasAkSAtkAra saMbhave. mahopaniSadumAM jaNAvela che ke - -> svAnubhUti, zAstra ane gurUvacana A traNeyamAM ekavAkyatAne = samAnaarthAnusArItAne = avisaMvAdIpaNAne jeNe abhyAsa dvArA prApta karela che te yogI satata AtmAnuM darzana kare che. ane tenAthI samatAbhAvanA pratibaMdhaka evA zokano nAza thAya che. mahopaniSaDmAM jaNAvela che ke > gurUe batAvelA ane zAstrae jaNAvelA mArgane anusAra tathA svAnubhUti mujaba vijJAnaghana brahmatatvane vize pravRtti karatAM huM brahmA ja chuM.' - A pramANe jANIne muni zokathI rahita thAya. <- AvI traNa vizeSatAthI yukta yogI darzanamohanIya ane cAritramohanIyanA viziSTa kSayopazamathI anuviddha evA sAnubaMdha lokottara sAmya bhAvane prApta kare che. kema ke AtmaguNAbhyAsamAM atyaMta jAgRti vagerethI sAmyabhAvamAM pratibaMdhaka evA rAga-dveSa vagereno vilaya thAya che. rAga vagereno vilaya thAya to ja sAmyabhAvanI prApti saMbhavI zake. yogasAra graMthamAM jaNAvela che ke - -> sarva gamatI vastuomAM rAga ane sarva ANagamatI vastuomAM kepa, aparAdha karanAra vyakti para krodha, pArakA dvArA potAnI jAtano parAbhava thAya tyAre abhimAna', pArakAnI koI cIja maLI jAya temAM lobhaM", bIjane ThagavAmAM mAyA, Ijha vastu cAlI jAya ke ISTa vyakti mRtyu pAme tyAre zoka, ITa vastu maLe ke utpanna thAya tyAre harSa, pAMce IndriyanA azubha viSayamAM aratika, zubha viSayamAM rati, era vagerenA bhaya', jaguNita vastuone vize jugupsA, strIbhogane vize vedo jyAre vilIna thAya tyAre munine AMtarika zuddhi lAvanAra sAmyabhAvarUpI amRta pragaTa thAya che. - A rIte pAThakavarge vicAravuM. (4/2) lokottara sAmyayoganA prabhAvane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca - sAmyabhAvathI yukta evA yogI kyAreya paNa pariSahothI ke prabaLa upasarganA yogathI calAyamAna nathI ja thatA. pRthvI kyAreya paNa parvato vaDe ke samudra vaDe viparyAsane = asthiratAne pAmatI nathI, kAraNa ke te atyaMta sthira che. (4/3)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 sAmyauSadhasya kalyANasAdhakatA 88 326 sthairyAdviparyAsamupaiti jAtu kSamA na zailairna ca sindhunAthaiH // 3 // kSutpipAsAdibhiH dvAviMzatibhiH pariSahaiH prabalopasargayogAcca = atibalavatAM deva-manuSya-tiryakRtAnAmupasargANAM saMyogena ca sAmyayuktaH = parizuddhasAmyayogazAlI zrImahAvIrasvAmivat naiva calati = vihvalIbhavati, saccidAnandasthairyAt / laukikaM dRSTAntamAha - na jAtu = kadAcit kSamA = pRthivI sthairyAt hetoH zailaiH = parvataiH sindhunAthaizca = mahAsamudraizca viparyAsaM = kampanAdilakSaNaM vikAraM upaiti = prApnoti / taduktaM mahopaniSadi api -> yAni duHkhAni yA tRSNA duHsahA ye durAdhayaH / zAntacetassu tat sarvaM tamo'rke iva nazyati // <- (4/29) iti / tatazca 'pariSahopasargabhayodvegArtiM sAmyayogI naitI'ti prANa (4/9) sughUm I4/rA sAyotsatyAddhimAveti > "ta' ti | itastato nArativahniyogAdaDDIya gacchedyadi cittasUtaH / sAmyaikasiddhauSadhamUrchitaH san kalyANasiddhena tadA vilambaH // 4 // yathA siddhauSadhamUrcchitaH = siddhAbhidhAnauSadharasena taralatArahitaH san / sUtaH = pAradaH yadi vahriyogAt = tIvrAnalasaMyogAt uDDIya itastataH na gacchet tadA kalyANasiddheH = suvarNaniSpatteH na vilambaH tathA cittasUtaH = pAradasthAnIyaM manaH sAmyaikasiddhauSadhamUrcchitaH = siddhauSadhasthAnIyena vizuddhasAmyayogena caJcalatArahitaM sat yadi arativahniyogAt = vahnisthAnIyAyA bAhyAbhyantarArateH sambandhAt uDDIya = utplutya * upasarga-pariSahathI sAmyayogI Dage nahi phata TIkArca :- bhUkha, tarasa vagere 22 pariSahothI ane atyaMta baLavAna evA deva, manuSya tiryaMce karelA upasargonA saMyogathI parizuddha sAmyayogavALA yogI, mahAvIrasvAmI bhagavAnanI jema, calAyamAna thatA nathI, vihaLa thatA nathI. kAraNa ke te saciAnaMdamAM sthira thayelA che. AnuM vyAvahArika daSTAMta batAvatA graMthakArazrI kahe che ke sthira hovAnA kAraNe pRthvI kyAreya paNa parvato vaDe ke samudro vaDe kaMpana vagere svarUpa vikRtine pAmatI nathI. mahopaniSamAM jaNAvela che ke - jema sUryanI hAjarImAM sarva prakAranA aMdhakAra nAza pAme che tema zAMtacittavALA logIone vize duHkho, dusaha tRSaNa, ane duSTa Adhi (vyAdhi, upAdhi) o nAza pAme che. tethI "sAmyayogI pariSaha-upasarganA bhayanI ke udveganI pIDAne pAmatA nathI.' - A pramANe cothA adhikAranA prathama zlokamAM ame je kahyuM che te barAbara ja kahyuM che. (4/3) sAmayogathI kalyANanI siddhine graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca :- jo sAmyabhAvarUpI siddhaauSadhathI mUrNita karavAmAM Avela manarUpI pAra aratirUpI agninA yogathI UDIne AmathI tema na jAya to kalyANanI (suvarNanI) siddhimAM koI vilaMba na thAya. (4/4) 88 .... to suvarNasiddhi thAya ? TIkArya :- jema siddhaoSadha (rasAyaNasiddhi)nA rasathI mUrNita = caMcaLatArahita thayela pAro jo tIvra agnijvAlAnA saMyogathI UDIne AmathI tema na jAya to suvarNasiddhi thatAM vAra na lAge. "kalyANa" zabdano artha saMskRtakoSanI dRSTie sonuM ane hita vagere thAya che. dRSTAMtanI aMdara kalyANa zabdano artha suvarNa ane dAskRttikamAM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 88 ratimohanIyaprabhAvaH * adhyAtmopaniSatpakaraNa-4/5 itastataH na gacchet tadA kalyANasiddheH= AtmahitaniSpatteH na vilambaH naiva kAlakSepaH syAt // 4/4 // nanvastu pratikUlopasargAdiSvaratyabhAvaH sAmyayogajuSAM, kintvanukUlopasargAdiSu ratibhAvaH syAnna vA ? rUtya rIphrI vImad -> "mannarnimA' ti | antarnimagnaH samatAsukhAbdhau, bAhye sukhe no ratimeti yogI / aTatyaTavyAM ka ivArthalubdho, gRhe samutsarpati kalpavRkSe // 5 // samatAsukhAbdhau = sAmyAnandasAgare antarnimagnaH yogI bAhye = paudgalike karmodayajanyatvena vastuto duHkhAtmake sukhe = viSayopabhoge no ratiM AbhimAnikAnandabuddhiM eti = prApnoti / viSayeSu sukhabuddhirhi ratimohanIyajanyA, taduktaM ratimohanIyamadhikRtya vairAgyaratau - asyAH prabhAvAt prathate janAnAM duHtmimoDu suravAmAnaH - (4/68) | 3yAH = timoprakRteH | yoninI di timornIyAbhidhaanaayaaH karmaprakRteH kSINaprAyatvAt sAmyasukhopalambhAcca na samAyAteSu viSayopabhogeSu tAdRzI ratiH / nidarzanenedaM vizadayati - gRhe = nijagRhAGgaNe kalpavRkSe = manovAMchitadAyake devAdhiSThite kalpAbhidhAne vRkSe samutsarpati = vardhamAne sati arthalubdhaH = dhanA''sakto janaH, ka iva, aTavyAM = araNye dhanArthaM aTati = bhramati ? naivATatItyarthaH / caturtha-paJcamakArikoktarItyA ratyaratizUnya eva yogI paraiH 'zAnta' teno artha Atmahita karavo. mana pArA jevuM caMcaLa che. siddhaauSadhatulya vizuddha sAmyayogathI manarUpI pAra jo caMcaLatA rahita thAya ane agnisthAnIya bAhya-atyaMtara aratinA saMbaMdhathI kUdIne AmathI tema cAlI na jAya to AtmahitanI siddhi thavAmAM kALakSepa na thAya. arthAt samatA + sthiratA = zIghamokSaprApti. (4/4) pratikULa upasarga vageremAM sAmyayogIne aratibhAva bhale na Ave. paraMtu anukULa upasarga vageremAM tene ratibhAva kema na Ave ?" AvA praznanA uttaramAM graMthakArazrI jaNAve che ke - zlokArca - samatAnA sukhanA sAgaranI aMdara DUbakI lagAvanAra yogI bAhya sukhamAM rati pAmatA nathI. gharamAM kalpavRkSa moTuM thatuM hoya tyAre koNa dhanalaMpaTa mANasa jaMgalamAM bhaTake ? (4/5) Rs anukULa upasargamAM paNa yogI alipta ] TIkArca - samatAnA AnaMdasAgaramAM aMdara DUbakI lagAvela yogI bAhya paugalika viSayopabhogamAM ratine pAmatA nathI. ahIM graMthakArazrIe "sukha' zabdathI viSayopabhoganuM sUcana karela che. viSayano bhogavaTo vyavahArathI sukharUpa hovA chatAM paNa karyodayathI janya hovAnA kAraNe vAstavamAM duHkhasvarUpa ja che. sukha to AtmAnubhUti che. AdIzvara bhagavAnanA stavanamAM jaNAvela che ke - karmAnita sukha te duHkha rUpa, sukha te Atama jhAMkha -viSayanA bhogavaTAmAM AbhimAnika sukhabuddhi e rati kahevAya che. tevI buddhi timohanIya karmanA udayathI utpanna thAya che. ratimohanIya karmane uddezIne vairAgyarati graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - ratimohanIya prakRtinA prabhAvathI lokone duHkhAtmaka evA viSayabhogomAM sukhanuM abhimAna thAya che. <-pAramArthika yogIone rati nAmanI nokaSAyasvarUpa karmaprakRti kSINaprAya thayelI hoya che, tathA samatAsukhanI prApti thayelI hoya che - A be kAraNe teone AvI paDelA viSayonA upabhogamAM tevI rati utpanna thatI nathI. daSTAMta dvArA AnI spaSTatA graMthakArazrI kare che. manovAMchitadAyaka ane devathI adhiSThita evuM kalpavRkSa potAnA gharanA AMgaNAmAM moTuM thatuM hoya tyAre koNa ghanalaMpaTa mANasa paisA mATe jaMgalamAM bhaTake? arthAt na ja bhaTake. te jema dhana mATe vanabhramaNa
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa sukhabhrAntikAraNanirUpaNam 328 iti kathyate / taduktaM mahopaniSadi zrutvA spRSTvA ca bhuktvA ca dRSTvA jJAtvA zubhAzubham / na hRSyati glAyati yaH sa zAnta iti kathyate || ( 4 / 32) tuSArakarabimbAcchaM mano yasya nirAkulam / maraNotsavayuddheSu sa zAnta iti kathyate // -- - (6/33) kRti 54/bA yoginaH sAmbaramaLatAmAha> 'yasminni'ti = yasminnavidyArpitabAhyavastu - vistArajabhrAntirupaiti zAntim / tasmiMzcidekArNavanistaraGga - svabhAvasAmye ramate subuddhiH ||6|| yasmin svabhAvasAmye avidyA'rpitabAhyavastuvistArajabhrAntiH mithyAjJAnopahitA bahiraGgapaudgalikavastustomagocaravikalpajanyA 'bahiH sukhamiti vibhrAntiH zAntiM = zamaM upaii prApnoti / taduktaM zubhacandreNa jJAnArNave AzAH sadyo vipadyante yAntyavidyAH kSayaM kSaNAt / mriyate cittabhogIndro - ( 24 / 11) iti / tasmin cidekArNavanistaraGgasvabhAvasAmye samudrasthaaniiysy advitIyavizuddhajJAnaughasya yaH taralataraGgasthAnIyavikalpazUnyaH svabhAvaH tadAtmake sAmye subuddhiH # = prAjJo yogI ramate krIDati / ata eva sa na punaH punarAvartate bhavam / taduktaM mahopaniSadi samatA sarvabhAveSu yA'sau satyaparA sthitiH / tasyAmavasthitaM cittaM na bhUyo janmabhAgbhavet // -- (6/ yasya sA sAmyamAvanA || - = = = na kare tema sAmyayogI sukha mATe viSayarati na kare. 4 thA ane 5 mA zlokamAM jaNAvyA mujaba rati ane atithI rahita evA ja yogIne anyadarzanakAro zAMta kahe che. mahopaniSamAM jaNAvela che ke --> sArA ke kharAba viSayane sAMbhaLIne, sparzIne, bhogavIne, joIne je AnaMda pAmato nathI ke glAni pAmato nathI te zAMta kahevAya che. caMdranA biMba jevuM jenuM mana nirmaLa che tema ja maraNa, utsava ke yuddhamAM paNa jenuM mana AkuLa-vyAkuLa thatuM nathI te zAMta kahevAya che. -(4/5) yogInI sAmyabhAvanI ramaNatAne jaNAvatA graMthakArazrI kahe che. zlokArtha H- avidyAthI arpita evA bAhya vastunA vistArathI utpanna thayelI bhrAnti jemAM zAntine pAme che evA jJAnasamudranA niStaraMgasvabhAva svarUpa sAmyamAM subuddhi ramaNa kare che. (4/6) sAmyayoga bhramaNA dUra kare DhIkArtha :- anAdi kALathI jIvamAM rahela mithyAjJAnathI bAhya paudgalika vastunA DhagalAo vizenA vikalpathI "bahAramAM sukha che'- AvI bhrAnti thatI hoya che. AvI bhramaNA AtmasvabhAva svarUpa sAmyabhAva prApta thAya tyAre dUra thAya che. jJAnArNava graMthamAM zubhacandrajIe jaNAvela che ke --> je vyakti pAse sAmyabhAva hoya che tenI AzAo tAtkAlika nAza pAme che, avighA = mithyAjJAna kSaNavAramAM kSaya pAme che, ane manarUpI phaNIdhara nAga maraNane zaraNa thAya che. -- advitIya vizuddha jJAnadhArA samudratulya che. temAM utpanna thatA caMcaLa taraMgo vikalpa samajavA. AvA vikalpathI rahita svabhAvAtmaka sAmyabhAvamAM prAjJa yogI rame che. mATe ja tevA yogI vAraMvAra dehadhAraNa karIne bhavabhramaNa karatA nathI. mahopaniSadUmAM jaNAvela che ke > sarva bhAvone vize je samatA che te pAramArthika satyaniSTha Atmasthiti jANavI. temAM raheluM mana pharIthI janmane dhAraNa karatuM nathI. -- te vakhate advitIya sukhanI anubhUti yogIne thAya che. jJAnArNavamAM zubhacandrajIe jaNAvela che ke --> rAgarahita evA munine prazamabhAvapUrvakanuM je sukha hoya che teno anaMtamo =
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 488 mithyAcAropadarzanam OM adhyAtmopaniSatpakaraNa-4/6 4) iti / tadA cA'nuttarasukhAnubhavaH / taduktaM jJAnArNave zubhacandreNa - yatsukhaM vItarAgasya muneH prarAmapUrvam ! ne tasvInantamAgasfpa prAthate triroreH | - (22/3) ti | jJAnasAra -> sukhino viSayAtRptA nendropendrAdayo'pyaho / bhikSurekaH sukhI loke jJAnatRpto niraJjanaH / / <- (10/ 8) ityuktam / 'bahiHsukhami' ti bhrAntiM prati avidyA pradhAnaM kAraNaM, bAhyavastuvikalpo nimittakAraNaM, bAhyaM ca vastu sahakArikAraNam / bhrAntizca tatkAryam / vyavahArato bAhyavastutyAge evAdau yatnaH kAryaH / tadasattve na bhramasambhavaH na vA tannimittaduHkhodayaH / taduktaM yAjJavalkyopaniSadi -> yasya strIstasya bhogecchA niHstrIkasya va bhogabhUH / striyaM tyaktvA jagat tyaktaM jagat tyaktvA sukhI bhavet // 14 / / <-iti / kintu prabalAvidyAvazato bAhyavastuvirahe'pi bAhyendriyoparame'pi kasyacit tadvikalpodayassambhavatyeva / sa hi mithyAcAra ucyate / taduktaM bhagavadgItAyAM > karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smaran / indriyArthAn vimUDhAtmA mithyAcAraH sa ucyate / / 8- (3/6) iti / bAhyavastuSu svatvaparatvavikalpena vibhrAntirupajAyate / taduktaM samAdhizatake pUjyapAdasvAminA - sva-parAdhyavasAyena deheSvaviditAtmanAm / vartate vibhramaH puMsAM putra-bhAryAdigocaraH // 11 / / avidyAsaMjJitaH tasmAt saMskAro jAyate dRDhaH / yena loko'Ggameva svaM punarapyabhimanyate / / 12 / / <- iti / yadA - bhinnAH pratyekamAtmAno vibhinnAH pudgalA bhAga Indra paNa pAmI zakatA nathI. <- jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke > viSayathI atRpta evA Indra ke upendra vagere paNa sukhI nathI, mAtra jJAnathI tRma ane mohanI malinatAthI rahita thayela bhikSu = muni ja jagatamAM sukhI che. -- ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke "bahAramAM sukha che." - AvI bhrAnti pratye avidyA e pradhAna kAraNa che. bAhya vastu e sahakArI kAraNa che, ne bAhya vastumAM ITANA ane anirupaNAno vikalpa e nimitta kAraNa che. uparokta brAnti e tenuM kArya che. vyavahArathI bAhya vastunA tyAgamAM ja prayatna karavo. te na hoya to bhrama thavAno saMbhava ja nathI. athavA to tagnimittaka duHkhano udaya na thAya. yAjJavalakya upaniSadamAM jaNAvela che ke - jene strI hoya tene bhoganI IcchA thAya. jene strI ja nathI tene bhoganuM sAdhana ja kyAM rahyuM ? mATe strIne choDIne jIve jagata choDyuM. ane jagata choDIne jIva sukhI thAya. <- paraMtu prabaLa avidyAnA kAraNe bAhya vastu na hovA chatAM paNa bAhya IndriyonI pravRtti na hovA chatAM paNa koIkane bAhya vastunI Asakti = mUccha saMbhave ja che. tevo jIva mithyAcAra kahevAya che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke - hAtha, paga vagere karmendriyone vaza karI mana vaDe IndriyanA viSayonuM je vimUDha AtmA ciMtana-smRti karato rahe che te mithyAcArI = DhoMgI kahevAya che. <- bAhya vastumAM potApaNAnA ke pArakApaNAnA vikalpathI bhrAnti utpanna thAya che. samAdhizatakamAM pUjayapAdasvAmIe jaNAvela che ke - potAnA AtmAne nahi jANanAra evA purUSone zarIramAM potApaNAnI ane pArakApaNAnI buddhi utpanna thavAnA kAraNe putra, patnI vagere saMbaMdhI bhrama pravarte che. (arthAta patnI vageremAM sukha-duHkhapaNAnI buddhi pravarte che.) tenA kAraNe avidyA nAmanI saMskAra daDha thAya che. jenA kAraNe loko potAnA zarIrane ja potAnuM svarUpa mAne che. arthAta "zarIra e ja huM chuM.' - evI AbhimAnika buddhi tenAthI utpanna thAya che. - deha, mana, vacana, pudgala thakI karmathI bhinna tuja rUpa re' - A pramANe amRtavelanI sajayamAM je jaNAvela che tenI anubhUti karavI te tAtvika anubhUti che. adhyAtmasAramAM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * sparzasaMvedanavivaraNam 08 330 pi | zUnya: saMsa rUvaM yaH pati sa parathati || - (8/22) rUrva madhyAtmasAnusArena vivekadRSTibalAt advitIyanirvikalpajJAnamayasAmyAnubhUtirjAyate tadA na bhrAntisambhavaH / taduktaM mahopaniSadi > zuddhasenmItrasaMvitte: rUpAna vanti | rAju-dveSAdriyo mAvIteSAM nAgajJatvamevAH || <-(9/ 3) tatazca prAjJo yogI niruktasAmya eva ramate // 4/6 // sAmyonaH + prathate ? tyAduM - "zuti | zuddhAtmatattvapraguNA vimarzAH, sparzAkhyasaMvedanamAdadhAnAH / yadAnyabuddhiM vinivartayanti, tadA samatvaM prathate'vaziSTam // 7 // yadA = yatkAlAvacchedena zuddhAtmatattvapraguNAH = nirmalaM yat AtmatattvaM tadabhivyaktiM prati prakarSeNAnuguNAH ye vimarzAH = parAmarzAH sparzAkhyasaMvedanaM = anAropitAtmasvarUpopalabdhisvarUpa-sparzayogAbhidhAnamanubhavaM AdadhAnAH = upadadhAnAH anyabuddhiM = parapadArtheSu avidyArpitakartRtva-bhoktRtva-mamatvagocarAM dhiyaM vinivartayanti = vizeSeNa nAzayanti tadA avaziSTaM samatvaM = sAmyaM prathate = vistarati, sprshyogkahyuM che ke - "dareka AtmAo bhinna bhinna che. pudgalo paNa AtmAthI bhinna che. AtmA ane pudgalano saMbaMdha paNa zUnya svarUpa che arthAta apAramArthika = vyAvahArika che." - A pramANe je jue che te ja vAstavamAM jue che - arthAt zarIra ane AtmAnuM bhedajJAna te ja samyagU jJAna che. jyAre uparokta adhyAtmasAra graMthane anusAre utpanna thayela vivekadRSTinA baLathI advitIya nirvikalpaka jJAnamaya sAmyanI anubhUti thAya che tyAre "sukha bahAramAM raheluM che." ItyAdi bhrAntino saMbhava nathI. mahopaniSadumAM jaNAvela che ke - zuddha sata mAtra svarUpanuM saMvedana karavAnA lIdhe jeo potAnA svarUpathI calAyamAna thatA nathI teone ajJAnathI utpanna thanArA rAga-dveSa vagere bhAvo saMbhavI zakatA nathI.