Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao ! saMskRta sIkheM ! bhAga 1 lekhakaH paM. zivalAlabhAI nemacaMda zAha bhAvAnuvAda-saMpAdakaH AcArya zrImad vijaya ratnasena sUrijI ma.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zati 13 mItaLa nahI DAyA 25 AtA aura pAnI (samarAditya 35 divya saMdeza divya saMdeza na 59 sAmAdidevanA 2 zIta guNasa bec 14 yuvA saMdeza 26 zatruMjaya-yAtrA 36 "" O 48 micchAmi dukhakaDam 60 caiyavandana] sUtra vivecanA 3 rimajhima rimajhima amRta berase 15 savAla Apake javAba hamAre 37 koja zarma hindI sAhityakAra pU. panyAsapravara zrI ratnasena vijayajI ma.sA. kA anamola sAhitya vaibhava 49 PANCH PRATIKRAMAN SOOTRA Panyas St Rasen Vijay Gan 61 dhanA sUtra vivecanA zrI 4 16 38 manosa kahAniyA~ 50 62 Avaka pratikramaNa sUtra Brian 5 jIvana ko bA 17 zukra saMskRti kA amara saMdeza 27 divya saMdeza are an es 39 mutrA mahotsava 51 mAo fo 63 karmana kI gata nyArI mahAbhArata muni zrI ratnasena vijayajI ma. 18 28 HOW TO LIVE TRUE LIFE 40 CHAITYA-VANDAN SOOTES The Bate The 52 AgarA kI vRdi 64
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnaMdaghana cAvIsI mAnavatA -tabamahaka uThA yuvAnIjAnI vIrata vijayI munizrIratvasena vijayAjIma | 10 mahAbhArata ra unI yuvA pIr3hI divya saMdeza THE USHT OF bavA AsudhI motI pada jAveda prabhu barthana kI pyAsI HUMANITY Handidase muni zrI ratnasena vijaya jI ma. 19 20 21 Avaka jIvana darzana THE MESSAGE THE YOUTH divya saMdeza AnandIpa AtApAnI 30 31 32 33 34 bhakti priya Amo! pratikramaNa kareM adhyAtmayogI pUjya gurudeva Ao zrAvaka bane / and masyAmA 42 43 44 46 dibuka napada prAnacana ki kahAniyA~ ziza paTana tapamAna jIsa 53 54 55 56 57 58 samAdhAna pravavanayAlA Uniantravina rAratI tIraNArI samAvanA zakA-sana 65 70
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao ! saMskRta sIkheM / (haima saMskRta pravezikA bhAga - 1) -: lekhaka :paMDitavarya zrI zivalAla nemacaMda zAha (pATaNa nivAsI) hindI anuvAdaka - saMpAdaka jaina zAsana ke mahAn jyotirdhara, parama zAsanaprabhAvaka, vyAkhyAna vAcaspati pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA. ke tejasvI ziSyaratna adhyAtmayogI, ni:spRhaziromaNi, prazAMtamUrti, pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke kRpApAtra, pravacana prabhAvaka marudhara ratna pUjyapAda ____paMnyAsa pravara zrI ratnasenavijayajI gaNivarya 144 prakAzaka divya saMdeza prakAzana _ clo. surendra jaina 47, kolabhATa lena, oNphisa naM. 5, ema.bI. velakara sTrITa, grAuMDa phlora, muMbai-400 002. phona : 22034529, mo.: 9892069330
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvRtti-prathama * mUlya : 55/- rupaye vimocana : 20-1-2011,guruvAra thANA AcArya pada pradAna dina 2 TRANS AjIvana sadasyayojanA prApti sthAna AjIvana sadasyatA zulka - 2500/-ru. 1. caMdana ejeMsI M. 9820303451 Apa jaina dharma ke rahasya - jaina 607, cIrA bAjAra, grAuMDa phlora, itihAsa - jaina tattvajJAna - jaina muMbaI - 400 002. OR.: 2206 06740.2205 6821 AcAra mArga, preraNAdAyI kathAe~ Adi kA adhyayana karanA cAhate hoM prakAza baDollA to Aja hI Apa divya saMdeza 3, 3rd Cross, Shankarmart Road, Shankarpura, Banglore-560 004. prakAzana mumbaI kI AjIvana Karnataka, M.: 9448277435 sadasyatA prApta kara leM / AjIvana 0.:41247472 sadasyoM ko adhyAtmayogI ni:spRha ziromaNi sva. pUjyapAda paMnyAsapravara 3. cetana hasamukhalAlajI mehatA zrI bhadraMkara vijayajI gaNivaryazrI evaM pavanakuMja, 303, A Wing, unhIM ke carama ziSyaratna pravacana nAkor3A haoNspiTala ke pAsa, prabhAvaka pU. paMnyAsazrI ratnasena bhAyaMdara-401101.028140706 M. 9867058940 vijayajI ma. sA. kA upalabdha hindI sAhitya, pratimAsa prakAzita arhad 4. rAhula baida divya saMdeza evaM bhaviSya meM prakAzita C/o. arihaMta meTala ko., hindI sAhitya ghara baiThe 4403, galI loTana, jAravADI.sadara bAjAra pahu~cAyA jaaegaa| Apa muMbaI yA pahAr3I-dhIraja dillI-110 006. beMgalora ke pate para divya saMdeza M. 9810353108 prakAzana-muMbaI ke nAma se ceka, DrAphTa se rakama bhara skoge| 5. munisuvrata svAmI jaina mitra maMDala Shop No. 8, sAlAsara plAjA, AjIvana sadasyatA zulka bAvana jinAlaya ke pIche, Rs. 2500/- bhijavAne kA patA 60 Feet Road, bhAyaMdara, evaM pustaka prApti sthAna ji.ThANA-401 101. divya saMdeza prakAzana Clo. dharmeza rAMkA M. 98202 01534 ____C/o. surendra jaina, zrI AdinAtha jaina zvetAMbara saMgha 47, kolabhATa lena, oN. naM. 5, zrI surezagurujI M.: 9844104021 DaoN. ema.bI. velkara lena, naM.4, OId No. 38, grAuMDa phlora, muMbaI-400 002. grAuna phalora,raMgarAva roDa,zaMkarapurama 02203 45 29 Mob.: 98920 69330 beMgalora- 560004 (nATaka) 3.08.2053 DO 09
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI kalama se..... jaina zAsana ke mahAna jyotirdhara parama zAsana prabhAvaka suvizAla gaccha nAyaka dIkSA ke dAnavIra sva. pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA. ke tejasvI ziSyaratna adhyAtmayogI, ni:spRha ziromaNi, bIsavIM sadI ke mahAna yogI, navakAra sAdhaka pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya ke carama ziSyaratna, pravacana-prabhAvaka, marudhararatna pUjyapAda paMnyAsapravara zrI ratnasena vijayajI ma.sA. ke AcArya pada pradAna mahotsava ke pAvana prasaMga para paMDitavarya zrI zivalAlabhAI dvArA Alekhita evaM pUjya paMnyAsajI ma.sA. dvArA hindI bhASA meM anudita evaM saMpAdita 'Ao! saMskRta sIkheM' bhAga-I evaM bhAga-II kA prakAzana karate hue hameM atyaMta hI harSa ho rahA hai| pUjya zrI hindI bhASA ke prabhAvaka pravacanakAra evaM hindI sAhityakAra hai| Aja taka unake dvArA Alekhita 143 pustake prakAzita ho cukI hai| prastuta pustaka kA bhI sarala-suMdara hindIkaraNa evaM saMpAdana pUjyazrI ne athaka zrama se kiyA hai| sva. pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI ma.sA.ke vartamAna meM vidyamAna jyeSTha pUjyoM ke nirNayAnusAra evaM ni:spRhamUrti pUjya paMnyAsapravara zrI vajrasenavijayajI ma.sA. ke zubhAzIrvAda se zAsana prabhAvaka, khivAMdIratna pUjya AcAryadeva zrImad vijaya kanakazekharasUrIzvarajI ma.sA. ke varada hastoM se pUjya paMnyAsajI ma. ko poSa kRSNA ekam saMvat 2067 dinAMka 20 janavarI 2011 guruvAra ke zubha dina gurupuSyAmRta siddhiyoga kI maMgala belA meM vartamAna meM jaina zAsana sarvocca pada arthAt AcAryapada para pratiSThita kiyA jA rahA haiM, yaha hamAre lie khUba garva aura gaurava kI bAta hai| muMbaI kI dhanyadharA, koMkaNa zatrujaya - 'thANA' nagara meM 58 varSoM ke laMbe aMtarAla ke bAda meM AcArya pada pradAna mahotsava kA suavasara hAtha meM AyA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa mahAmaMgalakArI mahotsava prasaMga meM pUjA, pUjana, gautamasvAmI saMvedanA, navakAra jApa anuSThAna, zrutavaMdanA tathA jina maMdira zaNagAra, mahApUjA ke sAtha meM hI pUjyazrI dvArA Alekhita saMpAdita eka sAtha meM pAMca pustakoM kA bhavya vimocana bhI hone jA rahA hai| aise pAvana-prasaMga durlabhatA se hI prApta hote hai| ve kuzala pravacanakAra aura avataraNakAra bhI haiN| sAmAyika sUtra, caityavaMdana sUtra, AlocanA sUtra, zrAvaka pratikramaNa sUtra, AnaMdaghana caubIsI, AnaMdaghanajI ke pada, pU. yazovijayajI ma. kI caubIsI Adi ke Upara unhoMne khUba suMdara va saralazailI meM vivecana bhI kiyA hai| ve kuzala pravacanakAra aura avataraNakAra bhI haiN| jaina rAmAyaNa aura mahAbhArata para die gae unake jAhira pravacanoM kA unhoMne svayaM ne Alekhana bhI kiyA hai| ve kuzala bhAvAnuvAdaka haiM-zAMta sudhArasa, zrAddhavidhi, guNasthAnaka kramAroha, prathama karmagraMtha jaise prAcIna graMthoM kA unhoMne sarasa bhAvAnuvAda va vivecana bhI kiyA hai| ve prabhAvaka kathA-Alekhaka bhI haiM-karman kI gata nyArI (mahAbalamalayAsuMdarI caritra) Aga aura pAnI (samarAditya caritra) karma ko nahIM zarma (bhImasena caritra) taba A~sU bhI motI bana jAte haiN| (sAgaradatta caritra) karma nacAe nAca (taraMgavatI caritra) jaise aneka caritra graMthoM kA dhArAvAhika kahAnI kA upanyAsa zailI meM Alekhana bhI kiyA hai| ve prasiddha ciMtaka bhI haiN| pravacana motI, pravacana ratna, ciMtana motI, pravacana ke bikhare phUla, amRta kI bUMdeM, yuvA cetanA jaise prakAzanoM meM unake hRdayasparzI ciMtana bhI prastuta hue haiN| ve kuzala pravacanakAra bhI haiM-saphalatA kI sIr3hiyA~, zrAvaka kartavya, navapada pravacana, pravacana-dhArA, AnaMda kI zodha meM, unake pravacanoM ke suMdara saMkalana haiN| ve prasiddha kahAnIkAra bhI haiM, priya kahAniyA~, manohara kahAniyA~, aitihAsika kahAniyA~, madhura-kahAniyA~, preraka kahAniyA~ Adi meM unhoMne atyaMta hI suMdara hRdayasparzI kahAniyoM kA Alekhana kiyA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina zAsana ke jyotirdhara, mahAn jyotirdhara, tejasvI sitAre, gautamasvAmIjaMbusvAmI Adi meM unhoMne jaina zAsana ke mahAn prabhAvaka puruSoM ke jIvana caritroM kA suMdara Alekhana bhI kiyA hai| ve kuzala saMpAdaka bhI hai-yuvAcetanA vizeSAMka, jIvana nirmANa vizeSAMka, AhAra vijJAna vizeSAMka, zrAvakAcAra vizeSAMka, zramaNAcAra vizeSAMka, sannArI vizeSAMka, rAjasthAna tIrtha vizeSAMka jaise aneka vizeSAMkoM kA saphala saMpAdana bhI kiyA hai| pUjya zrI dvArA Alekhita hindI sAhitya anekoM ko sanmArga kI rAha batA rahA hai| saMskRta to hamArI mAtRbhASA thii| jaino kA adhikAMza sAhitya saMskRta bhASA meM hI hai| 5 kalikAla kA prabhAva samajho yA hamArA pApodaya samajho, jisa saMskRti meM mAtA aura mAtRbhASA kI khUba khUba mahimA thI, Aja usI deza meM unakI hI ghora upekSA ho rahI hai| pUjyazrI ke dila meM yaha vedanA hai| isIlie ve pravacana aura lekhanI ke mAdhyama se mA~ aura mAtRbhASA kI mahimA samajhAte hai| prastuta pustaka una logoM ke lie varadAna svarupa siddha hogI, jinake antarmana meM jaina dharma ke gahana rahasyoM ko jAnane kI tIvra jijJAsA hai| saMskRta bhASA ko jAnane-samajhane vAlA vyakti jaina sAhitya kA saralatA se bodha prApta kara sakatA hai| basa, prastuta pustaka kA sadupayoga kara sabhI saMskRta bhASAvid bane aura usa bhASA meM upalabdha jaina sAhitya kA gahana adhyayana kara jaina dharma ke marma ko apane jIvana meM utArakara apanA Atma kalyANa kareM, isI zubha kAmanAoM ke sAtha !
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka kI kalama se... bhAratavarSa kI aura apekSA se saMpUrNa jagat kI deza-bhASA bhinna-bhinna svarUpavAlI prAkRta bhASA rahI hai| zAstrIya rIti se vividha vijJAnoM ko prastuta karane kI bhASA, saMpUrNa deza meM saMskRta bhASA rahI hai, isa kAraNa vaha bhASA bhI vizva kI viziSTa bhASA hai / bhArata deza kI mahAn Arya prajA ke AdhyAtmika mahA saMskRti ke Adarza para viracita mAnava jIvana ke pratyeka aMga-pratyaMga saMbaMdhI gaMbhIra paribhASAe~ prAkRta aura saMskRta bhASA ke zabdakoza meM saMgRhIta haiM / jisa prakAra saMskRta bhASA kA sAhitya vipula pramANa meM hai, usI prakAra mAnava-hRdaya para usakA prabhAva bhI atyaMta tejasvI hai / mAnava hRdaya kI bhakti kA pravAha bhI usa ora sadaiva bahatA rahA hai / mAnava buddhi ko grAhya aisA koI viSaya nahIM hai, jisase saMbaMdhita vAGmaya usa bhASA meM na ho / zilpa, jyotiSa, saMgIta, vaidyaka, nimitta, itihAsa, nIti, dharma, artha, tattvajJAna, vyavahAra aura adhyAtma Adi saMbaMdhI vividha kartRka aneka graMtha isa bhASA meM haiM aura Aja bhI vipula pramANa meM upalabdha haiM / dainika jIvana se saMbaMdha rakhanevAle viSaya, prAcIna sAhitya saMzodhana, prAcIna zodha, bhASA, vijJAna, tulanAtmaka bhASA zAstra Adi ke abhyAsa ke lie isa bhASA ke abhyAsa kI AvazyakatA Aja bhI rahI hai / prAkRta aura saMskRta bhASA bhAratIya saMskRti kA prANa hI haiM, itanA hI nahIM, gahanatA se vicAra kareM to 'vizva ke sabhI manuSya jIvana kA bhI yaha prANa haiM' - yaha kahanA adhika ucita aura satya hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara aura pUrva bhArata, madhya bhArata aura mAlava deza meM saMskRta bhASA kA prabhutva phailane ke bAda pichale hajAra varSa meM gujarAta pradeza ne bhI usameM khUba samRddhi ko bar3hAyA haiN| kalikAla sarvajJa mahAn jainAcArya zrI hemacaMdrAcAryajI ke samaya se to sAgara meM AnevAle jvAra kI taraha saMskRta ke ziSTa sAhitya kI racanA meM bhI jvAra AyA hai, usa samaya solaMkI kA rAjyakAla thaa| siddha hemacandra zabdAnuzAsanam nAma se prasiddha vyAkaraNa grantha kI racanA bhI usI kAla meM gujarezvara siddharAja jayasiMha kI vinaMti se gujarAta ke prAcIna pATanagara pATaNa meM huI thii| saMskRta, prAkRta, zorasenI, mAgadhI, pizAcI, apabhraMza ina chaha bhASAoM ke niyamoM se bharapUra aSTAdhyAyImaya tattva prakAzikA prakAza mahArNava nyAsa ke sAtha eka hI varSa meM akele kalikAlasarvajJa prabhu ne vaha mahA vyAkaraNa taiyAra kiyA thA / vizva vAGmaya ke alaMkAratulya usa mahA vyAkaraNa ko siddharAja jayasiMha mahArAjA ne apane pATanagara pATaNa (aNahilapura) meM rAjya ke jJAna-kozAgAra meM bahumAnapUrvaka sthApita kiyA thaa| cAlU abhyAsakrama meM usa mahAvyAkaraNa ko praveza karAne ke lie usakI aneka nakaleM taiyAra karAI thIM aura anya bhI aneka yojanAe~ usake pracAra meM rakhI thIM / kAkala aura kAyastha adhyApaka ne usakA abhyAsa karAne meM athaka parizrama kIyA thA / usa vyAkaraNa ke abhyAsa se gujarAta aura dUra dUra kI bhUmi garjanA kara rahI thii| kAla ke pravAha ke sAtha gujarAta para aneka AkramaNa hue aura usake abhyAsa meM maMdatA Ane para bhI usakA prabhAva prabala rahA / usakA vahI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkarSaNa thA / dhIre dhIre usake paThana-pAThana meM punaH vega AyA / vartamAna meM aneka tyAgI va aneka gRhasthI abhyAsI usakA abhyAsa kara rahe haiM - saMskRta bhASA ke abhyAsI vidyArthI usa mahAvyAkaraNa meM saralatA se praveza kara sakeM aura alpa samaya meM hI saMskRta bhASA kA acchA abhyAsa kara sakeM, isake lie vyAkaraNa ko lakSya meM rakhakara sarala va rasamaya pravezikAe~ likhane kA vicAra mana meM AyA karatA thA / maiMne aneka abhyAsI jaina muni aura anya vidvAnoM ke Age merI bhAvanA vyakta kI, unakI hArdika preraNA aura mere utsAha ke phalasvarUpa jo phala prApta huA hai, ise Apa sabhI ke hAthoM meM rakhate hue AnaMda anubhava karatA huuN| parama pUjya parama tapasvI zAMta mahAtmA paMnyAsapravara zrI zrI 1008 zrI kAMtivijayajI ma.sA. kI asAdhAraNa kRpAdRSTi, paMDitazrI prabhudAsa becaradAsa pArekha kA sAMskArika mArgadarzana, paMDitajI zrI varSAnaMda dharmadattajI mizra kI vyAkaraNa saMbaMdhI skhalanAoM ke Age lAlabattI dharane kI tatparatA Adi tattvoM kA maiM RNI huuN| vidyArthI, adhyApaka aura vidvAnoM kI najara meM jahA~ kahIM skhalanAe~ najara meM Ae~, usa saMbaMdhI sUcanAe~, sahRdaya bhAva se avazya sUcita kareMge, isI AzA ke sAtha virAma letA huuN| pATaNa (aNahilapura) zivalAla nemacaMda zAha (uttara gujarAta)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvaMdanA jinazAsana ke mahAna jyotirdhara sva pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajIma. adhyAtmayogI pUjyapAda panyAsapravara zrI bhadrakaravijayajIgaNivarya ma. prabhAvaka pravacanakAra AcArya zrImad vijaya ratnasena sUrijIma.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita zivalAla nemacaMda zAha pATaNa ( u.gu.) prakAzana - sahayogI - mANekacaMdajI saremalajI koThArI - bhinamAla - ena.bI. zAha javeracaMdajI nathamalajI - koselAva (bhAyakhalA) - zrImatI dhAkubAI mizrImalajI suMdezA muthA-rohA (bijovA nivAsI) - sva. pArasamalajI jIvarAjajI khIcA - thANA (AuvA-devalI nivAsI) - a.sau. nizAbena rAjezabhAI zAha - vAlakezvara (sonama-sela, kuNAla) - zA.ratanacaMdajI kesarImalajI-bhAyakhalA (takhatagaDha nivAsI)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / / / / / zubha kAmanA lekhaka : pUrvadeza kalyANakatIrthoddhAraka pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya muktiprabhasUrIzvarajI ma.sA. kalikAla sarvajJa AcAryapravara zrI hemacandrasUrijI mahArAjA ne zrI siddhahema vyAkaraNa kA nirmANa kiyaa| jo mahAgraMtha 6 hajAra gAthA pramANa hai| TIkA ke sAtha aThAraha hajAra gAthA pramANa bhI hotA hai| kahA jAtA hai ki caulukya cUDAmaNi mahArAjA kumArapAla ne cha hajAra zloka pramANa siddhahema vyAkaraNa ko kaNThastha kiyA thA evaM vyAkaraNa saMzuddha saMskRtabhASAmaya sAdhAraNa jina stavana kI itanI suMdara racanA kI thI ki jo racanA Aja jainazAsana ke bar3e bar3e vidvAna AcArya ke zrImukha se bhI sunane ko milatI hai| vyAkaraNa sIkhe binA saMskRta bhASA para prabhutva pAnA muzkila hai lekina sabhI kI yaha tAkata nahIM hotI hai ki ve vyAkaraNa kaNThastha kara saMskRta bhASA meM niSNAta bana ske| saMskRtapremI vidyArthiyoM ke liye aNahilapura (pATaNa) nivAsI vidvAna paMDita zrI zivalAla nemacaMda zAha ne vyAkaraNa ke ati upayogI niyamoM ko gujarAtI bhASA meM parAvartita kara haima saMskRta pravezikA nAmaka adhyayana buka banAyI jisa ke tIna bhAga hai prathamA, madhyamA evaM uttamA / saMskRta bhASA ke adhyayana ke liye pahale bhAMDArakara kI TeksabukoM kA upayoga hotA / thA, Aja pUre jaina samAja meM sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA evaM mumukSugaNa paM. zivalAla kI buka kA upayoga karate hai| _____ lekina jo sAdhu-sAdhvI yA mumukSu hindIbhASI hote hai unako gujarAtI buka ko par3hanA bahuta hI muzkila hotA thA / isa bAta kA anubhava Aja taka bahuta se vidyArthiyoM ko bahuta bAra ho cukA thA phira bhI isa dizA meM nirNayAtmaka kadama uThAne kI pahala Aja taka kisI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne nahIM kI thI jo pahala paMnyAsajI zrI ratnasena vijayajI ne kI hai| bAte karanA AsAna hai, kArya karanA AsAna nahI hai / paraMtu saMkalpita kArya ke prati utsAha utsphUrta cetanA va apramAdabhAva paMnyAsajI ma. kA dUsarA paryAya hai| ata: ve koI bhI kArya uThAne ke bAda pUrNa kara ke hI rahate hai| apane pAsa par3hane ke liye Aye hue eka hindIbhASI jijJAsu kI vedanA ko apanI saMvedanA kA svarupa dekara paMnyAsajI ma. ne haima saMskRta pravezikA ko hindI meM rupAntarita karane kA jo prayatna kiyA hai, vaha atyanta sarAhanIya evaM sahaja anumodanIya hai| saMskRta adhyayana kA abhilASI agara hindIbhASI hai to usake liye ye hindI haima saMskRta pravezikAe~ nitAnta AzIrvAda rupa bana paaegii| saMskRta bhASA hI eka sarvAMgasuMdara bhASA hai| yA sarasvatI jisa ke upara prasanna ho, vahI yaha bhASA sIkhane meM samartha bana pAtA hai / sAdhu-sAdhvI evaM mumukSu AtmAeM isa pustaka ke mAdhyama se saMskRtajJa banakara apanI apanI yogyatA ke anusAra zAstra graMthoM kA jJAna prApta kara AtmavikAsa kI dizA meM Age bar3heM yahI zubhakAmanA / - vijayamuktiprabhasUri manamohana pArzvanAtha jaina maMdira TiMbara mArkeTa, pUnA-42 di. 15-10-2010