-tethI prANa evA yogI prastuta sAmyabhAvamAM ja ramaNa kare. (4/6) sAmyayoga kyAre pragaTa thAya ? teno javAba ApatA graMthakArazrI kahe che ke - zlokArca :- sparza nAmanA saMvedanane utpanna karatA ane zuddha Atmatatvane puSTa karanAra evA parAma jyAre anya buddhine dUra kare tyAre bAkI rahela samatvabhAva phelAya che. (4) teM ..... to samatvabhAva pragaTa thAya che TIkArca :- nirmaLa evA AtmatatvanI abhivyakti pratye je prakRSTa rIte anukULa che evA vimarza = parAmarza = yathArtha nizcaya jyAre sparza nAmanA arthAta nirUpAdhika AtmasvarUpanI upalabdhi svarUpa sparza yoga nAmanA anubhavane utpanna kare che ane parapadArthomAM avidyAjanita katva-bhokatRtva-mamatva vagere saMbaMdhI buddhine ukheDIne pheMkI de che tyAre AtmAmAM bAkI rahI gayelo samatvabhAva cAre bAju phelAya che. kAraNa ke sparzayoga vinA vilaMbe potAnA phaLane prApta karAve che. kahevAno Azaya e che ke anAdi kALathI mithyAtvaprayukta viparyAsanA kAraNe dehamAM AtmapaNAnI buddhi ane patnI, parivAra vageremAM mamatvapaNAnI buddhi thatI hoya che. jyAre zAstra, gurUupadeza ane svAnubhUti anusAra Atmatatvano vicAra karavAmAM Ave che tathA AtmA vizuddha bane tevI yathArtha daDha vicArasaraNI purUSArthathI pravRtta thAya che tyAre nirUpAyika AtmasvarUpane sAdhaka sparze che. je saMvedana dvArA vizuddha AtmasvarUpane sparza thAya te sparza nAmanuM anubhava jJAna kahevAya che. anubhUtiviSayIbhUta AtmAnI zuddhi te ja sparzajJAnathI vadhavAne lIdhe kanRtva-bhostRtva buddhi temaja patnI vageremAM mamatva buddhi,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 8 cittazuddheHprAdhAnyapratipAdanam 888 adhyAtmopaniSaprakaraNa-4/8 syA'vilambena svaphalasAdhakatvAt / asparzAkhyaM jJAnaM tu kathaJcidvastugrAhitve'pi pramANaparicchedyasampUrNA rthAgrAhitvenA'nizcitaM tattvaparAmarzazUnyaM jJAnamAtram / taduktaM SoDazake - sparzastattattvAptiH sNvednmaatrmvidrita vat vadhyama tatyapUrvakSepata~H | <-(2/29) ti | rUmeva samatva : paramAmRtamucyate / taduktaM mahopaniSadi -> tasmAnnityamakartA'hamiti bhAvanayeddhayA / paramAmRtanAmnA sA samalaivAziSyate | - (/6) ti | tatrAsaveva zruta-zrImaLyo parizrama: sa0: 4/gA samatve sAmA#inavanItamitkArAnAdu - "'ti | vinA samatvaM prasaranmamatvaM, sAmAyikaM mAyikameva manye / Aye samAnAM sati sadguNAnAM, zuddhaM hi tacchuddhanayA vidanti // 8 // samatvaM = avidyopakalpiteSTatvAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanaM vinA mamatvaM = bAhye vastuni audayikabhAve vA 'idaM madIyamiti svapakSapAtabhAvanaM prasarat sAmAyikaM mAyikaM = mithyA iti ahaM manye / taduktaM jJAnArNave'pi - cittazuddhimanAsAdya moktuM yaH samyagicchati / zarIrane vize svatva (potApaNAnI) buddhi nivRtta thAya che. sparzajJAnanuM parizIlana satata cAlatuM rahe to kartRtvabhostRtva-svatva-mamatva vagere saMbaMdhI buddhithI utpanna thayelA cirakAlIna kusaMskAro paNa nAza pAme che. tevI avasthAmAM apratipAtI sAmyabhAva yogIne prApta thAya che. A rIte sparzayoga amogha yoga jANavo. asparza nAmanuM jJAna to vastunA upalakIyA bodhasvarUpa hovAnA lIdhe pramANathI saMpUrNapaNe jANI zakAya te rIte arthano nizcaya karatuM nathI. te tavaparAmarzathI zUnya, mAtra bauddhika kakSAnuM jJAna kahevAya. poDazaka graMthamAM jaNAvela che ke > tattvanI prApti = sparza. te sivAyanuM jJAna to vastunizcaya vinAnuM mAtra bodhasvarUpa ja che. te niSphaLa paNa hoI zake che. jyAre sparza jJAna to tAtkAlika potAnuM phaLa ApanAra che. - kartutvabhojjatva vagerenI buddhi nivRtta thavAthI je samatvabhAva pragaTa thAya che tene anyadarzanakAro "parama amRta' kahe che. mahopaniSamAM jaNAvela che ke - "huM haMmezA akartA chuM' A pramANenI samRddha bhAvanAthI parama amRta nAmanI te samatA ja bAkI rahe che. - te samatva bhAva prApta thAya to ja mRta, kAmaya (saMyama) vagere yogono parizrama saphaLa thAya che. (4/7) samatvabhAva e ja sAmAyikanuM navanIta - arka-hArda che.' evA AzayathI graMthakArathI pharamAve che ke - lokArca :- samatvabhAva vinAnA ane mamatvane phelAvatA evA sAmAyikane huM mAyAvI ja mAnuM chuM. saddaguNone lAbha thAya to ja sAmAyika zuddha hoya che tevuM zuddha no jANe che. (4/8) ja samatA vinA sAmAyika mithyA ja TIkArca - zubha ke azubha viSayomAM avidyAthI kalpelI ITapaNAnI ke aniSTapaNAnI saMjJAne dUra karI samAna rIte bhAvanA rAkhavI te samatva bhAva che. tathA bAhya vastumAM ke audayikabhAvamAM "A mArUM che.' - evI potAnI pakSapAtabhAvanA mamatvabhAva kahevAya che. "samatva bhAvane phelAvavAne badale AvA mamatva bhAvane phelAvanAra sAmAyika mithyA che' ema huM (graMthakArazrI) mAnuM chuM. jJAnArNava graMthamAM paNa jaNAvela che ke - > cittazuddhine pAmyA vinA je saman rIte karmamukta thavA Icche che te kevala mRgajaLanI nadImAM pANI pIe che. - AvA ja abhiprAyathI maitreyI upaniSamAM paNa jaNAvela che ke - dravya mATe, anna mATe, vastra
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa sAmAyikavyAkhyA 332 mRgatRSNAtaraGgiNyAM sa pibatyambu kevalam / / <- (22/19) iti / idamevAbhipretya maitreyyupaniSadi api > prayArthamatravastrArtha yaH pratiSThArthameva vA | saMnyasetumayamraSTa: sa murtti nAnumati || - (2/20) ityuktam / yuktaJcaitat, mamatAyAH sarvaguNanAzakatvAt / taduktaM adhyAtmasAre kaSTena hi guNagrAmaM praguNIkurute muniH / mamatArAkSasI sarvaM bhakSayatyekahelayA // <- - (8/3) tata%0 mamatvatyAre va yatnaH kAryaH / na hi muNDanamAtrAt sAmAyikaM zuddhamAvirbhavati / taduktaM uttarAdhyayane na vi muMDieNa samaNo, na cAreLa kaMmaLo | na muLI raLavAseLa, savIrena na tApaso / / <-(29/30) kRti / samamAvarahitasy bAhyakriyAkalApA''sevanasya satphalatvA'yogAt pazvAdAvapi tadupalabdheH / taduktaM jvAlAbhiH zalabhAH jalairjalacarAH sphUrjajjaTAbhirvaTAH mauNDyairUraNakAH samastapazavo nAgnyaiH kharA bhasmabhiH / kaSTAGgIkaraNairdrumAH zukavarAH pAThairbakA dhyAnakaiH, kiM sidhyanti na bhAvazuddhivikalAssyuH cet kriyAH satphalAH / <- ( ) iti / upadezamAlAyAmapi kiM liMgaviDDarIdhAraNeNa kajjammi aTThie ThANe / rAyA na hoi sayameva dhArayaM cAmarADove || 436 || <- ityuktam / mRcchakaTike zUdrakeNApi ziro muNDitaM tuNDaM cittaM na muNDitaM kiM muNDitam ? yasya punazcittaM muNDitaM sAdhu suSThu zirastasya muNDitam // -(6/2) tyuttam / poTAopi --> vAghajJimasAra tatprativaddhA na dharmaniSpattiH / dhArayati hrArthamATe, ke kevala pratiSThA eTale ke yaza-kIrti mATe saMsArano tyAga kare che te saMsAra ane saMyamathI ubhayathI bhraSTa thayelo jANavo. tevo jIva mokSa prApta karavAne yogya nathI. --A vAta vyAjabI che, kema ke anna, vastra, nAmanA (yaza-kIrti) vagerenI mamatA sarva guNono nAza kare che. tenA lIdhe mokSamAM javAnuM sAmarthya tevo jIva pAmI zakato nathI. adhyAtmasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> (svAdhyAya-tapa-tyAga-titikSApariSahasahana-vihAra-loca vageremAM) mahenata karIne muni guNonA samudAyane prakRSTa banAvavAno prayatna kare che. paraMtu te badhA guNasamudAyane mamatArUpI rAkSasI kSaNavAramAM khAI jAya che. -- mATe mamatAnA tyAgamAM ja prayatna karavo joIe. kevaLa mAthuM muNDAvavAthI zuddha sAmAyika pragaTa thatuM nathI. uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che ke --> mAtra mAthuM muNDAvavAthI zramaNa thavAtuM nathI, mAtra OMkAranA jApathI brAhmaNa thavAtuM nathI, araNyavAsathI koI muni thatuM nathI, ane ghAsanA vastra paheravAthI koI tApasa thatuM nathI. -- samabhAvarahitapaNe bAhya kriyAkalApanuM Asevana karavAthI satphaLa prApta thatuM nathI, kAraNa ke pazu vageremAM paNa bAhya kriyAkalApanuM sevana dekhAya che. kahevAya che ke --> jo bhAvazuddhizUnya kriyA satphaLane Ape to agnijvALAmAM paDavA dvArA pataMgiyAo, jIvanabhara (gaMgA nadI vagerenA) pANImAM paDyA rahevAthI jaLacara prANIo, ghaTAdAra jaTAo vaDe vaDalAo, muMDana karAvavAthI gheTAo, nagnatAnA lIdhe sarva pazu-paMkhIo, rAkhamAM ALoTavAnA lIdhe gadheDAo, ThaMDI-garamI vagere kaSTa sahana karavAnA lIdhe vRkSo, zAstrapATha karavA dvArA popaTa vagere, dhyAna dvArA bagalAo, zA mATe siddha thatA nathI ? --upadezamAlAmAM paNa jaNAvela che ke --> potAne yogya kAryamAM je vyavasthita na hoya te vyaktie kevala sAdhuveSa dhAraNa karavAthI saryuM. mAthe chatra dhAraNa karavAthI ke cAmara viMjhAvavAthI koI svayaM rAjA thaI jato nathI. mRcchakaTika graMthamAM zUlka nAmanA kavie jaNAvela che ke --> jeNe mAthuM muNDAvyuM paNa mana na muNDAvyuM to teNe zuM muNDAvyuM ? jeNe mana muNDAvyuM teNe mAthuM muNDAvyuM hoya to te sAcuM. -SoDazaka prakaraNamAM paNa jaNAvela che ke --> kevala bAhya veSa asAra che. bAhyali dhAraNa karavA =
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 * yatidharmAdhikAriprakAzanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-4/8 vazato yasmAcca viDambako'pyetat // <- (1/4) ityuktam yathA caitattatvaM tathA vistarato'bhihitamasmAbhiH kalyANakandalyabhidhAnAyAM taTTIkAyAm / = iti zuddhanayAH tarhi kIdRk zuddhaM sAmAyikamityAzaGkAyAmAha - samAnAM = karmodayaprayuktavaiSamyarahitAnAM mohanIyavilayaniyatAnAM sadguNAnAM AtmaguNAnAM Aye lAbhe sati hi = eva tat sAmAyikaM zuddhaM Atmasparziparamanayavido vidanti = jAnanti / taduktaM zrImalayagirisUribhiH AvazyakavRttau > sama: = rAgadveSarahita:, ayana = rUmanaM, samasyAyaH = samAya: | Jayanagra aaN sarojayiALAmu1lkssnnm; sarvAsAmapi sAdhukriyANAM samasya satastattvato bhAvAt / samAya eva sAmAyikam / athavA samAni jJAnadarzanacAritrANi teSvayanaM = samAyaH sa eva sAmAyikam / yadi vA sarvajIveSu maitrI = sAma, sAmna Aya: = lAbhaH sAmAyaH, sa eva sAmAyikam <- (1042 vR. ) / taduktaM Avazyakaniryuktau ->JAyovamAN ya paratuvamAM rAja-Trosa-mAsthaM / nALA'tinuM taskAyavoyanuM mAvasAmArUM / / 204 // - iti / yogIndudevenApi yogasAre savve jIvA NANamayA jo samabhAvaM muNei / so sAmAiyaM jANi phuDu jiNavara ema bhaNei || 99 || rAya - rosa be pariharivi jo samabhAu muNei / so sAmAiu jANi phuDu kevalI ema bhai // 100 // <- ityuktam / kSamAdiH dazavidho yatidharmo'pi samatvavatAmeva / < = = mAtrathI dharmanI niSpatti thaI jAya tevuM nathI. kAraNa ke dhana prApti vagere prayojanavaza viDambaka-vaMTha-naTa-bahurUpI paNa bAhya sAdhu veSa dhAraNa kare che. ahIM je tattva jaNAvela che tenuM ame vistArathI nirUpaNa tenI kalyANakaMdalI nAmanI TIkAmAM karela che. jijJAsue tyAM daSTipAta karavo. OM zuddha sAmAyikane samajIe = = sarviM / "jo bAhya muNDana, veSadhAraNa vagere sAmAyika na hoya to zuddha sAmAyikanuM svarUpa zuM che ?" A praznano javAba ApatA graMthakArazrI kahe che ke karmodayathI prayukta viSamatA rahita ane mohanIya karmanA vilayathI avazya prApta thanAra evo AtmaguNono lAbha thAya tyAre ja te sAmAyika zuddha thAya che. A pramANe AtmalakSI paramazuddhanayanA vettAo jANe che. zrImalayaginisUri mahArAje Avazyaka niyuktinI TIkAmAM jaNAvela che ke - samano Aya = samAya = sAmAyika. rAga-dveSarahita samabhAva = sama. tene prApta karavo te sAmAyika.' sAdhu bhagavaMtonI badhI ja kriyAo rAga-dveSarahita samabhAva prApta thAya tyAre ja vAstavamAM sAdhukriyA svarUpa hoya che. athavA to darzana-jJAna-cAritra = sama. temAM ramaNatA karavI te sAmayika, athavA sAma. teno Aya = lAbha arthAt sarva jIvone vize maitrI bhAvanI prApti sAmAyika -- Avazyaka niryuktimAM paNa jaNAvela che ke --> Atmavat parapIDAno parihAra karavo, rAga-dveSanI madhyamAM rahevuM, jJAnAdi ratnatrayamAM AtmAne parovavo te bhAva sAmAyika che. - yogasAra graMthamAM digaMbara saMpradAyanA yogIndudeve paNa jaNAvela che ke --> "sarva jIvo jJAnamaya che. A pramANe je jIva samabhAvane jANe che te ja sAmAyikane jANe che." ema jinezvara bhagavaMto spaSTa rIte jaNAve che. rAga ane roSa A banneno parihAra karIne je jIva samabhAvane jANe che te sAmAyikane jANe che." ema kevalI bhagavaMto spaSTa rIte bole che. --kSamA vagere dazavidha yatidharma paNa samatvayogavAlAne hoya che. yogasAra 1. juo zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha prakAzita ''SoDazaka prakaraNa'" bhAga-1 (prathama SoDazakanI cothI gAthA pR.naMbara-8) to sarva jIvone vize maitrI =
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 samatApUjAnu nakSitatvamavaH zae 334 taduktaM yogasAre > kSAntyAdirdazadhA dharmaH sarvadharmaziromaNiH / so'pi sAmyavatAmeva maitryAdikRtakarmaNAm / / - (3/37) ti sAkhyAme timiryatitavyamityuparAH 54/8 sAmAvanjimIThuM "niroti | nizAnabhomandiraratnadIpra-jyotirbhiradyotitapUrvamantaH / vidyotate tatparamAtmatattvam, prasRtvare sAmyamaNiprakAze // 9 // nizA-nabho-mandiraratna-dIprajyotirbhiriti / nizAratnasya = candramasaH, nabhoratnasya = sUryasya mandiraratnasya = dIpakasya ca dIpraiH = dedIpyamAnaiH jyotirbhiH = kiraNaiH adyotitapUrvaM = pUrvaM na dyotitaM yat paramAtmatattvaM tat prasRtvare = visarpiNi sAmyamaNiprakAze = sAmyalakSaNAvyAhatamaNiprakAze sati antaH vidyotate = prakAzate / candra-sUrya-dIpakAdInAM mahadudbhUtarUpavabahiraGgavastuprakAzane eva sAmarthyamasti, na tvamUrtAntastattvaprakAzane / paramAtmatattvantvantastattvamiti na tatprakAzacandrAdiprabhAbhizzakyate kartum / tataH sAmyaikamaNiprAptaye yatitavyamityupadezaH / taduktaM yogasAre - niHsaGgo nirmamaH zAnto nirIhaH saMyame rataH / yadA yogI bhavedantastattvamudbhAsate tadA / / <-(3/29) iti / AtmadarzanagItAyAmapi > paudgalikeSu bhAveSu rAga-dveSau parityajan / antarAtmani yo magnaH paramAtmAnaM sa pazyati || sarva dharmamAM ziromaNi evo kSamA vagere dazavidha yatidharma paNa maMtrI vagere bhAvothI parikarmita pravRttivALA ane sAmyayogavALA ja yogIne hoya. tethI sAmya bhAvanI prApti mATe sAdhuoe prayatna karavo - evo upadeza ahIM prApta thAya che. (4/8) sAmyabhAvanA mAhAbhyane graMthakArathI jaNAve che. zlokArca - caMdra, sUrya, dIpakanI jyoti vaDe kyAreya paNa pUrve prakAzita na thayela paramAtmatattva, samatArUpI maNino prakAza cAre bAju phelAto hoya tyAre aMdaramAM prakAzita thAya che. (4/9) I sAmyabhAvathI paramAtmaprakAza ) TIkArya :- caMdra e rAtrInuM ratna kahevAya che. sUrya e AkAzanuM ratna kahevAya che, ane dIpaka e maMdIranuM ratna kahevAya che. A badhAnA tejasvI kiraNothI paNa kyAreya pUrve paramAtmatatvano prakAza thayo nathI. paraMtu jyAre sAmyayoga svarUpa avyAhata maNino prakAza cAre bAju phelAya che tyAre aMtaHkaraNamAM paramAtmatatvano prakAza thAya che. caMdra, sUrya, dIpaka vageremAM to mahAparimANa ane uddabhUta rUpavALI bahiraMga vastunuM ja prakAzana karavAnuM sAmarthya che. amUrta aMtaHtattvanA prakAzanuM sAmarthya temAM nathI. paramAtmatatva to aMta tattva che. tethI tene prakAzita karavAnuM sAmarthya caMdra vagerenI prajAmAM nathI. mATe kevala sAmyabhAvarUpI maNinI prApti mATe prayatna karavo joIe. Avo upadeza ahIM prApta thAya che. yogasAra graMthamAM cirAnAcArye jaNAvela che ke - > jyAre yogI saMgazUnya, mamatvamukata, zAMta, niHspRha, tema ja saMyamamAM ramaNatA kare che tyAre aMtastatva pragaTa thAya che. <- zrIbuddhisAgarasUrIzvarajI mahArAje AtmadarzanaNItA granthamAM jaNAvela che ke - paugalika bhAvomAM rAga ane dveSane choDato je sAdhaka attarAtmAmAM magna thAya che te paramAtmAne jue che. adhyAtmaupaniSadanI mudrita pratamAM 'kyotitaparva' A pramANe je pATha upalabdha thAya che te azuddha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 Rju - mokSamArgapradarzanam adhyAtmopaniSatprakaraNa-4/10 (32) tyutta zrIvRddhisAgarasUrimiH / mudritaprato tu 'cotitapUrvami'tyazuddha: pAcho vartate ka/zA sAmyapramAvamA... > 'mi'ti / vivekAGkuritAM ekAM vivekAGkuritAM zritA yAM, nirvANamApurbharatAdibhUpAH / saivarjumArgaH samatA munInAmanyastu tasyA nikhilaH prapaJcaH // 10 // dehAtmabhedavijJAnaprasphuritAM ekAM kevalAM yAM samatAM zritAH AzritAH bharatAdibhUpAH nirvANaM mokSaM ApuH = prAptavantaH saiva samatA munInAM mokSagamane RjumArgaH saralaH panthAH / taduktaM adhyAtmasAre Azritya samatAmekAM nivRtA bharatAdayaH / na hi kaSTamanuSThAnamabhUtteSAM tu kiJcana / / (9/16) kiM dAnena tapobhirvA yamaizca niyamaizca kim / ekaiva samatA sevyA tariH saMsAravAridhau // (9/12) santyajya samatAmekAM syAdyatkaSTamanuSThitam / tadIpsitakaraM naiva bIjamuptamivoSare || - (1/26) kRti | yogazAstre'pi --> saddo yoAsya mAhAtmya prApyuM sAmrAvyamudvahan |gavApa kevalajJAnaM bharato bharatAdhipaH // <- - ( 1 / 10-11 ) ityevaM sAmyayogaprabhAva AveditaH / yogasAre'pi --> tRSNa zrIgautama buddhe: tripazcarAtatApasai:| maratapramuarvAM'piva to vAhyagrahaH // 7 // - ityevaM sAmyayogamAhAtmyamuktam / anyaH tapastyAga-dAna-pratikramaNa-pratilekhana-pUjAdiH tu nikhilaH pATha samajavo. hastalikhita pratamAM 'gadyotitapUrva' Avo je pATha maLe che te zuddha samajavo. (4/9) sAmyayoganA prabhAvane graMthakArazrI jaNAve che. = = = = = = zlokArtha :- vivekathI aMkurita thayela evI mAtra samatAno Azraya karanArA bharata mahArAjA vagere mokSane pAmyA. te samatA ja munione mokSe javAno saraLa mArga che. anya yogo to te samatAno ja vistAra che. (4/10) ae sarva yogo samatAmAM samAya DhIkArya :- zarIra ane AtmAnA bhedavijJAna svarUpa vivekadRSTithI prasphurita thayela evI kevala samatAno ja Azraya karIne bharata mahArAjA vagere mokSane pAmyA, te samatA ja munione mokSe javAno saraLa mArga che. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> mAtra samatAno ja Azraya karIne bharata mahArAjA vagere mokSe gayA. teone koI paNa kaTakArI anuSThAna na hatuM. dAna, tapa, yama, niyamothI saryuM. ekalI samatAnuM ja sevana karavuM joIe, kema ke saMsArarUpI sAgara taravAne mATe samatA nAva samAna che. eka samatAne choDIne je kAMI kaSTapUrvaka anuSThAna karavAmAM Ave che te ukhara bhUmimAM vAvelA bIjanI jema ISTa phaLane ApatuM nathI. yogazAstramAM paNa > aho yoganuM mAhAtmya kevuM che ! chakhaMDanuM vizALa rAjya dhAraNa karatA, bharata kSetranA mAlika, bharata cakrIe kevalajJAna meLavyuM --A pramANe sAmyayogano mahimA jaNAvela che. yogasAra graMthamAM paNa sAmya yoganuM mAhAtmya jaNAvatA zvetAmbara AcArye jaNAvela che ke ---- zrI gautamasvAmIne joIne pratibodha pAmelA 1500 tApaso ane bharata mahArAjA vageree bAhya kaSTadAyI jinokta anuSThAno kyAM sevelA ? -- arthAt sevyA na hatA. tapa, tyAga, dAna, pratikramaNa, paDilehaNa, pUjA vagere anya sarva yogo te samatAno ja vistAra che. adhyAtmasAra graMthamAM ja jaNAvela che ke --> mAtra eka samatA ja mokSano upAya che. vibhinna purUSone AzrayIne kriyAno samudAya samatAnI prasiddhi mATe ja batAvavAmAM Avela
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 adhyAtmopaniSatpakaraNa 28 sAmyameva paraM dhyAnam 08 sarvayogaH tasyAH = samatAyA eva prapaJcaH = vistaraH / taduktaM adhyAtmasAre eva - upAyaH samataivaikA mukteranyaH kriyAbharaH / tattatpuruSabhedena tasyA eva prasiddhaye // <- (9/27) iti / yogasAre'pi > zruta-zrAmakhyayogAnAM prapadma: sAmyatave - ( 22) rUtyun ! jJAnAveDA > sAmyameva paraM dhyAnaM praNItaM vizvadarzibhiH / tasyaiva vyaktaye nUnaM manye'yaM zAstravistaraH / / <- (24/13) ityuktam //4/20LI sAmyavirodhanamAruM - "gandhas'ti | alpe'pi sAdhuna kaSAyavahAvahAya vizvAsamupaiti bhItaH / pravardhamAnaH sa dahed guNaughaM, sAmyAmbupUrairyadi nApanItaH // 11 // kaSAyavipAkavilokanAdinA'nAtmadazAto bhItaH sAdhuH alpe'pi kaSAyavahnau = krodhAdyanale ahnAya = drutamavicArya vizvAsaM nopaiti, yataH saH kaSAyAnalaH sAmyAmbupUraiH = samatAvAripUraiH yadi nApanItaH = na vidhyApitaH syAt tarhi RNa-vraNAdivat pravardhamAnaH san = kaSAyavahniH guNaudhaM dahet = vinAzayet / ata evoktaM - aNathovaM vaNathovaM kasAyathovaM ca aggiyovaM ca / na bhe visasiyavvaM thovaM pi taM bahu hoI // <- ( ) / taduktaM nizIthabhASya-bRhatkalpabhASyAdau api - jaM ajjiyaM carittaM desUNAe pucakoDIe / taMpi kAsAiyametto nAsei naro muhutteNa // <- (ni.bhA.273-bR.bhA.2715 che. - yogasAramAM paNa jaNAvela che ke - zAstrayoga ane grAmayayogano vistAra sAmyaprAptinA hetu arthe che. - jJAnArNava graMthamAM paNa jaNAvavAmAM Avela che ke - sAmya e ja sarvazreSTha dhyAna che - evuM sarvajJa bhagavaMte batAvela che. zAstrono vistAra to kharekhara, sAmyayoganI abhivyakti mATe ja che - evuM huM (zabhacaMdrajI) mAnuM chuM. - (4/10) sAmyayoganA virodhIne graMthakArathI jaNAve che. zlokArca - thoDAM paNa kaSAyarUpI agni upara pApabhIrU sAdhu jaldIthI vizvAsa rAkhato nathI. jo tene samatArUpI pANInA pUrathI zAMta karavAmAM na Ave to prakRSTa rIte vadhato evo kapAyarUpI agni guNanA samudAyane bALI nAMkhe. (4/11) [ sAdhu kaSAyano bharoso na kare nA TIkArca - kaSAyanA kaTu vipAka svarUpa vikRta bihAmaNI anAtmadazA- vibhAvadazAne jovA vagerenA kAraNe anAtmadazA svarUpa vikRta pApathI bhayabhIta thayela sAdhu alpa paNa krodha vagera kaSAya svarUpa agni upara, vagara vicAryuM jaldIthI vizvAsa rAkhatA nathI. kAraNa ke jo te kavAyarUpI agni samatArUpI pANInA pUrathI bujhAvavAmAM na Ave to, dhananA RNanI jema, zarIramAM paDelA ghAnI jema prakRSTa rIte te kayAya rUpI agninA bhaDakA vadhatA jAya che, ane aMte te kaSAyanI javAlA guNanA samudAyane bALI nAMkhe che. mATe ja to kahyuM che ke -> thoDuM RNa, thoDo ghA, thoDo kaSAya ane thoDo agni - A cArano vizvAsa na karavo. kAraNa ke te thoDA hovA chatAM ghaNAM che. -nizIthasUtrabhASya, bRhatA5bhASya, saMbodha-saMmati vagere graMthomAM kahevuM che ke - kaMIka nyUna pUrvakoDa varSa sudhInI sAdhanAthI je cAritrano vaibhava prApta karela hoya tene paNa sAdhu mAtra kaSAya karavAnA kAraNe be ghaDImAM gumAve che. <-70560 abaja varSa = 1 pUrva. AvA 5-10, lAkha-dazalAkha nahi paNa
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 * sAmyaratau kaSAyA'sambhavaH OM adhyAtmapaniSatrakaraNa-4/12 sambodhasaptati-68) iti / tatazca saMsArapravRddhiH / taduktaM dazavaikAlike -> koho ya mANo ya aNiggahIyA, mAyA 1 mo paTTamAT | vattAri siTI sAvA sivaMti mUchaDuM pumavasa || - (8 40) iti / yattu bhagavadgItAyAM - krodhAt bhavati sammohaH sammohAt smRtivibhramaH / smRtibhraMzAt buddhinAzo buddhinAzAt praNazyati / / <- (2/63) ityevamuktaM tatra krodhasya maanaadyuplkssktvmvgntvym| etena - nA'kAryamasti kruddhasya nA'vAcyaM vidyate kvacit 8- (sundarakANDa-55/5) iti vAlmIkirAmAyaNavacanamapi vyAkhyAtam / na hi prabalamAnamAyAlobhagrastAntaHkaraNasyApi kimapyakAryamavAcyaM vA vidyate rUti vimavanayam I4/zA gamatamAkaroti - "prazvanA' ti | prArabdhajA jJAnavatAM kaSAyA, AbhAsikA ityabhimAnamAtram / nAzyo hi bhAvaH pratisaGkhyayA yo, nAbodhavatsAmyaratau sa tiSThet // 12 // > jJAnavatAM = tattvajJAnavatAM pAyA: prAthanA = prArabdhAnraSTananyA: | mata have mAmAkaroDa pUrva (8 varSa jUna) sudhInI saMyamasAdhanAne kaSAya rUpI vaizvAnara kSaNavAramAM bhasmIbhUta kare che, ane tenA lIdhe saMsAranI vRddhi thAya che. dazavaikAlikasUtramAM zayyabhavasUri nAmanA 14 pUrvadhara maharSie uparokta hakIkatane khyAlamAM rAkhIne jaNAvela che ke - nigraha karyA vagaranA krodha ane mAna kaSAya temaja vadhatA evA mAyA ane lobha nAmanA kaSAya - A cAre ya kALA kaSAyo punarjanmanA vRkSane siMce che. -bhagavadagItAmAM > krodhathI saMmoha (mUDhatA) thAya che. mUDhatAthI smRtino bhraza thAya che. smRtibhraMzathI buddhino nAza thAya che ane buddhinAzathI sAdhaka saMpUrNa rIte naSTa thAya che. -A pramANe je jaNAvyuM che temAM krodha e mAna vagere kaSAyanuM sUcaka che ema jANavuM. AvuM kahevAthI > krodhI vyaktine kazuM paNa, kayAMya paNa akArya hotuM nathI ke avAya (bolI na zakAya tevuM) nathI hotuM. -A pramANe vAlmIkI rAmAyaNanA vacananI paNa vyAkhyA thaI gaI. kharekhara, prabaLa krodhanI jema prabaLa mAna, mAyA, lobhathI grasta thayela aMtaHkaraNavALA jIvane paNa koI paNa akArya e akArya rahetuM nathI ane avA te avAe rahetuM nathI. ugra kaSAyathI grasta vyakti game te bole, atyaMta nirguNa kArya paNa kare, ane atyaMta malina vicAradhArAe paNa caDhe, tene kazuM paNa ajugatuM lAgatuM nathI, kema ke tene kaSAyarUpI madIrAno gADha nazo caDhelo che. A rIte vizeSa vicAraNA karIne sAdhake kaSAyathI mukta thavA satata prayatnazIla rahevuM. (4/11) anya matanuM nirAkaraNa karatA graMthakArathI jaNAve che ke - zlokArca :- "jJAnIone prArabdhathI utpanna thayelA kaSAyo AbhAsa mAtra hoya che. AvI mAnyatA mAtra abhimAnarUpa che, kAraNa ke pratipakSanI prakuTa bhAvanAthI naTa thanAra bhAva samatAnA sukhamAM ajJAnanI jema TakI na zake. (4/12) dika tattvajJAnI kaSAya na kare ke TIkArca - > "tattvajJAnIomAM kaSAya prArabdhathI utpanna thayelA hoya che. tenA kAraNe te kAyasvarUpa na hovA chatAM paNa kaSAya svarUpe bhAse che. tethI te AbhAsa mAtra che.' parazurAma RSie samagra pRthvIne anekavAra saMhAra dvArA kSatriya vihoNI karI. durvAsA RSie anekane zrApa ApyA. bIjA paNa aneka RSioe je
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 adhyAtmopaniSaprakaraNa 8 ziyAniETS sAtho parva ujja sikAH = kaSAyavadAbhAsamAnatvAt AbhAsamAtrA <-iti tu pareSAM abhimAnamAtram = yuktiriktAhaGkAragrastatvameva kevalam / na hi pratisaGkhyayA = svabhyastapratipakSaprabalabhAvanayA yaH krodhAdiH bhAvaH nAzyaH sa sAmyaratau = advitIyasAmyasukhe abodhavat = ajJAnavat tiSThet / yathA'jJAnatimiraM pratisaGkhyAtmakena jJAnena nAzyamiti anuttarajJAnaprakAze tanna tiSThet tathA krodhAdiH pratisaGkhyAtmakena uttamakSamAdinA nAzya iti nottamakSamAdisattve sa tiSThet / tadasattve taccihnasyApi nivRtteH na tadAbhAso'pi sambhavati / na hi pracurAna-lajvAlAsattve zaityaM tiSThediti vibhAvanIyam // 4/12 // sAWWpratibhaprAdhAnyamadi - "kSaNiniti | sAmyaM vinA yasya tapaHkriyAderniSThA pratiSThArjanamAtra eva / svardhenucintAmaNikAmakumbhAn, karotyasau kANakapardamUlyAn // 13 // yasya jIvasya sAmyaM = samabhAvaM vinA tapaHkriyAdeH pratiSThArjanamAtre = kevalayazaHkIrtyAdyupArjane eva niSThA = samAptiH / asau jIvo hi svardhenu-cintAmaNi-kAmakumbhAn = divyakAmadhenvacintyacintAmaNi-manovAMchitadAyakaghaTAdisadRzAn durlabhAn tapastyAga-pratikramaNa-pratilekhana-pUjA-dAnAdisadanuSThAnAn kA pracaMDa kaSAya karyA te badhA vastutaH kaSAya na hatA paNa kaSAyano AbhAsa mAtra hato. <-A pramANe anyadarzanakAronuM vaktavya yukitazUnya hovAnA kAraNe kevala ahaMkArasvarUpa ja che. AnuM kAraNa e che ke jema jJAna dvArA ajJAnano nAza thavAthI tattvajJAnIomAM ajJAna nathI hotuM tema krodhanA pratipakSasvarUpa kSamA vagerenI prabaLa bhAvanAno sArI rIte abhyAsa karavAnA kAraNe kodha vagere kaSAyo nAza pAmI zake tevA hovAthI, advitIya samatA sukha upasthita thAya tyAre krodhAdi bhAvo teone saMbhave nahi. matalaba ajJAnanuM aMdhAruM pratisaMkhyAnasvarUpa jJAna dvArA nAzya hovAthI anuttara jJAna prakAza thAya tyAre ajJAnano aMdhakAra jema na hoya barAbara te ja rIte kodha vagere paNa pratisaMkhyAnasvarUpa uttama kSamA vagere dvArA nAzya hovAthI uttama kSamA (sAmyarati) vagere hoya tyAre krodha vagere na hoya, tethI tenA bAhya cihno paNa nivRtta thaI jAya. tenA kAraNe kaSAyano AbhAsa paNa saMbhavI na zake. pracura agninI mahAjavAlAo hoya tyAre dAvAnalamAM ThaMDakano aMza paNa na hoya tema kSamA = samatAnA sAgaramAM DUbelAne kaSAyano aMza paNa na hoya. A vAtane vizeSa rIte vicAravI. (4/12) sAmyayoganI sarvotkRSTa pradhAnatAne graMthakArazrI jaNAve che. - zlokArca :- samatA vinA jenA tapa, kriyA vagerenI samApti mAtra pratiSThAnI prAptimAM ja che te jIva kAmadhenu, ciMtAmaNiratna, kAmakuMbhane kANI koDInA mUlyavALA banAve che. (4/13) # samatA vinA sarvadharma niSphaLa ja TIdArtha :- samatA vinA je jIvanA tapa, bAhya kriyA vagere yoganI samApti kevala yazakIrti vagerenA upArjanamAM ja samApta thAya che te jIva divya kAmadhenu, aciMtya ciMtAmaNi ratna ane manovAMchitadAyaka kAmakuMbha vagere jevA darlabha ane mahAna evA tapa, tyAga, pratikamANa, paDilehANa, pUjA, dAna vagere sadanukAnone kALI koDInI kiMmata jevI kiMmatavALA kare che. matalaba e che ke bAhya kriyAyoga sAmyabhAvanI prApti mATe tIrthaMkara bhagavaMtoe batAvela che. te bAhya kriyAyogane sAmyayoganuM sAdhana banAvavAnA badale yaza-kIrtinuM ja sAdhana banAvIne potAne kRtArtha mAne che te jIva kriyAyoganuM avamUlyana kare che. mitra banelA rASTrapati pAse
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAnAdare janmavaiphalyam adhyAtmopaniSatprakaraNa-4/14 NakapardamUlyAn = sacchidrakapardakamUlyatulyamUlyAn karoti / sAmyasahitAnAmeva teSAmavinAzimuktisukhakAraNatvAt / tadvirahe tu kevalaM vinazvarasvargAdisukhamApAdya teSAmuparamAt / sAmyasyaiva kliSTakarmAnubandhavinAzakatvAt / atastacchUnyAnAM teSAM niSphalatvameva, mukhyaphalAlAbhAt / taduktaM adhyAtmasAra eva - dhRto yogo na mamatA hatA na samatA''dRtA / na ca jijJAsitaM tattvaM gataM janma nirarthakam // - (8/ra6) kRti / / 4/23 / / 339 sAmyAtizayamAhU > 'jJAnI'ti / jJAnI kriyAvAn viratastapasvI, dhyAnI ca maunI sthiradarzanazca / sAdhurgaNaM taM labhate na jAtu, prApnoti yaM sAmyasamAdhiniSThaH / / 14 / / zrutAdijJAnavAn kriyAvAn = vihitakriyAyogavAn pApebhyo dezena kArtsnyena vA virataH tapasvI anazanAditapaH zAlI dhyAnI dharmadhyAnAbhyAsI maunI = uparatAnAtmasparzivAgvyApAraH sthiradarzanazva dRDhasamyaktvazca sAdhuH taM guNaM jAtu kadAcidapi na labhate prApnoti yaM anuttaraM sAnubandhaM guNaM sAmyasamAdhiniSThaH = zuddhasAmyayogakAlInasamAdhilInaH prApnoti / yadyapi smygdrshnsttve'nntaanubndhipotAnA gharano kacaro kaDhAvavA jevI mUrkhatA te jIva kare che. paramAtmAne khuza karavAne badale lokone khuza karavAnI ghelachAne kAraNe tenA bAhya yogo niSprANa bane che. "AtamasAkhe dharma jyAM, janaraMjananuM zuM kAma, janamanaraMjana dharmanuM mUla na eka badAma." A ukti paNa ahIM yAda karavA jevI che. samatA yogathI sahita evI ja bAhya kriyAo zAzvata mokSa sukhanuM kAraNa che. samatA vagaranA bAhya kriyA yogo to kevala vinazvara evA svarga vagere sukhane ApIne ravAnA thAya che. parizuddha sAmyayoga kliSTa karma ane tenA malina anubaMdhono nAza karanAra che. tethI samatA vinA bAhya yogo niSphaLa ja che. kema ke tenuM mukhya phaLa tyAM maLatuM nathI. goLanI sAthe rahelI kaDavI davAnI goLI roganA nAza mATe khAvAnI hatI, paNa goLa khAdho ane aMdara rahelI davAnI goLI pheMkI dIdhI. - enA jevuM A thayuM. davA levA mATe DokTara pAse javAno teno prayatna niSphaLa ja gayo tema kahevAya. adhyAtmasAra graMthamAM ja jaNAvela che ke --> kriyAyogane dhAraNa karyo hoya paNa mamatAne haNI nahi, samatAno Adara na karyo, tattvanI jijJAsA na karI to janma nirarthaka gayo. - (4/13) samatAnA atizayane graMthakArathI jaNAve che. zlokArtha :jJAnI, kriyAvAna, viratidhara, tapasvI, dhyAnI, maunI ane sthira samyagdarzanavALA sAdhu te guNane kyAreya prApta karatA nathI je guNane sAmyasamAdhimAM rahela yogI prApta kare che. (4/14) * sAmyayogI pAse ja sarvotkRSTa guNa jJAnI = = = = = = - DhIkArtha :- zruta vagere jJAna jenI pAse hoya, zAstrokta kriyAyogamAM je custa hoya, pApothI jeNe AMzika rIte ke saMpUrNa rIte virati karelI hoya (arthAt zrAvaka ke sAdhu hoya) anazana vagere tapamAM je udyamavaMtA hoya, dharmadhyAnano abhyAsa karanArA hoya, jIbha upara niyaMtraNa rAkhIne pudgalanA saMbaMdhamAM maunanI guphAmAM vAsa karanAra hoya, samyaktvamAM nizcala hoya evA paNa sAdhu kyAreya te guNane prApta karI zakatA nathI, je guNane zuddha sAmyayoga samayanI samAdhimAM DUbelA yogI prApta kare che. kahevAno Azaya e che ke samatA vagaranA
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 88 sAmyasamAdhipadArthavicAraH 88 340 kaSAyakSayopazamajanyaM sAmyaM vartate eva tathApi tatrApratyAkhyAna-pratyAkhyAnakaSAyakSayopazamavizeSalabhyaM sAmyaM nAsti ! prate 2 sAyansamAdhAnTena tavikSatiita na virodhaH | taina - jJAna-dhyAna-tapaH38smyktvshito'pyho / taM nApnoti guNaM sAdhuryaM prApnoti zamAnvitaH / / <- (6/5) iti jJAnasAravacanamapi vyAkhyAtam, zamasya sAmyasamAdhisvarUpasyAnantAnubandhyapratyAkhyAna-pratyAkhyAnakaSAyakSayopazamavizeSaprApyasyAdhikRtatvAditi bhAvanIyam / viratapadena prakRte vItamatsarAdipApo'pyadhastanasaMyamasthAnavI paripakvAtmavijJAnaphalabhUtasAmyazUnyaH sAdhurbodhyaH / tena na kazcit virodhaH / - yadasAdhyaM taponiSThermunibhirvItamatsaraiH / tatpadaM prApyate dhIraiH cittaprasarabandhakaiH / / <-(22/25) iti jnyaanaarnnvvcnmpytraanusndheymA mamarmajJaH 4/4 ___ zlokASTakena sodAharaNam sAmyaprabhAvaM stotukAmaH parizuddhasAmyayogArUDhasya damadantAbhidhAnasya munivarenthastha stuti karoti - duryodhaneti | duryodhanenAbhihatazcukopa, na, pANDavairyo na nuto jaharSa / stumo bhadantaM damadantamantaHsamatvavantaM munisattamaM tam // 15 // jJAna, dhyAna, tapa, japa, mauna vagerethI je guNa prApta thAya che te niranubaMdha hoya che. jyAre samatAsamAdhithI prApta thanAra AtmaguNa sAnubaMdha hovAnA kAraNe sarvotkRSTa hoya che. mokSanI prApti karAvyA vinA sAmyayogInA guNo aTakatA nathI. jo ke samyagadarzana hoya tyAre anaMtAnubaMdhI kaSAyanA kSayopazamathI prApta thanAra samatA hoya che chatAM paNa te samakitI pAse apratyAkhyAnAvaraNa ane pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyanA viziSTa kSayopazamathI prApta thanAra samatA hotI nathI. prastutamAM to sAmyasamAdhi padathI tevo ja sAmyayoga vivakSita che. mATe koI virodha Avato nathI. AvuM kahevAthI > jJAna, dhyAna, tapa, zIla, samanvathI yukta evo sAdhu te guNane prApta karato nathI je guNane zamayukta sAdhu prApta kare che. <- A pramANenA jJAnasAranA vacananI paNa vyAkhyA thaI gaI, kAraNa ke anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAna kaSAyanA viziSTa kSayopazamathI prApta thanAra sAmasamAdhi e ja "zama' zabdathI vivakSita che. mULa gAthAmAM je 'virata' zabda che teno artha che - "mAtsarya vagere pApothI aTakela hovA chatAM paNa je prAthamika kakSAnI zuddhivALA saMyamanA adhyavasAya sthAnomAM rahevAnA lIdhe paripakava AtmavijJAnanA phaLa svarUpa prazamabhAvathI rahita evA sAdhu." AvA viratidharane te guNa prApta thato nathI je guNa mana upara niyaMtraNa meLavIne prazamabhAvanA sukhAsvAdane mANanAra yogIo prApta kare che. > matsarazUnya, taponiSTha evA muni bhagavaMto je padane prApta karI zakatA nathI te padane te dhIra yogIo prApta kare che ke jemaNe cittanI caMcaLatA upara vijaya meLavela che. - A pramANe jJAnArNava graMthanA vacananuM paNa AgamamarmajJa purUSoe ahIM anusaMdhAna karavuM. (4/14) udAharaNa sAthe ATha zloka dvArA sAmyayoganA prabhAvanI stuti karavAnI IcchAvALA granthakArazrI parizuddha sAmyayogamAM ArUDha thayela damadatta nAmanA zreSTha muninI stuti kare che. lokArca - duryodhana vaDe haNAyelA jeNe gusso na karyo ane pAMDavo vaDe stuti karAyelA je harSa na pAmyA te aMtaramAM samabhAvavALA zreSTha muni bhagavaMta damadantanI stuti ame karIe chIe. (4/15) A damadanta muninA samabhAvane oLakhIe che