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdaka kI kalama se.... saMskRta bhASA jJAna kI AvazyakatA - pUjya paMnyAsa zrI ratnasenavijayajI ma. tAraka tIrthaMkara paramAtmA jagat ke jIvoM ke kalyANa ke lie dharmopadeza dete haiN| vAstavika mokSamArga dikhalAkara paramAtmA jagat ke jIvoM para jo mahAn upakAra karate haiM, usakI tulanA anya kisI se nahIM kI jA sakatI hai| bhUkhe ko bhojana dene se, pyAse ko pAnI pilAne se, vastra rahita ko vastra dene se upakAra avazya hotA hai, paraMtu vaha upakAra kSaNika aura asthAyI hai| kyoMki bhUkhe ko bhojana dene se usakI bhUkha avazya zAMta hotI hai, paraMtu kucha dera ke lie / 10-12 ghaMTe kA samaya bItane para bhUkha kI pIr3A punaH jAgRta ho jAtI hai| paraMtu tAraka paramAtmA jo mokSamArga batAte haiM, usakI vizeSatA yaha hai ki vahA~ sabhI samasyAoM kA sadA ke lie aMta ho jAtA hai| vahA~ sadA ke lie bhUkha kI pIr3A zAMta ho jAtI hai| jahA~ samasyAoM kA pAra nahIM, usI kA nAma saMsAra hai aura jahA~ samasyAoM kA nAmonizAna nahIM, usI kA nAma mokSa hai| arihaMta paramAtmA ne jo mokSamArga batAyA usI mArga ko gaNadhara bhagavaMta sUtra ke rUpa meM gUMthate haiM, jise dvAdazAMgI bhI kahate haiM / ina dvAdazAMgI rUpa AgamoM kI mukhya bhASA ardhamAgadhI arthAt prAkRta hai aura unake Upara jo TIkAe~-vivecana likhe gae, unakI bhASA mukhyatayA saMskRta hai| sArAMza yaha hai ki yadi Apako vItarAga paramAtmA kathita mokSamArga ko jAnanAsamajhanA hai to Apako saMskRta-prAkRta bhASA kA jJAta honA anivArya hai| vikrama kI 17vIM - 18vIM sadI taka hue aneka aneka mahApuruSoM ne mokSa-mArga kI ArAdhanA-sAdhanA hetu jo bhI graMtha race, unakI mukhya bhASA saMskRta yA prAkRta hI thii| usake
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda ke mahApuruSoM ne gujarAtI-hindI Adi prAMtIya bhASAoM meM bhI kAvya-graMtha Adi race eka mAtra kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryajI ne saMskRta-prAkRta meM sADhe tIna karoDa zloka pramANa sAhitya kA navasarjana kiyA thA / vAcakavarya umAsvAtijI ne 500 graMtha evaM sUripuraMdara zrI haribhadrasUrijI ma. ne 1444 dharmagraMthoM kA sarjana kiyA thA / hamAre-apane durbhAgya se unameM se adhikAMza graMtha kAla-kavalita ho cuke haiM, phira bhI jo bhI bace haiM, ve bhI khUba mahattvapUrNa haiM - paraMtu durbhAgya hai ki Aja jainoM meM se hI saMskRta bhASA lupta prAya: ho cukI hai| mAtra jaina darzana hI nahIM, bauddha, nyAya, vedAMta, sAMkhya Adi darzanoM kA bhI bodha prApta karanA ho to usake lie saMskRta bhASA kA jJAna bahuta jarUrI hai paraMtu Aja saMskRta bhASA kA jJAna dhIre-dhIre kama hotA jA rahA hai| mahApuruSoM kA amUlya khajAnA hameM virAsata meM milA hai, paraMtu hama usake lAbha se sarvathA vaMcita haiN| bhojana pAsa meM hokara bhI bhUkhe mara jAya yA pAnI pAsa meM hone para bhI pyAse mara jAyeM, aisI hamArI hAlata hai| mahApuruSoM ne kaThora zrama karake, rAta ke ujAgare karake hamAre hita ke lie una graMthoM kA sarjana kiyA, paraMtu bhASA jJAna ke abhAva ke kAraNa ve saba graMtha hamAre lie 'kAlA akSara bhaiMsa barAbara' hI haiN| Aja jaina saMgha meM saMskRta bhASA kA abhyAsa mAtra sAdhu saMsthA taka sImita raha gayA hai aura usameM bhI dhIre dhIre kaTautI hotI jA rahI hai| zrAvaka saMgha kA to usa bhASAjJAna kI ora kisI prakAra kA lakSya hI nahIM haiN| jarA bhUtakAla ke itihAsa kI ora najara kareM - kumArapAla mahArAjA ne 70 varSa kI umra meM bhI saMskRta vyAkaraNa sIkhA thA aura saMskRta bhASA meM prabhu-stutiyA~ racI thii|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMtrIzvara vastupAla-tejapAla ne bhI saMskRta bhASA sIkhakara AdinAtha Adi ke caritra saMskRta bhASA meM race the| apanA durbhAgya hai ki pUrvAcAryoM ke dvArA viracita graMtha hamAre lie durbodha hote jA rahe haiM vi.saM. 2064 meM merA cAturmAsa kalyANa meM thaa| jodhapura (rAja.) se 16 varSIya jijJAsu akSaya vaMdanArtha aayaa| bAta hI bAta meM maiMne use kahA, "jaina darzana ke marma ko acchI taraha se jAnanAsamajhanA ho to mahApuruSoM ke dvArA race gae saMskRta-prAkRta graMthoM kA abhyAsa jarUrI hai|" __usane kahA, "mujhe saMskRta nahIM AtI hai|" maiMne kahA- "tumheM saMskRta bhASA sIkhanI caahie| saMskRta bhASA sIkha loge to una graMthoM kA rasAsvAda na kara skoge|" usane kahA- "saMskRta bhASA kaise sIkhU?" maiMne kahA- saMskRta sIkhane ke lie siddhahemacandra zabdAnuzAsanam para AdhArita hema saMskRta pravezikA bhAga-1-2 kA abhyAsa karanA cAhie, jo gujarAtI meM hai| usane kahA, "mujhe gujarAtI AtI nahIM hai, Apa hindI meM taiyAra kreN|" maiMne kahA- "tumhArI bhAvanA dhyAna meM rkhuugaa|" usakI bhAvanA ko dhyAna meM rakhakara una saMskRta pustakoM ke hindI anuvAda kA kArya prAraMbha kiyA, jo Aja pUrNa ho rahA hai| _ vi.saM. 1193 meM gujarAta ke mahArAjA siddharAja jayasiMha ne kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcAryajI bhagavaMta ko saMskRta-vyAkaraNa racane ke lie vinaMtI kI thI / buddhinidhAna hemacaMdrasUrijI ma. ne eka varSa kI alpAvadhi meM laghuvRtti, bRhadvRtti aura bRhannyAsa yukta 'siddhahema zabdAnuzAsanam' vyAkaraNa kI racanA kI thii| 18 dezoM ke adhipati samrAT kumArapAla mahArAjA ne bhI isa vyAkaraNa kA abhyAsa kara saMskRta bhASA para prabhutva prApta kiyA thaa| isI vyAkaraNa ko saralatA se samajhane ke lie upAdhyAya zrI meghavijayajI ma. ne
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ caMdraprabhA haimakaumudI kI racanA kI aura pU. upAdhyAya zrI vinayavijayajI ma. ne 'haimalaghuprakriyA' kI racanA kI thii| gujarAtI bhASA samajhanevAlA bhI dhIre-dhIre prayatna kara saMskRta bhASA sIkha sake, isI dhyeya ko najara samakSa rakhakara pATaNa (guja.) nivAsI paMDitavarya zrI zivalAlabhAI ne haima saMskRta pravezikA bhAga 1-2 va 3 kI racanA kI thii| maiMne apanI mumukSu avasthA meM pa.pU. vidvadvarya munirAjazrI dhuraMdharavijayajI ma.sA. evaM saujanyamUrti pU.mu.zrI vajrasena vijayajI ma.sA. ke pAsa siddhahaima saMskRta pravezikA bhAgaI va II kA abhyAsa kiyA thaa| phira dIkSA ke bAda vi.saM. 2033-34 meM pATaNa sthiratA daramyAna paMDitajI zivalAlabhAI ke pAsa siddhahaima zabdAnuzAsanam - laghuvRtti kA abhyAsa kiyA thaa| hindIbhASI prajA ke hita ko dhyAna meM rakhakara unhIM do bhAgoM kA hindI anuvAda saMpAdana karane kA maiMne yaha prayAsa kiyA hai| deva-guru kI asIma kRpA ke bala se taiyAra hue ina do bhAgoM kA vyavasthita abhyAsa kara hindI bhASI varga bhI saMskRta bhASA ko jAne-samajhe aura usake phalasvarUpa pUrvAcArya viracita mahAn graMthoM kA svAdhyAya kara sabhI apanA AtmakalyANa sAdhe, isI zubha-kAmanA ke saath| zrAvaNa pUrNimA, 2066 di. 24-8-2010 osavAla bhavana, rohA (rAyagar3ha), mahArASTra bhavodadhitAraka adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsapravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya kRpAkAMkSI ratnasena vijaya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 79 6 SN pravacana prabhAvaka marudhararatna-hindI sAhityakAra pUjya paMnyAsapravara zrI ratnasenavijayajI ma.sA. kA bahuraMgI-vaividhyapUrNa sAhitya tattvajJAna viSayaka S.No. 23 sukhI jIvana kI cAbiyA~ 137 | jaina vijJAna 38 | 24, pA~ca pravacana 138 caudaha guNasthAnaka | 25,guNAnuvAda 141 | Ao ! tattvajJAna sIkheM dhArAvAhika kahAnI S.No. karma vijJAna 102 1. karman kI gata nyArI 5. navatattva vivecana 122 2. | jiMdagI jiMdAdilI kA nAma hai 6. jIva vicAra vivecana 7.| tIna bhASya | 3. Aga aura pAnI bhAga-1 | AdhyAtmika patra 146 4. Aga aura pAnI bhAga-2 pravacana sAhitya 5. manohara kahAniyA~ mAnavatA taba mahaka uThegI 6. aitihAsika kahAniyA~ mAnavatA ke dIpa jalAe~ 7. tejasvI sitAre | mahAbhArata aura hamArI 8. |jinazAsana ke jyotirdhara saMskRti-bhAga-1 9. | preraka kahAniyA~ mahAbhArata aura hamArI 10 madhura kahAniyA~ saMskRti-bhAga-2 11 mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 5.| rAmAyaNa meM saMskRti kA 12 AdinAtha zAMtinAtha caritra amara saMdeza-bhAga 1 13/ sarasa kahAniyA~ rAmAyaNa meM saMskRti kA 14, pArasa pyAro lAge amara saMdeza-bhAga 2 15 zItala nahIM chAyA re | saphalatA kI sIr3hiyA~ 16 Avo vArtA kahuM 8. navapada pravacana 17 mahAn caritra 129 9. zrAvaka kartavya-bhAga-1 18. sarasa kahAniyA~ 10. zrAvaka kartavya-bhAga-2 yuvA-yuvati preraka S.No. 11. pravacana ratna 12. pravacana motI 1. yuvAno jAgo 13. pravacana ke bikhare phUla 2. jIvana kI maMgala yAtrA 3. taba camaka uThegI yuvA pIDhI 14. pravacana dhArA 15. AnaMda kI zodha 4. yuvA cetanA 16. bhAva zrAvaka 5. yuvA saMdeza 17. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana jIvana nirmANa vizeSAMka 18. kalpasUtra ke hindI pravacana 104 7. |The Message for the youth 19. saMtoSI nara sadA sukhI 18. How to Live true life 20. jaina parva pravacana | 9. yauvana surakSA vizeSAMka 21. guNavAn bano 126 | 10/sannArI vizeSAMka 22. vikhuralele pravacana motI 142 97 87 115 117
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 82 39 106 109 95 128 130 131 139 S.No. 80 108 92 1 15 64 21 44 121 S.No. 11. mAtA-pitA 12. AhAra kyoM aura kaise ? 13. AhAra vijJAna 14. brahmacarya 15. Duties Towards Parents 16. krodha AbAda to jIvana barabAda 17. rAga mhaNaje Aga 18. AI vaDilAMce upakAra 19. amRta kI bUMdeM 20. The Light of Humanity 21. Youth Will shine then anuvAda-vivecanAtmaka |sAmAyika sUtra vivecanA | caityavaMdana sUtra vivecanA |AlocanA sUtra vivecanA | zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecanA 5. cetana ! mohanIMda aba tyAgo AnaMdaghana caubIsI vivecana 7. a~khiyA~ prabhudarzana kI pyAsI 8. zrAvaka jIvana darzana 9. bhAva sAmAyika 10. AnaMdaghanajI pada vivecana bhAva caityavaMdana 12. vividha pUjAe~ 13. bhAva pratikramaNa bhAga-1 14. bhAva pratikramaNa bhAga-2 15. zrIpAla-rAsa aura jIvana-caritra 16. daMDaka-vivecana vidhi-vidhAna upayogI | bhakti se mukti Ao ! pratikramaNa kareM Ao! zrAvaka baneM haMsa zrAddhavrata dIpikA Chaitya Vandan Sootra |vividha devavaMdana Ao ! pauSadha kareM | prabhu darzana sukha saMpadA 9. Ao ! pUjA paDhAe~ 10. Panch Pratikraman Sootra 11. zatrujaya yAtrA 12. pratikramaNa upayogI saMgraha 13. Ao ! upadhAna pauSadha kareM 14. vividha tapa mAlA 15. Ao ! bhAvayAtrA kareM 16. Ao ! paryuSaNa pratikramaNa kareM| 17. sajjhAyoM kA svAdhyAya anya preraka sAhitya 1. vAtsalya ke mahAsAgara rimajhima rimajhima amRta barase adhyAtmayogI pUjya gurudeva | bIsavIM sadI ke mahAna yogI mahAna jyotirdhara micchA mi dukkaDam kSamApanA savAla Apake javAba hamAre zaMkA-samAdhAna-I jainAcAra vizeSAMka 11. jIvana ne jIvI tuM jANa 12. dharatI tIratharI 13. ciMtana ratna 14. amaravANI 15. mahAvIravANI 16. zaMkA-samAdhAna-II 16. sukha kI khoja 17. Ao saMskRta sIkheM / bhAga-I 18. Ao saMskRta sIkheM / bhAga-II 19. AdhyAtmika kA patra 20. zaMkA samAdhAna / bhAga-III vairAgyapoSaka sAhitya mRtyu mahotsava 2. zramaNAcAra vizeSAMka 3. sadguru upAsanA 4. ciMtana motI mRtyu kI maMgala yAtrA prabho ! mana maMdira padhAro 7. zAMta sudhArasa bhAga-1 8. zAMta sudhArasa bhAga-1 9. bhava AlocanA 10. vairAgya zataka 101 22 114 29 118 107 94 120 143 144 145 146 147 S.No. 125 132 133 134 135 S.No. N
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hara pravacana prabhAvaka pUjya paMnyAsapravara zrI ratnasenavijayajI ma.sA. dvArA Alekhita 145 pustakoM meM se prApya pustakoM kI sUcI SI No. pustaka kramAMka pustaka kA nAma mUlya 36 42 25/25/30/ 97 50/ 1001 104 300/150/30/30/ 84 117 1191 25/ 121 25/ 127 1281 zatrujaya yAtrA Ao pratikramaNa kareM vividha-devavaMdana paryuSaNa-aSTAhnika-pravacana bIsavIM sadI ke mahAn yogI kalpasUtra ke hindI pravacana prabhu darzana sukha saMpadA vikhuralele pravacana motI (marAThI) zramaNazilpI premasUrijI dAdA Youth will Shine then tIna-bhASya vividha-tapamAlA maMgala smaraNa bhAva pratikramaNa (bhAga-1) bhAva pratikramaNa (bhAga-2) daMDaka vivecana Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM sukhI jIvana kI cAbiyA~ pA~ca pravacana vairAgya zataka / guNAnuvAda sarala kahAniyA~ sukha kI khoja Ao ! saMskRta sIkheM! bhAga-1 Ao ! saMskRta sIkheM! bhAga-2 40/30/30/60/ 131 1321 1331 60/ 135 25/ 136 55/ 137 100/ 732 50/ 140 35/ 70/ 142 30/ 1431 144 145 35/55/95/
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA viSaya 7Laja 12 15 pRSTha kramAMka varNa-paricaya pATha-1 vartamAna kAla pATha-2 parasmaipadI dhAtu pATha-3 sarvanAma pATha-4 pahalA gaNa (upAMtya-aMtya kA guNa) pATha-5 cauthA va chaThA gaNa pATha-6 dasavA~ gaNa pATha-7 parasmaipadI dasaveM gaNa ke dhAtu pATha-8 dhAtuoM ke Adeza pATha-9 vartamAnA vibhakti Atmanepada ke pratyaya 16 pATha-10 nAma pada vibhakti ke pratyaya pATha-11 sandhi niyama pATha-12 avyaya pATha-13 dvitIyA vibhakti pATha-14 akArAMta napuMsaka nAma prathamA dvitIyA vibhakti pATha-15 vizeSaNa aura sarvanAma pATha-16 tRtIyA-caturthI vibhaktti pratyaya pATha-17 sarvanAma kI vibhakti pATha-18 paMcamI-SaSThI-saptamI 17 19 201 22 25 27 30 FONILLA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 40 43 46 51 pATha-19 saMbodhana-pratyaya pATha-20 AkArAnta (Ap pratyayAnta) strI liMga nAma pratyaya pATha-21 upasarga pATha-22 kartari-karmaNi aura bhAve prayoga pATha-23 hyastana bhUtakAla pATha-24 kRdanta pATha-25 vyaMjanAMta nAma : puMliMga-pratyaya pATha-26 sarvanAma pATha-27 ikArAMta-ukArAMta puMliMga nAma pratyaya pATha-28 ikArAMta-ukArAMta tathA GI pratyayAMta dIrgha IkArAMta pATha-29 vartamAna kRdanta pATha-30 vidhyartha pATha-31 AjJArtha paMcamI pATha-32 samAsa pATha-33 samAsa pATha-34 kRdanta pATha-35 taddhita pATha-36 an aMtavAle nAma pATha-37 as aMtavAle nAma pATha-38 RkArAMta nAma pATha-39 saMkhyAvAcaka nAma pATha-40 vAkya pariziSTa 99 101 104 109 114 119 123 127 131 138 KIN
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM varNa-paricaya 14 svara : a, A, i, I, u, U, R, R, lu, lu, e, ai, o, au anusvAra : aM visarga : aH 33 vyaMjana : k kh g gh G ca cha ja jha Ja ___ F E va t th d dh n pa pha ba bha m ya ra la v z Sa sa ha hrasva dIrgha a varNa a A i varNa i I u varNa u U / R varNa R R lu varNa la la saMdhyakSara (dIrgha) : e, ai, o, au 5 varga (sparza vyaMjana - 25) k kh g gh ca cha ja jha T Th D d t th d dh pa pha ba bha a 2 ka varga :ca varga :Ta varga :ta varga :pa varga :aMtasthA :uSmAkSara :anunAsika : ! ! ! ! ! 15 ho to to G Ja Na na m to to o le rbh to ya z E F 5 la sa no It
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM + la la uccAra sthAna varNa ke uccAra sthAna ATha haiM - chAtI, kaMTha, zira, jihvAmUla, dA~ta, nAsikA, oSTha aura tAlu / kaMTya :- a varNa, ka varga, h, visarga (:) tAlavya :- i varNa, ca varga, yaza, e ai oSThya :- u varNa, pavarga, o, au, upadhmAnIya mUrdhanya :- R varNa, Ta varga, rSa daMtya :- lu varNa, tavarga, lasa . daMtyauSTya :- v nAsikya :- anusvAra jihvaya :-- jihvAmUlIya vyaMjana tathA svaroM kA saMyojana = ka k + lR = klU k + A = kA k + la = klU k + i = ki k + e = ke k + I = k + ai = kai k + u = ku k + o = ko k + U = kU k + au = kau ___ = kR k + a + = kaM k + R = kR k + a + : = kaH isI prakAra sabhI vyaMjana aura svaroM ke milane se bArahakhar3I taiyAra hotI hai| katipaya saMyuktAkSara k + Sa = kSa d +dha = ddha j + Ja = jJa k + ta = kta p + ra = pra d + ga = dga r + Sa = rSa z + ca = zva t + ra = tra d + da = 6 ha + va = hva tor OS + + + + Phe + + + by CF 70 + +