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ samatAsattve stutyAdyanAzaMsA adhyAtmopaniSatprakaraNa-4/15 tADitaH na = naiva svalpamapi naiva jaharSa = pa stutatha na = yaH duryodhanena = dhRtarASTasya jyeSThena putreNa mAtuliGgena abhihataH vukrodha, pAsvaiH = pANDuputraiH yudhiSThiramukhyaiH paramAdareNa nutazca harSamApa taM antaH samatvavantaM = parizuddhasAmyayogavantaM munisattamaM sAdhuzreSThaM damadantaM bhadantaM bhagavantaM stumaH = utkarSabodhAnukUlavAgvyApAraviSayIkurmaH / 'samatvavantami' ti heturUpaM vizeSaNam, samatvasya harSa-zokavidArakatvAt / taduktaM adhyAtmasAre nati - stutyAdikAzaMsAzarastIvraH svamarmabhit / samatAvarmaguptAnAM nArtikRt so'pi jAyate || <- (9/ 21) iti / taduktaM damadaMtarSiprastAve AvazyakaniryuktibhASye api - nikkhaMto hatthisIsAo damadaMto kAmabhogamavahAya / na vi rajjai rattesuM duTThesuM na dosamAvajje ||%0|| - - iti / Avazyakaniryuktau api vaMdijjamANA na samukkasaMti, hIlijjamANA na samujjalaMti / daMteNa citteNa caraMti dhIrA muNI samugdhAiyarAgaddosA ||866 || <- ityuktam / kuNDikopaniSadi api - stUyamAno na tuSyeta nindito na zapetpan < (22) tyuttam / mantathAnac AvazyakaniryukticUrNau - hatthisIsayaM nagaraM, tattha damadaMto rAyA / ito ya hatthiNAure nayare paMca paMDavA / tesiM ca tassa ya paropparaM vairaM, jato tehiM paMcahiM paMDavehiM damadaMtassa jarAsaMghamUlaM rAyagihaM gayassa tassa saMtio u savvo visao daDDho lUMTito ya / annayA damadaMto Agato / teNa hatthiNApuraM rohiyaM / te bhaeNa na niMti / to damadaMteNa bhaNiyA- 'sIyAlA ceva tubbhe, suNNagavisae jahicchiyamAhiMDaha 341 = = = = = DhIkArya :- dhRtarASTranA moTA putra duryodhane moTA bIjorAnA phaLa vaDe jene mAryA chatAM paNa te damadanta muni gusse na thayA. pAMDu rAjAnA putra yudhiSThira vageree parama AdarathI jenI stuti karI chatAM paNa te harSane na pAmyA. kAraNa ke te damadanta muni aMtaramAM parizuddha sAmyayogamAM ArUDha thayelA hatA. muniomAM zreSTha evA bhagavAna damadanta maharSinI ame stuti karIe chIe. arthAt 'teo amArAthI utkRSTa che' evuM jenAthI sUcita thAya tevA suMdara zabdono prayoga ame temanA vize karIe chIe. mULa gAthAmAM damadanta muninA vizeSaNarUpe 'samatvavanta' Avo je prayoga karavAmAM Avyo che te hetugarbhita prayoga jANavo. kema ke samatvayoga harSa ane zokano nAzaka che. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> namaskAra, stuti vagerenI AzaMsA rUpI tIvra bANa je potAnA marmano bheda kare te paNa samatArUpI bakhatarathI surakSita evA yogIne pIDA karanAra banatuM nathI. damadatta maharSinA prastAvamAM AvazyakaniryuktibhASyamAM paNa jaNAvela che ke --> hastizirSa nagaramAM kAmabhogane choDIne dIkSAne dhAraNa karanAra damadatta RSi rAgI upara rAga nathI karatA ke dveSI upara dveSa nathI karatA. ~ AvazyakaniryuktimAM paNa jaNAvela che ke --> dhIra munio vaMdana karAvA chatAM utkarSa pAmatA nathI ane hilanA thavA chatAM paNa kaSAyarUpI agnithI saLagatA nathI. teo nigRhIta karAyelA ane jItAyelA evA mana vaDe rAga-dveSano ghAta karIne vicare che. -- - kuMDikAupaniSamAM paNa jaNAvela che ke > stavanA thAya tyAre rAjI na thavuM ane niMdA thAya tyAre bIjAne zApa na Apavo. damadanta RSinuM kathAnaka AvazyakaniyuktinI curNimAM sAMpratakAlIna mAnavone saMvega-vairAgya utpanna karAvavA mATe A pramANe jaNAvavAmAM Avela che. > hastizirSa nAmanuM nagara hatuM. temAM damadatta nAmano rAjA hato. A bAju hastinApura nagaramAM pAMca pAMDavo hatA. pAMDavo ane damadanta rAjA vacce paraspara vaira hatuM. kema ke jyAre jarAsaMgha rAjA pAse rAjagRha nagaramAM damadanta rAjA gayelo tyAre damadanta rAjAnuM hastizirSa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 488 prazaMsanIyaprazamaprakAzanam 888 342 jAva ahaM jarAsaMghasagAsaM gato tAva mama visayaM lUDeha / iyANiM nipphiDaha' / te na niti / tAhe savisayaM gato / aNNayA niviNNakAmabhogo pabvaito / tato egallavihAraM paDivanno / viharaMto hatthiNAuraM gato / tassa bAhiM paDimaM Thito / juhiTThileNa aNujattAniggaeNa vaMdito / pacchA sesehivi cAhiM paMDavehiM vaMdito / tAhe dujohaNo Agato / tassa maNussehiM kahiyaM-jahA so eso damadaMto / teNa so mAuliMgeNa Ahato / pacchA khaMdhAvAreNa enteNa pattharaM pattharaM khivaMteNa patthararAsIkato / juhiDillo niyatto pucchei-ettha sAhU Asi / se kahiyaM-esa so patthararAsI dujohaNeNa kato / tAhe so aMbADito / te ya pattharA avaNIyA, telleNa abbhaMgito khAmito ya / tassa kira bhagavato damadaMtassa dujohaNe paMDavesu ya samo bhAvo Asi - (gA.865) ityevaM vyAvarNitamadyakAlInamanuSyANAM saMvegotpAdanAya / damadantamunigataprazamasya zreyonibandhanatvameva / taduktaM jJAnArNave zubhacandreNa - sa eva prazamaH zlAdhyaH sa ca zreyonibandhanam / tukAmeya na puMsAM ramItaH | - (22/36) 14/2aa. naminirSifmastoti - " ti | yo dahyamAnAM mithilAM nirIkSya, zakreNa nunno'pi namiH purI svAm / na me'tra kiJcijjvalatIti mene, sAmyena tenoruyazo vitene // 16 // nAmanuM saMpUrNa nagara pAMca pAMDavoe lUTeluM ane bALeluM. anyadA damadanta rAjA pAcho Avyo. teNe hastinApurane ghero ghAlyo. pAMce pAMDavo bhayanA kAraNe bahAra nIkaLatA nathI. tethI damadanta rAjAe pAMDavone kahyuM ke "tame ziyALa cho. rAjA vagaranA dezamAM tame yatheccha rIte bhaTako cho. jyAre huM jarAsaMgha pAse gayo tyAre tame mArA dezane lUMTyo. have bahAra to nIkaLo." pAMca pAMDavo hastinApuranA killAmAMthI bahAra nIkaLatA nathI. tyAre damadatta rAjA potAnA dezamAM gayo. eka vakhata kAma bhogathI vairAgya pAmIne damadanta rAjA dIkSA le che. pachI ekalavihAra pratimAne te svIkAre che. ame karIne vicaratA teo hastinApura AvyA. hastinApuranI bahAra pratimA dhAraNa karI kAussaga dhyAnamAM ubhA rahyA. pharavA mATe bahAra nIkaLelA yudhiSThire temane vaMdana karyuM. pAchaLathI Avela cAre ya pAMDavoe paNa temane vaMdana karyuM. tyAra bAda duryodhana Avyo. mANasoe duryodhanane kahyuM. "A te damadanta rAjA che.' daryodhane moTA bIjorAnA phaLa vaDe temane mAra mAryo. pAchaLathI AvatA lazkare eka eka paththara pheMkatA pheMkatA moTo paththarono evo Dhagalo karyo ke paththaranI aMdara te damadanta RSi daTAI gayA. yudhiSThira pAcho phare che tyAre lokone puche che ke "ahIM pahelAM sAdhu hatA ne ?' tene kahevAmAM AvyuM ke "te jagyAe A paththarano Dhagalo duryodhane karela che.' tyAre yudhiSThira atyaMta vyathita thayA. temaNe te paththaro dUra karyA tema ja tela dvArA zarIra upara mAliza karyuM ane temanI pAse kSamAyAcanA karI. te damadanta RSine duryodhana ane pAMDavo upara samAna bhAva hato. <-damadatta munimAM rahela prazama bhAva e ja kalyANanuM kAraNa che. jJAnArNava graMthamAM zabhacaMdrajIe jaNAvela che ke - te ja prazamabhAva prazaMsanIya che ane kalyANanuM kAraNa che ke haNavAnI IcchAvALA nirdaya loko vaDe je purUSono prazamabhAva malina karAyelo nathI. <- (4/15) nami rAjarSinI graMthakArazrI stuti kare che. zlokArca - Indra vaDe preraNA karAyelA paNa nami rAjarSie potAnI mithilA nagarIne baLatI joIne samatA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 88 AtmaguNAnAmadAhyatvam 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-4/17 svAM = pravrajyApUrvakAlApekSayA svapratipannAM mithilAM = mithilAbhidhAnAM purI dahyamAnAM = jvalantI nirIkSya = vilokya zakreNa nuno'pi = 'mithilApate ! mithilAdAhazamanalakSaNaM kartavyaM kRtvA pazcAt dIkSAmaGgIkuru' ityevaM bahuzaH prerito'pi yaH sAmyena = anuttarasAmyayogena 'atra = mithilAyAM dahyamAnAyAM satyAM me = mama na kiJcit jvalati, yad madIyaM jJAna-darzanAdikaM tanna dAhyam, yaddAhyaM nagarAdikaM tanna madIyam / taduktaM uttarAdhyayane -> mihilAe DajjhamANIe Na me Dajjhai kiMcaNaM 8- (9/14)' iti mene = mananaM cakre tena namirAjarSiNA uruyazaH = vistIrNaM yazaH vitene = vitAnamakAri / kathA cottarAdhyayanato'vaseyA // 4/16 // gavadrArAntaramIThuM "sApe'ti | sAmyaprasAdAstavapurmamatvAH sattvAdhikAH svaM dhruvameva matvA / na sehire'rtiM kimu tIvrayantraniSpIDitAHskandhakasUriziSyAH // 17 // sAmyaprasAdAstavapurmamatvAH = paramasAmyayogaprabhAvavinaSTamamatAH sattvAdhikAH = pracaNDasattvAH tIvrayantraniSpIDitAH = pAlakAbhidhAnAbhavyamantrinirmApitadhArAkarAlakarkaza-tilayantrapIlitadehAH zrImunisuvratasvAmikAlInAH skandhakasUriziSyAH atititikSavaH - "ego me sAsao appA naann-dNsnnsNvaDe "AmAM mAruM kAMI paNa baLatuM nathI." AvuM mAnyuM ane temaNe mahAna yazane phelAvyo. (4/16) ( nami rAjarSinI stuti I. TIkArca - dIkSA svIkAra karavAnA pUrvakAlanI apekSAe nami rAnI mAlikIvALI mithilA nAmanI nagarIne baLatI joIne "he mithilApati ! mithilAnA dAhane zamAvavAnuM kartavya karIne pAchaLathI dIkSAne svIkAro." - A rIte vAraMvAra Indra dvArA nami rAjarSine preraNA karavAmAM AvI. chatAM paNa zreSTha sAmyayoganA kAraNe namirAjarSie evuM mAnyuM ke "mithilA baLatI hoya emAM mAruM kAMI baLatuM nathI. je darzana-jJAnacAritra mArAM che te baLI zakatA nathI. ane mithilA nagarI vagere je kAMI baLI zake che te mArUM nathI." uttarAdhyayanasUtramAM 9mA adhyayanamAM nami rAjarSinI kathAnuM vistArathI varNana prApta thAya che. te nami rAjarSie vistRta yazane phelAvyo. namarAjarSinI kathA uttarAdhyayanasUtrathI jijJAsue jANI levI. (4/16) prastutamAM ja anya udAharaNane graMthakArazrI jaNAve che. kIza skaMdhakasUrinA ziSyonI samatA & lokArca - samatAnA prabhAvathI zarIranI mamatAno nAza karI atyaMta sattvazALI evA skaMdhakasUrinA ziSyoe karkaza evI telanI ghANImAM potAno deha pIlAvA chatAM potAnI jAtane zAzvata ja mAnIne zuM pIDAne sahana na karI ? (4/17). DhIkArya :- zrI munisuvratasvAmInA samayanI A vAta che. aMdhakasUrinA 500 ziSyone pAlaka nAmanA abhavya maMtrIe atyaMta bhArekhama ane karkaza evI telanI ghANImAM pIlI nAMkhyA. paraMtu te 500 ziSya pracaMDa sattvavALA hatA ane atyaMta sahiSNu hatA. parama sAmyayoganA prabhAvathI zarIranI mamatAne teoe kApI nAMkhI hatI. "ekalo evo paNa samyaka jJAna-darzanathI yukta evo mAro AtmA zAzvata che.' - AvI paripakava
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa * samatAbIjavidyotanam OM 344 juo' <- ityAdipakkabhAvanayA svaM = svAtmAnaM dhruvameva matvA = acchedyAdAhyAnAzyApIDanIyatvAdiprakAreNA'parokSAnubhavagocarIkRtya kimu tilayantraniSpIDanajanyAM ati duHsaha-zArIrikapIDAM na sehire ? apitu prasannatayA sehira eva sAkSibhAvena / ata eva te sarve eva paJcazatasaGkhyAkAH tadAnImeva muktiM prApuH / itthameva utkRSTavAsanAkSaya upapadyate / taduktaM mahopaniSadi -> sarvasamatayA buddhayA yaH kRtvA vAsanAkSam | nAti nirmano reDhuM nevI vAsanAkSa: | - (6/44) ti | prakRtasamatAvInantu - mUrtevicetanaizcitraiH svatantraiH paramANubhiH / yadvapurvihitaM tena kaH sambandhastadAtmanaH / / <-(anyatvabhAvanA6) iti zubhacandrakRta-jJAnArNavadarzitarItyA'nyatvabhAvanameveti // 4/17 // tathA - "rA'ti | lokottaraM cArucaritrametanmetAryasAdhoH samatAsamAdheH / hRdApyakupyana yadAcarmabaddhe'pi mUrdhanyapyayamApa tApam // 18 // samatAsamAdheH = samabhAvamayasamAdhisAgarasya metAryasAdhoH = zrImahAvIrasvAmisamakAlInasya metAryAkhyasya muneH lokottaraM = lokAtigaM cAru = sundaraM etat caritraM kathyate yat = yasmAt kAraNAt mUrdhani = zirasi Ardracarmabaddhe = jalaklinnAjinapariveSTite sati atizayitaM carmatroTakaM tApaM ayaM = bhAvanAthI teoe potAnI jAtano achagha, adAhya, anAzya, apIDanIya vagere svarUpe aparokSa anubhava karyo ane tenA lIdhe telanI ghANImAM pIlAvAthI utpanna thanAra asahya evI zArIrika pIDAne zuM sahana na karI ? lAcArIthI nahi paNa khumArIthI ane prasannatAthI kevaLa sAkSIbhAve maraNAMta pIDAne teoe sahana karI. mATe ja te tamAma 500 ziSyo tAtkAlika kevalajJAna pAmI mokSamAM gayA. ahIM eka vAtane dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke sAdhake sahanazIlatAnI kyAreya paNa hada nakkI na mAnI levI. A rIte ja dehavAsanAno tAttvika kSaya saMgata thAya che. mahopaniSadumAM jaNAvela che ke - svadeha, paradeha vagere tamAma padArthomAM samatAnI buddhithI vAsanAno (dahAdhyAsa vagereno) kSaya karIne mamatvarahita evo sAdhaka dehano je tyAga kare che te ja vAsanAno kSaya jANavo. -matalaba ke deha to badhAe eka divasa choDavAno ja che paNa dehAdhyAsane toDIne je dehane choDe che tenI ja vAsanAno kSaya thayelo jANavo. - mUrti, jaDa, vicitra ane svataMtra evA paramANuoe je zarIranuM nirmANa kareluM che te zarIranI sAthe AtmAne zuM saMbaMdha che? <- arthAt zarIrano amUrta, cetana evA AtmA sAthe koI paNa saMbaMdha nathI. A pramANe zubhacaMdrajIe jJAnArNavamAM batAvela anyatva bhAvanA e prastuta samatAnuM bIja che. - A vAta khyAlamAM rAkhavI. (4/17) | Bg metArya munine namaskAra jJa zlokArca - samatAmaya samAdhivALA metArya muninuM lokottara cAritra suMdara che ke je bhInA cAmaDAthI mAthuM baMdhAvAM chatAM tApane pAmavA chatAM paNa hRdayamAM kopane na pAmyA. (4/18) DhIkArya :- zrI mahAvIra svAmI bhagavAnanA samakAlIna tathA samatAmaya samAdhinA sAgara evA metArya muninuM lokottara cAritra suMdara kahevAya che. sonIe potAnA sonAnA javalA metAryamunie corelA che evI zaMkAthI metArya munine mAthe pANIthI bhInuM kareluM cAmaDuM kacakacAvIne bAMdhI dIdhuM ane temane taDake ubhA rAkhyA. taDakAmAM cAmaDuM sukAtA metArya muninA zarIranI cAmaDIne cIrI nAMkhe evI jalima vedanA thavA chatAM - je dekhAya che te kazuM 15
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 OM zramaNavyAkhyA hai adhyAtmopaniSaprakaraNa-4/18 metAryamuniH Apa = prAptavAn api = tathApi - dRzyaM yattanna me kizcit dhruvaM jJAtaM vivekataH / AtmAribandhurAtmA me duSTAduSTavicArataH / / <-(86) iti AtmadarzanagItAdarzitarItyA''tmAnaM bhAvayitvA hRdA = antaHkaraNena api kimuta bAhyata ityapizabdArthaH na akupyat = naiva lezato'pi cukopa, sarvAGgAliGgitasamatvena bhAvazramaNatvAt / taduktaM Avazyakaniryuktau -> to samaNo jai sumaNo bhAveNa ya jai na hoi pAvamaNo / sayaNe ya jaNe a samo, samo a mANAvamANesu // 867|| natthi a se koi veso pio a savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo eso anno'vi pajjAo ||868 // jo kuMcagAvarAhe pANidayA kuMcagaM tu nAikkhe / jIviyamaNupehaMtaM meajjarisiM namasAmi / / 869 / / nippheDiANi dunnivi sIsAveDheNa jassa acchINi / na ya saMjamAo calio meajjo maMdaragiriva / / 870 / / <- iti / metAryakathAnakalezazca AvazyakacUrNita ucyate - navapubbI jAto, ekallavihArapaDimaM paDivanno / tattheva rAyagihe hiMDai / suvaNNakAragihamaigao / so ya seNiyassa sovaNiyANaM javANaM aTThasayaM karei ceiyccnniyaae| te parivADIe kArei tisaMjhaM / tassa gihaM sAhU atigato / tassa egAe vAyAe bhikkhA ninINiyA / ja mAruM nathI. mAruM je che te dhruva = zAzvata che.AvuM AtmA ane zarIra vacce vivekaTinA lIdhe meM jANela che. duTa vicAra karavAnA lIdhe mAro AtmA e ja mAre zatru che ane sArA vicAra karavAthI mAro AtmA ja mAre bhAI che - A pramANe AtmadarzanagItAmAM jaNAvela rIta mujaba bhAvita thaIne metArya munie aMtaHkaraNathI lezamAtra paNa gusso na karyo, kAraNa ke teo sarvAge samatAne bheTela hovAthI bhAvabhramaNa hatA. AvazyakaniryukitamAM zrIbhadrabAhusvAmI mahArAje jaNAvela che ke > to zramaNa thAya jo bhAvathI suMdara manavALo hoya, pApijhamanavALo na hoya. svajanamAM ane parajanamAM je samAna manavALo hoya, mAnamAM ane apamAnamAM je samAna manavALo hoya, sarva jIvomAM tene koI draSya (apriya) na hoya ke koI priya na hoya - A pramANe zramaNanA anya paNa paryAya jANavA kauMca nAmanA pakSI dvArA sonAnA javalA gaLI javArUpa aparAdha thavA chatAM jIvadayA mATe aparAdhI tarIke koMca pakSIne jemaNe batAvyuM nahi. potAnA jIvananI paNa upekSA karI. evA metArya munine huM namaskAra karuM chuM. mAthAmAM bAMdhelA cAmaDAnA lIdhe jenI banne AMkhanA DoLA bahAra paDI gayA. chatAM merUparvatanI jema saMyamathI jarA paNa calAyamAna na thayA. <- metArya muninA kathAnakane eka aMza AvazyakacUrNimAMthI ahIM kahevAya che. - dIkSA lIdhA bAda metAryamuni navapUrvadhara thayA. sAdhanA mATe ekalavihAra pratimAne temaNe svIkArI. te ja rAjagRhImAM gocarI mATe teo pharatA hatA. sonInA ghare te padhAryA. zreNikarAjanI cetyapUjA mATe 108 sonAnA javalA te sonI banAvato hato. savAra, bapora ane sAMja te sonI sonAnA javalA ghaDato hato. tenA ghare metAryamuni padhAryA. tethI te sonI AhArapiMDa levA mATe gharanI aMdara gayo. A bAju gharanA AMgaNAmAM rahelA sonAnA javalA koMca nAmanuM pakSI gaLI jAya che. sonI bahAra Ave che ane sonAnA javalA dekhato nathI. zreNika rAjAne cepujA karavAno samaya najIka Avato hato. "huM Aje samayasara so nahi pahoMcADuM to mArA zarIranA ATha TukaDA thaI jaze." A vicArathI sAdhu upara sonAnA javalA coryAnI tene zaMkA thaI. sonI te sAdhune pUche che ke te javalA kyAM gayA?' paNa muni mauna rahe che. tyAre mAthe bhInuM cAmaDuM bAMdhI sonI munine taDakAmAM ubhA rAkhe che ane kahe che ke "bolo javalA koNe lIdhA che ?" teNe muninA mAthe bhInuM cAmaDuM evuM kacakacAvIne bAMdhyuM ke taDakAmAM rahelA muninA mastaka para te cAmaDuM sukAtAM evuM saMkocAI gayuM ke cAmaDIne cIrIne metArya muninI banne AMkha nIce jamIna para paDI gaI. A bAju lAkaDAne toDatA mANasa
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAgAdirahitabuddhyA sAkSivaddarzanam 346 adhyAtmopaniSatprakaraNa tato so majjho gato, ya javA koMcageNa giliyA / so ya Agato na pecchai / raNNo ya ceiyaccaNiyAe velA ddhukki| 'ajja aTTha khaMDANi kIrAmi' tti sAhuM saMkati / pucchai / tuhikko acchai / tAhe sIsAveDheNa bNdhi| bhaNito ya- sAha keNa gahitA ? tAhe tahA AveDhito jahA bhUmie acchINi paDiyANi / kuMcago dAruM phoDateNa silikAe Ahato galae teNa te javA vaMtA / logo bhai vAva ! te te navA' | sovi bhayavaM taM veyaNaM ahiyAsaMto kAlagato siddho ya - // 4/18 // = tathA > 'nAoti / jajvAla nAntaH zvasurAdhamena, projjvAlite'pi jvalanena maulau / maulirmunInAM sa na kairniSevyaH, kRSNAnujanmA samatAmRtAbdhiH // 19 // zvasurAdhamena somilAbhidhAnena brAhmaNena svajAmAtRkRtasaMsAraparityAganimittakasvaputrIduHkhakalpanakupitena maulau = zirasi jvalanena zmazAnAGgArakeNa projjvAlite'pi yo na antaH = antaHkaraNe lezato'pi jajvAla sa munInAM mauliH sAmyasudhAsAgaraH kRSNAnujanmA zrIkRSNAbhidhAnavAsudevAnujaH zrIneminAthatIrthaGkarasamakAlIno gajasukumAlaH muniH kaiH na niSevyaH / sarvaireva samatAbhyAsibhirmumukSubhiH sa sevya evetyarthaH / taduktaM bRhatsaMnyAsopaniSadi - yo'ntaH zItalayA buddhyA sAdhuziromaNiH samatAmRtAbdhiH - = vaDe lAkaDAnI phAMsa kroMca pakSInA gaLAmAM vAgI ane tenA kAraNe te pakSIe sonAnA javalAnI ulaTI karI. lokone A vAtanI jANa thaI. loko sonIne kahe che "pApI ! A rahyA tArAM sonAnA javalA.'' te muni bhagavaMta paNa te vedanAne sahana karatA kevalajJAna pAmI kAladharma pAmI mokSamAM sidhAvyA. -(4/18) * gajasukumAla munine koTI koTI vaMdanA zlokArtha :- adhama sasarAe saLagatA aMgArAthI mAthuM saLagAvavA chatAM je aMtaHkaraNamAM leza paNa kopa na pAmyA te samatArUpI amRtanA sAgara, muniomAM mugaTa samAna ane kRSNanA nAnA bhAI evA gajasukumAla muni konA vaDe sevya nathI ? (4/19) TIDArtha :- bAvIsamA zrInemanAtha bhagavAnanA kALanI A vAta che. somila nAmanA brAhmaNe potAnI dIkarI vAsudeva zrIkRSNanA nAnAbhAI gajasukumAlane paraNAvI. paNa temanAtha bhagavAnanI dezanA sAMbhaLIne gajasukumAla vairAgI thayA ane saMyamasAdhanAnA paMthe saMcaryA. potAnA jamAIe dIkSA lIdhI tenA kAraNe potAnI dIkarInA duHkhanI kalpanAthI kopAyamAna thayela somila sasarAe smazAnamAM kAusagga dhyAne ubhelA jamAI gajasukumAla muninA mAthA upara smazAnanA saLagatA aMgArA bharyA. mAthuM saLagavA chatAM muni manamAM lezamAtra paNa gusse na thayA. UlaTuM, karmanirjarAmAM nimitta thavAne kAraNe potAnA sasarAne upakArI mAnyA. 'zivasuMdarIne paraNavA jatA ane siddhazIlAnuM zAzvata rAjya pAmavA mATe thanaganatA evA mArA mAthe sasarAe zukananI pAghaDI bAMdhI.'' AvI suMdara vicAradhArAnA kAraNe samatArUpI amRtanA teo sAgara banyA. muniomAM te mugaTa samAna hatA. AvA muni kone sevya na hoya ? arthAt samatAno abhyAsa karanAra evA sarva mumukSuo mATe gajasukumAla muni sevanIya che, vaMdanIya che, pUjanIya che. bRhasaMnyAsauniSamAM jaNAvela che ke --> aMtaHkaraNamAM zItala tathA rAgadveSathI mukta evI buddhithI je sAkSInI jema kevala dRSTAbhAve jue che tenuM ja jIvana zobhe che. - (4/19)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 * samatAyAH karmanAzakatA 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa-4/21 ravimulyA | sAkSivatIThuM Dhi bAvita tasya ramata che - (/) rUti 54/ tathA > " 'ti | gaGgAjale yo na jahau sureNa, viddho'pi zUle samatAnuvedham / prayAgatIrthodayakRnmunInAM, mAnyaH sa sUristanujo'rNikAyAH // 20 // gaGgAjale dviSTena sureNa zUle viddho'pi = proto'pi yaH samatAnuvedhaM = sAmyavyAptiM na jahau = naiva tatyAja sa munInAM mAnyaH = sakalasAdhusammataH arNikAyA tanujaH = arNikAputraH caramazarIrI sUriH = AcAryaH prayAgatIrthodayakRt = prayAgAbhidhAna-tIrthaprAkaTyanimittaH / kathAnakaJca AvazyakaniyuktivRttyAdito vijJeyam // 4/20 // tathA > "'ti | strIbhrUNagobrAhmaNaghAtajAtapApAdadhaHpAtakRtAbhimukhyAH / dRDhaprahAripramukhAH kSaNena, sAmyAvalambAtpadamuccamApuH // 21 // strI-bhrUNa-go-brAhmaNaghAtajAtapApAt adhaHpAtakRtA''bhimukhyAH = adhaHpatanaM prati kRtaM AbhimukhyaM yaiste tathA dRDhaprahAripramukhA luNTAkAH, pramukhapadena pratidinaM saptahatyAkAriNo'rjunamAlyAdeH grahaNaM,- ja arNikAputrane anaMtazaH vaMdanA zlokArca - gaMgAnA pANImAM deva vaDe bhAlAmAM parovAI javA chatAM je araNikAputra AcAryae samatAnA anuvedhane na choDyo te prayAga tIrthanA uddhAraka, sarva munione AdaraNIya che. (4/20) TIkArya :- "gaMgA nadIne utaratA tamane kevalajJAnanI prApti thaze." A pramANe puSpacUlA nAmanA kevalajJAnI sAdhvIjI bhagavaMtanA mukhethI sAMbhaLI zrIarNikAputra AcArya nAvamAM besIne gaMgA nadInA sAmA kinAre jatA hoya che. te samaye vairI ane devI evo koIka deva AvIne AcArya bhagavaMtane nAvamAMthI upADIne AkAzamAM uchALe che. teo nIce paDe te pUrve te deva - AcArya bhagavaMtane tINa bhAlAmAM vidhe che. AcArya mahArAjanA zarIramAMthI lohIne kuvAro chuTe che ane gaMgA nadInA pANImAM te paDe che. te samaye AcArya mahArAja potAnA zarIranI pIDA tarapha lakSya rAkhavAne badale "hAya, apakAyanA asaMkhya jIvonI virAdhanAmAM huM nimitta banuM chuM.' AvI zukla vicAradhArAmAM AgaLa vadhe che. samatAnA anuvedhane teo leza paNa choDatA nathI. caramazarIrI evA te AcArya bhagavaMta tyAM ja kSapakazreNI mAMDI kevalajJAnane prApta kare che. prayAga tIrthamAM temane kevalajJAna thavAthI temaNe prayAga tIrthano udaya karyo. te AcArya bhagavaMta sarva sAdhuone saMmata che, sevya che, pUjya che. samatAnA sAgara evA arNikAputra AcAryanA caraNamAM amArI anaMtazaH vaMdanA. A kathAnaka AvazyakaniryukitanI TIkA vageremAMthI vistRta rIte jANI levuM. (4/20) dRDhaprahArI muni ! amane samatA Apo phae zlokArca - strI, bALaka, gAya ane brAhmaNanI hatyAthI utpanna thayelA pApanA kAraNe adhaHpatanane abhimukha thayelA daDhaprahArI vagere samatAnA AlaMbanathI kSaNa vAramAM ja mokSapadane pAmyA. (4/21) TIkArya :- strIhatyA, bALahatyA, gohatyA ane brAhmaNahatyA- A cAra ghora hiMsAthI utpanna thayelA pApanA kAraNe naraka vagere adhogatimAM paDavAne taiyAra thayelA dRDhaprahArI vagere lUMTArUo tathA roja che purUSa
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 8 yogipravRtterajJabodhAnukUlatA 8 348 nindantu ke stuvantu ke gAlidAnaM dadantu ke / sAkSyAtmA sarvavastUnAmAtmajJAnena sarvadA / / <- (113) iti AtmadarzanagItopadarzitarItyA sAmyAvalambAt uccaM padaM = siddhinAmakaM paramapadaM ApuH = prApuH, sAmyasya kliSTakarmavinAzakatvAt / taduktaM adhyAtmasAre > pracitAnyapi karmANi janmanAM koTikoTibhiH / tamAMsIva prabhA bhAnoH kSiNoti samatA kSaNAt // <-(9/22) iti / yogasAre'pi -> dRDhaprahArivIreNa cilAtIputrayoginA / ilAputrAdibhizcaiva sevito yoga uttamaH / / 72 / / <- ityuktam / atrottamayogaH = zuddhasAmyayogo bodhyaH / yogazAstre'pi - brahma-strI-bhrUNa-goghAtapAtakAnarakAtitheH / dRDhaprahAriprabhRteryogo hastAvalambanam / / <-(1/12) ityevaM sAmyayogAlambanaM dRDhaprahArimukhyAnAmAveditam / kathAnakaM tavRttito'vaseyam / ajJapravRttyAdikamanapekSya tadavabodhAnukUlA yogipravRttirevAntaHsamatAnuviddhA'bhyasanIyA'smAbhirityupadezo labhyate / taduktaM paJcadazyAM > ninditaH stUyamAno vA vidvAnaharna nindati / na stauti kintu tevAM yathA yodhatathA ret | - (7/282) ti 4/razA tathA > "maprANeti | ane eka strI ema 7 nI hatyA karanAra arjanamAlI vagere - mArI koI niMdA kare ke stuti kare ke gALa Ape paraMtu AtmajJAnathI AtmA haMmezA sarva vastuono mAtra sAkSI che - A pramANe AtmadarzanagItA granthamAM batAvela rIta mujaba samatAno hAtha jhAlIne mokSa nAmanA parama padane pAmyA, kema ke parizuddha sa kliSTa karmano nAza kare che. adhyAtmasAmAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - karoDo janmathI bhegA karelA pApanA DhagalAono kSAra vAramAM ja samatA barAbara e ja rIte nAza kare che ke je rIte gADha aMdhakArano nAza sUryano prakAza kare che. -- yogasAra graMthamAM paNa zvetAMbara ciraMtanAcArya jaNAve che ke > parAkramI banelA daDhaprahArI, yogI banelA cilAtIputra ane IlAyacIkumAra vageree zuddha sAmayoganuM sevana karyuM hatuM. huM temaja yogazAstramAM zrIkalikAlasarvajJa bhagavaMte jaNAvela che ke - brAhmaNa, strI, bALaka ane gAyanI hatyAnA pApathI narakanA atithi banavA nIkaLela daDhaprahArI vagerene paNa sAmyayoge mokSe javA mATe hAthano Teko Apyo. - daDhaprahArInuM kathAnaka yogazAstra vagerenI TIkAmAMthI jANavuM. gAmanA ghaNA lokoe muni banelA daDhaprahArI, arjunamAlI vagere upara upasargonA dhodha varasAvyA paNa daDhaprahArI vageree samatAne leza paNa na lAgI. thayA na leza paNa zarIranA ke sanmAnanA rAgI, samatA jAgI, mamatA bhAgI, AtmaramagatA ja mAgI. kSapakazreNI lAgI, thayA kevalajJAnanA bhAgI. mATe ajJAnI loko zuM kare che ? te mahatvanuM nathI paraMtu tenA pratikAramAM jJAnI zuM kare che ? te mahattvanI vAta che. ajJAnI lokoe karela mArapITa, ghora apamAna vagerene gaNakAryA vinA teone bodha thAya tevA prakAranI yogIonI samatAyukta pravRttino ja abhyAsa ApaNe karavA yogya che. A upadeza prastutamAM prApta thAya che. paMcadazImAM jaNAvela che ke - ajJAnI purUSa dvArA niMdA ke stuti thavA chatAM paNa jJAnI tenI nathI niMdA karatA ke nathI prazaMsA karatA. paraMtu teone je rIte bodha thAya te rIte AcaraNa kare che. <-(4/21) raka marUdevI mAtA ! samAdhi Apo ke zlokArca :- pUrve dharma prApta na karavA chatAM paNa AdinAtha bhagavAnanA marUdevI mAtAe mokSane meLavyo. te paNa nirUpAyika samAdhi-samatAno ja vilAsa che. te zabdAtIta che. (4/22)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 * sAmyaprabhAvopadarzanam OM adhyAtmopaniSaxkaraNa-4/23 aprAptadharmA'pi purAdimArhanmAtA zivaM yadbhagavatyavApa / nApnoti pAraM vacaso'nupAdhisamAdhisAmyasya vijRmbhitaM tat // 22 // purA = pUrvaM aprAptadharmA'pi AdimAInmAtA = RSabhadevAbhidhAna-prathamatIrthaGkarajananI marudevA bhagavatI yat zivaM = muktiM avApa = jagAma tat anupAdhisamAdhisAmyasya = nirupAdhikasamAdhimayasAmyasya vijRmbhitaM = vikasitaprabhAvasaundaryaM vacasaH pAraM = viSayaM nApnoti, vaco'tigatvAttasya / yogazAstre'pi > pUrvamapratidharmA paramAnandandritA | yojA,mAvataH prApa maravA para pam II -(2/22) rUtye sAmyayogasya prabhAvo darzitaH / na ca zAstrasamUhasyApi taddarzakatvaM sambhavati, tasya tattvato'nubhavaikagamyatvAt / taduktaM adhyAtmasAre > diGmAtradarzane zAstravyApAraH syAnna dUragaH / asyAH svAnubhavaH pAraM saamrthyaakhyo'vAte || *- (1/28) bAda = samatA: 4/22aa prata prakaraNamusiMhati > "ta'ti | iti zubhamatirmatvA sAmyaprabhAvamanuttaraM, ya iha nirato nityAnandaH kadApi na khidyte| vigaladakhilAvidyaH pUrNasvabhAvasamRddhimAn, sa khalu labhate bhAvArINAM jayena yazaHzriyam ||23aaaa DhIkArya :- aSabhadeva nAmanA prathama tIrthaMkaranI mAtA bhagavatI marUdevIe anAdi kALamAM kyAreya pUrve dharma prApta karyo na hato, chatAM teo mokSamAM gayA, te nirUpAdhika samAdhimaya samatAnA ja pUrNa vikasita prabhAvanuM sauMdarya che. teno zabdathI pAra pAmI zakAto nathI, kAraNa ke te zabdAtIta che. yogazAstramAM paNa sAmyayogano prabhAva batAvatA jaNAvela che ke - pUrve dharmane prApta na karavA chatAM paNa yoganA prabhAvathI paramAnaMdathI khuza thayela marUdevA mAtA paramapadane pAmyA. DhagalAbaMdha zAstro paNa te sAmyayogane spaSTa rIte batAvI zakatA nathI, kAraNa ke parizuddha sAmyayoga kevala anubhavagamya che. adhyAtmasA2mAM jaNAvela che ke - zAstranI pravRtti to samatAnuM kevaLa digadarzana karAve che. -digadarzana karAvyA bAda zAstra eka DagaluM paNa AgaLa vadhatuM nathI. sAmarthyayoga nAmano svaanubhava ja samatAno pAra pAme che. <-(4/22) kI prakaraNa upasaMhAra kI prastuta prakaraNano upasaMhAra karatA prakaraNakArathI kahe che ke - zlokArca :- A pramANe zubhamativALo je sAdhaka samatAnA anupama prabhAvane jANI temAM magna thaI sadA AnaMdavALo banI kyAreya kheda pAmato nathI, tenI saghaLI avighAo pIgaLI jAya che, te pUrNa svabhAvanI samRddhivALo AMtarazatruonA vijaya vaDe yazalakSmIne prApta kare che. (4/23) TIkArya :- A pramANe samatAno sarvotkRSTa prabhAva jANIne je buddhivALo sAdhaka parizuddha sAmyayogamAM parAyaNa thAya che te sadA prasanna bane che, te kyAreya paNa glAna ke plAna thato nathI. A rIte kheda pAmyA vinA sAmayoganI zuddhinA prakarSathI saghaLI avidyA, viparyAsa, gerasamaja vagerenA samUhane te gALI nAMkhe che ane paripUrNa paramAtmAnA AnaMda svabhAvanA vaibhavano mAlika bane che. rAga, dveSa, viSayavAsanA, kaSAya vagere AMtara zatruo para vijaya meLavI, parama padanI prAptithI prasiddha thayela yazakIrtine prApta kare che. "tharAzriya" A pramANe nirdeza karavA dvArA mahopAdhyAya graMthakArazrIe potAnuM "yazovijaya evuM nAma sUcita karyuM che.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa sAmyayogaratAvavidyAvilayaH 8 kRtiH = evaMprakAreNa sAmyaprabhAvaM anuttaraM = sarvotkRSTaM matvA yaH zubhamatiH iha = parizuddhasAmyayoge nirataH = parAyaNaH sa nityAnandaH sadA prasannaH san kadApi na = naiva khidya glAyate mlAyate vA / itthaM sAmyayogazuddhiprakarSeNa vigaladakhilA'vidyaH vigacchannikhilA'jJAnaughaH san sa pUrNasvabhAvasamRddhimAn = paripUrNaparamAtmAnandasvabhAvavaibhavazAlI bhavati / sa khalu bhAvArINAM = AntarazatrUNAM jayena = vinayena yA zriyaM = paramapadaprAptiprathitayazaH kIrtirUpAM lakSmIM labhate prApnoti / 'yazaH zriya' mityevaM nirdezena 'yazovijaya' iti svanAmasUcanamakAri granthakRtA mahAmahopAdhyAyeneti vijJeyam // 4/23 // // rUti turyo'SijAraH || = = = 350 / / iti jagadgurubirudadhArizrIhIravijayasUrIzvaraziSya-SaTtarkavidyAvizAradamahopAdhyAyazrIkalyANa vijayagaNi ziSya - zAstrajJa tilaka paNDita zrI lAbhavijayagaNi-ziSya - mukhyapaNDitajIta vijayagaNisatIrthyAlaGkArapaNDita - zrInayavijayagaNicaraNakajacaJcarIkapaNDitapadmavijayagaNisahodara - nyAyavizArada -mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNipraNItaM samAptamidamadhyAtmopaniSatprakaraNam // A vAta khyAlamAM rAkhavI. (4/23) A pramANe jagadgurUbirUdane dhAraNa karanAra zrImadvijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya ane SadarzananI vidyAmAM vizArada evA mahopAdhyAya zrIkalyANavijayagaNivara thayA. temanA ziSya ane zAstravettAmAM tilakasamAna evA paMDita zrIlAbhavijayagaNi thayA. temanA ziSya, paMDitaziromaNi jitavijayajI gaNinA gurUbhAI paMDitazrI nayavijayagaNi hatA. temanA caraNakamalamAM bhramarasamAna ane paMDitapadmavijayajI gaNinA saMsAripaNe bhAI evA nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivare racela adhyAtmopaniSad prakaraNanA sAmyayogazuddhi nAmano cotho adhikAra pUrNa thayo. A adhyAtmavaizAradInI prazasti ka zrI tapagacchamAM AtmArAmajI mahArAja (zrIvijayAnaMdasUrijI) nI pATe zrImad vijaya kamalasUri mahArAja sAheba padhAryA. temanI pATe upAdhyAyazrI vIravijayajI mahArAja pratiSThita thayA. teonI pATe sUrya jevI pratApI kAntivALA vijaya dAnasUri mahArAja thayA. temanA paTTarUpI gaganamAM caMdrasamAna saumya kAntivALA zrImad vijaya premasUrIzvara mahArAja thayA. teo prabhAvavantA ziSya vagerenI labdhithI yukta hatA. temanA padmarUpI AkAzane tejasvI karanAra sUrya jevI kAntivALA zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja thayA. teo ekAMtavAdano nAza karanArA hatA. teoe ISTaphaLasiddhi vagere siddhAMtone surakSita banAvyA. vartamAna kalikALamAM paNa teozrIe zrIsakaLa saMghanI ekatA mATe ghaNI mahenata karI hatI. vardhamAna tapanI 108 oLI temaNe AnaMdathI nirdoSacarcApUrvaka pUrNa karI. AthI teo vardhamAna taponidhi paNa kahevAyA. nyAya jevA gahana zAstro upara ajoDa vidvattA hovAne lIdhe teozrI nyAyavizArada paNa kahevAtA hatA. teozrInA paTTarUpI AkAzanA AMgaNAmAM caMdra jevI saumya kAMtivALA zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja vartamAna kALamAM zobhe che. temane AcArya padavI ApavAnA samaye temanA gurUdeva nyAyavizAradajIe sakaLa zrIsaMghanI upasthitimAM 'siddhAMtadivAkara' AvuM birUda ApyuM hatuM. AvA gItArthamUrdhanya gacchAdhipati zrI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 adhyAtmavaizAradIkRtprazastiH 88 adhyAtmopaniSatmakaraNa adhyAtmavaizAradIkRtprazastiH Atma-kamala-vIraprabhRtipaTTAmbare varAH / dAnasUrivarAH jAtA bhAskarasamakAntayaH // 1 // tatpaTTagagane'bhavan mRgAGkasamakAntayaH / premasUrIzvarAH ziSyAdilabdhibhissamanvitAH // 2 / / tatpaTTAkAzavidyotakA bhAnusamakAntayaH / bhuvanabhAnusUrIzA ekAntavAdanAzakAH // 3 // yairiSTaphalasiddhyAdayaH siddhAntAH surakSitAH / sAmprataM kalikAle'pi saGghakyAya kRtazramAH // 4 // nyAyavizAradairyaiH khalvaSTottarazataulikAH / vardhamAnAbhidhAnasya tapaso'pi kRtA mudA // 5 // rAjante sAmprataM dhanyAH tatpaTTagaganAGgaNe / zrIjayaghoSasUrIzA nizezasamakAntayaH / / 6 / / AcAryapadakAle zrIsakalasaGghasannidhau / svagurudattasiddhAntadivAkarapadAn stuve // 7 // pramAdaparikalpitaM yadi kiJcidAlocitaM tadasti khalu dUSaNaM mama hi naiva cAnyasya tat / yadatra navakalpanAkalitavaikharIvaibhavaM tadeva jayasundarasphuradamoghazikSAphalam // 8 // paJcaviMzatibhiH sArdhaM pravrajitaH sa me guruH / vijayo vizvakalyANaH puNyazAlI prabhAvakaH / / 9 / / prasannAsyAya saumyAya caityoddhArodyatAya hi / bhuvanabhAnusUrIzaziSyAya gurave namaH // 10 // anekazAstrasaMvAdaM tatra tatra pradarya vai / sva-paradarzanAnAM ca samanvayaM prasAdhya tu // 11 / / IkSaNAkSAbhrarAzipramite (2052) vikramavatsare / mRgazirSasya rAkAyAM mumbApuryAM kRtiH kRtA / / 12 / / yugmm| zrIjayaghoSasUri mahArAjanI huM stuti karuM chuM. prastuta graMthamAM je kAMI pramAdathI asaMgata lakhAyeluM hoya to te mAruM ja dUSANa samajavuM, bIjAnuM nahi. ahIM je kAMI abhinavakalpanAzaktiyukta vaikharI vANIno vaibhava rahelo che te ja paMnyAsapravara zrIjayasuMdaravijayajI gaNivara dvArA prApta thayela skurAyamAna amogha zikSAnuM zAstrAbhyAsanuM phaLa samajavuM. mumukSuonI sAthe pAramezvarI pravrajyA svIkAranAra zrI vizvakalyANavijayajI mahArAja mArA gurUdeva che. teo puNyazALI ane prabhAvaka che. teo zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSya che. daherAsaranA jIrNoddhAra vagere kAryamAM teo udyamavantA che. prasanna mukhamudrAvALA ane saumya svabhAvavALA gurUdevazrIne namaskAra. te te sthAnomAM aneka zAstronA saMvAda batAvIne ane svaparadarzananA samanvayane sAdhIne vikrama saMvata 2052 nI sAlamAM muMbaI nagarImAM mRgazIrSa pUrNimAne divase A kRti paripUrNa thaI. padarzanaparikarmitamati paramapUjya AcAryadeva zrImad vijaya jagaccandrasUrIzvarajI mahArAjA tathA vidvareNya paramapUjya paMnyAsa pravara vidyAgurudevazrI jayasuMdaravijayajI gaNivare sUkSma buddhithI prastuta adhyAtmavaizAradI' TIkA tathA adhyAtmaprakAza nAmanI prastuta gujarAtI vyAkhyAnuM saMzodhana karela che. muniyazovijayajInI adhyAtmavaizAradI nAmanI prastuta TIkA (=vyAkhyA grantha) kartA-zrotA-pAThakavargane sadA AnaMda Apo. AnA dvArA loko mamatA upara vijaya meLavavA svarUpa AMtara lakSmIne prApta karo.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM adhyAtmavaizAradIkRtprazastiH adhyAtmopaniSatprakaraNa 352 TIkeyaM zodhitA samyak zrIjagaccandrasUribhiH / viduSA gaNinA cA'pi sundareNa jayAdinA ||13|| kRtiriyaM sadA nandyAcchrIyazovijayasya hi / anayA labhatAM loko mamatAvijayazriyam ||14|| iti adhyAtmopaniSatprakaraNasya muniyazovijayakRtA adhyAtmavaizAradI TIkA // A pramANe adhyAtmonaSat prakaraNa tathA tenA upara racelI adhyAtmavaizAdI nAmanI saMskRta vyAkhyA- A bannenuM 'adhyAtmaprakAza' nAmanuM gujarAtI vivaraNa zrI harSadabhAI maNilAla saMghavInI sahAyathI muni yazovijaye sAnaMda saMpUrNa karyuM. // jvALamastu zrIsaMghasya || 16 mRgazIrSa pUrNimA vi.saM. 2052 aMdherI gujarAtI jaina saMgha, esa.vI. roDa, IrlA brIja, vile pArlA (pazcima), muMbaI-56 vAsanA mAgaNI kare che. upAsanA lAgaNI pragaTa kare che. vAsanA e premanuM adhogamana che. upAsanA premanuM UrvIkaraNa che. vAsanA zarIrakendrita che. upAsanA Atmakendrita, paramAtmakendrita che. vAsanAne kevaLa zarIra gUMthavAmAM rasa che. upAsanAne zarIramukta thavAmAM sarasa 2sa che. vAsanA nAma-rUpa-AkAranI bhIkhAraNa che. upAsanA paramAtmAnA anAmI-arUpI-anAkAra svarUpanI pUjAraNa che. vAsanA sadA atRpta-sRSita che. upAsanA parama tRptino AsvAda arpe che. vAsanA premanI vikRti che. upAsanA premanI prakRti-saMskRti che. vAsanA AtmAne malina kare che. upAsanA AtmAne ujjavaLa kare che. vAsanAne chUTachATamAM rahevuM che. upAsanAne binazaratI zaraNAgati priya che. vAsanA koIne vaphAdAra banI nathI. upAsanA kadi koIne bevaphA banI nathI. (muni yazovijaya racita "vAsanA hAre, upAsanA jIte" pustakamAMthI)