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM saMjJAe~ 1. nAmI:- a varNa ko choDakara i se au taka ke 12 svara nAmI kahalAte haiM | i, I, u, U, R, R, lu, lU, e, ai, o, au samAna:- a se dIrgha la taka ke 10 svara samAna kahalAte haiM / a, A, i, I, u, U, R, R, lu, lU dhuTa:- varga ke 5 veM akSara aura aMtasthA ko chor3akara zeSa 24 vyaMjana dhuT kahalAte haiMk kh g gha, ca cha ja jha, T Th D da, t th ddha, pa pha ba bha, za Sa sa ha. aghoSa:- pratyeka varga kA pahalA aura dUsarA akSara tathA z Sa sa ye 13 vyaMjana aghoSa kahalAte haiM ka kha, c cha, T , t th, p pha, z S s 5. ghoSavAna :- aghoSa sivAya ke sabhI 20 vyaMjana ghoSavAna kahalAte haiM g gh G, ja jha Ja, D da Na, d dh na, b bh m, ya ra la v, h. 6. ziTa:- anusvAra, visarga, z Sa s, jihvAmUlIya tathA upadhmAnIya Adi ziT kahalAte haiM / 7. hrasva:- jo svara jaldI bolA jAtA hai, use hrasva kahate haiM, jaise a, i Adi / 8. dIrgha:- jo svara laMbA karake bolA jAtA hai, use dIrgha kahate haiM jaise-A, I Adi 9. pluta:- jo svara dIrgha se bhI jyAdA laMbAkara bolA jAtA hai, use pluta kahate haiM - are, A 10. anunAsika:- svara jaba nAsikA kI madada se bolA jAtA hai, taba use anunAsika kahate haiN| svara ke Upara ardhacaMdrAkAra aura biMdu rakhA jAtA hai| jaise- a~, a~, A~, A~ Adi vyaMjanoM meM bhI ya, la aura v nAsikA kI madada se bole jAte haiM aura unheM isa taraha likhA jAtA hai / ya~, la~, ,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM jihvAmUlIya k yA kha ke pahale tathA upadhmAnIya pa yA pha ke pahale visarga ke badale kvacit likhate haiN| udA. du - kham, duHkham / anta )( pAtaH, anta pAtaH / zabdoM ke bheda vargoM ke saMyoga se zabda banate haiM, ve cAra prakAra ke haiM 1. jAti vAcaka :- manuSyaH- manuSya 2. guNa vAcaka :- pItam - pIlA 3. kriyA vAcaka :- gama - jAnA 4. dravya vAcaka :- rAkezaH rAkeza dhAtu :- hara prANI ke jAne, Ane, khAne, pIne Adi vyavahAra ko kriyA kahA jAtA * saMskRta meM kriyA ke vAcaka zabda ko 'dhAtu' kahA jAtA hai | * saMskRta vyAkaraNa meM dhAtuoM ke 10 gaNa haiM | * dhAtu sivAya ke zabdoM ko nAma kahA jAtA hai / sva saMjJA jina vargoM ko paraspara samAna ginA gayA hai ve paraspara 'sva' kahalAte haiN| jaise-a varNa ke a, A, a~, A~, a, A, a~, A~ Adi sabhI bheda paraspara sva haiN| a varNa - paraspara sva ka varNa - paraspara sva i varNa - ,, ,, ca varNa - ,, ,, u varNa Ta varNa - ,, ,, R varNa ta varNa - ,, ,, la varNa - ,, ,, pa varNa - ,, ,, e kAra y yaM varNa - ai kAra la la~ varNa - ,, o kAra - va , varNa - ,, au kAra - r za Sa s aura ha kA koI sva nahIM hai| :: :: :: : :
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-1 vartamAna kAla 1. jo kriyAe~ abhI cala rahI hoM, use batAnevAle kAla ko vartamAna kAla kahate haiM jaise-maiM calatA hU~, maiM khAtA hU~, ityAdi 2. vartamAnakAla kA nirdeza karane ke lie dhAtu ke sAtha vartamAnA vibhakti ke pratyaya lagate haiN| 3. dhAtu tIna prakAra ke hote hai-parasmaipadI, AtmanepadI tathA ubhayapadI / 4. parasmaipadI dhAtuoM ke sAtha parasmaipadI ke pratyaya lagate haiM / paTh + ti 1. vartamAna kAla-parasmaipada ke pratyaya puruSa eka vacana dvivacana bahuvacana pahalA mi vas mas dUsarA thas tIsarA tas anti 5. ti Adi pratyaya lagane para dhAtu ko 'a'vikaraNa pratyaya lagatA hai | jaise paTh + a + ti = paThati 6. m aura v se prAraMbha honevAle pratyayoM ke pahale aho to usakA A ho jAtA hai paTh + a + mi = paTh + A + mi = paThAmi / 7. 'ti' Adi pratyaya jise lage ho use 'pada' kahate haiM, jaise-paThati / 8. pada ke aMta meM 's' ho to usakA 'r' ho jAtA hai jaise paThatas kA paThatar. 9. pada ke aMta meM rahe 'ra' ke bAda virAma ho athavA aghoSa vyaMjana ho to usakA visarga ho jAtA hai jaise-paThatas = paThataH, namataH paThataH / 10. a ke bAda a yA e Ae to pUrva ke a kA lopa hotA hai, paraMtu pada ke prAraMbha meM a yA e Ae to pahale ke a kA lopa nahIM hotA hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM jaise - paTh + a + anti paTh + anti = paThanti nam = par3hanA paT pat giranA = rakSa = rakSaNa karanA, vad = bolanA vas = rahanA bhaN = kahanA, par3hanA khAd = khAnA paThAmi paThasi paThati = namaskAra karanA 1. namAmi 2. paThasi 3. patasi 4. paThAmi 5. namati 6. patataH 7. rakSasi 8. bhaNataH vartamAnA vibhakti ke rUpa paThAvaH paThAmaH paThathaH paThatha paThataH paThanti pATha-2 parasmaipadI dhAtu saMbhAlanA (2) nimna likhita saMskRta vAkyoM kA hindI meM anuvAda karo 25. khAdAmi 26. carati 27. patasi 28. vasAmi 29. aTathaH 9. vadati 10. namataH 11. paThAvaH 12. calanti 13. aTatha daha = jalanA, jalAnA aT = bhaTakanA, ghUmanA arc = pUjA karanA, arcA karanA cal = calanA car = caranA, phiranA, AcaranA, karanA jIv AjIvikA calAnA, jInA = tyaj = tyAga karanA, chor3a denA kSar = jharanA, giranA, TapakanA 14. carAmaH 15. namanti 16. vasAmaH 17. rakSAmaH 18. jIvAvaH 19. tyajasi 20. kSaranti 21. vadatha 22. arcataH 23. paThAmaH 24. tyajAmi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. tuma namaskAra karate ho / maiM giratA hU~ / vaha paDhatA hai / tuma girate ho / maiM paDhatA hU~ / ve donoM rahate haiM / tuma bolate ho / hama do bolate haiM / vaha rakSaNa karatA hai tuma donoM girate ho / maiM khAtA hU~ / ve pUjA karate haiM / saMskRta meM anuvAda karo : 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. ve bolate haiM / hama calate haiM / tuma ghUmate ho / 7 hama paDhate haiM / tuma girate ho / vaha calatA haiM / hama dono khAte haiM hama donoM girate haiM / tuma saba khAte ho / ve tyAga karate haiM | tuma donoM bhaTakate ho / ve donoM paDhate haiM / maiM pUjA karatA hU~ / vaha jItA hai / maiM rakSaNa karatA hU~ / tuma kahate ho / hama rahate haiM /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-3 sarvanAma 1. sarvanAma arthAt jo nAma sabhI ke lie lAgU par3ate haiM / jaise- koI bhI vyakti svayaM ke lie 'maiM' zabda kA prayoga kara sakatA hai / rAkeza kahatA hai :- 'maiM' jAtA hU~ | to rameza bhI svayaM ke lie kaha sakatA hai - 'maiM' jAtA hU~ / 'maiM' zabda kA prayoga hareka vyakti apane lie kara sakatA hai ataH 'maiM' sarvanAma hai / 2. sarvanAma pada prathama puruSa aham (maiM) AvAm (hama donoM) vayam (hama saba) dvitIya puruSa tvam (tuma) yuvAm (tuma donoM) yUyam (tuma saba) tRtIya puruSa sas (saH) (vaha) tau (ve donoM) te (ve saba) saMdhi niyama (1) svara aura vyaMjana pAsa-pAsa meM Ae to unakI saMdhi hotI hai / jaise aham aTAmi-ahamaTAmi / (2) pada ke aMta meM rahe 'm' ke bAda koI vyaMjana Ae to 'm' ke badale pahale ke akSara para anusvAra ho jAtA hai / athavA 'm' ke badale bAda rahe vyaMjana kA sva anunAsika ho jAtA hai / udA. (1) tvam rakSasi - tvaM rakSasi / (2) tvam carasi - tvaJcarasi / (3) padAnta 'm' ke bAda koI svara Ae to vaha 'm' bAda ke svara meM mila jAegA- jaise tvam arcasi-tvamarcasi / (4) padAnta 'm' ke bAda virAma ho to 'm' hI rahatA hai jaise paThasi tvm| (5) sas ke bAda virAma ho to s kA r aura r kA visarga ho jAtA hai| udA. s:| aura sas ke bAda vyaMjana Ae to s kA lopa ho jAtA hai| udA. sa paThati /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM nimnalikhita vAkyoM kA saMskRta meM anuvAda karo 1. maiM namaskAra karatA hU~ | 2. hama bolate haiM / 3. tuma par3hate ho / 4. tU pUjA karatA hai / 5. tuma donoM jIte ho| 6. hama donoM tyAga karate haiM / nimnalikhita vAkyoM kA hindI meM anuvAda karo 1. sa namati / 2. te rakSanti / 3. tau paThataH / 4. tvampatasi / 5. jiivaamH| 6. ahaJcalAmi | pATha-4| pahalA gaNa (upAMtya - aMtya kA guNa) 1. vikaraNa pratyaya 'a' ke pahale dhAtu ke upAMtya hrasva nAmi svara kA guNa hotA hai | 2. kra varNa kA guNa ar, i varNa kA guNa 'e' tathA u varNa kA guNa 'o' hotA udA. 1. vRS + a + ti guNa hone para - v + ar + S + a + ti = varSati 2. jim + a + ti jem + a + ti = jemati 3. zuc + a + ti zoc + a + ti = zocati 3. vikaraNa pratyaya a ke pahale dhAtu ke aMtima hrasva yA dIrgha nAmi svara kA guNa hotA hai / udA. ji + a + ti j + e + a + ti 4. e ai o au ke bAda koI bhI svara Ae to usake sthAna para ay, Aya, av tathA Av hotA hai1. ja + e + a + ti ja + ay + a + ti = jayati
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2. bhU + a + ti bh + o + a + ti bh + av + a + ti = bhavati 1. vRS dhAtu ke rUpa varSAmi varSasi varSati 2. tR dhAtu ke rUpa tarAmi tarasi tarati krID krIDA karanA, khelanA = jap = jApa karanA, japanA jim = khAnA nind = niMdA karanA vRS zuc = zoka karanA = jaya pAnA, jItanA ji = barasanA 10 1. ve barasate haiM / 2. hama donoM jApa karate haiM / 3. hama khelate haiM / 4. tuma ghUmate ho / 5. hama calate haiM / varSAvaH varSathaH varSataH tarAva: tarathaH tarataH parasmaipadI dhAtu = tairanA saMskRta meM anuvAda kareM varSAmaH varSatha varSanti = dhAv bhU = honA sR = jAnA, haTanA smR = smaraNa karanA, yAda karanA kSi = kSaya pAnA, kSINa honA daur3anA, bhAganA 8. tarAmaH taratha taranti 6. tuma donoM zoka karate hoM / 7. hama donoM haiM / ve kSaya pAte haiM / 9. tuma dUra haTate ho / 10. ve donoM khAnA khAte haiM /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1. sa varSati / 2. te jemanti / 3. krIDanti / 4. yuvAM nindathaH / 5. ahaM rakSAmi / cauthA gaNa kup = kopa karanA = nAza honA e hindI meM anuvAda kareM pATha-5 cauthA va chaThA gaNa 1. cauthe gaNa ke dhAtuoM ko ya vikaraNa pratyaya lagatA hai / 2. ya vikaraNa pratyaya lagane para cauthe gaNa ke dhAtuoM ko guNa nahIM hotA hai / udA. nRt nRtyAmi nRtyasi nRtyati naz nRt puS = poSaNa karanA, nRtyAmaH nRtyatha nRtyanti 3. chaThe gaNa ke dhAtuoM ko a vikaraNa pratyaya lagatA hai / 4. chaThe gaNa ke dhAtuoM ko a vikaraNa pratyaya lagane para guNa nahIM hotA hai / udA. sphurAmi sphurasi sphurati = krodha karanA, gusse honA krudh tuS = khuza honA, saMtoSa pAnA 11 sphurAvaH sphurathaH sphurataH = nRtya karanA, nAcanA poSanA 6. tvamasi / 7. ahaM jayAmi / 8. AvAM smarAvaH / 9. vayantarAmaH / 10. tvaM dhAvasi / nRtyAvaH nRtyathaH nRtyataH sphurAmaH sphuratha sphuranti parasmaipadI dhAtu mil = milanA likh sRj = sRjana karanA, banAnA spRz sparza karanA, chUnA sphuT sphur = chaThA gaNa = likhanA = = khilanA, kaMpita honA, tUTanA pharakanA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 112 muha = mohita honA lum = lobha karanA luT = AloTanA kSubha, = ghabarAnA, kSobha pAnA saMskRta meM anuvAda kareM 1. ve lobha karate haiM / 8. maiM jItA huuN| 2. hama do mohita hote haiN| 9. tuma likhate ho / 3. tuma donoM tyAga karate ho / 10. hama chUte haiM / 4. tuma krodha karate ho / 11. hama khAte haiM / 5. ve donoM bhAga jAte haiM | 12. ve ghabarAte haiM / 6. hama nRtya karate haiM / 13. vaha ka~patA hai / 7. ve donoM milate haiM / 14. tuma niMdA karate ho / hindI meM anuvAda kareM 1. tau puSyataH / 8. AvAM nRtyAvaH / 2. te luTyanti / 9. yUyaM paThatha / 3. sa vadati / 10. yuvAM tarathaH / 4. ahaM tuSyAmi / 11. te sphuTanti / 5. yUyaM kSubhyatha / 12. sa sRjati / 6. yuvAM kupythH| 13. vayaM luTyAmaH / 7. te milanti / 14. jayasi tvam / | pATha-6 dasavA~ gaNa 1. dasaveM gaNa ke dhAtuoM ko pahale apanA 'i' pratyaya lagatA hai, phira pahale gaNa kI taraha 'a' vikaraNa pratyaya lagatA hai aura guNa hotA hai | udA. cint + i = cinti cinti + a + ti guNa hone para cinte + a + ti cintay + a + ti = cintayati
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM e cint dhAtu ke rUpa 13 cintayAmi cintayAvaH cintayasi cintayathaH cintayati cintayataH - 2. dasaveM gaNa kA i pratyaya lagane para dhAtu ke upAMtya hrasva nAmi svara kA guNa hotA hai / cur + i = cori cori + a + ti core + a + ti coray + a + ti = corayati vRddhi tADi + a + ti tADe + a + ti corayAmi corayAvaH corayAmaH corayasi corayathaH corayatha corayati corayataH corayanti 3. dasaveM gaNa kA 'i' pratyaya lagane para dhAtu ke upAntya a tathA antya hrasva yA dIrgha nAmi svara kI vRddhi hotI hai / 4. a kI vRddhi A, RRvarNa kI vRddhi Ar, i varNa kI vRddhi ai tathA u varNa kI vRddhi au hotI hai / 5. udA. taD + i + ti cintayAmaH cintayatha cintayanti tADay + a + ti = tADayati 6. kath, gaN, rac, spRha aura mRg tathA anya kucha dhAtuoM ko 'i' pratyaya lagane para guNa tathA vRddhi nahIM hotI hai / udA. kath + i + a + ti = kathayati gaN + i + a + ti = gaNayati rac + i + a + ti racayati spRh + i + a + ti = spRhayati = mRg + i + a + ti mRgayati =
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM cint = ciMtana karanA, ciMtA karanA daNDa = daMDa denA pID = duHkha denA, pIr3anA pUj = pUjA karanA, pUjanA varNa varNana karanA, sAntv = zAMta karanA, khuza karanA cur = corI karanA raMganA pATha-7 parasmaipadI dasaveM gaNa ke dhAtu bhUS = zobhA karanA taD = tAr3ana karanA, mAranA pR = pAra karanA, pUrNa karanA pal = pAlana karanA, rakSaNa karanA bhakS khAnA = bhakSaNa karanA, kath gaN ghuS = ghoSaNA karanA, AvAja karanA rac = racanA karanA, tul = tolanA = 1. tuma donoM zoka karate ho / 2. ve donoM sAMtvanA dete haiM / saMskRta 3. maiM nAca karatA hU~ / 4. tuma donoM pUjA karate ho / 5. hama varNana karate haiM / 6. tuma donoM likhate ho / 7. tuma corI karate ho / 8. tuma donoM zaNagAra karate ho / 1. vayaM cintayAmaH / 2. AvAM spRzAva: T: 1 3. tvaM daNDayasi / 4. lubhyanti / 5. varSanti / 6. yuvAM pIDayathaH / 7. te corayanti / 8. ahaM ghoSayAmi / 14 7 = kathA karanA, kahanA = gaNanA karanA, spRha = spRhA karanA meM anuvAda karo * ginatI karanA, cAhanA 9. tuma tolate ho / 10. maiM tolatA hU~ / 11. ve corI karate haiM / 12. hama donoM ghoSaNA karate haiM / 13. tuma poSaNa karate ho / 14. hama racanA karate haiM / 15. tuma haTate ho / hindI meM anuvAda karo 9. AvAM tolayAvaH / 10. tvaM bhUSayasi / 11. yuvAM corayathaH / 12. yUyaM ghoSayatha / 13. vayaM sAntvayAmaH | 14. ahaM jayAmi / 15. te pUjayanti /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 15 pATha-8 dhAtuoM ke Adeza 1. vikaraNa pratyaya lagane para kucha dhAtuoM ke Adeza hote haiN| dhAtuoM ke Adeza ( ) meM die gae haiN| pahalA gaNa (parasmaipadI) gam (gaccha) = jAnA, gamana karanA dRz (pazya) = dekhanA sthA (tiSTha) = khar3A rahanA, sthira rahanA dA (yaccha) = denA, dAna karanA pA (pib) = pInA cauthA gaNa parasmaipadI mad (mAd) = masta honA, pramAda karanA, bhUla karanA zam (zAm) = zAMta honA zram (zrAma) = thaka jAnA chaThA gaNa parasmaipadI iS (iccha) = icchA karanA, icchAlA chATA ra FIL dUsarA gaNa - (as = honA) ke rUpa asmi svaH smaH stha asti staH santi saMskRta meM anuvAda karo 1. tuma bhakSaNa karate ho / 7. vaha zAMta hotA hai / 2. tuma saba mArate ho / 8. hama khaDe hai / 3. maiM pUrA karatA huuN| 9. ve donoM bhUla karate haiM / 4. hama pAlana karate haiM / 10. ve dekhate haiM / 5. hama do spRhA karate haiM / 11. tuma saba pIte ho / 6. maiM tairatA huuN| hindI meM anuvAda karo 1. yUyaM bhakSayatha / 7. ahaM gacchAmi / 2. tvaM kathayasi / 8. tvaM zrAmyasi / asi stha :
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 Ao saMskRta sIkheM 3. te gaNayanti / 4. yuvAM racayathaH / 5. ahaM spRhayAmi / 6. vayaM luTyAmaH / 9. yuvAmicchathaH / 10. AvAM pRcchAvaH / 11. tvayyacchasi / puruSa eka vacana | pATha-9 vartamAnA vibhakti Atmanepada ke pratyaya | dvivacana / bahuvacana prathama puruSa mahe dvitIya puruSa tRtIya puruSa ante 1. AtmanepadI dhAtuoM ko Atmanepada ke pratyaya lagate haiM / vand+a+e-vande 2. ubhaya padI dhAtuoM ko parasmaipadI aura AtmanepadI ke pratyaya lagate hai / 3. a varNa ke bAda i varNa, u varNa, R varNa aura lu varNa ho to kramazaH ve donoM milakara e, o, ar aura al ho jAtA hai / udA. vand + a + ite = vandete vande vandase vandate AtmanepadI dhAtu vand = vaMdana karanA (gaNa-1) vRdh = baDhanA (gaNa-1) saMskRta meM anuvAda karo 1. hama baDhate haiM / 2. tuma donoM pakAte ho / 3. hama donoM vaMdana karate haiM / 4. ve khaDe rahate haiM / vandAvahe vandAmahe vandethe vandadhve vandete vandante ubhayapadI dhAtu . pac = pakAnA (gaNa-1) hra = haraNa karanA, le lenA (gaNa-1) hindI meM anuvAda karo 1. tvaM harasi / 2. vayaM harAmahe / 3. AvAM pacAvahe / 4. ahaM pacAmi /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-10 os os cAra | su nAma pada vibhakti ke pratyaya vibhakti eka vacana dvivacana bahuvacana prathamA | au as dvitIyA am (m) as tRtIyA" A (ina) bhyAm bhis (aisa) caturthI e (ya) bhyAm bhyas paMcamI as (At) bhyAm bhyas SaSThI as (sya) Am (nAm) saptamI 1. vibhakti ke pratyaya yahA~ mUla svarUpa meM die gae haiM, paraMtu kaI nAmoM ke sAtha una pratyayoM kA Adeza athavA lopa bhI hotA hai | usakA nirdeza una una sthAnoM meM kiyA jAegA / 2. 's' Adi vibhakti ke pratyaya jise lage hoM use pada kahate haiM udA. bAla + s = bAlaH yahAM s kA r aura r kA visarga huA hai / akArAMta paMliMga nAma prathamA vibhakti s / au / as bAlaH | bAlau / bAlA: 3. a varNa ke bAda e tathA ai Ae to ve donoM milakara 'ai' tathA o va au Ae to ve donoM milakara 'au' hotA hai / udA. bAla + au = bAlau / 4. prathamA vibhakti kA as pratyaya lagane para pUrva ke a kA A hotA hai /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : Ao saMskRta sIkheM udA. bAla + as bAlA + as = bAlAs 5. samAna svara ke bAda sva samAna svara Ae to ve donoM milakara sva dIrghasvara hotA hai / udA. bAlAH / 6. vAkya meM jo nAma kriyApada ke sAtha sIdhA saMbaMdha rakhatA hai, vaha mukhya nAma kahalAtA hai. aura zeSa gauNa nAma kahalAte haiM / 7. mukhya nAma ko prathamA vibhakti hotI hai / jaise-bAlaH paThati / bAlau paThataH / bAlAH paThanti / ___ akArAMta puMliMga nAma AcArya = dharmaguru, AcArya bAla = bAlaka kUrma = kachuA ratilAla = usa nAma kA vyakti nRpa = rAjA modaka = laDDU candra = caMdramA mayUra = mora __saMskRta meM anuvAda karo 1. tuma saba kahA~ jAte ho ? 9. do kachue calate haiN| 2. hama yahA~ khar3e haiM / 10. caMdra kSINa hotA hai / 3. tuma corI karate ho / 11. maiM yahA~ hU~ | 4. maiM corI nahIM karatA hU~ / 12. bAlaka thaka jAte haiM / 5. tuma kaba jAte ho ? 13. do AcArya kahA~ jAte haiM ? 6. maiM abhI jAtA huuN| 14. rAjA pAlana karate haiM / 7. ve subaha paDhate haiM / 15. tuma saba kahA~ rahate ho? 8. surendra pUjA karatA hai / hindI meM anuvAda karo 1. kva gacchasi ? 8. ratilAlaH pRcchati / 2. iha tiSThAmi / 9. AcAryaH kathayati / 3. ahaM prAtaH paThAmi / 10. modakAH santi / 4. sa prAtarna paThati / 11. AvAmiha tiSThAvaH /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 Ao saMskRta sIkheM 5. tvaM bahuzaH khAdasi / 6. sa kadA gacchati ? 