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 pariziSTa-1 adhyAtmopaniSada-mulagAthAnAmakArAdikrameNa nirdeza: 4/10 1/15 334 49 2/50 247 1/39 79 3/190 294 3/2 269 3/3 271 2/21 199 2/48 246 2/25 207 130 87 1/56 117 1/10 4/5 3/29 1/23 39 326 303 213 265 318 286 246 61 201 291 346 26 292 289 213 1/67 1/1 1/37 1/28 2/29 2/64 3/43 3/13 2/47 1/22 2/22 3/17 4/20 1/5 3/18 3/16 2/28 1/13 1/47 2/15 1/69 2/26 4/19 1/49 3/22 4/22 348 106 273 249 2/60 1/20 108 4/11 ajJasyArdhaprabuddhasya akSayacAyazcAsmi ajJAnanAzakatvena nana ata eva jagau yAtrAM atazcaiva sthitaprajJa atIndriyaM paraM brahma atyantapakkabodhAya adhigatyAkhilaM zabda anarthAyaiva nArthAya anityaikAntapakSe'pi anekAnte'pyanekAntA antarA kevalajJAnaM antarnimagnaH samatAsukhAbdhau anyAdRSTasya tatpAta anyAthai kiJcidutsRSTaM apadasya padaM nAstI aprAptadharmApi rAdimAha abaddhaM paramArthena abuddhipUrvakA vRttirna abhyasya tu pravitataM arthakAmavimizraM yad arthe mahendrajAlasya alpe'pi sAdhuna kaSAya avidyayaivottamayA avidyA ca didRkSA ca avyApyavRttidharmA icchan pradhAnaM sattvAce itastato nAtivahniyogAdu iti yativadanAtpadAni buddhvA iti zubhamatirmatvA sAmya iti supariNatAtma itthaMca jJAnino jJAna itthaca saMzayatvaM itthaM yathAbalamanudyamamudyamaM iyaM naizcayikI zakti ucchDalasya taccintyaM utpannaM dadhibhAvena Agamazopapattizca AtmajJAne munirmanaH AtmapravRttAvatijAgaruka: AtmAnamadhikRtya syAd AtmAzrayAdayo'pyatra Adau zamadamaprAyairguNaiH AdyaH sAlambano nAma Adhe jJAne manAk Anantarya kSaNAnAM tu AnegamAntyabhedaM tat AvApodvApavizrAnti AsvAditA sumadhurA IdRzI bhUtamAyeyaM ekadezena caikatvadhI 335 252 296 106 189 134 209 | ekAM vivekAGkaritAM zritA enaM kecit samApattiM evambhUtanaye jJeyaH aidamparyagataM yacca aindravandanataM natvA kathaM vipratiSiddhAnAM karmaNAM niravadyAnAM karmopAdhikRtAn bhAvAn kalitavividhabAhya kriyAjJAnasayogavizrAntacittAH kriyAvirahihanta kumArI na yathA vetti kAyikAdyapi kurvIta kepAMna kalpanAdI kSAyopazamike bhAve gaGga jale yo na jahI sureNa galannayakRtabhrAntiyaH guNavRddhayai tataH kuryAt guNavadhumAnAdenitya guNasthAnAni yAvanti carmacakSurbhUtaH sarve citramekamaneka cinmAtralakSaNenAnya cArisaJjIvanIcAra ye paryAyepu niratA jajvAla nAnta: zvasurAdhamena jAtivyaktyAtmakaM vastu jIvasya taNDulasyeva malaM jJAnakriyAzvadvayayuktasAmya jJAnamanasya yaccharma jJAnasya paripAkAddhi jJAnI kriyAvAn virata jJAnino nAstyadRSTaM ced jJAne caiva kriyAyAM ca jJAnotpattiM samudbhAvya jJAyeran hetuvAdena tapaH zrutAdinA matta: taNDulasya yathAcarma tatprArabdhetarAdRSTaM tatvato brahmaNaH zAstraM tejolezyAvivRddhiryA tena ye kriyayA muktA tena syAdvAdamAlambya tenAdau zodhayeccittaM tenAtmadarzanAkAGkSI tenAnekAntasUtraM yad trividhaM jJAnamAkhyAtaM dizA darzitayA zAstrai duryodhanenAbhihatazcukopa dAruyantrasthapAMcAlI dUpayedajJa evoccaiH 345 105 295 3/23 1/40 1/46 4/4 1/76 4/23 2/65 3/33 1/35 325 148 4/1 265 306 82 320 186 314 338 298 316 313 257 2/57 3/31 1/44 305 2/13 3/40 4/14 3/24 3/42 3/39 1/8 2/39 3/21 3/32 2/4 2/14 3/38 1/70 100 166 322 4/2 1/2 1/43 232 295 306 162 186 312 138 248 192 250 2/17 1/68 118 1/41 2/27 2/7 2/55 1/34 211 167 254 81 1/53 1/65 2/1 4/15 2/33 1/64 164 111 127 154 339 224 123
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 dvayorekatvabuddhayApi na ca sAmarthyayogasya na cAnekAntArthAvagama na copAdAnanAze'pi na yAvatsamamadhyastI nayena saGgraheNaivapUja na suSuptiramohatvAnnApi nityAnityAdyanekA nityaikAnte na hiMsAdi nivRttamazubhAcArA nirupAdAnakAryasya nizAnabhomandiraratnadIpra niSiddhasya vidhAne'pi nAjJAnino viziSyeta nAhaM 'pudgalabhAvAnAM padamAtraM hi nAnveti parIpahaizca prabalopasargayogA parIkSante kapacchedatApaiH pazyatu brahma nirdvandra putradArAdi saMsAro prakAzazaktyA yadrUpa pratyakSaM mitimArza prItibhaktivaco'saGgai prArabdhAdRSTajanitA prArabdhajA jJAnavatAM kaSAyA buddhilepo'pi ko nitya buddhAdvaitasatatvasya bAhyabhAvaM puraskRtya buvANabhinnabhinnArthAna bhayakrodhamAyAmadAjJAnanidrApramAdo bhavatu kimapi tattva bhitrApekSA yathaikatra bhAvasya siddhayasiddhibhyAM manovatsa yuktigadhIM manovAkkAyayogAnAM mahAsAmAnya 3pe'smin mahAvAkyArthajaM yattu muSitatvaM yathA pAntha mAdhyasthyameva zAstrArthoM mAdhyasthyasahita hoka maivaM nAkevalI pazyo yato vAco nivartante yatra sarvanayAlambi yathA chAdyasthike jJAna yathAbhRtyaiH kRtaM yuddhaM yathA''ha somilaprave yaddRzyaM yacca nirvAcyaM yasminnavidyArpitabAhyavastu yasya sarvatra samatA yAnyeva sAdhanAnyAdI yogajAdRSTajanita: yogajAnubhavArUDhe yogArambhadazAsthasya 1/32 3/9 80 281 1 / 76 149 3/20 301 3/35 308 2/43 241 2/24 204 1/60 121 1/54 113 3/7 277 3/28. 302 4/9 333 1/24 64 3/4 2/ 36 2/3 273 229 160 4/3 324 1/10 55 2/23 203 1/72 146 2/11 180 1/48 104 3 /41 315 2/34 225 4/12 336 1/55 116 3/5 274 3/15 288 1/51 107 3/24 318 2/61 261 1/38 85 3/10 283 1/6 30 1/59 2/41 1 / 66 120 239 129 2/31 219 1/71 144 1/73 146 3/11 284 2/20 198 1/29 75 3/36 310 2/30 217 1/30 77 2/18 4/6 194 327 122 1/61 3/1 268 2/2 155 2/45 244 2/10 175 yo dAmAnAM mithilAM yo hyAravyAtumazakyo'pi ruGgharthanipuNAstvAhuzcitaM limatAjJAnasampAta lipyate pudgalaskandho lokottaraM cArucaritrametan vikalparUpA mAyeyaM vijJAnasyaikamAkAra viSayaH pratiSedhAMza viSayazca niSedhA vidhInAM ca niSedhAnAM vimatiH sammatirvApi vinA samatvaM prasaranmamatvaM vizeSAdoghADA sapadi viSayAn sAdhakaH vAdAMza prativAdAMca vItarAgo'nRtaM naiva vedAntavidhizeSatvamataH vedoktatvAnmanaH zuddhavA vyApake satyanekAnte vratAdiH zubhasaGkalpo zarIraM viduSaH ziSyA zarIramIzvarasyeva zubhopayogarupo zuddhAtmatattvaguNA vimarzAH zuddhoJchAdyapi zAstrA zAmyati stramastreNa zAkhe puraskRte tasmAd zAsanAttrANazakkea SaDdravyaikAtmyasaMsparzi saklezena vizeSa kSe satattvacintayA yasyA sattvacitvAdi dharmANAM satyaM kriyAgamaproktA saMsAre nivasana svArtha samalaM nirmalaM cedami sarvakarmakSaye jJAna siddhAnteSu yathA dhyAnA sAmagbreNa dvayAlambe sAmantreNa na mAnaM svAda sAmyaprasAdAstavapurmamatvA: sAmyaM vinA yasya tapaH sthairyAdhAnAya siddhasyA sphuTamaparamabhAve naigama samprAptakevalajJAnA sarva paravazaM duHkhaM strIbhrUNagobrAhmaNaghAtajAta svatantrAstu nayAstasya svata eva samAyAnti svabhAvAnnirupAdAnA svAnukUlAM kriyAM kAle hariraparanayAnAM garjitaiH hiMsA bhAvakRto doSaH 8/16 381 2/46 245 1/3 10 2/38 232 2/37 230 343 4/18 2/52 1 / 46 1/18 3/8 251 102 56 279 1/21 60 1/52 111 4/8 330 151 1/77 2/9 172 1/74 147 1/13 45 1/27 70 1/26 68 1/39 88 2/56 256 3/26 300 2/25 299 2/16 190 4/7 2/42 9/58 329 1/11 42 2/54 254 1/14 47 1/12 44 240 199 2/8 169 2/44 243 3/20 295 2/35 228 2/40 235 3/34 1/19 57 1/36 83 1/33 81 4/17 342 4/13 337 3/12 285 2/62 262 3/30 311 307 2/12 183 4/21 343 1/62 123 2/32 220 3/30 304 287 3/14 2/63 264 1/25 66
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 pariziSTa-2 adhyAtmavaizAradyAM darzitAnAM granthAnAM kramaH 58 72 19 agnipurANa 141 adhyardhazataka 137 adhyAtmatattvAloka 21,25,139,146,157,159, 172,184,251,272 adhyAtmabinduvRtti adhyAtmabiMdu 9,15,166,168,182,195 ,212,221,228, 230,231,238 adhyAtma gItA 140 adhyAtmasAra 7,8,23,26,31,38,41,50,53 ,69,129,146, 159,163,172,188,189,192, 195,196,200,213,216,219, 220,221,224,231,233 ,234,237,238,245,246, 247,251,252,256,259, 260,273,310,317,322, 329,331,334,335,338, 340,347,348 annapUrNopaniSad anuyogadvArasUtra 12,19,49 anekAnta vyavasthA anyayogavyacchedadvAtriMzikA 62,85,87,124 ayogavyavaccheda dvAtriMzikA 30,74 abhidhammattha saMgraha atharvazira upaniSad 109 amarakoza avadhUta upaniSad 227 aSTAvakragItA 116 aSTaka prakaraNa 42,114,118,144,145 AcArAGgasUtra 41,47,171,196,225,279,284 AtmakhyAti 210,224 AtmadarzanagItA 333,344,347 ApastambhasUtra 64,67 AruNyupaniSad 141 Avazyaka niyukti 22,149,214,271,332,340, 344,346 AvazyakaniyuktibhASya 340 AvazyakacUrNi 279,340,344 AvazyakavRtti 332,346 IzAvAsya upaniSad 253 IzopaniSada 108,308 184 uttaramImAMsA 73 uttarAdhyayanasUtra 199,331,342 upadezapada 43,128,131,133,136 upadezamAlA 188,275,331 upadezarahasya 43 upamitibhavaprapaMcA kathA 6,26 RksUtrasaGgraha Rgveda 108 aindrastuticaturviMzatikAvRtti 48 aitareyAraNyaka 70 oghaniyukti 276,313,344,346 kaThopaniSad 71,110 kaNTharudropaniSad 197 karmastava 214 kalyANakandalI 50,137,160,250,316,332 kAThakopaniSadbhASya kArtikeyAnuprekSA 94,96,171,212 kuNDikopaniSad 205,230,340 kUrmapurANa 141,309 kenopaniSad 199,203 kaivalyopaniSad 72,141 gAyatrIrahasya gItAbhASya 225,298 caramAvartaviMzikA cANakyasUtra 58 chAMdogyopaniSad 63,72,108,109,110,141 jayalatA 79,102,103 jAbAladarzanopaniSad 109,167,235,255,282 tattvapradIpikA 181 tattvavaizAradI 38,52,98,99,156 tattvajJAna taraGgiNI 195,213,279,288,289,310, 313,317 tattvArthabhASya 12,16,17,22 tattvArthazlokavArtika 17,82 tattvArtharAjavArtika tattvArthaTIkA 112 tattvArthasUtra tattvAnuzAsana 25,32,238 tantrAlokavRtti tAtparyavRtti 181 tejobindu upaniSad 110,117,249,275 taittirIya brAhmaNa taittirIyopaniSad 73,75,198,199 taittirIya saMhitA vipAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSad 110 tripurAtApinI upaniSad 108,110 tripaSTizalakApuruSa theragAthA 141 dattAtreya saMhitA 283 darzanazuddhi prakaraNa dazavaikAlika 321,336 dazavaikAlika niyukti 57 dvAtriMzikA(siddhasenIya) 123 dvAtriMzikA 18,115,119,128,129 prakaraNa(yazo.) ,132,134 devIbhAgavata 59,185 54 205 143 udAna 109
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ paiGgalopaniSad brahmavidyopaniSad brahmasUtra zAGkarabhASya brahmabindUpanipad brahmAnanda brahmopaniSad bRhadAraNyakopaniSad 206,211 242 82,85,87 108,110,208 25 25 214 bRhatkalpabhASya bRhatsaGgrahaNI bRhannAradIyapurANa bRhatsaMnyAsopaniSad bASkalopanipad bhaktAmarastotra bhagavadgItA 356 dharma bindu 11,47,48,57,60,76,131,276 dharmabinduvRtti 60 dharmasaMgraha dharmaratna karaNDaka 185 dharmaratnakaraNDakavRtti 275 dhammapada 141 dhyAna stava dhyAnabinduupaniSad 109,188,193,205 dhyAna stava navatatva prakaraNa nayopadeza 294 nayAmRta taraGgaNI 307 naya rahasya 11,12,13,16,17,22 nyAyakaNikA 182 nyAya khaNDakhAdya 93,113,121,124 nyAya bhUpaNa 245 nyAyAloka 103 nRsiMhopaniSad 108 nAgojIbhavRtti 52 nAradapaJcarAtra 282,284 nAradaparivrAjakopaniSad 141,205,206,272,282,323 nArAyaNaparivrAjakopaniSad nimbArkabhASya 107 niyamasAravRtti nirAlaMbana upaniSad 108,249 nizIthacUrNi nizIthapIThikAcUrNi nizIthabhASya 43,205,271,335 paJcatantra 73 paJcavastu 57,58,60,61,77,132,187 paJcavastukavRtti 188 paJcazaka 43,226,290 paJcadazI 140,163,164,165,166,194, 201,227,235,245, 249,255,263, 274,275,277,299,302,347 paJcasUtra 187 paJcasUtrapagcikA padmapurANa 73 paramajyoti paJcaviMzati 140 paramAtmadvAtriMziMkA 140 parAzara smRti 290 pratimAzatakavRtti 250 pramANanaya tattvAlokAlaMkAra 18 pramANavArtika 201 pravacanasAra 180,194,210,240,265,276 pravacanasAravRtti 210 prazamarati 44,45,165,166,168,169, 173,179 pAtaJja yogasUtra 49,52,147 pAtAjalayogasUtrabhASya 156 pAzupatabrahma upaniSad 120,281 198,205,229 71,72,107,108,109,110, 116,142,199 335 167 185 174,206,208,228,255,345 109 216 25,69,71,72,140,165, 166,168,173,174,175, 176,178,179,191,192,207, 208,221,224,226,228,229, 272,274,296,297,298,305, 328,336 269 120 64,168,185 103 50,52 46 88,143 24 bhagavatIvRtti bhasmajAbAlopaniSad bhAgavata bhAnumatI bhAvAgaNezavRtti bhASArahasya bhASArahasyavivaraNa bhAskara bhASya mRcchakaTika majhimanikAya mantrAdhirAja stotra manusmRti maNDalabrahmaNopaniSad mahAdevastotra mahAbhArata 188 mahAvIrastava mahopaniSad 331 142,200 203 63,73,75,184,242 205,236 140 64,73,75,161,170,184, 274,296 104 52,110,126,173,174,191, 193,202,233,235,238,248, 249,250,253,254,255,274, 296.297,322,324,325,327, 328,329,330,343 72,142 110,205 72,109,142,308 108 110,202,256,331 mArkaNDeyapurANa mANDukyopaniSad muNDakopaniSad maitrANyupaniSad maitreTayupaniSad mokSadharma mokSaratnA yAjJavalkya upaniSad yAjJavalkya smRti yogacUDAmaNyupaniSad 88 328 63,73 206
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 357 177 yogatattvopaniSad 197,255 yogadRSTisamuccaya 8,33,35,47,53,139,156,184, 250,258,281,313 yogadRSTi suJcayavRtti 32,34,50,156 yogadipikA 31,51,135,155,193,227 yogabindu 8,13,14,15,21,28,29,30,39, 40,42,44,47,55,56,145,147, 160,224,226,297 yogabinduvRtti 39,147 yogavAziSTha 37,252,308 yogavArtika 52,156 yogavivekadvAtriMzikAvRtti yogaviMzikA vRtti 316 yogazataka 139,159,175,278 yogazAstra 149,162,173,176,213,246, 277,334,347,348 yogazAstravRtti 151 yogazikhopaniSad 72,308 yogasAra 18,24,27,133,168,185,202, 210,212,215,230,231,241,249 324,332,333,334,335,347 yogasAraprAbhRta 8,31,146,147,184 yogasUtra yogasUtra bhASya 49,156 yogezvarodaya 283 rudrahRdayopaniSad 159,236 rAjamArtaNDa 49,52,157 rAmAyaNa laGkAvatArasUtra 120 lalitavistarA 28,51 lalitavistarApaJjikA 52 liGgapurANa 168,227 lokatattvanirNaya 30,37,140 vyAkhyAprajJapti 77,79,187,204,269 vyAkhyAprajJaptivRtti 188 vajrasUcikopaniSad vaziSTa dharmasUtra vAkyapadIya 33,34,35,39 vAdamAlA 78 viveka cUDAmaNi 208 vizeSAvazyaka bhASya 12,13,15,16,19,22 viSNupurANa 31,75,142,309 vijJAnAmRtabhASya vItarAgastotra 104 vedAntaparibhASA 248 vedAntasAra 72 vairAgyakalpalatA 133,134,137 vairAgyarati 326 zatapatha brAhmaNagrantha 65,142 zArGgadharapaddhati 177 zANDilyopaniSad 198,235 zAstradIpikA zAstradIpikAvRtti zAstravArtA samuccaya 65,98,100,108,118,121,158,297 zikhAsaMhitA 283 zivopaniSad 108 zaMkarAcAryadigvijaya zrAvakadharmavidhi 43 zrAvakaprajJapti 276 zvetAzvataropanipad 72,108,110,177 SoDazaka 43,45,48,50,128,129,130, 132,134,135,137,140,155,160 167,177,193,268,284,329,331 skandapurANa sthAnAGgasUtra 93,236 savaSTi dvAtriMzikAvRtti 51 saptabhaGgI taraGgiNI 88 sambodha prakaraNa sambodha saptatiprakaraNa sammati tarka 38,82,86,95,112,133,180 sammattirkavRtti 66,94,158,180 samayasAra 209,210,212,215,217,218, 220,221,224,228,229,233, 234,238,265, samAdhi zataka 328 syAdvAdamaJjarI 85 syAdvAdakalyalatA 37,69,96,101,122,157,181, 202,222 syAdvAda rahasya TIkA 79,102 syAdvAdarahasya 102,103,307 syAdvAdaratnAkara 158,181 sarasvatI rahasyopaniSad 191 svasaMvedyopaniSad svayambhU stotra savArtha siddhi sAGkhyasUtra siddhAntabindu 68 siddhAnta binduvRtti 198 siddhavinizcaya 12,80 siddhahema zabdAnuzAsana sugamArthakalpanAvRtti subAlopaniSad 72,109 saMnyAsopaniSad 274 haThayoga pradIpikA 283 hRdayapradIpapaTtriMzikA 146,167 halAyudhakoza 85,268 jJAnasAra 33,50,54,69,70,146,155,173, 174,185,186,188,199,218, 234,285,315,328,333 jJAnArNava 20,27,176,178,200,202,213, 234,255,293,296,327,328, 330,335,339,341,343 238 17 116 64 107
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 pariziSTa-3 adhyAtmavaizAradyAM nirdiSTAnAM nAma vizeSaNAM nirdeza: 8,31,184 181,210,224 188,269 248 manusmRti madhusUdana malayagirisUri malliSeNasUri mAtRceTa mAnavijaya murArimizra municandrasUri metArya 64,73,184 68,305 332 62,85 137 11 105 292 294,296,297 347 276 yAjJavalkya 348 180,209,240 105 345 219 293 150 104 111 347 292,343,344 73 340 202,210,212,215,230,231,241,250,332 47 202 131 185,275 73,75 18,158,181 336 38,52,98,99,156,182 198 114 88 70,99,163,195,201,299,302 52,156 290,291 352 297 297 104,297 303,304,305,306 5,208,225,298 341 350 181 205 352 amita gati amRtacandra abhayadevasUri adhvarAjendra arNikAputra anuruddhAcArya Anandadyana Aryagovinda Asura ilAputra umAsvAti RSabhadeva kundakundasvAmi kumArila bhaTTa gajasukumAla gambhIravijayagaNi gaNaka gautama gautamIya cArvAka cilAtiputra jayaghopasUri jayasena jayaratha jagaccandrasUri jayasundaravijaya dAnasUri damadanta dRDhaprahAri duryodhana devanandi dhRtarASTra dharmakIrti dharmadAsagaNI namirAjarSi nyAyavijaya nyAya bhUSaNa nandipeNa nAgasena nAgojIbhaTTa naiyAyika prabhAkaramizra premasUri pataJjili pANDava pArthasAramizra prabhAkaramizra bauddha bharatacakrI bhavadeva bhadravAhu svAmi bhartRhari bhAskarAcArya bhAsarvajJa bhuvanabhAnusUri bhojarAjarSi marudevA mahAvIra marici 352 352 339,342 346 339 340 131 201 275 341,342 21,25,146,157 245 290,292 32 50,52 301 108 350 38,49,147 yudhiSThira yogIndudeva ratnazekharasUri ravigupta revatI vardhamAnasUri vyAsa vAdidevasUri vAlmIki vAcaspatimizra vAsudevazAstrI vindhyavAsI vimaladAsa vidyAraNyasvAmI vijJAnabhikSu vinayaratna vizvakalyANavijaya vedavAdI vainAzika vaizepika vedAntI zaGkarAcArya zakra zAlibhadra zubhacandra zUdraka zrI zIlAGkAcArya zrIkRSNa zrInivAsAcArya zrI buddhisAgarasUri zrIpAla zrI hIravijayasUri zreyAMsa svAtmArAma skandhaka-sUri sadAnanda samantabhadrAcArya sAGkhya siddharpigaNI siddhasenadivAkarasUri sugata sudarzana sulasA somila saugata haribhadrasUri harSavardhana upAdhyAya hemacandrasUri jJAnabhUSaNajI 176,202,213,296,327,328,342,343 331 280 345 107 283,334 292 319 131 283 342 339 98 104 104 94 104,296 28 18,30,112,123 119 292 313 33,34,35,39 95 245 127,131,352 157 348 343 93,292 131 77,269 296 28,29,30,32,40,41,58,137,175,188,281 9,182,195,228 30,74,85,124,173,213,246 195,213