7. idAnIM gacchati / 12. tau bAlauna paThataH / 13. bAlAH paThanti | 14. mayUrau nRtyataH / 15. yuvAM kva gacchathaH ? pATha-11 sandhi-niyama 1. s ke r ke pahale aho aura phira 'a' Ae to r kA u ho jAtA hai / udA. bAlas = bAlar + aTati bAlau + aTati = bAlo aTati 2. padAMta meM rahe e yA o ke bAda a Ae to a kA lopa ho jAtA hai aura usake sthAna para ' avagraha cihna rakhA jAtA hai / jaise bAlo aTati bAlo'Tati 3. s ke r ke pahale a ho aura usake bAda ghoSavAn vyaMjana Ae to r kA u ho jAtA hai / udA. bAlau + jayati = bAlo jayati paraMtu-prAtaraTati, prAtargacchati-yahA~ r kA u nahIM hogA, kyoMki prAtar avyaya meM s kA r nahIM hai / padAnta r ke bAda z S yA s Ae to r ke sthAna para kramazaH z S yA s vikalpa se hotA hai / udA. bAlazzAmyati = bAlaH zAmyati bAlassarati = bAlaH sarati ___prAtassmarati = prAtaH smarati 6. padAnta r ke bAda c cha, Tu, T aura t th Ae to r ke sthAna para kramazaH z S aura s nitya hotA hai / udA. bAlazcarati bAlastiSThati prAtazcalati 5.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta siikheN| 220 7. vAkya bolate samaya vaktA jahA~ virAma letA hai, vahA~ saMdhi nahIM hotI hai, aura jahAM virAma nahIM letA hai vahA~ do zabdoM ke bIca saMdhi hotI hai| udA. bAlaH, aTati - bAlo'Tati / bAlaH, jayati = bAlojayati / saMdhi alaga karane para 'bAla: aTati' hI bolA jAegA, kyoMki saMdhi alaga karane para virAma lekara hI bolA jAtA hai / 8. s ke r ke pahale A ho aura usake bAda ghoSavAn vyaMjana Ae to 'r' kA lopa ho jAtA hai / udA. bAlA gacchanti / 9. s ke ra ke pahale a varNa ho aura usake bAda svara Ae to 'ra' kA lopa ho jAtA hai aura usake bAda pAsa meM Ae svaroM kI saMdhi nahIM hotI hai / udA. bAla icchAmi / bAlA icchanti / bAlA aTanti 10. padAnta 'v' aura 'ya' ke pahale a varNa ho aura usake bAda koI svara Ae to v aura y kA vikalpa se lopa hotA hai aura usake bAda pAsa meM rahe svaroM kI saMdhi nahIM hotI hai / udA. 1. bAlau icchataH = bAlAv icchataH / bAlA icchataH / lopa na ho to - bAlAvicchataH / 2. bAlau aTataH / bAlA aTataH, bAlAvaTataH / pATha-12 avyaya 1. avyaya nAma ko lage hue vibhakti ke pratyayoM kA lopa ho jAtA hai / udA. bahuzas + s = bahuzas 2. vibhakti ke pratyayoM kA lopa hone ke bAda bhI vaha pada kahalAtA hai / udA. bahuzas - bahuzar - bahuzaH / 3. jisake rUpa meM kabhI parivartana nahIM hotA hai, use avyaya kahate haiM /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM jana = : manuSya hiraNa = mRga zramaNa = sAdhu samudra = samudra idAnIm = abhI yahA~ iha = kadA = kaba kahA~ kva = iti yatra = jahA~ jhaTiti = jaldI, zIghra = isa prakAra saMskRta 1. rAjA rakSaNa karatA hai / 2. vasaMtalAla socatA hai / 3. kachuA Age bar3hatA 4. dharma rakSaNa karatA hai / 5. isa prakAra AcArya kahate haiM / 6. bAlaka thakatA hai / 7. rAjA khuza hotA hai / 8. caMdra bar3hatA hai / 9. manuSya tairate haiM / 10. ratilAla yahA~ hai / 11. tU subaha bhaTakatA hai / 1. dharmo jayati / 2. bAlo dhAvati / 3. zramaNau gcchtH| 4. kva gacchataH ? 5. yatrAcAryastiSThati / 6. tatra gacchataH / 21 akArAMta puMliMga nAma jIva = jIva, AtmA deva = devatA, dhArmika pradhAna avyaya = na = = mahArAjA dharma karanevAlA mukhya nahIM prAtar = prAtaHkAla bahuzas = bahuta bAra atra = yahA~ tatra = vahA~ om = hA~ meM anuvAda karo 12. hiraNa dauDate haiM / 13. manuSya cAhatA hai / 14. jIva jIte haiM / 15. bAlaka mohita hote haiM / 16. devadatta pakAtA hai / 17. rAjA rakSaNa karate haiM / 18. ve do loga kahA~ jAte haiM ? 19. mahArAjA vaMdana karate haiM / 20. bAlaka bahutabAra khAte haiM / 21. yahA~ laDDU nahIM hai ? hindI meM anuvAda karo 7. prAtarahaM smarAmi / 8. modakossti / 9. nRpAzzAmyanti / 10. mRgAzcaranti / 11. prAtarbAlAH paThanti / 12. samudraH kSubhyati /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 13. dhArmikA jayanti / 14. zramaNA gacchanti / 15. dhArmikA vardhante / 16. mayUrA nRtyanti / 17. bhogilAlo harate / 18. bAlAH spRhayanti / 1 22 19. tvaM nRpo'si ? om, ahaM nRpo'smi / 20. pradhAnAzcintayanti / atra kAntilAlo'sti ? 21. nAtra kAntilAlaH / 22. devo jhaTiti gacchati / pATha-13 dvitIyA vibhakti au as bAlam bAlau / bAlAn 1. dvitIyA vibhakti ke as pratyaya ke a sahita pahale kA samAna svara dIrgha hotA hai, usa samaya puMliMga nAma ke as pratyaya ke 's' kA 'n' hotA hai | bAla + as = bAlAs - bAlAn / 2. dvitIyA vibhakti karma ko hotI hai / 3. kartA kriyA dvArA jise prApta karane kI icchA kare, use karma kahate haiMudA. rAmo grAmaM gacchati / jAne kI kriyA dvArA rAma kyA cAhatA haiM ? gA~va ! ataH gA~va-grAma yaha karma kahalAtA hai / 4. jo sarjana kiyA jAtA hai, vaha karma kahalAtA hai / udA. sa hAraM racayati / vaha kyA banAtA hai ? hAra ! ataH hAra karma hai / 5. kriyA kA phala jisameM ho, use karma kahate haiMudA. sa cauraM tADayati - vaha cora ko mAratA hai / tADana kriyA kA phala kisameM hai ? cora meM, ataH cora karma hai /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 236. kriyA ko karanevAlA kartA kahalAtA hai, udA. AcAryo dharma kathayati / dharma kahane kI kriyA kauna karate haiM ? AcArya ! ataH AcArya kartA haiM / 7. padAnta 'n' ke bAda c yA cha, T yA T tathA t yA th ho aura usake bAda adhuT varNa ho to n ke sthAna para kramazaH z, Sa aura s hotA hai aura usake pahale ke svara para anusvAra rakhA jAtA hai / jaise- sa biDAlAn tADayati / : sa biDAlAMstADayati / biddaalaaNstaaddyti| yahAM padAMta na ke bAda meM ta hai aura ta ke bAda meM svara hai, vaha dhuTa nahIM hai, ataH n kA s ho gayA aura pUrva ke svara para anusvAra lagA / pATha-14 akArAMta napuMsaka nAma prathamA dvitIyA vibhakti prathamA / dvitIyA kamalam / kamale / kamalAni kamalam kamale kamalAni 1. napuMsaka nAma meM prathamA-dvitIyA vibhakti eka samAna hotI hai / 2. prathamA-dvitIyA bahuvacana kA 'i' pratyaya lagane para svarAMta napuMsaka nAma ke bAda n joDA jAtA hai / 3. napuMsaka liMga meM prathamA-dvitIyA bahuvacana kA 'i' pratyaya ghuT kahalAtA hai | 4. ghuT pratyaya para 'n ' ke pahale kA svara dIrgha hotA hai / kamala + na + i - kamalAni 5. eka hI pada meM r S aura R varNa ke bAda rahe n kA N ho jAtA hai udA. pUrNaH
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 124 6. eka hI pada meM yA R varNa aura n ke bIca meM l, ca varga, Ta varga, ta varga, ztathA sko choDa anya koI varNa ho to bhI n kA N ho jAtA hai udA. mitrANi, puSpANi / paraMtu kASThAni meM na kA Na nahIM hogA / 7. dvi vacana ke aMta meM I, U aura e ke bAda svara Ae to saMdhi nahIM hotI hai / udA. phale icchati / phale atra / pacete annam / akArAMta puMliMga nAma / grAma = gA~va putra = putra caura = cora biDAla = bilAva, billA janaka = pitA brAhmaNa = brAhmaNa dharma = dharma, svabhAva vIra = vIra, mahAvIra, zUravIra aGga = aMga anna = anna udara = peTa udyAna = bagIcA kamala = kamala kASTha = lakaDA gRha = ghara jala = pAnI akArAMta napaMsaka nAma dhana = dhana nagara = zahara pustaka = pustaka, kitAba phala = phala mitra = mitra mukha = muMha vana = jaMgala zarIra = deha saMskRta meM anuvAda karo : 1. bAlaka caMdra ko dekhatA hai / 4. surezacaMdra ramezacaMdra ko cAhatA hai / 2. manuSya devoM ko pUjatA hai / 5. pitA putra kI ciMtA karate haiM / 3. rAjA do gA~va saMbhAlatA hai | 6. vaha brAhmaNa do laDDu khAtA hai /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 Ao saMskRta sIkheM 7. tuma dhana cAhate ho| -13. hama anna khAte haiN| 8. tuma mu~ha dekhate ho / 14. yahA~ do pustakeM haiM / 9. vana jalatA hai / 15. rAjA nagara kA rakSaNa karatA hai / 10. phala girate haiM / 16. maiM mitroM ko cAhatA hU~ / 11. pAnI jharatA hai / 17. bAlaka ghara jAte haiM / 12. mitra dhana detA hai / 18. ratilAla mitroM ko pUchatA hai / hindI anuvAda karo 1. janA dharmamicchanti / 2. bAlo modakaM jemati / 3. namAmi vIram / 4. AcArya ziSyA vandante / 5. janakaH putrAnsAntvayati / 6. sa biDAlAMstADayati / 7. aGgaM sphurati / 8. atra jalamasti / 9. kASThaM dahati / 10. phale patataH / 11. kamalAni sphuTanti / 12. zarIraM nazyati / 13. zramaNA udyAnaM gacchanti / 14. janA dhanamicchanti / 15. devadattaH pustakaM likhati / 16. vayaM dhanaM rakSAmaH / 17. sa udaraM spRzati / 18. mitrANi na tyajAmaH / pATha-15 vizeSaNa aura sarvanAma 1. nAma ke artha meM vizeSatA paidA kare use vizeSaNa kahate haiM / 2. vizeSaNa jisake artha meM vizeSatA karatA hai, use vizeSya kahate haiM / 3. vizeSaNa ko liMga, vacana aura vibhakti ke pratyaya vizeSya ke anusAra hote haiM jaise zobhanaH puruSaH / zobhana vizeSaNa va puruSa vizeSya hai / zobhanaM kamalam / zobhanaM puruSa spRhayati / zobhanaM kamalaM spRhayati / 4. zobhana aura puruSa eka hI haiM, ataH puruSa vizeSya ke anusAra zobhana ko liMga, vibhakti va pratyaya Adi lagate haiM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM nAma ke badale meM jisakA prayoga kiyA jAtA hai use sarvanAma kahate haiM jaise 'ahaM gacchAmi' | hara vyakti apane lie 'ahaM' kA prayoga kara sakatA hai ataH ahaM sarvanAma hai / sarvanAma kA prayoga vizeSaNa ke rUpa meM bhI ho sakatA hai | udA. sa bAlo na paThati / 5. 6. prathamA dvitIyA prathamA dvitIyA prathamA tvam dvitIyA tvAm prathamA dvitIyA aham mAm asmad = maiM yuSmad = tuma tad = vaha sarvanAma kI do vibhaktiyA~ asmad AvAm AvAm saH tam sarvanAma 26 yuSmad yuvAm yuvAm tad (puMliMga) tau tau tad (napuMsaka liMga) tad, tat te tad, tat vayam asmAn yUyam yuSmAn tAn tAni tAni vizeSaNa = kuzala kRSNa = kAlA pUjya = pUjanIya, pUjane yogya hoziyAra prabhUta = jyAdA zobhana = suMdara zveta = sapheda
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM saMskRta meM anuvAda karo 1. zramaNa vana jAte haiM / 8. maiM abhI pustaka likhatA hU~ | 2. manuSya anAja khAte haiM / 9. hama donoM pAnI pIte haiM / 3. rAjA coroM ko mAratA hai / 10. cora dhana kA haraNa karate haiM / 4. ziSya AcArya ko vaMdana karatA hai | 11. maiM una mitroM ko yAda karatA hU~ | 5. brAhmaNa pakAte haiM / 12. ve hameM ginate nahIM haiM / 6. yahA~ ve pustakeM nahIM haiM / 13. ratilAla AcArya ko pUchatA hai / 7. AcArya pUjya hai / 14. kuzala manuSya ko maiM cAhatA hU~ | hindI meM anuvAda karo 1. zveto'zco dhAvati / 2. so'rcati devam / 3. tAnahaM necchAmi / 4. sa taM kathayati / 5. tadvanaM dahati / 6. sa mAM bhaNati / 7. kamale iha staH / 8. mRgAzcaranti / 9. kUrmassarati / 10. sa dharmaM carati / 11. prabhUtaM jalamasti / 12. idAnIM vayaM yussmaaNstyjaamH| 13. nRpo'smAMstyajati / 14. AvAmatra na vasAvaH / 15. yUyaM tA icchathAvAM na / 16. phale ahaM pazyAmi / 17. mahiSaH kRSNo bhavati / 18. sa iha na tiSThati / 19. tatra na gacchati saH / 20. ahaM dharmaM na tyajAmi | 21. tau gRhe pazyAmi / pATha-16 tRtIyA-caturthI vibhakti pratyaya bhyAm ina tRtIyA : caturthI : puMliMga : ya bhyAm bAlena bAlAya bAlAbhyAm bAlAbhyAm kamalAbhyAm kamalAbhyAm bhyas bAlaiH bAlebhyaH kamalaiH kamalebhyaH napuMsaka liMga : kamalena kamalAya
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 928 1. prathamA, dvitIyA aura saMbodhana ko chor3akara akArAMta napuMsaka nAmoM ke pratyaya aura rUpa akArAMta puMliMga nAma ke samAna hI hote haiM | 2. bhyAm pratyaya lagane para pahale ke a kA A hotA hai / bAla + bhyAm = bAlAbhyAm / bAla + ais = bAlaiH / tRtIyA vibhakti karaNa ko hotI haiN| 4. jisake dvArA kriyA kI jAtI hai, use karaNa kahate haiM / udA. pAdAbhyAM gacchati - do pA~voM se calatA hai / calane kI kriyA meM pA~va sAdhana hone se use karaNa kahate haiM / 5. 'sAtha meM' yaha artha dikhAI detA ho taba usake saMbaMdhavAle nAma ko tRtIyA vibhakti hotI hai / udA. putro janakena saha gacchati / putro janakena gacchati / saha avyaya ke binA bhI tRtIyA hotI hai / 6. caturthI vibhakti kA 'ya' pratyaya lagane para pUrva ke a kA A hotA hai / udA. bAla + ya = bAlA + ya = bAlAya / 7. 'bha' se prAraMbha honevAle bahuvacana ke pratyaya lagane para pUrva ke a kA e hotA hai | bAlebhyaH / dhik, antareNa Adi avyaya ke sAtha juDe nAma ko dvitIyA vibhakti hotI hai, udA. dhig jAlmam / lucce ko dhikkAra ho / antareNa dharmaM sukhaM na bhavati / dharma binA sukha nahIM hotA hai / 9. aMga-svabhAva Adi ke vizeSaNa, aMga-svabhAvavAle vyakti kI prasiddhi ke lie hoM to aMga svabhAva Adi ko tRtIyA vibhakti hotI hai / udA. 1. devadattasya pAdaH khaJjaH / devadattaH pAdena khaJjaH / 2. nRpateH svabhAva udAraH / nRpatiH svabhAvena udAraH / 10. saMpradAna artha meM caturthI vibhakti hotI hai / 11. jise pradAna kiyA jAtA hai, use saMpradAna kahate haiM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 Ao saMskRta sIkheM udA. yAcakebhyo dhanaM yacchati |--- yAcakoM ko dhana detA hai, ataH yAcakoM ke lie saMpradAna artha meM caturthI vibhakti huI / 12. karma yA kriyA dvArA jisake sAtha zraddhA, upakAra, kIrti, duHkha nAza Adi icchAoM se jo vizeSa saMbaMdha kiyA jAtA hai, use saMpradAna kahate haiM / ziSyAya dharmaM kathayati / devebhyo namati / 13. 'ke lie' artha meM caturthI vibhakti hotI hai . udA. kuNDalAya hiraNyam / kuMDala ke lie sonA / / 14. namas aura svasti avyaya ke sAtha jur3e nAma ko caturthI vibhakti hotI hai | namo devebhyaH / svasti saGghAya / tRtIyA caturthI tRtIyA caturthI pATha-17 sarvanAma kI vibhakti asmad mayA AvAbhyAm asmAbhiH mahyam AvAbhyAm asmabhyam yuSmad tvayA yuvAbhyAm yuSmAbhiH tubhyam yuvAbhyAm yuSmabhyam tad (puM + napuM liMga) tena tAbhyAm tasmai tAbhyAm tebhyaH puMliMga nAma chAtra = vidyArthI mada = ahaMkAra yAcaka = bhikhArI, bhikSuka saGgha = samudAya tRtIyA caturthI alaGkAra = alaMkAra daNDa = lakaDI pAda = paira ratha = ratha
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM dAna = dAna hiraNya = sonA cakra = cakra 1. spRha dhAtu kA karma vikalpa se udA. puSpANi spRhayati / puSpebhyaH spRhayati / 2. napuMsaka nAma suvarNa = sonA sukha = sukha duHkha = duHkha saMpradAna hotA hai / 30 krodha, droha, IrSyA-asUyA arthavAle dhAtu ke yoga meM jisake prati krodha hotA ho, use saMpradAna-caturthI vibhakti hotI hai / udA. maitrAya krudhyati / maitrAya kupyati / maitrAya duhyati / 3. upasarga pUrvaka krudh -druha dhAtu ho to jisake prati krodha ho use saMpradAnacaturthI vibhakti na hokara karma - dvitIyA vibhakti hotI hai / udA. maitramabhikrudhyati / 4. ruci artha vAle dhAtu ke yoga meM jise ruci ho use caturthI vibhakti hotI hai / udA. jinadattAya rocate dharmaH / saMskRta meM anuvAda karo 1. manuSya AbhUSaNa dvArA zarIra sajAte haiM / 2. dharma se dhana bar3hatA hai / 3. ratha do pahiyoM se calatA hai / 4. jIva pAnI dvArA jIte haiM / 5. maiM tuma donoM ke sAtha tairatA hU~ / 6. 7. 8. hama do, do vidyArthiyoM ko do pustakeM dete haiM / maiM do putroM ke sAtha tumako bAra bAra namaskAra karatA hU~ / dharma sukha ke lie hotA hai, duHkha ke lie nahIM / hindI meM anuvAda karo 1. janA duHkhena muhyanti / 2. vRddho daNDena calati / 3. mitreNa saha ratilAlo vasati / 4. ahaM tAbhyAM saha nagaraM gacchAmi / 5. bAlA modakaistuSyanti / 6. AvAbhyAM saha vIraM pUjayatha / 7. sa tvayA saha paThati mayA saha na / 8. zrIcandro yuSmAbhiH saha jemati /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 931 Ao saMskRta sIkheM 9. nRpA brAhmaNebhyaH suvarNaM yacchanti - 12. dhanaM dAnAya na madAya | 10. tAbhyAM ziSyAbhyAM dharmaM kathayati / 13. svasti zramaNebhyaH / 11. vayaM bAlebhyo modakAnyacchAmaH / 14. tubhyaM namaH / pATha-18 paMcamI-SaSThI-saptamI pratyaya | paMcamI | At | SaSThI | sya | saptamI | i / bhyAm os | os / bhyas / | nAm / su| puMliMga | paMcamI | bAlAt / bAlAbhyAm | bAlebhyaH / | SaSThI | bAlasya / bAlayoH / bAlAnAma | saptamI | bAle / bAlayo: / bAleSu / napuMsaka liMga | paMcamI | kamalAta / kamalAbhyAm | kamalebhyaH | SaSThI - kamalasya | kamalayoH | kamalAnAm saptamI | kamale kamalayoH | kamaleSu 1. pada ke aMta meM rahe dhuTa vyaMjana ke sthAna para usake sthAna ke varga kA tIsarA vyaMjana hotA hai udA. bAlAt-bAlAd / 2. ziT sivAya ke dhuTa vyaMjana ke bAda aghoSa vyaMjana ho to usa dhuT vyaMjana kA usI ke varga kA pahalA vyaMjana hotA hai / udA. rathAd patati / rathAt patati / 3. ziT sivAya kA dhuT vyaMjana virAma meM ho to usake varga kA pahalA vyaMjana vikalpa se hotA hai / udA. patati rathAt / patati rathAd /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM - varga ke pA~caveM akSara para AnevAle, padAnta meM rahe varga ke tIsare vyaMjana kA, , usake varga kA anunAsika vyaMjana vikalpa se hotA hai / udA. cauro grAmAnnazyati / cauro grAmAd nazyati / 5. pA~cavIM vibhakti apAdAna ko hotI hai / 6. jisase alaga honA ho, use apAdAna kahate haiM / udA. vRkSAt parNaM patati / 4. 7. 8. 9. pattA vRkSa se alaga hotA hai / 'vinA' avyaya se jur3e nAma se dvitIyA, tRtIyA aura paMcamI vibhakti hotI hai / dharmaM vinA, dharmeNa vinA, dharmAd vinA sukhaM na bhavati / 'nAm' pratyaya para pUrva kA samAna svara dIrgha hotA hai / bAla + nAm bAlAnAm / = 32 'os' pratyaya tathA 's' se prAraMbha honevAle bahu vacana ke pratyaya para pUrva ke 'a' kA 'e' hotA hai / udA. bAla + os bAle + os - bAlayoH / bAla + su = bAle + su 10. tulya arthavAle nAma ke sAtha jur3e nAma ko tRtIyA yA SaSThI vibhakti hotI hai| udA. ayaM nRpo dAne karNena tulyaH karNena samaH / ayaM nRpo dAne karNasya tulyaH karNasya samaH / / 11. nAmI, aMtasthA aura ka varga ke kisI bhI vyaMjana ke bAda rahe 's' kA 'S' hotA hai, paraMtu vaha s pada ke aMdara honA cAhie (prAraMbha meM va aMta meM nahIM) tathA kisI bhI niyama se banA honA cAhie / bAle + su bAle + Su = bAleSu