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 pariziSTa-4 adhyAtmavaizAradyAM darzitAnAM sAkSipAThAnAM sUciH 228 234 235 108 '238 248 110 110 110 116 116 (upa.pa.882) (jJA.sA.11/6) (paM.da.10/3) (maitrA.6.36) (bASka.12) (zvetA.3/20) (tripu.tA. 1) (bha.jA. 2) (nA.pari. 9/14) (bRhadA.4/3/16) (sA.sU.1/15) (aSTA.gI.1/12) (upa.pa.867) (agnipu.239/10) (ma.ni.26) (yo.sA.1/16) (sa.za.12) (po.2/14) (yo.zA.1/10/11) (dhyA.sta.72) (jJAnA. 32/65) () (a.sA. 6/32) 131 182 142 140 anAkulatAM anupaplavasAmrAjye andhe tamasi adRSTArthe'nu anyAtmAbhAvo antarindriyanigrahaH acintyAH khalu adhyAropApa adhyAtmamArgA adhyAtmamatra asyAH para avidyaivo agnihotraM avidyA prasaro azuddhA'pi avidyA mRtyu aviskhAaNANaMde agnipomIyaM atyantamAninA ahaGkAravalaM anAgatAnAM bhogAnAma azubhapariNAm andhavajjaDavaccA abhyAse satkriyApekSA akhaNDaM saccidAnandaM asaGkramagaveSa aTThAijjehiM rAi adRSTaM karma anta: pihitajyotiH anantazAstraM bahulA asthAnaM rUpamandhasya anAtmani zrutaM 329 48 334 176 274 276 42 aNabhiniviThThassa alipto nizcayenA anekajanmabhajanAd agnihotraM juhuyAt ahaM dyAvApRthivI aNoraNIyAn akSaramahaM kSara acakSurvizva apANipAdo javano asaGgohyayaM asaGgo'yaM asaGgaH avihikaraNammi ahiMsA sunRtA anuttaraM yoga adehaH karmanirmukta avidyAsaMjJitaH asmin hRdayasthe aho yogasya abhinnakartRkarmA antardaHkhaM bahiH * asti vaktavyatA anekAntAgamazraddhA aNathovaM vaNathovaM aNuvakayaparANu ato'nyathApravRtI aruNodayo hina arthasya mUlaM arthAnAM sarvaikadeza anyadharmasthitAH sattvAH anyasmai kAryAya aSTapaSTiSa tIrtheSu asaGgaH sacci ahamedaM edamahaM avicArakRto bandho anekAntasyApi anekAnte'pyanekAnta anekAnto'pyanekAnta anadyatane hiM anubhava eva hi anantarakSaNotpAde attAnaM upamaM anyonyapakSa acahimapariya atIndriyAnasaMve atIndriyArthasiddha ataH pApakSayA apunarbandhakasyA api pauruSamAdeyaM aputrasya atIndriyaM paraM brahma antarA kevalajJAnaM 335 (dhyA.zA. 49) (yo.bi.26) (yo.dR.sa.vR. 8) (cA.sU. 2) (ta.bhA. 1/35) (ta.pradI. 1/60 pR.71) 181 (a.sA. 18/82) (u.mI.) (jJA.sA. 24/5) (tattvA . 276) (ve.pari.318) (paM.da. 6/150) 245 (paiGgA.u. 2/18) 211 (a.tattvA . 6/21) (yo.bi. 658) (maho.u.4/113) 253 (maho.3.5/109-110) 253 (te.sa.) (jJAnArNave saMvara/8) 255 (a.zA. 2/16) 259 (izA.a. 11) 253 (paM.sU.) 184 (aita. 6/13) 70 (a.pra. 22/2) 145 (bha.gI. 18/53) 272 (ma.bhA. 5/171) (gha.vi.7/30) (nA.pari. 4/35) 323 (a.sA. 15/21) 317 (paM.da. 1/48) 162 (na.ra.pR. 175) 22 (A.ni. 875) 149 (zA.va.sA. 1/107) 297 (yo.zA. 12/10) 176 148 (yo.bi. 315) 40 (ma.bhA.udyogaparva 39/41, 670 39/42) (yoga.ta.u.) 197 (Apasta.sU. 1/25) 67 (maitra.u.2/22) 202 (a.sA.2/4) (pagA.u. 2/11, 2/14) (yo.bi. 340) (pra.ra. 135) 179 (uva.upa. 26) 227 (yo.sU.bhA. ra/42) (A.ni. 873) 149 (mantrA.sto. 9) 203 (zAGgaMdhara) 177 (ska.pu.mAhezvara 177 khaNDa-kumAra khaNDa-55-138) (bha.gI. 8/3) (jJA.sA.vR.15/4) 219 (sa.sA. 219) 228 (a.sA. 11/10) 155 58 () (syA.maM. 11) 62 162 209 255 94 16 206 226 98 119 119 (sa.raha.62) (sa.sA.20) (paM.da.10/5) (saM.ta.vR.2/2/552) (vR.sva.sto.103) (ane. 83) (si.he.za. 7/2/102) (ta.vai.96) (a.sA.12/33) (go.bu.upa) (anya.vya. 30) (vi.vi. 4/19) vA.pa. 1/38) (yo.i.sa. 18) (yo.vi. 359) (yo.vi.369) (yo.vA.zi.) (devI.bhA.) (jJA.sA. 26/3) (a.sA. 6/31,6/32) anirvAcyapadaM vaktuM anekAni sahasrANi anubhUti vinA apunarvandhakAdyAvad atha jAgratsvapna asyaucityAnu abhyavaharedAhAraM athavA kRtakRtyo'pi abhijAtakalpasya ahisAriyA pAehiM alakSyazcAprameyazca alaulyamAro alaulyamArogya 224 29 28 29 31 25 akSaraM brahma 59 avivekena 198 aNNANI puNa 41 / anigRhItamanAH 232
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 aratirviSAme avagdazAyAM azraddhadhAno'pi ajJAnAdeva asyAH prabhAvAt AtmA vA are dRSTa AtmIyaH parakIyo AtmAnamadhikRtya pravartamAnaH Atmaprayojana AdikarmakamAzritya Adau rAma AtmA vAre AtmasvarUpavi AcArabhraSTa AgamenAnumAnena Arabdha karmanAnA AtmakrIDa AtmaratiH Agamapadena zravaNaM AyovamAe Atmavatsarva AgamaM AyaraMteNa Agamena ca yuktyA AzA hi paramaM AzA bhaGgakarI AzApizAcikA ArurukSormunaya AzAH sadyo ArurukSurmuniyogaM AgrahI bata ninIpati Agamo hyAptavacanaM Asi mama puvva AdIpamAvyoma ANAi tavo Atmavede ANANuga Apo vai sarvA AkAze ramate AraMbhimattAnaM ArAhaNAe Adya iha Adhe'viruddhArtha AlamyanaiH prazastaiH Alamvyaika AjJayAssgamikA Azritya samatAmekAM ityevaM sAmyayogaprabhAva itakSApUrvavijJAnA iti zuddhayAya isa ekanavatI iNamaNNaM (yo.sA. 3/10) (a.sA. 15.46 ) ( A. ba. lo. 8/29) ( yo. ta. U. 1 / 16 ) (vai.ra. 4 / 618) (bRhayA 2/4/5) (yo.vi. 525) (a. bi. 1 / 1 ) (li. pu. 9/49) (po.vi. 389) (maho. u. 5 / 104 ) (upani. ) ( ja. pA. da. u. 6/50) (parA. spU. 1/30) (pa.ja. yogadRSTi. sa. 101 yogavindu 412 ) (paM.da. 6 / 287) ( muNDa.u. 3/4 ) (ta. vaizA. yogasUtra 1/48 TIkA pU. 126) (A.vi. 1045) (nA. pa.u. 4/29) ( sa. sa.pra. 35) () ( bhAgavata ) (yUha.prA.pu. 33/34) ( dharma ra ka . ) (bha.gI. 6/3) ( jJAnArNave 24 / 11) (jJA. sA. 6/3) () () ( sa. sA. 21) (anya. vya. pa.) (sa.pra. 32) (chAndo 7/5/2) (u. pada. 910) (jabA. 4) (chAndo 7/12/1) ( upa.pa. 866 ) (pAgcAzake 7/3) ( poDa. 11 / 10 ) (prA.DA. 2 / 24) (a.sA. 20/15. 20/16) ( a.mA. 20/17) (a.sA. 6/38) (a. sA. 9 / 16 ) (yo.sA. 1/17) (a.sA. 15 / 40 ) (a.sA. 18/32) (zA. vA. sa. 4 / 124 ) ( sa.sA. 28) 323 234 251 255 326 77 30 9 227 15 248 252 255 290 38 299 308 38 332 322 47 37 185 185 185 70 327 70 32 46 209 87 43 108 43 109 109 131 43 134 234 192 256 38 338 334 188 237 122 217 iya pariNAmA iha tapaH anazanA iha vivihalakhaNA ikSu-kSIra- guDAdInAM udvAhakAle ravi ubhayanibandhana uvabhogamiMdiyehiM uppaNNodayabhogo upadezo'navagatata uddeso pAsagassa upAdAne vinaSTe'pi ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM upAdhayaH avacchedakA: upAya: samataivaikA upAdhibhedopahitaM udadhAviva sarvasi utpannamavina utsargato hi pArame UrNanAbhiryathA OM nityaM zuddhaM rUpaM kAntaM rUpiSvavadheH RSyazRze mRgyAH RtambharA ca aucityAd audAsInyanimagna eka eva hi bhUtAtmA eka Atmeti eka kSetrasthito ekAntayuktInAM evaM ciya avayAro ekaikaviSayA ego me sAsao etadrahitaM tu tathA eeNa na bAhijjaha evamevepi evamasaMto vi. ete yamAH saniyamA: evaM jaha sahAyo visuddha ege bhavaM duve etadaprame evaJca prAyo eyaMtu asaMyUdaM evaM sammadiDI etattu paramaM ege AyA etasya cAsya evaM esA aNu aidamparyagataM kacinnaiyAyika kaSTena hi guNaprArtha kattha maiduvya 240 (A.pra. 229) (bha.sU.vR. 18/10/642) 269 (pra.sA. 2 / 5) ( nyA. bhU.pU. 49) 240 ( ma.bhA. 16 / 25 ma.bhA. karNaparva 69/33) (dha.vi. 2/37) ( sa.sA. 193 ) ( sa. sA. 215 ) (A.cA.vR. 1/2/2) ( A.ca. 1/2/3 sU. 82) (pa.da. 6/54) ( yo. vA. 1 / 7) (sthA. maM. 24) (a. sA. 9 / 27 ) (anya. vya. 24) ( dvA. dvA. 4 / 25 ) ( dvA. dvA. 2 / 11 ) (na. TI. 1/35 / 395 ) (vra.u. ( yo. ca. u. 72) (yo.zA. 12 / 23) (ta.sU. 1/28 ) (vija.3) (spA. ka. 1/29 pR.83) (yo . bi. 358 ) ( po. zA. 12 / 33) (tri. pu. 5/15/5) ( a.mA. 18/32) ( a. sI. 18 / 19 ) nyA.khaM. 2/429) ( yo. za. 26) (pra.ra. 40) (payanna) (pozaka 13/12) (paM.va. 2003) (yo.vi.yU.) ( pacAzakaMka 1/38 ) (vi.pu. 6 / 738) (vi.ze.sA. 2/ 251) (paM.va. 1082) (bha. sU. 18 / 10 / 648) ( vRha 4 / 420 ) (dha.vi. 6/43) ( sa.sA. 22) ( sa.sA. 22) ( vra. upa. 45 ) ( sthA. 1 / 1 ) (bRhadA. ) ( upa.pa. 868) poDa 11/9) ( yo. da. 91 vR.) (a.sA. 8/3) sa ( dhyA. za. 47 ) 245 64 76 228 221 280 280 302 308 85 335 85 123 128 112 206 206 277 59 58 157 21 174 108 238 221 13 137 173 342 177 62 147 290 75 12 77 77 199 48 203 203 229 236 109 131 32 331
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 55 75 297 309 231 237 234 239 268 cakSuSmantasta eveha cArthe indraH cAricarakasaMjI cittazuddhimanAsAdya cintAmaNiH parau'sau cidekatvapari cidrUpAndamayo ceSTA parasya cetasA saMparityajya jvAlAbhiH zalabhAH jaha paMcasu jagajjIveSu jaha maNavayaNakAe jaM annANI kamma jaMca kAmasahaM jaM ajjiyaM caritaM (si.he.za. 3/1/117) (SoDa. 11/11) (jJAnArNave 22/19) (SoDazaka 2/15) (sadru.u. 46) (jJAnArNava 21/8) (a.sA. 6/41) (maho.u. 4/8) 135 330 50 236 213 322 322 309 332 62 328 224 251 279 191 (paM.va. 1074) (a.sA. 9/9) (paM.va. 2069) 238 58 311 159 278 361 kvacit prakRtirityuktaM kaSAyapazubhiH karmaNaiva hi karmaNA prApyate karma naSkabhya karmaNaste hi karotyato karmAdvaitaM tu kratvaGgayupAdika karmaNA sahitAt karmendriyANi kAyena manasA kAma jAnAmi te kAraNena vinA kAmAdyAH vittagAH kiJcAnyadyogataH kiriyA U daMDajogeNa kriyaiva phaladA kiM te bhaMte kiM liMgaviDarIdhAraNeNa kiMdAnena kumArI na yathA kuzalA brahmavArtAyAM kamme Nokammamhi kartuM vyApriyate kevalaM rAjayogAya kevalAt karmaNo ko nAma svayambhU koho ya mANo krodhAt bhavati kRSNaH zoNo'pi kSaNaM ceta: kSAntyAdirdazadhA kSudro lAbha kSINe rAgAdisantAne kSINavRtterabhijAt kSIyante cAsya (bR.sa.) 167 (ni.bhA.273-bR.bhA.2715 336 sambodha saptati86) (vi.A.bhA. 2236) (pra.sA. 1/60) 182 (yo.sA. 929) 231 (sa.sA. 195) 221 22 331 35 246 275 218 283 (maho.u. 5/131) (ma.bhA.zAM. (bha.gI. 3/20) (karma.pu. 1/2 pR. 28) (a.sA. 15/35) (a.sA. 18/26) (jJAnArNava 32/60) (sva saM. u.pa. (zaM.yi. 8/81) (kU.pu. 3/23) (bha.gI. 3/6) (bha.gI. 5/11) (sUtra.vR) (ta.jJA.ta. 7/17) (sa.raha. 61) (yo.bi. 52) (yo.za. 17) (nayo. 130) (bhagavatI 18/10-642) (upa.mA.436) (a.sA. 9/12) (a.sA. 9/20) (te.bi.u. 1/46) (sa.sA. 13) (yo.sA. 18/90) (haTha.pra. 1/2) (yo.vA. 1/8) (gA.raha.) (da.vai.8/40) (bha.gI. 3/63) (a.sA. 19/20) (a.sA. 9/19) (yo.sA. 3/37) (yo.dR.76) (jJAnArNave 13/31) (yo.sU. 1/41) (mu. 2/2/8/ yo.pa. 45/-a 4/31) (muNDako. 2/2/8) (pra.sA. 1.32) (A.ni. 24) (a.sA. 2/2 (maho. 5/267) (a.sA. 18/31) (va.ta. 14/24) (vR.saM.3 2/42) (a.sA. 18/192) (a.sA. 2/16) (maho.u. 4/25) (vyA.prasa. 15/5/57) (yo.hR.99) (yo.zA. 12/26) (ma.smR. 1/50) (poDazaka 15/6) 215 77 207 210 209 294 jaMjaM saNaM 269 jaM kevalaM ti nANaM jaha salileSu 338 jaha visapuva jamhA na dhammamagge japainaiva tu 309 jAdaM sarya jaM kevalaM 230 jAde hiM kade jassime saddA 308 je ime ajjattANa jIvassa Natthi vaNNo jIvAi-bhAvavAo 220 jijJAsurapi 246 je pajjaesu jehau suddha jo tihi paehi jo passadi jo savvasaMgamu jo appANaM jo nAnAmalpa 141 jo paramappA 265 jo jiNa so 224 jinAgame jIvAdiSu padArtheSu jIvAdyavasthA prathama 237 jIvasya Natthi vaggo jIvasya Natthi keI 208 je khalu pamAya 247 je parabhAvacaevi 259 jeNa viNA loga 323 jo sahaiha 204 jo jANAdi jiNaMde 53 jaha majjaM pivamANo 173 jaha kaNayamaggitaviyaM jo heuvAyapakakhammi 155 | jo kuMcagavarAhe 171 247 (ma.smR.) (pra.sA. 1/59, 1/60) (sa.sA. 106) (AyA.zru.1-a. 3, U.1, sU.107,108) (bha.sU. 24/9/537) (sa.sA.pa.50) (pagca vastu 1010) (bha.gI. 6/44) (pra.sA. 2/2) (yo.sA. 59) (A.nirpa.873) (sa.sA. 14) (sa.sA. 188) (kArti. 465) (a.sA.18/113) (yo.sA. 22) (yo.sA. 75) (ta.jJA.ta. 7/18) (vra.zA.bhA.) (nA.pari. 6/4) (sa.sA. 52) (sa.sA. 53) (paM.va. 1075) (yo.sA. 63) (saM.ta. 3/68) (daza. vai.10/11) (pra. sA. 1/64) (sa.sA. 196) (sa.sA. 184) (saM.ta.3/45) (A.ni. 869) 249 49 279 205 2ra, 14 kSIyante cAsya geNhadi Neva gaIiMdiya kAe gatamohAdhikArANA gandharvanagarasyA gandharvanagarAdInA gai iMdidha grAhya - grAhakasambandhe guhyAd guhyataraM gurvAjJApAratantryeNa guruzAstrokttamArgeNa goyamA! no sutte gocarastvAgamasyaiva gRhNantu grAhyANi ghore'smin hanta! caramAJcakayogAt 225 62 210 94 321 194 221 141 221 38 344
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jAtyantarAtmake jo egaM jANai so jale vA'pi sthale jagadbrahmaNoH jaM atyao abhinna jaM vadhu aNeyaMta jJAnakriyArUpa jJAnaM kriyAvihInaM jJAnaM pradhAnaM na tu jJAna - karmaNoH samuccitya jJAnaM kevalasaMja jJAnAtriH sarvakarmANi jJAnavAn zIlahInakSa jJAnAmRtena jJAnamayaM tapaH jJAnAmRta jJAnayogastapaH jJAnena tu jJAnAMzadu jJAnavicArAbhimukhaM jJAnI kriyAparaH jJAninAM karmayogena jJAnadhyAna tapaH zepo dRzyo'pi jJAnaM kevalaM jJeyaM dRzyaM jJAnavijJAnA jaM vatthu arNayaMtaM taM ciya Nayaramimma vaNNide Naya rAyadesamohaM NANI rAgappasaho Nimmalu Nikalu NiyaNiyacaNija NIsesakammaNAse gAI mANAiM No vidhadvANA vaya jIvaThThANA Navi pariNamadi Na vi pariNamadi giNhadi tasmAnnityamakartA tadbuddhapastadA tattvazraddhA tataH kSedRpari tyaktavyo mamakAra: taha jIva kammANaM tatra hyacintya tatra prathame jJAne turIyaM kevalaparamAtma tadA tvameva sadasadA tayoH vidhipratiSedha tAohutAM tosA sAsaNavaNNo tatrApi ca na (zA.vA.saM. 7/38) ( AcArAgaM) (kuM. upa. 24) (ni.bhA. ) (upa.pa. 693 ) (kA. anu. 262) (a. A. 2 / 29 ) (a.sA. 15/24) () (svA 2 khaNDa-3 kA. 11 pR. 835) (yo.zA.20/24) (ma.gI. bhA. 4/37) (ma.pA.) (mA. da. u. 1/23) (sa.pA.ni. 32) ( nAvA. da. u. 6/48) (zA. vA. sa. 21) (jA.gI. 5/16) (a.sA. 18/198) (a.sA. 20/13) (jJA. sA. 9/9) (a.sA. 15/25) (jJA. sA. 6/5) (jJAna mU. 1 / 10) (a.sA. 20/24) (tatvajJAna vara. 1/26) (jA.gI. 6/8) (kA. ana. 225) ( sa. sA. 30) ( sa.sA. 280 ) ( sa.sA. 218 ) (yo.sA. 9) (saM.ta.) (kA. anu. 133) (vi.bhA. 2986) ( sa. sA. 54 ) ( sa. sA. 55 ) (sa.sA. 76) ( sa. sA. 79 ) ( maho. 3. 4 / 16) (bha.gI. 5 / 27 ) (a.sA. 20 / 230 ) (vindhya) () ( sa. sA. 59 ) (dha.vi. 6/42) (po.zA. 12/15) ( dhyA. vi. 24) (tripA. vi. 1/1) (dha.vi.vR. 2/ 36) (upa. pa. 606) (upa. pa. 907) ( poDa. 16/13) 98 42 230 107 233 94 23 310 309 307 7 213 298 296 282 159 167 159 208 247 251 285 310 339 tatsambhava 195 195 273 96 229 229 228 212 82 212 13 215 215 265 265 330 208 7 214 122 220 48 162 205 109 60 tarati zoka tAttvikA vayamevA to samaNo jaha taM NicchayeNa tavaM padAnAM buddhavApi samhA NiccasaIe tajjhAnasyaiva titthaMkarabhattINa 136 136 140 tatkAlakRtaduSka tasmAjjJAnaM ca yogaM tatprAtibhaM kevalabodha tasmA tatprApta tadanveSyaM tattvaM tuSArakaravimyAcchaM tadekAntena yaH tadabhiprAyamajJAtvA tameva viditvA tameva saccaM tyaktasaMsArANAmapi tasmAda caramA tasmAdyAsyAmya tacchuddhau hi tadbhAve'pi tApAbhAve te zAcyA ye na tatra saGgrahanayAbhi tajjJAnameva na bhavati tAnevArthAn dviSata: tAvatsukhecchA tejolezyAvivRddhi tejolezyA hi tejolezyA cittamucca tejolezyAvivRddhiyA~ thUlo Na savva dagdhavIjamahe'pi dRzyaM yat tanna dvaitAdvaita dAruyantrastha diGmAtradarzane dizaH pradarzakaM zAstra dIpaprabhAmaNibhrAnti didRkSA- bhavavIjAdi dehAdyAtmatva devaha- jahi dehino jAgratsvapna dRSTodhaiva dRzA dRzya devopahAravyAjena devAn pitRna vidye dvau mAsau matsyamAMsena (chAndo. 7/1/3) po.sA. 2/10) (A.vi. 860) ( sa.sA. 29) (na.ra. 183) (paM.da. 4 / 54 ) (paJcAzaka 1/36) ( jJA.sA. 2 / 5 ) ( paJyavastu 1070) ( pa. da. bhA. 7/965 ) (A.da.gI. 86) ( A. khyA. 134 ) ( paJyazaka 1/37) (yogazAstre 1 / 13 ) (ut.fr.x. P/Px) ( a.ta. 7 /9) (vi.pu.) (a. bi. 4 / 19 ) 327 41 ( maho 3. 6 / 33) (a. sA. 6 / 34 ) (po.da.sa. 139) (ve. ro.ni. 6/15) ( AcA. 5/ 5 / 162 ) 47 72 47 48 (eNndra. pa. vi. 8/9 ) ( yo. bi. 370 ) (mArka. pu. 10/39) (gha. vi. 2 / 36) (gha.vi. 2 / 40 ) 29 72 76 60 (gha.vi. 2 / 40) 76 ( gha. ratna. ka. 1 / 44 / 62 pR. 275 (17) (vA.ma. ) () (pra. ra. 52 ) (i.pra.vi. 23) (a.sA. 15/42) (bha... 24/9/537) (paM.paM. 200 ) (te.vi. 4 / 66) (a.sA. 5 / 33) (a.sA. 9/28) (a.sA. 18 / 175, 18/176) 142 233 344 213 12 () (po.vi. 169) (paM.da. 9 / 29) (pra.sA. 1 / 69 ) (nA. pa. prA.u. 5/1) (po.vi. 2/ 35) (a.sA. 18/38 () (yA. spU. 109) ( bra.bi.u. 17 ) (yAjJa. smR. 3 / 268) 274 290 224 290 149 308 157 309 168 78 275 169 168 188 188 188 188 60 299 344 110 228 348 163 201 297 163 194 205 57 74 73 208 63
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 331 108 88 267 109 174 174 334 175 344 347 110 doSavyapAya paramA dravyArthamannavasvArtha dravyArthikasya hdaSyatyeko maNiM duHkheSvanu dRSTvA zrIgautama duHkhevvanudvignamanAH dRzyaM yattanna dRDhaprahArivIreNa devAdivandanaM dharme rahasyupa "dharma dharma "ti dharmasya mUlaM dhammo ANAe dharmasya tattvaM dhyAnaJcamaunaJca dhyAtAntarAtmA dhanadAreSu vRddheSu dhaninAM putradArAdi dhaNo putta (maitreyI 2/20) (sa.vi. 10/5) (paM.da. 4/22) (bha.gI. 2/56) (yo.sA. 71) (bha.gI.2/56) (A.dra.gI. 86) (yo.sva.72) (yo.bi.397) (a.ko.) (jJAnArNava dharmanA 19) (cA.sU. 2) (shraa.daa.vi.3)| (a.ta. 8/34) (a.ta.lo. 4) (jJA.sA. 30/2) (maho.upa. 168) (a.sA. 1/23) (Ava.cU. A.vi.gA. 871-4247) (A.ni. 874) (a.sA.8/26) (kai.ni. 1/3) (yoga.prA. 9/34) 132 275 139 199 230 199 72 43 139 146 174 173 146 197 na hi yannimittatvena na kazcit kasyacit na khalu vastunaH na sannAsanna na me bhogasthitI naSTe manasi na sarva na hi zruta na prahRSyet priyaM na sampradAyAntara na vijJAtervijJA na sAkSiNaM na Idiyagijjha na vedairna tapobhi na vedairna ca dAnaiH nAtmA prerayati nAntaH prajaM nA'sadAsIt nA bhedo bhedarahito nAzahetorayogena nAryA yathAnya nAyaM vastu na cAvastu nigameSu bhavo'dhyayana nindantu ke nirmAnI cAnaha nizcayanayAnAM nirjitamadamadanAnAM nippheDiANi nivvANasukhA niyayavayaNijja nivyAnaM parama nipevate prazastAni niSkriyo'sau nikkhaMto nimittAna pekSaM nirlepo niSkala nirvANapadamapyekaM nivvAnaM ajjhagamaM nirvikalpaM manastattvaM nayeSu svArtha satyeSu nAsti rAga samaM duHkhaM 118 225 249 82 338 347 273 () 250 344 (saM.ta.vR. 5/60) (zivo. 111) (saM.bhaM.ta.83) (subA. 1/1) (bR.saM.u. 1/51) (yo.zA. 11/36) (maho. 5/46) (dha.bi. 6/31) (bha.gI. 5/20) (a.ta.svA.8/31) (bRha.upa. 3/4/2) (kR.u. 23) (uta. 14/19) (su.ni. 9) (pa.pu. 1/1/32/26) (yo.zA. 12/35) (mANDu. 2/560) (R.sa. 10/129/1) (zA.vA.sa. 7/29) (a.pra. 15/2) (yo.vi. 204) (ta.zlo.vA. 1/6) (na.ra. pR. 74) (yo.dR.sI. 113) (nA.pau. 5/44) (pra.za.vR.gA.dhaya) (pra.sa.23/8) (A.ni. 870) (ghe.gA. 26/1/478) (saM.ta. 1/28) (dha.pa. 15/8) (ma.bhA. 33/26) (a.pra. 14/2) (A.ni. 151) (rA.mA. 1/33) (kAti. anu.) (jJA.sA.5/2) (majjhimanikAya 26) (jJAnArNa 32/40) (a.sA. 6/38) (ma.bhA.zAntiparva 175/35) (a.sA. 18/27) (a.sA. 18/24) (yo.sA. 3/29) (yo.sA. 3/29) (jJAnArNave 13/14) (pa.da. 7/289) (yo.i.sa. 99) (odha. ni. 761) (ta.vai. 43) (vi.a.bhA.) (bha.gI. 2/23) (bha.gI. 5/8) dhIro cilAyaputto dhRto yogo na na karmaNA na na kutrApyAgraha nikaSacchedatApebhyaH niccaM sajjhAyajhANa na yasya bhakti na kevalaM zrAddhayai navapuvvI jAto natistutyAdikA natthi ase koI nAkAryamasti kruddhasya na zraddhayaiva na tyajanti na na gAthA gAthinaM na cAgamAite na tasya dharmo 141 133 274 344 336 174 114 340 156 212 146 200 200 (ni.cU. 1985) (yo.vi. 226) 43 (dvA.dvA. )30 (A.cU. 4/18) 344 (a.sA. 9/21) 340 (A.ni.868) (vA.rA.su. 55/5) (ayo.tri. 29) 31 (maho. 3. 5/177) (ma.bhA. samAparva 41/18) 161 (vA.pa. 1/30) 35 (pAzu.ba.u. 281 uttarakANDa-23) (upa. mA.) (ku.u. 15) (kaTho.pa.1/2/18) 72 (nA.pA.u. 6/19) (uttarA.sU. 25/30) (mahA.Adiparva 82/16) (nA.pa.u.6/2) 206 (a.vi.3/31) 166 (a.ta.lA. 6/8) 272 (pra.ra.48) (zA.vA.sa.sta./gA. 46/47/48) (chA.upa.8) (vR.zA.bhA. 2/2/33) (nyA. khaM. 428) 188 31 206 281 331 na tarhi divasa na me dehena na jAyAte na mriyate na vidhirna ca na vi muMDieNa na narmayuktaM vacanaM na nAhaM brahme na rajyate na ca nahIndriyArtheSu na hi so'stIndriya na hiMsyAdiha bhUtAni 237 nANUnAM nRnArakAdi niHsaGgo nirmamaH niHsaGgo nirmamaH niHzeSaklezanimuktaM nindita: stUyamAno nizAnAthapratikSepo nicchayamAlaMvaMtA naikAntataH paramANu naikasmin yathokta nainaM chindanti | naiva kiJcitkaromi 347 166 66 313 na hiMsyAt sarvabhUtAni na hyekasmin dharmiNi na hyekatra nAnA 107 72 174