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 33 12. eka nAma kA dUsare nAma ke sAtha saMbaMdha ho to gauNa nAma ko SaSThI vibhakti hotI hai / vRkSasya parNam / 13. adhikaraNa artha meM 'saptamI' vibhakti lagatI hai / vastu ke AdhAra arthAt rahane ke sthAna ko adhikaraNa kahate haiM / udA. ghaTe jalam / jala kA AdhAra ghaTa hai / gRhe tiSThati / rahane kA AdhAra ghara hai / tileSu tailam / taila kA AdhAra tila hai / 14. asva (sva sivAya) ke svara para pUrva ke i varNa, u varNa, R varNa aura lR varNa kA kramazaH y, v, r, l hotA hai / udA. asti-atra = astyatra, grAmeSu aTanti = grAmeSvanti / sarvanAma - asmad paMcamI mad SaSThI mama saptamI mayi paMcamI. SaSTI saptamI paMcamI SaSThI saptamI prAsAda = mahala baMdara vAnara = . vRkSa = jhAr3a tvada tava tvayi tasmAt tasya tasmin AvAbhyAm AvayoH AvayoH yuSmad yuvAbhyAm yuvayoH yuvayoH tad tAbhyAm tayoH tayoH puMliMga nAma mAnava = : manuSya mArga = rAstA tila = tila asmad asmAkam asmAsu yuSmada yuSmAkam yuSmAsu tebhyaH teSAm
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM - deha = zarIra parvata = pahAr3a parNa = pattA pApa = pApa puNya = puNya kaMkaNa = kar3a caMdana caMdana, jJAna = bodha = sukhar3a 34 hasta = hAtha sarpa = sA~pa napuMsaka nAma tRNa : = ghAsa nayana = A~kha netra = A~kha, cakSu bhUSaNa = alaMkAra zikhara zikhara zIla = sadAcAra 1. bAlaH prAsAdAtpatati / 2. dharmaM vinA sukhaM nAsti / 3. vRkSebhyaH parNAni kSaranti / 4. caurAstvad dhanaM harante / saMskRta meM anuvAda karo 1. zrI mahAvIra aMgoM para se alaMkAroM ko chor3ate haiM / 2. aba vaha ghara se kahA~ jAtA hai ? 3. dhana binA manuSya mohita hotA haiM / 4. vaha tumhAre pAsa se dhana cAhatA hai / 5. rAjA coroM se hamArA rakSaNa karatA hai / = 6. tumhAre bagIce ke una do vRkSoM para baMdara phala khAte haiM / 7. maiM apanI A~khoM dvArA dekhatA hU~, usakI A~khoM dvArA nahIM / 8. una parvatoM ke zikharoM para ghAsa jalatI hai / 9. usa ghara meM hamAre pitA kA dhana hai / 10. tumhAre gA~voM meM bahutasA anAja hai / 11. usa mArga meM sA~pa jAtA hai / hindI meM anuvAda karo 5. saGgho nagarAnnagaraM gacchati / 6. sa vAnarastasmAdudyAnAddhAvati / 7. AvAbhyAM pApAni nazyanti / 8. puNyAdvinA sukhaM na bhavati /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 35 57 9. dharmasya phalamicchanti dharmaM necchanti mAnavAH / 10. hastasya bhUSaNaM dAnaM na kaGkaNam / 11. dehasya bhUSaNaM zIlaM nAlaGkArAH 12. zramaNA mama gRhe vasanti / puMliMga napuMsaka liMga 4. pATha-19 saMbodhana-pratyaya 0 0 he bAla ! puMliMga napuMsaka he kamala ! 13. tvayi jJAnaM vardhate mayi na / 14. pApAnyasmAsu na santi / 15. candanaM na vane vane / au I udA. parNaM ca phalaM ca patataH / parNaM puSpaM phalaM ca patanti / parNaM vA phalaM vA patati / parNaM phalaM vA patatiM / he bAlau ! he kamale ! 1. saMbodhana arthAt kisI ko apane abhimukha karanA, bulAnA / 2. udA. he bAla ! tvaM kva gacchasi ? saMbodhana artha meM prathamA vibhakti hotI hai / as i he bAlAH / he kamalAni ! 3. do Adi padoM ko jor3ate samaya 'ca' avyaya aura alaga karate samaya 'vA' avyaya kA prayoga karate haiM / 'ca' aura 'vA' kA prayoga hara bAra athavA aMtima pada ke bAda eka bAra kara sakate hai / do vAkyoM ko jor3ate samaya 'ca' aura alaga karate samaya 'vA' aMtima vAkya ke pahale pada ke bAda rakhA jAtA hai / udA. zAntilAlo gacchati ratilAlazca tiSThati / zAMtilAlo gacchati ratilAlo vA gacchati /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 Ao saMskRta sIkheM asmad arthAt maiM pahalA puruSa hai | yuSmad arthAt tuma dUsarA puruSa hai | ina do zabdoM ko chor3akara anya koI bhI zabda yA vyakti, tRtIya puruSa kahalAtA hai / 6. vAkya meM tInoM puruSoM kA eka sAtha meM prayoga huA ho to prathama puruSa kI pradhAnatA rahatI hai aura vaha na ho to dUsare puruSa kI pradhAnatA rahatI hai aura usI ke anusAra kriyApada kA prayoga hotA hai / udA. tvaM cAhaM ca pacAvaH / sa cAhaM ca pacAvaH / sa ca tvaM ca pacathaH / akArAMta puMliMga nAma ke pratyaya prathamA / s as dvitIyA au as tRtIyA bhyAm ais caturthI ya bhyAma bhyasa ___ paMcamI / At / bhyAm bhyas SaSThI | sya nAm saptamI os saMbodhana 0 as akArAMta 'bAla' ke rUpa bAla: bAlau bAlA: bAlama bAlau, bAlAn bAlena bAlAbhyAm / bAlaiH bAlAya bAlAbhyAm bAlebhyaH bAlAt bAlAbhyAm bAlebhyaH bAlasya bAlayoH / bAlAnAm bAle bAlayo: bAleSu | saMbodhana | bAla ! | bAlau ! | bAlA:! ina osa
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM akArAMta napuMsaka 'kamala' ke rUpa | 1. kamalam kamale kamalAni / kamalam kamale kamalAni kamalena kamalAbhyAm kamalaiH ___4. kamalAya kamalAbhyAm kamalebhyaH kamalAt kamalAbhyAm kamalebhyaH kamalasya kamalayoH kamalAnAm kamale kamalayoH kamaleSu saMbodhana he kamala! | kamale ! kamalAni ! sarvanAma ke rUpa asmad 1. ahama AvAma 2. mAm AvAm mayA mahyam | mada | mama mayi 5. vayam asmAn asmAbhiH asmabhyam / asmada asmAkam asmAsu AvAbhyAm AvAbhyAm | AvAbhyAma | AvayoH AvayoH 6. 7. / / | tvam tvAm . tvayA . yuSmad | yuvAm yuvAm yuvAbhyAm yuvAbhyAm yuvAbhyAm yuvayoH yuvayoH tubhyam tvad | yUyam yuSmAn yuSmAbhiH yuSmabhyam yuSmad yuSmAkam yuSmAsu 5. 6. tava | 7. | tvayi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . 38 | | tebhyaH Ao saMskRta sIkheM tad (puMliMga) | 1. | saH / tau te. | 2. tam / tau tAn | 3. ... tena tAbhyAm / taiH tasmai tAbhyAm tasmAt tAbhyAma tebhyaH tasya tayoH / teSAm tasmin / tayoH teSu . tad (napuMsaka) 1. / tada, tat | te / tAni / tad, tat | te tAni (zeSa rUpa puMliMga kI taraha) puMliMga nAma kAsAra = tAlAba bANa = bANa kiMkara = naukara bhAra = vajana kRSIvala = kisAna yodha = yoddhA devAlaya = maMdira vihaga = pakSI balIvarda = baila samara = yuddha bhikSuka = bhikhArI napuMsaka nAma AkAza = AkAza satya = saca padma = kamala saMskRta = saMskRta puSpa = phUla kSetra = kheta yuddha = yuddha avyaya eva = avazya tathA = usa prakAra katham = kaise . yathA = jaise kutas = kahA~ se suSTu = acchA ciram = dIrghakAla taka
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM DI = uDanA ram = khelanA vRt = honA sev = sevA karanA nI = le jAnA yAc = mAMganA AtmanepadI dhAtu (gaNa 1 ) bhAS = bolanA labh zubh svAd muc (muJca) = chor3anA, rakhanA 39 = prApta karanA, pAnA zobhanA = cakhanA, svAda lenA = ubhayapadI (1 gaNa) jan (jA) = janma lenA, paidA honA rAj = zobhanA, rAjya karanA vaha = vahana karanA, bahanA chaThA gaNa (ubhayapadI) sic (siJca) = siMcana karanA cauthA gaNa - AtmanepadI yudh = yuddha karanA saMskRta meM anuvAda karo 1. yuddha meM yoddhA lar3ate haiM aura bANoM ko chor3ate haiM 2. he rAjA ! devAlayoM ke binA tumhAre gA~va zobhA nahIM dete haiM / 3. maiM puSpoM dvArA zrI mahAvIra kI pUjA karatA hU~ / 4. he vinoda ! tere bagIce meM puSpa haiM yA nahIM ? 5. naukara bhAra vahana karate haiM aura anna prApta karate haiM / 6. rameza ! tuma aura ratilAla kahA~ jAte ho ? 7. prAtaH kAla meM pakSI AkAza meM ur3ate haiM / 8. ratilAla athavA zAMtilAla bolatA hai / 9. rAjA bhikhArI ko dhAnya dete haiM / 10. tAlAba meM kamala haiM / 11. yAcaka dhana mAMgate haiM /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM hindI meM anuvAda karo 1. he vinoda ! tvameva saMskRtaM suSThu bhASase / 2. bhogilAla ! vayamudyAne ciraM ramAmahe ! 3. rameza ! tvaM dinezazca satyaM na bhASethe / 4. ahaM ca ramezazca grAmaM gacchAvaH / 40 5. re re janA ! yUyaM kathaM dharmaM na sevadhve / 6. atra parvatasya zikhare jalaM kutaH ? 7. are mitra ! kathaM tvaM mama gRhAttava dhanaM na nayasi ? 8. lAlacandra ! mohanalAlazca kAntilAlazca kva vasataH ? 9. "are kiGkarAH ! kadA yUyaM vRkSAnsiJcadhve ? siJcatha na vA" iti nRpaH pRcchati / 10. yathAkAzaM candraM vinA na zobhate tathA kamalena vinA na kAsAraH / 11. brAhmaNA modakAnkhAdante / 12. AkAze candro rAjate ! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. saMbodhana pATha - 20 AkArAnta (Ap pratyayAnta) strI liMga nAma pratyaya 0 m A yai yAs yAs yAm s au au bhyAm bhyAm bhyAm os os au as as bhis bhyas bhyas nAm su as
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 441 1. mAlA ke rUpa mAlA / mAle | mAlAm / mAle | mAlAH | mAlAH mAlAbhiH mAlayA mAlAbhyAma mAlAyai mAlAbhyAma mAlAbhyaH mAlAyAH mAlAbhyAm mAlAbhyaH mAlAyAH mAlayoH mAlAnAm 7. | mAlAyAma | mAlayoH | mAlAsa saMbodhana | mAle! mAle! mAlA:! 1. AkArAMta strIliMga nAma ke 'A' kA 'au' pratyaya ke sAtha e hotA hai / mAlA + au = mAle 2. A tathA os pratyaya para AkArAMta strIliMga nAma ke A kA e hotA hai| udA. 1. mAlA + A mAle + A mAlaya + A = mAlayA 2. mAlA + os mAle + os mAlay + os = mAlayoH 3. saMbodhana meM AkArAMta strIliMga ke A kA s pratyaya ke sAtha e hotA hai / udA. he mAle ! 4. akArAMta vizeSaNa nAmoM ko strIliMga meM A (Apa) pratyaya lagatA hai / zobhana + A (Apa) = zobhanA mAlA tad ke strIliMga rUpa | 1. sA te . tAH | 2. tAm / te tA: | 3. tayA / tAbhyAm / tAbhiH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM d tasyai tasyAH | tAbhyAm - tAbhyAm __ tayoH / tayoH / tAbhyaH / tAbhyaH / tAsAm tAsu tasyAH tasyAm AkArAMta (Ap pratyayAMta) strIliMga ayodhyA = usa nAma kI nagarI bAlA = kanyA kanyA = putrI mathurA = nagarI kA nAma kalA = kalA mahilA = strI krIDA = khela mAlA = mAlA gaMgA = gaMgA nadI yamunA = nadI kA nAma jihvA = jIbha latA = bela dayA = dayA saralA = saralA nAma kI lar3akI . pAThazAlA = pAThazAlA kSamA = mAphI saMskRta meM anuvAda karo 1. vIra kA bhUSaNa kSamA hai aura dharma kA bhUSaNa dayA hai | 2. merI do kanyAe~ khelakUda aura sabhI kalAoM meM hoziyAra haiM / 3. sItA phUloM kI acchI mAlA banAtI hai / 4. yahA~ gaMgA ke sAtha yamunA milatI hai / 5. maiM mAlA dvArA do devoM ko pUjatA hU~ / 6. rAma ayodhyA ke rAjA haiM / 7. sarpa ko do jIbha hotI haiM / 8. usa pAThazAlA meM bahutasI kanyAe~ par3hatI haiM / hindI meM anuvAda karo 1. tava kanye ayodhyAyA mArgaM pRcchataH / 2. yamunAyA jalaM kRSNaM, gaGgAyAH zvetam / 3. pUjyebhya AcAryebhyastA bAlA namanti / 4. mathurAyAM zobhane pAThazAle vartete /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 43 Ao saMskRta sIkheM 5. tayoH pAThazAlayozchAtrAH paThanti / 6. yathA latayA vRkSastathA kSamayA zramaNaH zobhate / 7. tA bAlA mAlAyai puSpANi nayanti / 8. gaGgAyAM saralA maJjulA sItA ca krIDanti / 9. he sIte ! tava kanye devamarcataH / 10. he mahilAH ! yUyaM kathaM gRhaM na rakSatha ? 11. cintA zarIraM dahati, kSamA ca puSyati / 12. sA bAlA yamunAM gacchati / 13. kSamA vIrasya bhUSaNam / pATha-21 upasarga pra Adi avyaya pra, anu, dus ni adhi ati parA ava dur prati api abhi apa nis vi pari su sam nir A upa ud 1. pra Adi avyaya dhAtu ke pahale jur3akara dhAtu kA alaga-alaga artha paidA karate haiM, taba ve upasarga kahalAte haiM / 2. koI upasarga dhAtu ke mUla artha se alaga hI artha batAtA hai / jaise :- sa gacchati - vaha jAtA hai / sa Agacchati - vaha AtA hai / sa vizati - vaha praveza karatA hai / sa upavizati - vaha baiThatA hai / 3. koI upasarga dhAtu ke artha kA hI anusaraNa karatA hai aura dhAtu ke sAtha avazya jur3a rahatA hai / sa anurudhyate - vaha cAhatA hai | 4. koI upasarga dhAtu ke artha meM bar3hotarI karatA hai /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM udA. sa IkSate - vaha dekhatA hai / 44 sa nirIkSate - vaha sUkSmatA se dekhatA hai / 5. koI upasarga dhAtu ke sAtha sirpha jur3A rahatA hai paraMtu dhAtu ke artha meM kucha bhI parivartana nahIM karatA hai / 9. udA. sa vizati - vaha praveza karatA hai / sa pravizati - vaha praveza karatA hai / 6. kucha upasarga dhAtu ke pada meM parivartana lAte haiM / udA. jayati = jaya pAtA hai / parAjayate = parAjaya pAtA hai tiSThati = ThaharatA hai / pratiSThate = prasthAna karatA hai / ramate = krIr3A karatA hai / viramati = virAma pAtA hai / 7. hetu nAma ko tRtIyA vibhakti hotI hai / 8. hetu arthAt kArya karane meM prayojana rUpa / udA. dhanena kulam - kula kI khyAti meM dhana sahAyaka hone se dhana ko tRtIyA vibhakti lagatI hai / annena vasati tRtIyA vibhakti hogI / strIliMga nAma sivAya ke guNavAcaka hetu nAma ko tRtIyA yA paMcamI vibhakti hotI hai / anna prApti ke prayojana se rahatA hai, ataH anna ko udA. dharmAt sukhaM / dharmeNa sukham / jJAnAd muktaH / jJAnena muktaH / 10. amuka vastu lekara usake badale meM dUsarI vastu denI ho to, jo vastu lenI ho to prati-badale avyaya ke yoga meM use paMcamI vibhakti hotI hai / udA. tilebhyaH prati mASAn prayacchati / tila ke badale meM ur3ada detA hai /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM anu + bhU = anubhava karanA, A + gam = AnA ( gaNa 1, I adya = Aja (avyaya) adhyayana = par3hanA (napuM) udyama = prayatna (puM.) kAraNa = hetu (napuM.) kArya = kAma (napuM.) = dekhanA ( gaNa 1 parasmaipadI) nir + IkS = sUkSmatA se dekhanA, nirIkSaNa karanA (gaNa 1, AtmanepadI) parA + ji = hAra jAnA, parAjita honA ( gaNa 1, AtmanepadI) pari + hra = tyAga karanA (gaNa 1, ubhayapadI ) pra + bhU = utpanna honA, samartha honA ( gaNa 1, pra + dA (yaccha ) = denA ( gaNa 1, parasmaipadI ) parasmaipadI) pra + sthA ( tiSTha) = prayANa karanA, jAnA (gaNa 1, AtmanepadI ) vi + ram = virAma pAnA, ruka jAnA ( gaNa 1, parasmaipadI) AtmanepadI) vi + ha = vihAra karanA, jAnA ( gaNa 1, ubhayapadI) vi + ji = vijaya pAnA, jItanA ( gaNa 1, sidh = siddha honA (gaNa 4, parasmaipadI) pra + artha = prArthanA karanA ( gaNa 10, AtmanepadI) anu + rudh = icchA karanA, mAnanA ( gaNa 4, AtmanepadI ) pra + jan (jA) = utpanna honA ( gaNa 4, AtmanepadI ) zabdArtha kula = kula (napuM.) godhUma = geMhU (puM.) 45 Du = cAvala (puM) 7 dhAtu evaM upasarga jAnanA ( gaNa - 1, parasmaipadI) parasmaipadI) dhanika: manoratha = dhanavAn (vizeSaNa) = icchA (puM) mASa = ur3ada (puM.) vidyA = vidyA (strI) siMha = siMha (puM) supta = soyA huA (vizeSaNa) saurASTra = saurASTra deza (puM.) hi = nizcita rUpa se
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1463 saMskRta meM anuvAda karo 1. yAcaka dhanavAna kI prArthanA karate haiN| 2. mohanalAla par3hane se kaMTAlatA hai / 3. cimanalAla gehU~ ke badale cAvala detA hai / 4. ratilAla pApa se rukatA hai / 5. Aja rAjA prayANa karatA hai | 6. ziSya AcArya ko mAnate haiM / 7. kAraNa binA kArya nahIM hotA hai / 8. deva vijaya pAtA hai / hindI meM anuvAda karo 1. udyamena hi sidhyanti kAryANi na manorathaiH / na hi suptasya siMhasya pravizanti mukhe mRgAH / / 2. lobhAtkrodhaH prabhavati, lobhAtkAmaH prajAyate / lobhAnmohazca nAzazca, lobhaH pApasya kAraNam / / 3. AcAryAH saurASTreSu viharanti / 6. bhogilAlo grAmAdAgacchati / 4. sukhaM dharmAd duHkhaM pApAt / 7. sajjanAH pApaM pariharanti / 5. devadatto duHkhamanubhavati / 8. vidyA vinayena zobhate / pATha-22 kartari-karmaNi aura bhAve prayoga 1. jisa dhAtu ko karma na ho use akarmaka aura jisa dhAtu ke karma ho usa dhAtu ko sakarmaka kahate haiM / udA. caitrastiSThati / (akarmaka) devadattastaNDulAn pacati / (sakarmaka) 2. kriyA kA phala aura kriyA eka meM ho to usa dhAtu ko akarmaka kahate haiM aura alaga alaga ho to usa dhAtu ko sakarmaka kahate haiM / udA. 1. caitrastiSThati - caitra khar3A hai / yahA~ khar3e rahane kI kriyA aura usakA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 3. jisa dhAtu ke do karma hote haiM, vaha dhAtu dvikarmaka kahalAtA hai / jise lakSya meM rakhakara kriyA kI jAya use mukhya karma aura mukhya karma ko chor3a kriyA kA prabhAva jisa para par3atA ho, vaha gauNa karma kahalAtA hai / 47 e phala (nahIM jAnA) donoM caitra meM haiM, ataH dhAtu akarmaka hai / 2. devadattastaNDulAn pacati devadatta cAvala pakAtA hai yahA~ pakAne kI kriyA devadatta meM hai aura pakane kI kriyA cAvala meM hai, ataH dhAtu sakarmaka hai / 6. 9. udA. 1. yAcakA nRpaM dhanaM yAcanteH yAcaka rAjA ke pAsa dhana mAMgate haiM / 2. gopo ajAM grAmaM nayatiH govAla bakarI ko gA~va le jAtA hai / 4. artha badalane para kabhI sakarmaka dhAtu bhI akarmaka ho jAtA hai aura akarmaka dhAtu bhI sakarmaka bana jAtA hai / udA. kiMkaro bhAraM vahati naukara bhAra ko vahana karatA hai / (sakarmaka dhAtu) nadI vahati nadI bahatI hai (akarmaka dhAtu) 5. karma na rakhA jAya to sakarmaka dhAtu bhI akarmaka ho jAtA hai / udA. caitro'nnaM pacati (sakarmaka) / caitraH pacati (akarmaka) / ina do vAkyoM meM dhana aura ajA mukhya karma haiM aura nRpa aura grAma gauNa karma haiM / dhAtu sakarmaka ho to karmaNi prayoga hotA hai aura akarmaka ho to bhAve prayoga hotA hai / 7. karmaNi evaM bhAve prayoga meM dhAtu ko AtmanepadI ke pratyaya lagate haiM / 8. karmaNi evaM bhAve prayoga meM AtmanepadI ke pratyaya lagAte samaya 'ya' pratyaya lagAyA jAtA hai / te khAdyate / = khAd + ya + kSubh + ya + te = kSubhyate / karmaNi evaM bhAve prayoga meM ya pratyaya lagAte samaya dasaveM gaNa ke i pratyaya kA lopa hotA hai, paraMtu dhAtu meM huI guNa yA vRddhi kAyama rahatI hai /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 Ao saMskRta sIkheM udA. coryate, taaddyte| 10. kartA ko tRtIyA vibhakti hotI hai | udA. bAlena modakaH khAdyate / .. . samudreNa kSubhyate / labha ke karmaNi rUpa labhye labhyAvahe labhyase labhyethe labhyate labhyete labhyAmahe labhyadhve labhyante dRz dRzyAvahe dRzye dRzyethe dRzyase dRzyate dRzyAmahe dRzyadhve dRzyante dRzyete | 11. kartari prayoga meM kartA mukhya hotA hai / kartA jisa puruSa aura vacana meM hotA hai, usake anusAra dhAtu ko pratyaya lagate haiM arthAt pratyaya se kartA kA khyAla A jAtA hai, ataH kartA ko nAma ke artha meM prathamA hotI hai aura karma ko dvitIyA vibhakti hotI hai / udA. 1. bAlo modako khAdati / 2. ahaM modakAnkhAdAmi / 3. samudraH kSubhyati / 12. karmaNi prayoga meM karma mukhya hotA hai, ataH karma jisa puruSa yA vacana meM hotA hai, usa puruSa yA vacana kA pratyaya dhAtu ko lagatA hai / ataH karma ko dvitIyA vibhakti na hokara nAma ke artha meM prathamA hotI hai aura kartA ko tRtIyA vibhakti hotI hai / udA. tvayA maudako khAdyate / tenA'haM dRzye / 13. bhAve prayoga meM kriyA mukhya hotI hai ataH kriyA ke anusAra tRtIya puruSa eka vacana kA hI pratyaya dhAtu ko lagatA hai, ataH pratyaya dvArA kartA abhihita
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 Ao saMskRta sIkheM nahIM hotA hai, ataH kartA ko tRtIyA vibhakti hotI hai / udA. samudraiH kSubhyate / mayA gamyate / zabdArtha alabhya = prApta na ho aisA (vizeSaNa) nizA = rAtri (strI) kvacit = kahIM, kabhI (avyaya) maitra = usa nAma kA puruSa tRSNA = AzA (strIliMga) raNa = yuddha (na.) zrAvaka = zrAvaka (puM.) zraddhA = vizvAsa (strI) dhAtue~ kAz = prakAzita honA (gaNa 1, AtmanepadI) diz = batAnA, dAna denA (gaNa 6, ubhayapadI) upa + diz = upadeza denA A + diz = Adeza denA abhi + bhU = tiraskAra karanA (gaNa-1, parasmaipadI) kartari prayoga ke karmaNi prayoga kartari karmaNi sa mAM pazyati / tenA'haM dRzye / sa AvAM pazyati / tenA''vAM dRzyAvahe / ahaM yuvAM pazyAmi / mayA yuvAM dRzyethe / | ahaM tvAM pazyAmi / mayA tvaM dRzyase / kartari bhAve prayoga samudrAH kSubhyanti / samudreNa kSubhyate / ahaM gacchAmi / mayA gamyate / yuvAM gacchathaH / yuvAbhyAM gamyate / Note : bhAve prayoga meM kartA badalatA hai, paraMtu kriyApada tIsarA puruSa eka vacana meM hI rahatA hai /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM saMskRta meM anuvAda karo 1. zrAvakoM dvArA puSpoM dvArA zraddhA se zrI mahAvIra pUje jAte haiM / 2. brAhmaNa dvArA laDDU khAe jAte haiM / .. 3. rAjA ke puruSoM dvArA cora mAre jAte haiM / 4. tumhAre dvArA maiM kahA jAtA hU~ / 5. mere dvArA pustaka likhI jAtI hai / 6. rasika dvArA pApa se rukA jAtA hai / 50 7. mere dvArA Apa pUje jAte haiM / 8. ziSyoM dvArA AcArya vaMdana kie jAte hai / 9. rasoie dvArA cAvala pakAe jAte haiM / 10. tumhAre dvArA pApa meM nahIM girA jAtA hai / 11. hama do dvArA tuma do dikhAI dete ho / 12. ratilAla ghara se vana meM jAtA hai / hindI meM anuvAda karo 1. raNe vIrairyudhyate bANAzca mucyante / 2. saralayA puSpANAM mAlA sRjyate / 3. nizAyAM candreNa prakAzyate / 4. AcAryai dharma upadizyate / 5. janAstRSNAbhirabhibhUyante / 6. devadattena sukhamanubhUyate / 7. nAlabhyaM labhyate kvacit / 8. nRpeNa vayamAdizyAmahe / 9. mayAdya grAmo gamyate / 10. mitrairyUyaM tyajyadhve /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 51 pATha-23 puruSa mahi 'thAs dhvam hyastana bhUta kAla parasmaipadI pratyaya puruSa | ekavacana | dvivacana | bahuvacana / prathama puruSa am / va ma | dvitIya puruSa sta m ta / tRtIya puruSa / t tAm / an / . AtmanepadI ke pratyaya ekavacana dvivacana bahuvacana prathama puruSa vahi dvitIya puruSa ithAm / tRtIya puruSa / ta itAm / anta / 1. Aja sivAya ke bhUtakAla ko batAne ke lie dhAtu ko zastanI vibhakti ke pratyaya lagate haiM / 2. hyastanI vibhakti ke pratyaya lagAte samaya dhAtu ke pahale 'a' lagAyA jAtA hai| udA. ji + t a + ji + a + t a+ je + a + ta a + jaya + a + t = ajayat upasarga sahita dhAtu ho to upasarga ke bAda aura dhAtu ke pahale 'a' lagAyA jAtA hai / udA. pra + viz + a + t. pra + a + viz + a + t = prAvizat 3. jisa dhAtu ke prAraMbha meM svara ho to dhAtu ke pahale 'a' na rakhakara dhAtu ke pahale svara kI vRddhi kI jAtI hai |
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM udA. iSa (iccha) iccha + a + t . aiccha + a + t = aicchat 4. sammAna dene ke artha meM eka vacana ho to bhI bahuvacana kA prayoga hotA hai / udA. AcAryaH kathayati ke badale AcAryAH kathayanti prayoga karate haiM / saMdhi-niyama 5. hrasva svara ke bAda pada ke aMta meM rahA G, N aura n svara para ho to dvitva Double ho jAtA hai / tasmin + udyAne bAlAH krIDanti / tasminnudyAne bAlAH krIDanti / 6. ta varga jaba z yA ca varga ke sAtha juDatA ho taba usa ta varga ke sthAna para ca varga rakhA jAtA hai / arthAt t th d dh n ke sthAna para ca cha ja jha J rakhA jAtA hai / udA. arakSat zIlam = arakSaczIlam / nRpAn jayati = nRpAJjayati / Agacchad janaH = AgacchajjanaH / 7. ta varga jaba e yA Ta varga ke sAtha juDatA hai taba usa ta varga ke sthAna para Ta varga rakhA jAtA hai / udA. ud Dayate = uDDayate / apazyan Dimbham = apazyaNDimbham / 8. pada ke aMta meM rahe ta varga ke bAda la Ae to ta varga kA la ho jAtA hai aura n kA anunAsika laeN ho jAtA hai | udA. 1. vRkSAd latA patati vRkSAllatA patati / 2. vRkSAn latA Arohanti vRkSAlla~tA Arohanti / 9. pada ke aMta meM rahe prathama akSara ke bAda z Ae aura 'z' ke bAda meM dhuT sivAya kA varNa ho to za kA cha ho jAtA hai /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 5453 udA. arakSat zIlam / arakSacchIlam / arakSaczIlam / parasmaipadI rUpa ji = jaya pAnA (gaNa - 1) ajayama 'ajayAva ajayAma ajayaH ajayatam ajayata ajayat ajayatAm ajayan nRt = nAca karanA (gaNa - 4) | anRtyam / anRtyAva / anRtyAma | anRtyaH anRtyatam / anRtyata anRtyat anRtyatAm anRtyan sam + R = samRddhahonA (gaNa-4) samAya'm / samAAva / samAAma samAyaH samAya'tam / samAr2yAta samAya't samAya'tAm samAr2yAn iS (iccha) icchA karanA (gaNa-6) | aiccham aicchAva aicchAma aiccha: | aicchatam aicchata aicchat | aicchatAm aicchan cur = corI karanA (gaNa - 10 parasmaipadI) acorayam / acorayAva / acorayAma acorayaH / acorayatam / acorayata acorayat / acorayatAm acorayan as = honA (gaNa-2) Asam Asva Asma AsI: Astam Asta AsIt AstAm Asan
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM abhASe abhASathAH abhASata abhASye abhASyathAH abhASyata A + ruh bhAS = bolanA (gaNa 1 AtmanepadI) abhASAvahi abhASethAm abhASetAm 54 abhASyAvahi abhASyethAm abhASyetAm dhAtu-artha Rdh : . = baDhanA (gaNa 4, parasmaipadI) sam + Rdh = AbAda honA, samRddha honA ( gaNa 4, parasmaipadI) karmaNi prayoga kumArapAla = kumArapAla - rAjA (puM.) divasa dina (puM.) dhanapAla = dhanapAla kavi = mud = khuza honA (gaNa 1, AtmanepadI) vi + rac = racanA karanA, banAnA (gaNa 10 parasmaipadI) = car3hanA ( gaNa 1, parasmaipadI) ni + pat = nIce giranA, banAnA ( gaNa 1 parasmaipadI) A + ruh = car3hanA A + nI = lAnA (gaNa 1, ubhayapadI ) ud + DI = ur3anA (gaNa 1, AtmanepadI) naraka = naraka (puM.) = rAjA (puM.) paMDita = paMDita (puM.) bhUpAla bhoja = bhojarAjA (puM.) yudhiSThira = yudhiSThira (puM.) zatruMjaya = zatruMjaya mahAtIrtha (puM.) siddharAja = siddharAja (puM.) stena = cora (puM.) svarga = devaloka (puM.) zabdArtha abhASAmahi abhASadhvam abhASanta abhASyAmahi abhASyadhvam abhASyanta Dimbha: = bAlaka (puM.) duryodhana = duryodhana (puM.) pAMDava = pAMDava (puM.) mAkaMda = Ama (puM.) = kuA (puM.) kUpa : jina = jinezvara deva (puM.) lakSmaNa = lakSmaNa (puM.) vyApAra = vyApAra (puM.) dhArA = dhArA nagarI (strI) sabhA = sabhA (strI) AryA = sAdhvI (strI) AjJA = AjJA (strI)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 OM Ao saMskRta sIkheM caMdanA = caMdanabAlA (strI) dyUta = juA (napuM.) .. . lajjA = maryAdA (strI) . rAjya = rAjya (napuM) lalanA = yuvA strI (strI) api = bhI (avyaya) vanamAlA = vanamAlA (strI) tadA = tabhI (avyaya) ajJAna = jJAna kA abhAva (napuM.) purA = pahale (avyaya) kArAgRha = kaidakhAnA (napuM.) asaMkhyeya = saMkhyA rahita (vize.) vyAkaraNa = vyAkaraNa (napuM.) hyasa = gata dina (avyaya) saMskRta meM anuvAda karo 1. kala vidyArthI pAThazAlA meM Ae the| 2. bhojarAjA paMDitoM ko bahutasA dhana detA thA / 3. usakI sabhA meM bahuta se paMDita the / 4. dhanapAla kavi dhArA meM rahA thA / 5. maiM ajJAna se dhana ke lobha meM girA / 6. una dinoM meM maiM sukha kA anubhava karatA thA / 7. vaha rAjA dhana dvArA samRddha huA . / 8. pahale yahA~ nagara thA / 9. rAma ke do putra the / 10. devadatta ! tuma gA~va gaye the ? 11. AcArya dvArA dharma kA upadeza diyA gayA / 12. usane mujhe dekhA nahIM / 13. kala AkAza meM caMdra prakAzita nahIM huA thA / 14. phaloM ke bhAra se vRkSa jhuke | 15. maiMne zatrujaya ke maMdira dekhe haiM / 16. prAtaH kAla meM AkAza meM pakSI ur3ate haiM / 17. bhikhArI rAjA ke pAsa anna mAMgate the / 18. devadatta ne vyApAra se dhana prApta kiyA / 19. usake dvArA gaMgA kA pAnI lAyA gayA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1563 20. rAma dvArA pitA kI AjJA mAnI gii| 21. kisAna bailoM ko ghara le jAte haiM / ___ hindI meM anuvAda karo 1. akathayadAcAryaH ziSyebhyo dharmam / 2. ajayatsiddharAjaH saurASTrAn / 3. avasanniha purA chAtrAH / 4. kArAgRhAtstenA anazyan / 5. hyo'tra vyAghramapazyam / 6. ayodhyAyAM ciramavasAma | 7. prAvizadyudhiSThiro nagaram / 8. nRpo brAhmaNebhyaH prabhUtaM dhanamayacchat / 9. prabhUtA brAhmaNA Asan / 10. ratilAlo mayA saha zatruJjayamArohat / 11. he anilakumAra ! nizAyAM caurAstava dhanamacorayan ! 12. he devadatta ! tvaM kvAgacchaH ? ahamayodhyAyAmagaccham / 13. he maJjale ! saralA ayodhyAyA Agacchat ? 14. kumArapAlo bhUpAlo'pi siddhahemacandravyAkaraNamapaThat / 15. tadAhaM svargasya sukhamanvabhavaM sa cAnvabhavannarakasya duHkham / 16. zrIhemacandrAcAryaH siddhahemacandravyAkaraNaM vyaracyata / 17. duryodhano dyUtena pANDavAnAM rAjyamalabhata / 18. adRzyanta vAnarA vane vanamAlayA / 19. niraikSyanta jinena jale'saMkhyeyA jIvAH / 20. mayUro'modata mAkande / 21. tena mArgeNAgacchaMzcaurAH / 22. modakAnakhAdaNDimbhAH / 23. na paryaharala~lalanA lajjAm / 24. AryAM candanAmavandanta bAlAH /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 25. AgacchajjhaTiti devadattaH / 26. atuSyata balIvardena tRNaiH / 27. apatallakSmaNo bANena / 28. kUpe'pataDDimbhaH / 29. arakSacchIlaM siitaa| pATha-24 kRdanta 1. dhAtu ko pratyaya lagane ke bAda dhAtu para se jo zabda banate haiM, ve pratyaya kRt kahalAte haiM | jina zabdoM ke aMta meM kRt pratyaya ho ve zabda kRdanta kahalAte haiM | 2. dhAtu ko 'tum' pratyaya lagane se hetvartha kRdanta banatA hai / pA + tum = pAtum jalaM pAtuM gacchati pAnI pIne ke lie jAtA hai / 3. dhAtu ko tvA (ktvA) pratyaya lagane se saMbaMdhaka bhUtakRdanta banatA hai / hR + tvA = hRtvA rAvaNa: sItAM hatvA laDAM gacchati / rAvaNa sItA ko lekara laMkA meM jAtA hai / 4. dhAtu ke pahale upasarga Adi avyaya ho to ktvA ke badale ya hotA hai | A + nI + ya = AnIya 5. dhAtu ke aMta meM hrasva svara ho to 'ya' ke pahale 't' AtA hai udA. vi + ji + t + ya = vijitya eka kriyA karake dUsarI kriyA kI jAtI hai to use saMbaMdhaka bhUta kRdaMta kahate haiMudA. vaha bhojana karake ghara jAtA hai / sa bhojanaM kRtvA gRhaM gacchati / yahA~ jAne kI kriyA ke pahale bhojana kI kriyA samApta ho gaI hai, ataH 6.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 7. Ao saMskRta sIkheM usa kriyA ko saMbaMdhaka bhUta kRdaMta kA pratyaya lagatA hai / ___ tvA aura tum pratyayavAle kRdanta avyaya kahalAte haiM | 5. sakarmaka dhAtu ko bhUtakAla meM karmaNi prayoga meM ta (kta) pratyaya lagakara karmaNi bhUta kRdanta hotA hai aura vaha karma kA vizeSaNa banatA hai / ji + ta = jita rAmeNa rAvaNo jitH| rAma dvArA rAvaNa jItA gayA / akarmaka dhAtu ko bhUtakAla meM bhAve prayoga meM ta (kta) pratyaya lagakara bhAve bhUta kRdanta hotA hai aura usakA napuMsaka liMga eka vacana meM hI prayoga hotA hai | bhU + ta = bhUta divasena bhUtam divasa huA / rAmeNa jitam = rAma dvArA jItA gayA / gati arthavAle dhAtu aura akarmaka dhAtuoM ko bhUtakAla meM kartari prayoga meM ta (kta) pratyaya lagakara kartari bhUta kRdanta bhI hotA hai aura vaha kartA kA vizeSaNa banatA hai / udA. sR + ta = sRta kUrmaH samudraM sRtaH- kachuA samudra kI ora gayA / divaso bhUtaH- divasa huA | rAmo jita:- rAma jItA gayA | zabdArtha koSAdhyakSa = bhaMDAra kA adhikArI bIja = bIja (napuM.) gaja = hAthI (puM.) satyapura = sAMcora (napuM.) niSka = sonA mohara (puM.) hastinApura = hastinApura (napuM) pAntha = musAphira (puM.) laMkA = laMkA nagarI (strI) pravAsa = yAtrA (puM.) vyAdhita = rogI (vizeSaNa) auSadha = davAI (napuM.) mRta = marA huA (bhUta kRdaMta) dugdha = dUdha (napuM.)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1259 - dhAtue~ abhi + krudh = krodha karanA kamp = kaMpanA, dhUjanA (gaNa 1 AtmanepadI) ni + vas = rahanA, nivAsa karanA (gaNa 1) pari + tyaj = tyAga karanA, chor3a denA vap = bonA (gaNa 1, ubhayapadI) vi + zram = vizrAma karanA (gaNa 4 parasmaipadI) kRdanta AdiSTa = Adeza kiyA huA (A + diz + ta) gata = gayA huA (gam + ta) jAta = janmA huA (jan (jA) + ta) pradatta = diyA huA (pra + dA + ta) praviSTa = praveza kiyA huA (pra + viz + ta) vizrAnta = thakA huA (vi + zram + ta) sthita = rahA huA (sthA + ta) patita = girA huA (pat + ta) pItvA = pIkara (pA + tvA) rantum = khelane ke lie (ram + tum) saMskRta meM anuvAda karo 1. duryodhana ne jue dvArA pAMDavoM ko jItA thA / 2. pAMDava hastinApura chor3akara vana meM gae / 3. Aja rAtri meM yahA~ siMha AyA huA hai / 4. usane dUdha lAkara hamako diyA / 5. vaha pAnI pIkara khelane gayA / 6. vajana (bhAra) ghara le jAkara usane vizrAma kiyA / 7. vaha deva hokara svarga meM paidA huA | 8. mere dvArA Aja vahA~ nahIM jAyA gayA / 9. vana meM rahI sItA ko rAvaNa laMkA meM le gayA / 10. kisAna kheta meM bIja bone gae |
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1. rAmeNa saha sItA vanaM gatA''sIt / 2. balIvardA gajA azvAzca jalaM pAtuM kAsAraM gatAH / 3. pAnthA devAlaye sthAtuM prArthayante / 4. dhanapAlo dhArAM parityajya satyapure nyavasat / 5. sa cauro devAlayaM praviSTo'sti / 6. rAmo rAvaNaM vijityA'yodhyAM prAtiSThata / prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI paMcamI SaSThI saptamI hindI meM anuvAda karo 7. duryodhanamabhikrudhya bhImaseno'kampata / 8. brAhmaNebhyo niSkAndAtuM nRpeNA''diSTaH koSAdhyakSaH / 9. dhanaM hRtvA tena caureNa vane sthitam / 10. vidyA mitraM pravAseSu bhAryA mitraM gRheSu ca / vyAdhitasyauSadhaM mitraM, dharmo mitraM mRtasya ca / / marut, d marutam marutA marute marutaH marutaH maruti 60 pATha-25 vyaMjanAMta nAma : puMliMga-pratyaya au au 0 am A e as as i bhyAm bhyAm bhyAm os os marut ke rUpa marutau marutau marudbhyAm marudbhyAm marudbhyAm maruto: maruto : as as bhis bhyas bhyas Am su marutaH marutaH marudbhiH marudbhyaH marudbhyaH marutAm marutsu
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM yudh-strIliMga ke rUpa | prathamA / yuta, d | yudhau | yudhaH | dvitIyA / yudham yudhau | yudhaH / tRtIyA yudhA yudbhyAm yudbhiH caturthI yudbhyAm yudbhyaH | paMcamI | yudhaH yudbhyAm / yudbhyaH | SaSThI | yudhaH / yudhoH / yudhAm / saptamI | yudhi yutsu saMbodhana | yut, d yudhau yudhaH yudhoH r] | i napuMsaka liMga (pratyaya) | prathamA / I i | dvitIyA | 0 I i saMbodhana | 0 | jagat d jagatI jaganti zeSa vyaMjanAMta puMliMga kI taraha 1. ya se prAraMbha honevAle pratyaya ko chor3akara anya vyaMjanoM se prAraMbha honevAle pratyayoM para pahale kA nAma pada kahalAtA hai | marut + bhyAm marudbhyAm (pada hone se t kA da huA) yudh + bhyAm yudbhyAm (pada ke kAraNa varga kA tIsarA vyaMjana huA / ) yudh + su = yutsu prathamA-dvitIyA va saMbodhana ke bahuvacana ke i pratyaya para napuMsaka nAma ke aMtima svara para rahe dhuT vyaMjana ke pahale 'na' jor3A jAtA hai | udA. jagat + i jagant + i = jaganti saMskRta meM anuvAda karo 1. dhUpa se thake hue loga vRkSa kI chAyA meM Azraya lete the / 2. lajjA striyoM kA bhUSaNa hai / 3. dharma jagat kA zaraNa hai /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 62 Ao saMskRta sIkheM 4. bAlakoM ko laDDu pasaMda haiN| . 5. bAlaka laDDU cAhatA hai | 6. yuddha meM yoddhA lar3ate haiN| 7. rAjA pradhAnoM para krodha karatA hai | hindI meM anuvAda karoM 1. dharmaH zaraNamApadi / 2. viyati vidyotate vidyut / 3. marutA samudraH kSubhyati / 4. vIrANAM hi raNaM mude / 5. kumbhakAreNa mRdo bhANDAni vyaracyanta | 6. kAraNasyA'nurUpaM kAryaM jagati dRzyate / 7. zaradi na varSati garjati, varSati varSAsa ni:svano meghaH / 8. udArasya tRNaM vittaM, zUrasya maraNaM tRNam / viraktasya tRNaM bhAryA, niHspRhasya tRNaM jagat / / dhAtu ga = garjanA karanA (gaNa 1,10 parasmai) ruc = pasaMda paDanA dyut = prakAzita honA (gaNa 1,parasmai) (gaNa 1, AtmanepadI) vi + = camakanA duh = sevA karanA (gaNa 1, ubhayapadI) duh = droha karanA (gaNa 4,parasmaipadI) A + = drA Azraya lenA abhi + = droha karanA vyaMjanAMta nAma Apad = Apatti (strI liMga) yudha = yuddha (strI.) jagat = jagat (napuM.) yoSit = strI (strI.) maru = pavana, deva (puM.) vidyuta = bijalI (strI.) muda = harSa (strI.) niyat = AkAza (napuM.) mRda = miTTI (strI.) zarada = zarada Rtu (strI.) zabda anurUpa = samAna (vize.) niHsvana = AvAja rahita (vi.) Atapa = dhUpa (puM.) bhANDa = bartana (napuM.) udAra = udAra (vi.) maraNa = mRtyu (naM.) kumbhakAra = kumhAra (pu.) varSA = varSARtu (strI) klAnta = thakA huA (bhUta kRdaMta) vitta = dhana (napuM.) chAyA = chAyA (strI.) virakta = rAga rahita (vi.) niHspRha = spRhA rahita (vi.) zUra = zUravIra (puM.)