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ () 56 58 (paM.va. 1011) 208 124 112 240 244 15 170 233 19 238 212 210 217 182 272 188 (vindhya) (saM.ta. 3/46) (a.gI. 221) (a.pra. 12/6) (yo.vi. 389) (a.sA. 18/109) (ta.zA. 175) (sa.sA. 199) (pA.sA. 55) (a.sA. 18/126) (a.bi. 3/10) (nA.pa.u.4/45) (pra.sA. 2/88) (lo.ta. 38) (o.ni. 1098) (yo.za. 17) (yoge. 3/10) (maho.u.5/88) (SoDazaka 3/4) (nayopadezavRtti pR. 102) (sa.sA. 58) (A.da.gI. 31) (yo.zA. 1/11) (vA.pa. 1/35) (vi.A.bhA. 2223) (yo.bi. 225) 277 30 151 276 278 283 296 160 307 220 334 364 naiva cintyaM (ba.bi. 6) 110 prANI prANijJAnaM naiva kiJcat (bha.gI. 5/8) 229 pANivahAIyANaM nairapekSyAda nautsu (yo.sA. 5/19) 185 purANo mAnavo dharmaH notsRSTa manyArthamapo (anya.dvA. 11) puruSo'vikRtA noiMdiyassa (ni.bhA. 4218) parisuddho nayavAo nopendrasya na cendrasya (yo.sA. 4/26) parasparaviruddhA no ceditthaM (a.sA. 15/30) paralokapradhAnena pRthvAde (si.za. 7/1/58) pUrvasevA tu paJcasu raktAH paJca parAzritAnAM bhAvAnAM paccuppannagAhI (anu.su.14) paraspara parAvRttAH paJcAvasthA jAgratsvapna (nA.pa.vA.u.5/1) 205 puggalakamma paramaTTho khalu (sa.sA. 151) 210 puggalu aNNu paraspRhA mahAduHkhaM (jJA.sA. 5/19) 185 purAdivarNanAdrA parabrahmaNi manasya (jJA.sA. 2/4/, 2/5) pIta-snigdha pariNAmo vi (u.ra. 5) puNyAyatanacArI puraH sthitAnivo (jJA.sA. 24/2) pariNAmAdo baMdho padArtha bhAvayantrevaM (yogazAstra1/13/69) pakSapAto na me prakRtavastvaMzagrAhI (na.ra.pR4) pariNAmiyaM pamANaM prakRteH kriyamANAni (bha.gI. 3/27) 221 paDisiddhesu a dese prakSINacittadarpa (maho.u. 5/77) 233 paJcadazaprakAro'yaM pracitAnyapi karmANi (a.sA. 9/22) 347 paramaM pauruSaM prajahAti yadA (bha.gI. 2/55) 272 pRSTi: puNyopacayaH pratibhAupadezAdinarape (1/33/136) 157 puSTi-zuddhayanubandhadvAra pratibhaiva pratibhaM (yo.di.) 155 paMthe mussaMtaM pratibhA UhaH (ta.vai. 3/33) 156 paugalikeSu bhAveSu prAtibhamapya (yo.za.gA. 47 vR.) 158 pUrvamaprAptadharmA'pi pratibandho vartamAno (paM.da. 9/43) 165 pareSAmasamAkhyeyaM prathamato (a.sA. 11/15) 252 paccupannaM saMpaya pralapan visRjan (bha.gI. 5/9) pApAmayauSadhaM prazAntavAhita citta (yo.di. 10/1) 52 purANo mAnavo dharma prazAntaH rAgavikSaya (jJa. vi.paM. 117) bandhamokSAdikaM prazAntasya (yo.sA. 4/26) bandhuvabhogaNimitte prazAntavAhitAsaMjJaM (yo.da.sa. 176) bandhamokSAdikaM prazAntavAhitA parihRt (dvA.dvA. 24/23) 52 bandhodayodIraNa prazAntavAhitA nizcalanirodha (yo.vA. 288) brahmAhamiti prazAntavAhitA nizcalapra (bhA.ga.vR.) brahmacaryamahiMsA prazAntamanasaM (bha.gI. 6/2) brahmaivedaM prazamitavedakapAya bajANuhANeNa prajJAlokazca (syA.ka.stabaka. 1-gAthA 157 bahiH kRtrimasaMrambho 21/5/83) bAhyadRSTeH sudhA prajJAM buddhiM (yo.bi.vR 422) bahirantazca prANighAtAttu (ma.bhA.) brahmayajJaM paraM prArabdhakarmaNi (paM.da. 7/263) brahmaNyAdhAya prAtibhaM sahajapratibhA (yo.bi. 52) brahmacaryamahiMsA prAtibhaM nAma (pA.yo.bhA. 3/33) brahma sAkSAtkRti prAtibhAt sUkSma (pA.yo.bhA. 3/36) 156 brahma-strI-bhrUNa pratyakSeNAnumAnena brahmokAro'tra vijJeya payovrato na dadhyatti (zA.vA. 7/3) bAhyaliGgamasAraM prazAntavAhitA vyutthAna (nA.bha. 3/10) 52 buddhayA vizuddhayA puruSa evedaM gniM (R.ve. 10/90/2-3) vuddho jinaH paradravyonmukhaM (a.bi. 3/3) buddhAdvaitasvata parihatavikSepatayA (rA.mA. 123) 52 bhagavataivamuktamiti puNyo vai puNyena (vR.A. 3/2/13) 108 bhavavIjAGkara piuputtanattu (saM.ta. 3/27) | bhayaNA vi hu 3x 19 229 () 56 249 168 228 117 215 142 142 108 168 61 251 173 277 73 (te.vi. 5/28) (sa.sA. 217) (te.bi.5.38) (a.vi. 1/14) (kaiva. 17) (Asa.4) (nR.siM 2/27) (paJyavastu 1022) (maho.u. 6/68) (jJA.sA. 19/4) (yo.zo. 12/25) (jJA.sA. 28/4) (bha.gI. pa/10) (vi.pu. 6/736) (paM.da. 9/30) (yo.zA. 1/12) () (SoDazake 1/4) (bha.gI. 18/51) (pa.jyo. 7.) (paM.da.) (dha.bi. 6/42) (mahAde. 33) (saM.ta. 3/27) T7 229 156 144 347 331 272 140 275 212
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 218 231 31 268 277 328 313 325 328 365 bhaNiaMca paramamuNihiM (paJyavastu 200) bhAvanAnugata (dha.vi. 6/30) bhAvAn (yo.zo. 12/24) bhAva bhAvavihIno (maitreyI 3/5) bhinnagranthestu (yo.vi. 203) bhinnAH pratyekamAtma no (a.sA. 8/21) bhikSAvastrAdi (paM.da. 9/112) bhogAn svarUpataH (yo.dR.samu. 266) manaso'bhyudayo (maho.u. 5/97 mano'pyanya (ba.u. 44) manasA manasi (bR.saM.u. 152) maggaNa-guNaThANAi (yo.sA. 17) mantrAdidhvastasAmaryo (a.bi. 3/27) mamatA paraM duHkhaM (devI.bhA. 5/4/46) maNiprabhA- maNi (a.sa. 18/229) maNipradIpaprabha (paM.da.pra.vA. 2/57paMda 9/2) mahAguNatvAt (dha.vi. 6/40,6/43) mahokSaM vA mahAjaM (chAndo.u.pA.smR. AcArAdhyAya 109) mAdhyasthyaM samatopekSA (ta.zA. 4/50) maMsa bhakSayitA'mutra (ma.smR. 5/55) mAnase vilayaM (zANDi .u. 6/23) mRtyoH sa (vR.ni. 4/5/19) mahAvAkyArtha (dvA.dvA. 2/12) mAyAmbhastattvataH (yogadRSTi 165) mUrvicetanaiH (anyatvabhAvanA-6 jJAnArNava 215 229 339 235 272 246 200 201 228 195 158 63 181 38 166 28 226 228 279 342 wqm 308 187 yattadane vipamiva (bha.gI. 18/17) 132 / yathA yodhaiH (jJA.sA. 15/4) 277 | yathaiva padminIpatrama / (a.bi. 2/26) 110 yatra zAstre dravya (dha.bi.vR. 2/37) 225 yuktimadvacanaM (vi.pu. 3/1820) 329 yattvabhyAsAtizayAt (SoDazaka 10/7) yasya svIstasya (yA.va.u.14) yAni duHkhAni yA (maho.u. 4/29) 191 yatsukhaM vItarAgasya (jJAnArNava 21/3) 229 yasya tvanAdaraH zAstre (yo.bi. 228) 255 | yanmanasA na manute (keno. 2/5) yadasAdhyaM taponiSThairmuni (jJAnArNava 22/25) yadasarvANi (jAvA.da.u. 10/11) | yadA saMharate cAyaM (bha.gI. 2/58) yadidaM taditi (yo.zA. 12/21) yadRcchAlAbhasantu (bha.gI. 4/22) 49 yad dRzyaM tadahaM (a.bi. 2/18) yadapi prAtibhamakSa (sthA.2. pR. 154) yadi ca sukhAdayo (syA.ka.sta.pa.gA. 12) 73 yadyapi atIndriyArthe (syA.ka.la.stabaka 2/23 vR) 236 | ye hi saMsparzajA (bha.gI. 5/22) yogyatA cAphala (la.vi.paM. pR. 49) 129 | yadyadAcarati (bha.gI. 3/21) 313 | yogayukto vizuddhA (bha.gI. 5/7) | yAtA yAnti (ta.jJA.ta.7/16) yo'ntaHsukho'ntarA (bha.gI. 5/24) yogahInaM kathaM jJAnaM (yo.zi.u. 1/13) 342 yo'ntaHzItalayA (bR.saM.u. 1/56) | ya: sarvatrAnami (bha.gI. 2/57) | yato yato (bha.gI. 6/26) 143 | yaiH zAntarAga (bhaktA . 12) 133 ye paryAyeSu niratA (pra.sA.vR. 2/2) 234 | yasya sarve samArambhA (bha.gI. 4/29) yadA hi nendriyArtheSu (bha.gI. 6/4) 137 | yatra hi madhuramidaM (zA.dI.vR. 395) 222 yattu mahAvAkyA (poDa, 11/8). | yathaivaikasya (yo.dR.sa. 107) 175 yasya nikhilA (lo.ta.ni. 40) 115 yatsAikhyaiH prApyate (bha.gI. 221) khayaiH kAntaM (yo.zA. 12/23) rUpiSvavadheH (ta.sU. 1/28) 213 | raktaH zavde hariNaH 168 | ratto baMdhadi (sa.sA. 150) 37 rasaH bhutAnumAna (yo.vi.dA. 19/10) 256 | rAgAdhasambhave (jAbA.da.3 6/50) rAgeNa va doseNa (bhApA.ra. 53) rAgo'bhISTeSu (yo.sA.3/8) rAgadosaviutto (ni.bhA. 6696) rAgadveSAdaya (kU.pu. 3/20) 250 rAgadveSa dvitaya (a.vi. 4/27) rAgAdvAdveSAdvA (umAsvAti.) 235 rAjayoga: syAt (zi.saM. 5/17) 35 rAjayogazca sarveSAM (daM.saM. 439) rAyarosa be parihari (yo.sA. 100) 174 laghutvamArogyamAlA (zve.ro.ni. 2/13) jJAnapAlipari (ma.bhA.) 'lakavA'pi (jAnA.35/18) 219 141 346 272 193 216 210 273 274 99 129 237 139 140 mUDhA lobhaparA (yo.prA.8/29) mihilAe (utta.sU. 9/19) mapitatvaM yathA pantha (a.sA. 18/119) muktiryogAt (mA.pu. 39/2) madhupiGgo'pyapamAnA (tri.za.pu.7/2/474) madIyaM darzanaM (yo.sA. 2/9) matAvezazca (vai.ka.la. 9/1050) mettAkaruNA (abhi.sa.) mAdhyasthyaM (vai.ka.la. 9/1050) madyaM piban (a.vi. 3/28) madhyAhne mRgatRSyAyAM (a.sA. 18/30) mokSe bhaveca () manoyogavizeSa (dvA.dvA.8/15) maunIndraM caitadiha (poDazaka 2/13) malinasya yathA'tyantaM (yo.bi. 229) micche sAsaNa (karma 2/2) yacca kAmasukhaM (li.pu. 67/23, 67/24) yaccintyamAnaM na (lA.ta.ni 16) yathA nirindhano (maitre.u.1/3) yathA svapnAva (a.sA. 18/29) yathaikaM hema (a.sA. 18/25) yathaidhAMsi samiddho (bha.gI. 4/37) yaM saMnyAsamiti (bha.gI. 6/2) yasya yena prakAreNa (yo.dR.sa. 135) yasyA'mataM tasya (keno.u. 2/3) yasya saGkalpanAzaH (A.brAvi.u. 2/3) yatnanAnumito (vA.pa.kANDa 1/kA 34) yatsarvaviSayakAkSo (pra.ra. 125) yastvAtmaratireva (bha.gI. 3/17) yato vAceni vartante (pra.upa. 22) yato vAya' vaktu (kaNTha.sa.u.) 240 277 170 233 39 255 137 237 298 323 271 142 230 203 283 283 169 323 177 75 293
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 110 140 143 143 193 17 173 208 323 13 205 216 116 249 274 48 273 282 260 165 159 238 147 329 217 197 52 21 175 labdhi-khyAtya (a.pra. 12/4) lAvaNyalaharI (jJA. 19/5) loke mohAndhakAre (yo.bi. 24/2) lokavyavahArasyApi (syA.ka.la.7/33) lokavyavahArauyika (na.ra. 125) lokavAsanayA jantoH (vi.cUDA. 271) lobhaH parArthasamprAptau (yo.sA. 3/9) logatthanibohA (vi.bhA. 2186) laukikI saMjJA (tantrA.TI. 10/246) laukikasama (ta.bhA.za.35) vacanArAdhanayA khalu (poDa.2/12) vacanAdyadnuSThAnama (dha.Di. 1/3) vacanAdaviruddhAda (dha.saM.3) vaMjaNa-attha- tabhayaM (anu.vA. 52) vartamAnakSaNasthA (pra.lo.7/25) vatthuo saMkamaNaM (A.ni.) vyavahAraM samAlamvya (ta.jJA.ta.7/8) vyavahArAbahiH (ta.jJA.ta.7/22) vAdAnAM prativAdAnAM (yo.sA.pra. 7/33) vAdAMzca pUrva (yo.bi.vR.) vyavahArastutiH (a.sA. 18/125) vyutthAnasaMskAra (te.vaisI.yo.sU. 3/10 ta.vai.pR. 288) vyavahAro laukike (a.va.a. 25) vyavahArA'vini (a.sA. 18/195) vAsIcaMdaNakappo (yo.zA. 20) viSamaznan (a.vi.3/26) vicArayannAmaraNaM (paM.da. 9/33) viSayendriyasaMyogA (bha.gI. 18/38) vidhipratiSedhau (gha.vi.2/35) vijaye'sya (a.pra. 12/7) vizuddhA'ntarika (mANDu.ni. 14) vRkSAn chittvA (prajyatantra 3/107) vedAnto nAmo (ve.sA. 3) viSayeSu na (a.sA. 15/37) vicAryApyAparokSyeNa (paM.da. 9/32) viSamadhItya (a.sA. 11/16) vaiSamyabIjamajJAnaM (a.sA. 15/39, 15/41) vIkSyamANaiva (maho.u.pa.112) vidhaya evAnta:karaNa (si.bi. 4) viviktte sevI (bha.gI. 18/52) vidite paramatattve (nA.paM. 9/10/40) vizuddhacati hutAzane (jJAnArNave nirjarA-8) vidyAM cAvidyAM ca (Izo.u. 11) vyavahAraM vinA (ta.jJA.ta.7/19) vikalpaviSayottIrNaH (jJA.sA. 6/1) vedodayazca sambhoge (yo.sA. 3/11) vaMdijamANAna (A.ni. 866) vyaJjanArthayo (ta.mA. 1/35) viSayakaSAyAveza (a.sA. 20/22) vItarAgA hi sarvajJA () vyAkhyAtumeva kecit (va.sU. 155) vezyAnAmiva vidyAnAM () viralA jANAhiM tattu (yo.sA. 66) vavahoraNa du eveda (sa.sa. 56) vayaM tu bhinnAbhinnA (zA.dI. 242) vAkyArthamAtraviSayaM (SoDa. 11/7) vijJAnadhana eva (vR.A. 4/6/13) 165 245 vimuktazca kaTho. 2/2/1) 173 / viddhaH sanna (chAndo.) vidhi brahma-lokeza (pa.dA. 7) 96 vedAdau vidhyAdi (bhA.raha.vi. 50) vedAcArhatstuti (tri.pa.za. 1/6/256) zanaiH zaneH (bha.gI. 6/25) zanaiH zanairuparamed (bha.gI. 6/25) zarIrarUpalAvaNya (a.sA. 18/124) zarIreNApi sambandho (dvA.dA.8/16) zamAdyaiH zravaNA (paM.da.3/44) zAstrajJAnAt pApa (sAGa.2/20) zAstre bhakti (yo.bi. 23) zAnto dAnto (a.sA. 16/68) 12 zAstra sandarzita (yo.da.sa. 5) zAsanasAmathryena (pra.ra. 188) 220 zAstropadarzitadizA (a.sA. 20/9) 288/310/ zucInAM zrImatAM (bha.jI. 6/41, 6/42) 289/390 zuddhaM tapaH (a.ta.lo. 6/1) zuddhaM brahma (a.vi. 2/24) 147 zuddhasanmAtrasaMvitteH (maho. 5/3) zuddhAtmadravye (pU. 6/171) zuddhAtma tattvam : (a.tattvA . 1/17) 227 zuddhAtmano hi yat (A.sa. 6) 247 zuddhiH AcAra (dvAtriM.si. 17/23) zuddhava jJAnadhArA (a.sA. 18/150) 221 ziro muNDitaM (mR.ka.6/3) zocane sampraharSe (ha.ko. 5/876) 178 zloko varaM (ha.pra.triM. 32) zvetaM vAyavya (za.grA.) 145 zvetadravyakRtaM (a.sA. 18/28) 205 zvetaM vAyavyaM (saM.ta..5/60) zrutamayamiha (poDa. 11/7) zrutvA matvA (a.sA. 18/177) zrata-zrAmaNyayogAnAM (yo.sA. 3/19) 164 zrutvA-spRSTavA (maho. 4/32) 252 zrutaM sarvAnugA (dvA.dvA. 2/10) |saMtRSTasya nirIhasya (bhAgavata 7/15/16) 255 saMjJAlakSaNa-prayojanA (pra.sA.vR60) sarva paravazaM (yo.prA. 9/12) 272 sarva paravazaM (ma.smR.4/160) 282 | sarva bhavedanyavazaM (a.ta.lo.3/130) 296 | satattvacintayA (a.sA.15/38) 308 savvaM paravasa (udA. 2/9) 313 | sukhaprabhAva (paM.va.vR.) santoSaH paramaM 324 sa evaMpaNNo (paM.sU.yaM. 4/6) 340 |savikalpo nirvikalpaH (sara.ra.u.60) 12 sarvasyA'pi dhyAnaparasya (SoDazaka 15/6 yo.dI.) strISu narmavivAhe (ApastambhasUtrau 8/19/43) | sa khalu (sa.sA. 14) samabhAvo sAmAiyaM (paJyazake 11/5) 201 saMzAntasarvasaGkalpaH (maho. 6/82) | sevaMto viNa (sa.sA. 197) se AyavI (AcA. 1/3/1/108) 98 | sarve bhAvA (a.vi. 1/22) 128 svatvena svaM (a.bi. 1/26) 207 'saGkalpasaMkSayava (maho.u. 5/53) 283 18 189 323 286 146 142 57 237 70 231 132 196 335 52/327 128 168 182 184 188 68 184 184 172 184 315 185 187 191 193 46 202 209 226 193 234 172 202 215 231 228 335
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 82 293 309 296 323 328 275 28 330 331 328 334 332 340 341 367 savvaM aceyaNaM (yo.sA. 36/2/42) saccidAnandamA (vra.vi.u. 109) samastaM khalvidaM (maho.u. 6/12) sarva khalvidaM (nirA.) saGkalpenaiva saGkalpo (maho. 5/184) svAnubhUtAvavizvAse (paM.da. 3/29) saGkalpanAzane (maho.5/183) succA te jIvaloe (upa.mA.) svaucittyA-locanaM (yo.bi. 389) sakRdAvartanAdI (yo.bi. 370) svabhAvasukhamagnasya (jJA.sA. 2/3) saMgahaNaM saMgiNhai (vize.bhA. 2203) saMsAraH putradArAdiH (yo.prA. 7/44) saGgrahanayAkSiptA (sa.si. 1/33) saGgraheNa gRhI (ta.zlo. 1/35 pR. 271) sai appapattayAeM (paJyavastu 1072) sa eva dhIro (a.ta.lA. 1/110) sa eva parame (upa.bha. 27) sarva-bhUtAvinA bhUtaM (yo.sA. 2/29) svAzrito nizcaya (titha.vR.gA. 158) sarvANi bhUtAni (mo.dha. 245/250) svAdhyAya-pravacanA (te.upa. 1/11/1) sacceSTitamapi (yo.vi. 148) sajjhAya-saMjama (ni.cU. 366) samaipavittI savvA (paJcAzake 8/13) sAmApattiriha (a.sA. 15/59 samApattiH . (yo.dR.samu. 68) sAmAnyokto vidhi (da.zu.pra.) sUkSmabuDyA (aSTa.pu. 21/1) sukhAderAGlAdatA (syA.ka.sta.pa.gA.12) samyagdarzanAt (gI.bhA. 4/39) suhumo asesa (paJyavastu 1068) svarUpAlambanA (a.vi. 2/25) svAdhyAyazaucasantoSa (vi.pu. 6/737) svarUpAnusandhAna (vR.saM. 2/75) sandhave dina (jJA.sA. 26/1) satthaM paDhaMtaha (yo.sA. 2/22) samabhAvaprasiddhaye (zA.vA. 8/8) sadasadvareNyam (muNDako. 2/1) sarva khalu (niTA. 1) svapnopamaM vai sammaM viAriavvaM (paM.va. 865) sarvajJatattvA (yo.dR.sa. 108) saGkhyayA'neka (yo.sva. 1/17) steno'stenaH (bRhadA.) sarvatrAjJApura (dvA.dA. 2/13) saMsArameva (nA.pari. 315) svAdhyAyayoga (vi.pu. 6/6/2) 241 sagaraM sulasA (tri.za.pu. 7/2/500) 242 / syAdvAdaH saMzaya (ba.zAM.bhA.) 250 samabhyastaM suvijJAnaM (jJAnArNa 32/58) 249 254 saMjogasiddhIi phalaM (vi.A.bhA. 1165) 263 | svasvakarmaNyabhiratA (bha.gI. 18/15) sAnabhatekSa (maho. 3. 4/5) sukhino viSayAtRpta (jJA.sA. 10/8) svaparAdhyavasAyena (samA.za. 11) sparzastattattvApti (SoDa. 12/15) savve jIvA (mR.ka. 6/3) samatA sarvabhAveSu (maho.u. 6/4) santyajya samatAmekAM (a.sA. 9/26) sAmyameva paraM (jJAnArNave 24/13) stUyamAno na (ku.ko.u. 12) sa eva prazamaH (jJAnArNava 19/36) sarva samatayA (maho.u. 6/44) sarvasAmAnya (ta.mA. 1/35) satsu artheSu (ta.bhA. 1/35) samApatti: tadrUpa (za.mA. 2/42) sUtrapAtavat (ta.rA.vA.1/33) samApattiriti ca (bha.ga.vR. 1/42) seyaM bhavajaladhinauH (la.vi. 216) saGgItakena devasya () saGkalpaprabhavAn kAmAn (bha.gI. 6/24) svAnubhUtirasA (sa.raha. 42) savikalpasya lakSyatve (paM.da. 1/49). sasarIrA arahaMtA (kA.anu. 198) sparzarasagaMdhA (ta.ta. 1/4) sarvamanekA (bhA.bhA.) sa ghaTo no mRdo (bra.A. 35) sarvasAdhAraNamapi (nyA.khaM.khA. 415) sIsamaIvipphAraNa (sa.ta. 3/25) sAmAi samaiaM (A.ni. 864) sAlambanaM kSaNamapi (a.sA. 20/16) | suddhaM tu viyANaM (sa.sA. 186) so kamavizuddha-bheo (vi.bhA. 2188) | somila ege vi (vyA.pra. 18/10/648) somasUyA~ (dhyA.bi. 12) 108 | so'haM nityAnitya (atha.zi. 1) hastasparzasamaM zAstra (yo.bi. 316) 132 hatthisIsayaM nagaraM (A.ni.cU.gA. 865) hRdi sthite (pa.bi. 6/48, 6/49) hayaM NANaM (vi.mA. 1159) 142 hastasparzAdivA (vA.pa. 1/42) 132 | hiMsAdi saMsakta patho (a.vya.tri. 10) | hiMsijja Na bhUyAI (upa.pa. 865) 142 1 41 213 181 225 95 228 241 112 206 210 202 14 108 109 02 109 109 40 139 340 48 140 142
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ che. huM 0 ka Si 0 Sad che | * | EUR 0 5. ji S | EUR 0 0 0 0 che S | che 0 & . ke huM 0 3 muni yazovijayajI dvArA racita-saMpAdita-anuvAdita saMskRta-hindI-gujarAtI sAhityanI sUci | mUlya rUA. ] - 1. nyAyAloka (saMskRta- gujarAtI) (mUla + bhAnumatI TIkA + prItidAyinI vyAkhyAyukta) 170 - 0 0 2, bhASArahasya (saMskRta-hindI) 16 0 0 0 0 (mUla + vivaraNa + mokSaratnA TIkA + kusumAmoTA vyAkhyAyukta) 3. (madhyama) syAdvAdarahasya (saMskRta - hindI) bhAga-1 (mUla + saMskRta vivaraNa + jayalatA TIkA + ramaNIyA vyAkhyAyukta) (madhyama) syAdvAdarahasya (saMskRta- hindI) bhAga- 2 (madhyama) syAdvAdarahasya (saMskRta- hindI) bhAga - 3 14 0 0 0 0 vAdamAlA(saMskRta - hindI) (mUla + hemalatA TIkA + vallabhA vyAkhyAyukta) | 7. SoDarAka (saMskRta-gujarAtI) bhAga-1 (mUla + yogadIpikA TIkA+kalyANakadalI TIkA+ratikAyinI vyAkhyAyukata) 8. poDAka (saMskRta - gujarAtI) bhAga - 2 9, adhyAtma upaniSad (saMskRta- gujarAtI) (bhAga-1) (mula + adhyAtmavezAradI TIkA + adhyAtma prakArA vyAkhyAyukta) 11. adhyAtma upaniSad (bhAga- 2) 11, drivarNaratnamAlikA (saMskRta-gujarAtI) (mUla + TIkA + anuvAda) amUlya 12, saMvedananI suvAsa (paramAtmabhakti gujarAtI) amUlya 13, saMvedananI jhalaka (prabhu sAthe gujarAtImAM vArtAlApa) amUlya 14, saMyamInA kAnamAM (pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto mATe) amUlya 15. saMvedananI mastI amUlya 19. The Pleasure of Perception mudraNAlayastha 17. vAsanA hAre upAsanA jIte (gujarAtI) amUlya 18 saMyamInA dilamAM (sAdhu - sAdhavIjI bhagavaMto mATe). amUlya 19. dvAtrirAk dvArnAirikA (saMrakRta - gujarAtI) mudraNAlayastha 26 buddhi hAre, zraddhA jIte (gujarAtI) mudraNAlayastha prAptisthAna :- divyadarzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA. jI. amadAvAda, pIna-38781 ka. (sUcanA uparokta sAhitya adhyayanazIla pUjya sAdhu - sAdhvIjI bhagavaMtone tayA ' jena kAnabhaMDArone bheTa rUpe maLI rAkaro 1 0 9 ema che ke