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 263 pATha-26 sarvanAma (puMliMga-pratyaya) au | au 1 s | m ina bhyAm sama bhyAm / bhyAm | os as | ais bhyas / bhyas / sAm / / | smAt | sya smin / saMbodhana | 0 7 osa a sarvam sarvo sarva ke rUpa sarvaH sarvo sarve sarvAna sarveNa sarvAbhyAm sarvaiH sarvasmai sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvasmAt sarvAbhyAm sarvebhyaH sarvasya sarvayoH sarveSAm sarvasmin / . sarvayoH sarveSu he sarva ! | he sarvau ! he sarve ! vibhakti ke pratyaya lagane para kim kA ka, tad kA ta, yad kA ya, etad kA eta aura dvi kA dva hotA hai / udA. kaH, yaH 2. 's' pratyaya para tad aura etad ke t kA s hotA hai / saH, eSaH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 Ao saMskRta sIkheM 3. etad aura tad ke bAda meM rahe 's' pratyaya kA vyaMjana para lopa hotA hai eSa gacchati / sa paThati / 4. dvi zabda kA prayoga dvi vacana meM hotA hai aura eka zabda kA prayoga dvi vacana meM nahIM hotA hai / udA. dvau, ekaH, eke / kim ke rUpa (puMliMga) kaH | kam ko kAna kena kAbhyAm kasmai kAbhyAm kebhyaH kasmAt kAbhyAm kebhyaH kasya kayoH kasmin keSu isa prakAra tad, yad, etad aura dvi ke rUpa karane cAhie / keSAm kayoH amI / 2. | amUna __adas ke rUpa (puMliMga) asau amum / amU amunA amUbhyAm amuSmai amUbhyAm amuSmAt amUbhyAm / amuyoH amuSmin / amuyoH amIbhiH amIbhyaH amIbhyaH amISAm amISu amuSya adas kA ama kare aura 'sarva' ke anusAra rUpa karanA cAhie usake bAda 'm' ke bAda ke hrasva svara kA hrasva u aura dIrghasvara kA dIrgha 'U' karanA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 165 cAhie / bahuvacana meM ma ke bAda e ho to dIrgha 'I' karanA cAhie / prathamA va tRtIyA eka vacana meM kramazaH 'asau' aura 'amunA' rUpa banatA hai| adas aura idam ke rUpa meM tRtIyA bahuvacana meM bhis kA ais Adeza nahIM hotA hai / 'idam' ke rUpa idam kA ima kare 'tRtIyA vibhakti se idam kA a kare / ' tRtIyA eka vacana aura SaSThI-saptamI dvivacana meM ana kare / usake bAda 'sarva' ke anusAra rupa kare | prathamA ekavacana meM 'ayam' rUpa hotA hai / ayam | imau . imam imau imAn anena AbhyAm ebhiH asmai AbhyAm asmAt AbhyAm ebhyaH anayoH eSAm asmin anayoH napuMsaka liMga ke pratyaya ime ebhyaH asya prathamA ty dvitIyA to sarvam sarve sarvANi zeSa puMliMga ke anusAra hote haiM / vyaMjanAMta sarvanAma pratyaya prathamA-dvitIyA 0 I i
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta siikheN| prathamA - dvitIyA saMbodhana kim kima yat, da etat, da adaH yad etad adas dvi idam 1 2 3 4 zeSa puMliMga ke anusAra rUpa 5. 6. 7. saMbodhana 66 idam ds 4 ete amU 10 ime zeSa puMliMga ke anusAra kim sarvanAma ko cit, cana aura api avyaya jur3A ho to praznArtha ke badale anizcita artha hotA hai / kaH arthAt kauna kazcit, kazcana, kopi = koI kiMcit, kiMcana, kimapi = koI kiJcidapi = kucha bhI sarvanAma strIliMga ke pratyaya au au 0 m A asyai (Dasyai) asyAs (DasyAs) asyAs (DasyAs) asyAm (DasyAm) s bhyAm bhyAm bhyAm os os kAni yAni etAni amUni au imAni as as bhis bhyas bhyas sAm su as
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 67 Ao saMskRta sIkheM .. sarvA ke rUpa | 1 | sarvA / sarve . sarvAm sarve sarvayA sarvAbhyAm sarvasyai | sarvAbhyAm | 5 | sarvasyAH | sarvAbhyAm | 6 | sarvasyAH / sarvayoH / | 7 | sarvasyAm | sarvayoH | saMbodhana | he sarve ! he sarve ! sarvAH sarvAH sarvAbhiH sarvAbhyaH sarvAbhyaH sarvAsAm / / sarvAsa he sarvAH ! | 1. kisI prayojana se pratyayoM ke sAtha nizAnI ke rUpa meM jur3e hone para bhI jo varNa prayoga meM nahIM Ate hai, ve 'it' kahalAte hai / koSThaka meM pratyaya it varNa sahita die gae haiM udA. asyai (Dasyai) yahA~ D varNa it hai / D itvAle pratyaya para antya svara aura usake bAda rahe vyaMjanoM kA lopa hotA hai | udA. sarvA + asyai (Dasyai) = sarvasyai yahA~ aMtyasvara 'A' kA lopa hotA hai / aMtya svara Adi kA lopa karanA, yahI D it kA prayojana hai / it varNa prayoga meM nahIM rakhA jAtA hai, sarvasyai ke rUpa meM D nahIM hai / kim, tada, yada, etada, dvi ke strIliMga rUpa kramazaH kA, tA, yA, etA, dvA zabda banAkara sarvA ke anusAra rUpa karane cAhie / prathamA eka vacana meM tad aura etad ke t kA s kare-sA, eSA | , adas ke strIliMga rUpa / | 1 | asau | amU | amUH __ amUm / amU / amU: amuyA amUbhyAm | amUbhiH 2 | amUm /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM ime ime AbhyAma ___ amuSyai / amUbhyAm / amUbhyaH .. amuSyAH - amUbhyAm amUbhyaH amuSyAH / amuyoH |- amUSAm amuSyAm | amuyoH / amUSu / / __ idam ke strIliMga rUpa iyam imAH imAma imA: anayA AbhyAm AbhiH asyai AbhyaH asyAH AbhyAm AbhyaH asyAH anayoH AsAm asyAm / anayoH / Asu 4. kriyA ke vizeSaNa napuMsaka liMga ekavacana meM hote haiM aura unheM dvitIyA vibhakti lagatI hai / udA. bhRzaM prayatate khUba prayatna karatA hai | dhAtu pari + IkSa = parIkSA karanA (gaNa 1, AtmanepadI) yat = yatna karanA (gaNa 1, AtmanepadI) pra + yat = prayatna karanA sarvanAma adas = yaha kim = kauna, kyA ? yad = jo idam = yaha tad = vaha sarva = sabhI, saba etad = yaha dvi = do sva = apanA, khuda zabdArtha Amra = Ama (puM.) nimba = nIma (puM.) upAya = ilAja (puM.) narAdhama = adhama puruSa (puM.) guNa = phAyadA (puM.) parAkrama = bala (puM.) nara = manuSya (puM.) bAMdhava = bhAI (puM)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM mAna = ahaMkAra (puM) bar3avRkSa (puM.) vaTa = zvazura = zvasura (puM.) niyoga = svabhAva = svabhAva (puM.) kAka = kauA (puM.) adhikAra, pharja (puM.) kApuruSa = kharAba vyakti (puM.) meSa = bheDa (puM.) -madana = kAmadeva (puM.) mahiSa = pADA (puM.) mArjAra = = = hRdaya abhidhAna gala = galA (napuM.) ratna = ratna (napuM.) hRdaya (napuM) billA (puM.) rAmalakSmaNa = rAma aura lakSmaNa (puM) zaraNa = zaraNa (vize.) vizvAsa zraddhA (puM.) tRSNA = icchA (strI) aMganA = strI (strI) ucita = yogya (vize.) parama = zreSTha (vize.) pravINa = hoziyAra (vize.) abalA = strI (strI) puSpamAlA = phUlamAlA (strI) ratnamAlA = ratno kI mAlA (strI) mithilA = nagarI kA nAma (strI) kAJcana = sonA (napuM.) kusuma = phUla (napuM. ) vyasana = Adata, saMkaTa (napuM.) svahita = apanA hita (napuM.) 69 = nAma (napuM.) pAritoSika = inAma (napuM.) = apanA (vizeSaNa) vastra = kapar3A (napuM. ) AtmIya kulIna = kulavAn (vize.) jaina jaina (vize.) daridra = garIba (vize.) = priya pakca = pakA huA (vize.) = pyArA (vize.) viphala = niSphala (vize.) vizAla = bar3a (vize.) zakya ho sake aisA (vize.) = bhRza = atyaMta (vize.) manohara = suMdara (vize.) satata niraMtara (vize.) tu = aura (avyaya) evaM = isa prakAra (avyaya) tatra = vahA~ (avyaya) = punar = vApasa (avyaya) tatas = vahA~se isalie (avyaya) praNamya = praNAma karake (saM. bhUtakRdaMta) pariNIta = vivAhita (bhUtakRdaMta) girA huA bhraSTa = yukta = jur3A huA (bhUtakRdaMta) 1. ye mere pitA Ate haiM / 2. una duHkhoM ko maiM yAda nahIM karatA hU~ / saMskRta anuvAda karo
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 Ao saMskRta sIkheM 3. vaha suMdara mahala rAjA kA hai / 4. ratilAla ! yaha pustaka kisakI hai ? 5. kumudacaMdra ! yaha pustaka merI hai / .6. jo dikhAI dete haiM, ve ghara hamAre haiM / 7. yahA~ ye do pustake haiM, ve hama donoM kI haiM | 8. mujhe dharma pasaMda hai, tujhe dhana pasaMda hai / 9. ye do loga kisa gAMva se Ae hue haiM | 10. isa gAMva meM pahale bahuta se jaina rahate the / 11. mere akele dvArA ina sabhI gA~voM kA rakSaNa kiyA jAtA hai / 12. jinakA svabhAva udAra hotA hai, ve sabako pasaMda par3ate haiM / 13. jo kanyAe~ par3hatI haiM, unheM maiM inAma detA hU~ / 14. yaha ratilAla sabhI kalAoM meM pravINa hai / 15. ina do bAlAoM ne kaunasI do phUloM kI mAlAe~ banAI haiM ? 16. yaha saralA apanI ye do pustakeM le jAtI hai / 17. usa kuMbhakAra kI striyA~ miTTI ke ghar3e banAtI haiM / 18. jisa mathurA meM kRSNa janme the, use chor3akara isa dvArikA meM ve rahe the / hindI meM anuvAda karo 1. kaH kiM vadati ? 2. kasyAhaM, kasya bAndhavAH ? 3. yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH / 4. sarve guNAH kAJcanamAzrayante / 5. niyogAd bhraSTasya sarvamapi viphalam / 6. nAtmIyAH kasyacinnRpAH / 7. dharma: sarvasya bhUSaNam / 8. yo vyasane tiSThati, sa bAndhavaH / 9. eko'haM, nAsti mama ko'pi / 10. imau dvau bhogilAlasya putrau staH / anayorjJAnaM zobhanam / 11. vanamidaM ramaNIyam, ime AmrAH, AmrasyaitAni pakvAni phalAni mahyaM rocnte| 12. asau vaTaH, eSa nimbaH, vRkSebhyaH patitAnImAni kusumAni santi /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 171313. ayaM kAsAraH, kAsAre'mUni kamalAni dRzyante, amI mRgA dhaavnti| 14. ko'yaM jana Agacchati ? . 15. sarvasya jAyate mAnaH svahitAcca pramAdyati / .. 16. sa tu bhavati daridro yasya tRSNA vizAlA / 17. yo yasya priyaH sa tasya hRdaye vasati / 18. pazyAmyahaM jagatsarvaM na mAM pazyati kazcana | 19. upAyena hi yacchakyaM na tacchakyaM parAkramaiH / 20. zvazura: zaraNaM yeSAM narANAM te narAdhamAH / 21. sarvAsAmaGganAnAM zIlaM paramaM bhUSaNam / / 22. kasyai kanyAyai etA manoharA ratnamAlAH prAyacchannRpaH ? etasyai mama kanyAyai / 23. asyAmayodhyAyAM ciramavasam / .. 24. kAH kA bAlAH paryaikSyanta tvayaitasyAM pAThazAlAyAm / 25. etAbhyAM dvAbhyAM kanyAbhyAM etayoddhayoH kalayo zaM prAyatyata / 26. ekaiSA puSpamAlA, ekA caiSA, evaM dve puSpamAle mama gale staH / 27. vinayena devaM praNamya prAvizyata sarvAbhirAryAbhiH / . . 28. yadetattatra patitaM vastraM dRzyate tatkasyAzcidapi bAlAyA vartate, tatasta... yasyA bhavati tasyai dAtuM prayatyate'smAbhiH / .. 29. etasyAM mithilAyAM yA rAmeNa yA ca lakSmaNena kanyA pariNItA, tayo* rekasyA abhidhAnaM sItA ekasyAzcormilA tAbhyAM dvAbhyAM yuktAbhyAM rAma lakSmaNAbhyAM yasyAmayodhyAyAM prAvizyata saiSA / 30. iyaM ratnamAlA mama, eSA tava / . 31. amU kanye yamunAM gacchataH / 32. yAM cintayAmi satataM mayi sA viraktA / dhik tAM ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca / / 33. asau kAcidabalA vane'Tati / 34. imA bAlA mayA purA'dRzyanta | 35. mArjAro mahiSo meSaH, kAkaH kApuruSastathA / vizvAsAtprabhavantyete, vizvAsastatra nocitaH / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ as Ao saMskRta sIkheM 4725 pATha-27 ikArAMta-ukArAMta puMliMga nAma pratyaya asa 2. .. au as 3:.. bhyAm bhis | e | bhyAmbhya s 5. bhyAm | bhyas 6. as 'os nAma 7. au (Dau) os | saMbodhana | s | au / asa - muni (puMliMga) rUpa | 1. muniH / munI munayaH | 2. | munimmu nI munIn / 3. | muninA munibhyAm / munibhiH / 4. munaye | munibhyAm munibhyaH 5 | muneH munibhyAma | munibhyaH / | 6. muneH munyo: munInAm 7. | munyoH / muniSu | saMbodhana | he mune! he munI ! | he munayaH!! bhAnu ke rUpa | 1 | bhAnuH bhAnU | bhAnavaH | 2 bhAnU | bhAnUna 3 bhAnunA bhAnubhyAm bhAnubhiH | 4 | bhAnave . bhAnubhyAm bhAnubhyaH bhAnoH bhAnubhyAm bhAnubhyaH bhAnoH bhAnvoH bhAnUnAm bhAnau bhAnvoH bhAnuSu | saMbodhana | he bhAno ! | bhAnU ! | bhAnavaH ! bhAnum 5 . 7
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 733 1. ikArAMta aura ukArAMta nAmoM ke aMtya i aura u kA prathamA dvitIyA ke au pratyaya sahita dIrgha I tathA dIrgha U hotA hai / udA. muni + au = munI bhAnu + au = bhAnU 2. prathamA ke as pratyaya para ikArAMta va ukArAMta nAmoM ke i tathA u kA kramazaH e tathA o hotA hai | udA. muni + as mune + as = munayaH bhAnu + as bhAno + as = bhAnavaH 3. caturthI kA e tathA paMcamI-SaSThI ke as pratyaya para ikArAMta va ukArAMta nAmoM ke aMtya i tathA u kA e tathA o hotA hai / udA. muni + e mune + e = munaye bhAnu + e bhAno + e = bhAnave muni + as = mune + as bhAnu + as = bhAno + as 4. e aura o ke bAda paMcamI SaSThI ke as kA ra hotA hai / mune + r = muneH bhAno + 2 = bhAnoH 5. saMbodhana meM hrasva svarAMta nAmoM ke aMtya svara kA s pratyaya sahita guNa hotA hai / muni + s = he mune ! bhAno + s = he bhAno ! 6. SaSThI bahuvacana meM tri kA traya hotA hai / tri ke rUpa prathamA trayaH | dvitIyA / trIna /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 974 caturthI tRtIyA tribhiH tribhyaH paMcamI tribhyaH SaSThI trayANAm / saptamI / triSu 7. r ke bAda r Ae to pUrva ke r kA lopa hotA hai, usake pahale rahe a, i tathA u svara dIrgha hote haiM / udA. 1. punar + ripuH punA ripuH 2. indur + rAjate = indU rAjate ikArAMta-ukArAMta napuMsaka nAma pratyaya | 0 | I dvitIyA | 0 | I / i / zeSa puMliMga anusAra nAmyaMta napuMsaka nAmoM ke svarAdi pratyayoM ke pahale 'na' jor3a jAtA hai / tathA Am kA nAm Adeza hotA hai | vAri + I vAri + na + I = vAriNI madhu + I madhu + na + I = madhunI 9. saMbodhana eka vacana meM nAmyaMta napuMsaka nAmoM ke aMtya svara kA vikalpa se guNa hotA hai / vAri ! vAre ! madhu ! madho ! prathamA to
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuci Ao saMskRta sIkheM --75 : zabdArtha ikArAMta-puMliMga nAma asi = talavAra kapi = baMdara kavi = kavi giri = parvata nRpati = rAjA pANi = hAtha muni = muni zAnti = zAMtinAtha bhagavAna ikArAMta napuMsaka nAma vAri = pAnI zuci = pavitra (vizeSaNa) tri = tIna (saMkhyA-bahuvacana) surabhi = sugaMdhI (vizeSaNa) ukArAMta puMliMga nAma indu = caMdra pazu = pazu taru = vRkSa mRtyu = mRtyu bhAnu = sUrya vAyu = pavana ripu = zatru zatru = zatru viSNu = kRSNa zizu = choTA baccA guru = guru sAdhu = sAdhu ukArAMta napuMsaka nAma azru = A~sU - tAlu = tAlu madhu = zahada vasu = dhana ukArAMta vizeSaNa nAma sAdhu = zreSTha, acchA svAdu = madhura, mIThaza bahu = bahuta mRdu = komala, narama anya zabdoM ke artha udaya = udaya (puMliMga) parjanya = bAdala (puM.) gaMdha = gaMdha (puM.) pAdapa = vRkSa (puM.) durjana = kharAba vyakti (puM.) vajra = iMdra kA hathiyAra (puM.) nyAya = nyAya (puM.) vAta = pavana (puM)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM vaiSNava = viSNu ko mAnanevAlA (paM.) jihvAgra = jIbha kA agra bhAga (napuM.) zizira = zizira Rtu (puM.)... vacana = vacana (napuM.) zaila = parvata (puM.) tattva = sArabhUta vastu (napuM.) .. taDAga = tAlAba (pu.) trailokya = tIna loka (napuM.) dIpaka = dIpaka (puM.) prabhAta = prAtaHkAla (napuM.) dharmasaMgraha = dharma kA saMgraha (puM.) mAdhurya = madhuratA (napuM.) pradoSa = saMdhyA (puM.) halAhala = jahara (napuM.) bhramara = bhauMrA (puM.) ekatra = eka jagaha (avyaya) ravi = sUrya (puM.) sarvatra = saba jagaha (avyaya) vibhava = dhana (puM) praNata = namA huA (pra+nam+ta) (bhU.kR.) suputra = acchA putra (puM.) zIta = ThaMDA (vizeSaNa) sparza = sparza (puM.) sthira = sthira (vizeSaNa) hari = viSNu (puM.) anitya = nAzavaMta (vizeSaNa) mAyA = kapaTa (strI) kartavya = karaneyogya (vizeSaNa) vArtA = bAta (strI) khaja = laMgaDA (vizeSaNa) ramA = lakSmI (strI) nitya = hamezA (vizeSaNa) jihvA = jIbha (strI) zAzvata = sthAyI (vizeSaNa) kukuma = kuMkuma (na.) saMnihita = nikaTa rahA huA (vizeSaNa) citta = mana (napuM.) sama = samAna (vizeSaNa) padma = kamala (napuM.) samAna = samAna (vizeSaNa) mANikya = mANaka (napuM.) hIna = kama (vizeSaNa) mauktika = motI (napuM.) dhAtu ava + gam = jAnanA kSal = dhonA (gaNa 10, parasmaipadI) bhaj = bhajanA (gaNa 1 ubhayapadI) zuS = sUkhanA (gaNa 4, parasmaipadI) ikArAMta napuM-vAri ke rUpa vAri vAriNI | vArINi vAri | vAriNI | vArINi
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 5. Ao saMskRta sIkheM 1772 | 3 | vAriNA vAribhyAm vAribhiH / | 4 vAriNe / vAribhyAm | vAribhyaH | 5 | vAriNaH / vAribhyAm vAribhyaH / 6 | vAriNaH / vAriNoH | vArINAma vAriNi / vAriNo: vAriSu | saMbodhana | vAre ! vAri! | vAriNI | vArINi madhu ke rUpa | 1. madhu | madhunI / madhUni | 2. madhu | madhunI / madhUni / madhunA / madhubhyAm | madhubhiH / | 4. | madhune / madhubhyAm | madhubhyaH / madhunaH | madhubhyAm | madhubhyaH / | 6. madhunaH / madhunoH / madhUnAm 7. | madhuni / madhunoH / madhuSu | saMbodhana | madho ! madhu !| madhunI | madhUni saMskRta meM anuvAda karo 1. yaha sugaMdhita pavana kahA~ se AtA hai ? 2. isa kaidakhAne meM tIna cora haiM / 3. ina tIna yoddhAoM dvArA rAjA ne nagara kA rakSaNa kiyA / 4. udyAna kA ThaMDA vAyu hamAre citta kA haraNa karatA hai / 5. jaina jinezvara ko aura vaiSNava viSNu ko bhajate haiM / 6. isa vAyu dvArA vRkSa Upara se sabhI puSpa gira par3e / 7. manuSya meM mAna aura pazuoM meM mAyA hotI hai / 8. rAjA bhI guru ke vacana mAnate haiM | 9. guru rAjAoM ko dharma kA upadeza dete haiM / 10. ina choTe baccoM ko koI kucha bhI nahIM detA hai /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 . Ao saMskRta siikheN| 11. ina baMdaroM ne ve phala khAe / 12. mere hAtha meM eka talavAra hai / 13. manuSya dhana cAhatA hai / 14. bhramara kamala meM se madhu pItA hai / 15. maiM jIbha dvArA tAlu ko chUtA hU~ / 16. isa tAlAba kA pAnI pavitra hai / 17. isa ghar3e meM se pAnI TapakatA hai / 18. pAnI dvArA maiMne apane hAtha-paira dhoe / 19. isa bagIce ke ina tIna vRkSoM para bahuta se phala dikhAI dete haiM / 20. sUrya ke tApa dvArA tAlAba kA yaha pAnI sUkhatA hai / 21. isa gA~va meM mere tIna mitra the / 22. isa tAlAba meM bahuta se kamala haiM / 23. isa bAlaka kI donoM A~khoM meM se A~sU bahate haiM / hindI meM anuvAda karo 1. namo namaH zAntaye tasmai / 2. lobhaH kasya na mRtyave / girau varSati parjanyaH / 4. bhAnorudayena janA modante / naikatra munayaH sthirAH / 6. nyAyena nRpatiH zobhate / 7. vAyurayaM harati gandhaM puSpANAm / . 8. ayaM zizu ramate'to mahyaM rocate / 9. nRpatirbhojaH kavibhyo dhanamayacchat / 10. na rocate'dhyayanamasmai bAlAya / 11. ime bahavo janA amuSmAd grAmAdAgatAH santi / 12. ebhyastA vArtAmavagacchAmi / 13. amISAM trayANAmapyAcAryANAM pAdAnaha praNato'smi / 3.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 14. candanasya gandhaH surabhiH / 15. kuGkumasya sparzo mRduH / 16. zaile- zaile na mANikyaM, mauktikaM na gaje-gaje / sAdhavo nahi sarvatra, candanaM na vane vane // 17. pAdapAnAM bhayaM vAtAt, padmAnAM zizirAdbhayam / parvatAnAM bhayaM vajrAt, sAdhUnAM durjanAd bhayam / / 18. na kazcitkasyacinmitraM, na kazcitkasyacidripuH / kAraNena hi jAyante, mitrANi ripavastathA / / 19. madhubhirbhramarA mAdyanti / 20. vAriNaH sparzaH zItaH / 21. megho vAri varSati / 22. harI ramAM pazyati / 23. madhuni mAdhuryamasti / 24. vAribhirjIvA jIvanti / 79 7 25. zucine kulAya svasti / 26. jJAnena hInAH pazubhiH samAnAH / 27. amuSminnagare purA'haM nyavasam / 28. ebhiH kavibhiH kAvyAni svAdUni viracyante / 29. madhu tiSThati jihvAgre hRdaye tu halAhalam / 30. jagati trINi tattvAni devo gururdharmazca / 31. pradoSe dIpakazcandraH, prabhAte dIpako raviH / trailokye dIpako dharmaH, suputraH kuladIpakaH / / 32. anityAni zarIrANi, vibhavo naiva zAzvataH / nityaM saMnihito mRtyuH, karttavyo dharmasaMgrahaH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 980 pATha-28 ikArAMta-ukArAMta tathA GI pratyayAMta dIrgha IkArAMta evaM UkArAMta strIliMga nAma pratyaya / 1 / s au as 2 / m au as 3 A / bhyAm / bhis / bhyAma bhyas bhyas As / bhyAm As os nAm 7 | Am / os / su 1. hrasva ikArAMta-ukArAMta strIliMga nAma ke caturthI, paMcamI, SaSThI aura saptamI eka vacana ke pratyaya vikalpa se hrasva ikArAMta-ukArAMta puMliMga kI taraha bhI hote haiM / 2. hrasva ikArAMta-ukArAMta strIliMga nAmoM ko hrasva ikArAMta-ukArAMta puMliMga ke niyama lAgU paDate haiM / mati-strIliMga ke rUpa | 1 | matiH / matI matayaH / matI matI: | 3 | matyA matibhyAm matibhiH matyai, mataye matibhyAm matibhyaH matyAH , mate: matibhyAm matibhyaH matyAH, mateH matyoH matInAm matyAm, matau matyoH matiSu saMbodhana he mate ! he matI ! he matayaH! | matim
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhenU Ao saMskRta sIkheM 181 dhenu ke rUpa dhenuH dhenavaH dhenum dhenUH dhenvA dhenubhyAm dhenubhiH dhenvai, dhenave . dhenubhyAm dhenubhyaH dhenvAH dhenoH dhenubhyAm dhenubhyaH dhenvAH dhenoH dhenvoH dhenUnAm | 7 | dhenvAma, dhenau / dhenvoH | dhenuSu | saMbodhana he dheno! he dhena ! he dhenavaH ! | 3. dIrgha IkArAMta (GI pratyayAMta) strI liMga nAmoM meM prathamA eka vacana kA pratyaya 0 hai nadI ke rUpa nadI nadyau nadyaH | nadIm | nadyau | nadI: nadyA nadIbhyAm nadIbhiH nadyai nadIbhyAm nadIbhyaH nadyAH nadIbhyAm nadIbhyaH nadyAH nadyoH nadInAm nadyAm nadyoH saMbodhana | he nadi! he nadyau! he nadyaH ! nadISu 1. vadhvaH 2. | vadhUH vadhUm vadhvA vadhvai vadhU ke rUpa vadhvau vadhvau vadhUbhyAm vadhUbhyAm vdhuuH| vadhUbhiH vadhUbhyaH 4.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 82 7. 5. vadhvAH |vadhUbhyAm vadhUbhyaH vadhvAH vadhvoH vadhUnAm vadhvAm vadhvoH vadhUSu saMbodhana | he vadhu! | he vadhvau! he vadhvaH ! 4. saMbodhana meM dIrgha IkArAMta aura UkArAMta strIliMga nAmoM ke antya svara s pratyaya sahita hrasva hotA hai / nadI + s = nadi vadhU + s = vadhu 5. svara ke bAda turaMta ukArAMta varNa ho aise (svaru ko chor3akara) ukArAMta guNavAcaka vizeSaNoM ko strIliMga meM I (DI) pratyaya vikalpa se hotA hai | sAdhvI; sAdhuH candanA / bahvI; bahuH mRd / pANDuH bhUmiH, yahAM I nahIM hogI / ikArAMta-ukArAMta nAma (strIliMga) Rddhi = vaibhava mukti = mokSa auSadhi = davAI rAtri = rAta kIrti = prasiddhi rIti = rivAja durgati = kharAba gati vRSTi = varSA bhUmi = pRthvI zakti = bala mati = buddhi dhenu = gAya dAsI = dAsI devI = devI nadI = nadI nArI = nArI bhaginI = bahana IkArAMta-UkArAMta strI liMga nAma mahiSI = paTarAnI vApI = bAvar3I zvazru = sAsa sarayU = nadI kA nAma vadhU = bahU
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM = bANa (puM.) iSu: RSabha = RSabhadeva (puM.) gopa = gvAlA (puM.) jalanidhi = samudra (puM.) nala = nalarAjA (puM.) nidhi = bhaMDAra (puM.) meru = meru parvata (puM.) loka = loga, jagat (puM.) vivAda zatru = duzmana (puM.) kheda (puM.) jhagaDA kRpaNa = lobhI (vizeSaNa) = kharu = kaThina (vizeSaNa) khala = durjana (vizeSaNa) kriyA = kriyA (strI) devatA = devatA (strI) rathyA = mohallA (strI) 83 zabdArtha zAMtA = strI kA nAma (strI) aMbu = pAnI (napuMsaka) tIra = kinArA ( napuM.) paripIDana = duHkha (napuM.) pravahaNa = jahAja (napuM.) adhunA = abhI (avyaya) anyatra = dUsarI jagaha (avyaya) kim = kyA (avyaya) divA = dina meM (avyaya) vRthA = vyartha (avyaya) pANDu = pIlA (vizeSaNa) jAta = janmA huA (jan + ta) bhUta kRdaMta viparIta = ulTA (vizeSaNa) para = dUsarA (sarvanAma). gRhItvA = grahaNa karake (bhUta kRdaMta) dhAtueM tRp = khuza honA - ( gaNa 4 parasmaipadI) dhyai (dhyAya) = dhyAna karanA (gaNa 1 parasmaipadI) pra + sR = phailanA (gaNa 1 parasmaipadI ) saMskRta meM anuvAda karo 1. kaviyoM ke kAvya unakI kIrti ke lie hote haiM / 2. jJAna aura kriyA dvArA muni mukti prApta karate haiM / 3. muni rAtri meM zrI mahAvIra kA dhyAna karate haiM / 4. dharma manuSya ko durgati se bacAtA hai / 5. saralA RSabhadeva ko vaMdana karatI hai / 6. isa nadI kA pAnI bahuta mIThA hai / 7. bahue~ sAsa ko vinaya se namana karatI haiM /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 84 19 8. soI huI damayaMtI ko chor3akara nalarAjA anyatra calA gayA / 9. bahuta se deva-devI ke sAtha indra meruparvata para Ae / 10. he dAsI ! paTarAnI mahala meM hai yA nahIM ? 11. isa nadI meM se yaha vAhana samudra meM jAtA hai / 12. samudra bahutasI nadiyoM ke pAnI kA bhaMDAra hai / 13. isa dhArA nagarI meM pahale bahuta se kavi the / 14. ina phUloM kI mAlAe~ paTarAnI ke lie le jAtI hU~ / 15. sajjanoM kI kIrti tInoM loka meM phailatI hai / hindI meM anuvAda karo 1. gopo dhenUgramaM nayati / 2. vApyA gRhItvAmbu nayanti vadhvaH / 3. amUSAmauSadhInAM latAH kiM pazyasi ? 4. kRpaNasyarddhayA pare sukhamanabhuvanti / 5. rAmaH svasyai bhaginyai zAntAyai bahu dhanamayacchat / 6. amUbhI rathyAbhI ratho nRpatergataH / 7. amuSyai sAdhvyai candanAyA AryAyai namo namaH 8. yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatAH / 9. anayA rItyA'hamiSubhiH zatrumajayam / 10. ayodhyA nagarI sarakhAstIre bhavati / " 11. "yUyaM vayaM" "vayaM yUyaM", ityAsInmatirAvayoH / kiM jAtamadhunA yena, "yUyaM yUyaM" "vayaM vayam" / / 12. vRthA vRSTiH samudreSu, vRthA tRptasya bhojanam / vRthA dAnaM samarthasya, vRthA dIpo divA'pi ca / / 13. vidyA vivAdAya dhanaM madAya, zaktiH pareSAM paripIDanAya / khalasya sAdhorviparItametaj, jJAnAya dAnAya ca rakSaNAya / /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM * 85 3. pATha-29 vartamAna kRdanta 1. eka kriyA ke sAtha dUsarI kriyA hotI ho to gauNa kriyA ko batAnevAle dhAtu ko vartamAna kRdanta ke pratyaya lagate haiN| 2. vartamAna kAla meM parasmaipadI dhAtu ko at (zatR) aura AtmanepadI dhAtu ko Ana (Anaz) pratyaya lagakara vartamAna kRdanta banatA hai | kartari vartamAna kRdanta gam + at gam + a + at gaccha + a + at = gacchat nRtyat, vizat, corayat AtmanepadI ke Ana pratyaya ke pahale a ho to usa 'a' ke bAda meM 'm' jor3A jAtA hai / udA. 1. IkSa + a + Ana IkSa + a + m + Ana = IkSamANaH ____2. vRt kA vartamAnaH candramIkSamANAcakorA modante / caMdra ko dekhate hue cakora pakSI khuza hote haiM / karmaNi vartamAna kRdanta gam + ya + m + Ana = gamyamAna nRtyamAna, vizyamAna saGghana gamyamAnaM nagaraM dUramasti / saMgha dvArA jAyA jAtA huA nagara dUra hai / bhAve vartamAna kRdanta pra + kAz + ya + m + Ana = prakAzyamAna udA. candreNa prakAzyamAnamasti / caMdra dvArA prakAzita hai / bhAle
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 Ao saMskRta sIkheM vartamAna kRdanta ke rUpa 4. at (zatR) pratyayAnta vartamAna kRdanta ke pratyaya vyaMjanAMta nAmoM ke anusAra 5. vartamAna kRdanta kA at (zatR) pratyaya, kartari bhUtakRdanta kA tavat (ktavatu) pratyaya, taddhita kA mat (matu) pratyaya, Iyas (Iyasu) pratyaya, mahat (mahata) vizeSaNa aura bhavat (bhavatu) sarvanAma ye sabhI nAma R aura u ItvAle haiN| 6. puMliMga aura strIliMga meM vibhakti ke pahale pA~ca pratyaya ghuT kahalAte hai / 7. napuMsaka liMga prathamA-dvitIyA bahuvacana kA i pratyaya ghuT kahalAtA hai | ghuT pratyaya Ane para R aura u it vAle nAma ke aMtima vyaMjana ke pahale na lagatA hai / udA. gacchat + 0 gacchant 9. pada ke aMta meM vyaMjana kA saMyoga ho to saMyoga ke aMtya vyaMjana kA lopa hotA hai / udA. gacchanta-gacchan / puMliMga ke rUpa | prathamA/saM. gacchan / gacchantau / gacchantaH | dvitIyA | gacchantam / gacchantau / gacchataH | tRtIyA / gacchatA gacchadbhyAm | gacchadbhiH caturthI | gacchate / gacchadbhyAm | gacchadabhyaH paMcamI | gacchataH gacchadbhyAm | gacchadbhyaH SaSThI | gacchataH / gacchatoH gacchatAm saptamI | gacchati | gacchatoH gacchatsu 10. R aura u ItvAle nAmoM ko strIliMga meM I (GI) pratyaya lagatA hai gacchat + I 11. strIliMga kA I pratyaya aura napuMsaka liMga dvivacana kA I pratyaya lagane para a aura ya vikaraNa pratyaya ke bAda rahe at pratyaya kA anta hotA hai /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 187udA. gacchantI, corayantI, nRtyantI chaThe gaNa ke a vikaraNa pratyaya ke bAda meM rahe at pratyaya kA vikalpa se ant hotA hai| strIliMga ke rUpa gacchantI gacchantyau gacchantyaH zeSa rUpa nadI ke anusAra hoMge / napuMsaka liMga ke rUpa gacchat, d gacchantI gacchanti (pra.dvi.saM.) ___ zeSa rUpa puMliMga ke anusAra 12. as gaNa 2 kA kartari vartamAna kRdanta sat hotA hai | sat arthAt hotA huA / sat arthAt acchA, pUjya puliMga rUpa- san santau santaH (gacchat kI taraha) strIliMga rUpa satI satyau satyaH (nadI kI taraha) napuMsaka liMga sat, d satI santi (zeSa puMliMga kI taraha) 13. jo kriyA anya kriyA ko batAtI ho usa nAma ko saptamI vibhakti hotI hai usI vibhakti ko sati saptamI kahate haiMudA. varSati meghe caurAH AgatAH / jaba megha barasatA thA, taba caura Ae the / barasAta ke barasane kI kriyA, cauroM ke Agamana ko batAtI hai ataH megha zabda ko saptamI vibhakti huI hai / usI prakAra varSan kRdanta bhI megha kA vizeSaNa hone se use bhI saptamI vibhakti huI hai / 14. sati saptamI vibhakti ke prasaMga meM yadi vAkya meM anAdara dikhatA ho to SaSThI vibhakti bhI hotI hai / udA. nandAH pazava iva hatAH pazyato rAkSasasya / rAkSasa nAma ke maMtrI ke dekhane para bhI naMdoM ko pazuoM kI taraha mArA gayA /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 885 zabdArtha agni = Aga (puMliMga) cittaraMjana = citta kA raMjana (napuM.) AnaMda = AnaMda (puM.) dUra = dUra (napuM.) kAla = samaya (puM.) phala = phala (napuM.) ketakI gaMdha = ketakI kI gaMdha (puM.) puMDarIka = kamala (napuM.) caMdrakAMta = caMdrakAMta maNi (puM.) bhadra = kalyANa (napuM.) dina = divasa (puM.) mUla = jar3a (napuM.) dIpa = dIpaka (puM.) azubha = azubha (vizeSaNa) duSputra = kharAba putra (puM.) udgata = ugA huA (vizeSaNa) nAtha = svAmI (puM.) nIca = halkA (vizeSaNa) pataMga = sUrya (puM.) phala = kArya (vizeSaNa) vahni = Aga (puM.) iva = taraha (avyaya) zuSkavRkSa = sUkhA vRkSa (puM.) svayam = khuda (avyaya) SaTpada = bhramara (puM.) AghrAtum = sUMghane ke lie (hetvartha kRdanta) saGga = saMgati (puM.) cet = yadi (avyaya) himarazmi = caMdra (puM.) dRSTa = dekhA huA (bhUtakRdaMta) jananI = mAtA (strIliMga) naSTa = nAza huA (bhUtakRdaMta) patAkA = dhvajA (strIliMga) hata = mArA huA (bhUtakRdaMta) prajA = prajA (strIliMga) pUjita = pUjA huA (bhUtakRdaMta) kAnana = jaMgala (napuM.) ' dhAtuoM ke artha apa + IkS = apekSA rakhanA (gaNa 1 AtmanepadI) ud + gam = uganA, U~ce jAnA (gaNa 1 parasmaipadI) vi + kas = vikasanA, vikasvara honA kas = khilanA (gaNa 1 parasmaipadI) gai (gAya) = gAnA (gaNa 1 parasmaipadI) du = jharanA, bhIganA (gaNa 1 parasmaipadI) raT = ronA, paDhanA (gaNa 1 parasmaipadI) vi + sam + vad = viparIta bolanA, niSphala honA (gaNa 1 parasmaipadI) upa + viz = baiThanA (gaNa 6 parasmaipadI)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 Ao saMskRta sIkheM saMskRta meM anuvAda karo 1. megha ke barasate mora nAcate haiM / 2. dIpaka hone para agni kI apekSA kauna rakhatA hai ? 3. mahala meM praveza karatI huI rAniyoM ko dekhate hue rAjA khaDA hai / 4. samaya bItane para usakA zoka zAMta huA | 5. dina bItane para ratilAla paMDita huA / 6. bela kA mUla naSTa hone para patte sUkhate haiM / 7. guru ke khar3e rahane para bhI ziSya baiThate haiM / 8. jIvita manuSya kalyANa dekhatA hai / 9. sajjana kA sajjana ke sAtha saMga puNya se hI hotA hai | 10. gA~va jAtI huI mAtA ko dekha bAlA rotI hai / 11. tumhAre ghara Ane para mujhe AnaMda hotA hai / 12. vana meM caratI huI gAyoM ne tAlAba meM pAnI pIte hue bAgha ko dekhA / 13. cora isa mArga se jAnevAle logoM kA dhana nahIM curAte haiM / 14. daur3ate hue ghor3e ke Upara se vaha gira gayA / 15. cauroM ke dvArA curAe hue, AbhUSaNa hameM mile / 16. logoM ko pIr3A denevAle manuSyoM ko rAjA daMDa detA hai aura mAratA hai / hindI meM anuvAda karo 1. nagaraM pravizatI mitre yuSmAkaM mude kathaM na bhUte? / 2. satIM sItAM rAmo vane'tyajat / 3. upAye sati kartavyaM sarveSAM cittaraJjanam / 4. patAkAbhi bhUSyamANe jinaprAsAde gAyantyo ramamANAzca bAlA janakena dRSTAH / 5. devenAnubhUyamAnAya sukhAya nRpo nityaM spRhayati / 6. asminkAsAre prabhUtaiH kamalai bhUyamAnamasti / 7. nAthe kutastvayyazubhaM prajAnAm / . 8. yasmiJjIvati jIvanti bahavaH, so'tra jIvati /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1903 9. pUjitaiH pUjyamAno hi kena kena na pUjyate ? 10. vikasati hi pataGgasyodaye puNDarIkam / dravati ca himarazmAvudgate candrakAntaH / / 11. na bhavati, bhavati ca na ciraM, bhavati ciraM cet, phale visaMvadati / kopaH satpuruSANAM, tulyaH snehena nIcAnAm / / 12. guNAH sarvatra pUjyante, dUre'pi vasatAM satAm / ketakIgandhamAghrAtuM, svayaM gacchanti SaTpadAH / / 13. ekena zuSkavRkSeNa dahyamAnena vahninA / dahyate kAnanaM sarvaM, duSputreNa kulaM yathA / / is pATha-30 vidhyartha parasmaipadI pratyaya prathama puruSa / iyam / iva / ima / | dvitIya puruSa itam / ita | tRtIya puruSa | it / itAm / iyus AtmanepadI pratyaya prathama puruSa | Iya | Ivahi / Imahi | dvitIya puruSa / IthAs | IyAthAm Idhvam | tRtIya puruSa / Ita | IyAtAm | Iran kartari rUpa nam = namaskAra karanA - parasmaipadI nameyam nameva namema nameH nametam / nameta namet nametAm nameyuH
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 08 namyeya Ao saMskRta sIkheM 91 bhASa = bolanA - AtmanepadI | bhASeya . bhASevahi / bhASemahi / bhASethAH bhASeyAthAm bhASedhvam bhASeta bhASeyAtAm bhASeran karmaNi rUpa - nam namyevahi namyemahi namyethAH namyeyAthAm / namyedhvam namyeta namyeyAtAm namyeran bhASa bhASyeya bhASyevahi bhASyemahi bhASyethAH bhASyeyAthAm bhASyedhvam bhASyeta bhASyeyAtAm / bhASyeran / as = honA (gaNa 2) | syAva syAma syAtam syAtAm 1. kisI bhI kArya kA vidhAna karanA ho, upadeza denA ho yA sUcanA karanI ho to aise prasaMgoM meM vidhyartha arthAt saptamI vibhakti ke pratyaya lagate hai / udA. janA dharma AcareyuH / manuSya ko dharma kA AcaraNa karanA cAhie / kisI vastu kA nirNaya karane ke lie prazna karanA ho| udA. kiM bho vyAkaraNaM zikSeya uta siddhAntam ? maiM vyAkaraNa sIkhU yA siddhAMta ? prArthanA artha meM udA. he guro ! vyAkaraNaM paTheyam / he gurudeva ! maiM vyAkaraNa paDhUMgA / syAm syAH syAta syAt
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 Ao saMskRta sIkheM 2. eka vAkya kAraNa batAtA ho aura dUsarA vAkya phala batAtA ho to bhaviSyakAla meM dhAtu ko saptamI vibhakti ke pratyaya vikalpa se lagate haiM / udA. yadi dharma Acare, tarhi svargaM gaccheH / yadi tU dharma karegA to svarga meM jAegA / 3. apanI zakti ke viSaya meM saMbhAvanA batAte ho to dhAtu ko saptamI vibhakti ke pratyaya lagate haiN| api lAlacandro vyAkaraNaM paThet / lAlacaMdra vyAkaraNa par3ha bhI sakatA hai / api samudraM bAhubhyAM taret / kadAcit vaha do bhujAoM ke dvArA samudra ko taira sakatA hai / 4. padAMta meM rahe varga ke tIsare vyaMjana ke bAda ha Ae to ha ke sthAna para, pUrva __ ke vyaMjana ke varga kA cauthA vyaMjana vikalpa se hotA hai / ud + harati = uddharati - udaharati dhAtue~ A + car = AcaraNa karanA mUl = bonA, mUla DAlanA ud + h = uddhAra karanA (gaNa 10 parasmai.) tapa = tapanA (gaNa 1 parasmaipadI) zikSa = sIkhanA (gaNa 1 AtmanepadI) man = mAnanA (gaNa 4 AtmanepadI) sam + = acchI taraha se dekhanA varja = choDanA (gaNa 10 parasmaipadI) zabdArtha kaNTaka = kAMTA (puM.liMga) Ayatana = sthAna (napuM. liMga) atyaya = nAza (puM.) arthakRcchra = paise kA duHka (napuM. liMga) deza = deza (puM.liMga) praharaNa = hathiyAra (napuM. liMga) prAjJa = hoziyAra (puM.liMga) jIvanIya = pAnI (napuM. liMga) bAhu = hAtha (puM.liMga) atha = aba (avyaya) vidyAgama = vidyA kI prApti (pu.liMga) api = bhI (avyaya) vyAdhi = roga (puM.liMga) ati = jyAdA (avyaya) sukhArtha = sukha ke lie (puM.liMga) uta = athavA, yA (avyaya) vasati = rahane kA sthAna (strIliMga) tarhi = to (avyaya) vRtti = AjIvikA (strIliMga) bhos = he (avyaya)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM yadi = yadi (avyaya) pUrva = pahelA (sarvanAma) kRta = kiyA huA (vizeSaNa) . tIkSNa = bArIka (vizeSaNa) pathya = hitakAraka (vizeSaNa) prasanna = khuza (vizeSaNa) vyathAkara = pIr3A karanevAlA (vize.) sakala = samasta (vizeSaNa) 93 manuSya satya bole / rAjA prajA kA rakSaNa kare / sAra = zreSTha (vizeSaNa) suMdara = manapasaMda (vizeSaNa) phaladAyaka phaladenevAlA (vizeSaNa) asAra = kharAba, burA (vizeSaNa) asamIkSya (na+sam+IkS+ya) = acchI taraha se dekhe binA (saM. bhU. kR.) tapta = tapA huA (bhUtakRdaMta) saMskRta anuvAda kare = 1. 2. 3. ziSya guru ko vaMdana kare / 4. he vidyArthiyoM ! tuma subaha par3ho / 5. yadi tuma sukha chor3oge to vidyA prApta hogI / 6. yadi rAjA prajA kA pAlana kare to prajA rAjA kI AjJA mAne / 7. yadi manuSya dharma karegA to sukha prApta karegA / 8. hama yahA~ udyAna meM baiTheM / 9. are ! maiM rAjA kI sevA karU~ yA Izvara kA bhajana karU~ ? 10. he logo ! sadAcAra kA pAlana karanA cAhie aura lobha kA tyAga karanA cAhie | 11. yahA~ jhAr3a ke nIce baiThakara hama vizrAma leM / 12. Aja rAtri meM barasAta ho bhI sakatI hai / 13. yadi maiM satya bolU~ to rAjA dvArA kaidakhAne meM se mukta banU~ / 14. 'aba maiM adharma nahIM karUMgA' isa prakAra usa rAjA ne dharmAcArya ko kahA / 15. aba tumhe dhana kA lobha chor3anA cAhie / 16. rAjA brAhmaNoM ko gAyeM detA hai / 17. caMdra AkAza meM prakAza de / 18. kadAcit rAma rAvaNa ke sAtha yuddha kare / 19. agni dvArA tapA huA sonA pighala jAtA hai / (du) 20. miTTI ke ghar3e banate haiM aura sone ke alaMkAra banate haiM /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1943 hindI meM anuvAda karo 1. asArAtsAramuddharet / 2. ati sarvatra varjayet / 3. ahaM pApaM nAcareyam / 4. bho devadatta ! AvAM dvau zatruJjayaM gaccheva / 5. prANAnAmatyaye'pi dharmo na tyajyeta / 6. devadattasya vyAdhinazyedyadi sa pathyaM seveta / 7. janAH sukhamanubhaveyuryadyadharmaM nAcareyuH / 8. atra munInAM vasatiM gacchema / 9. api devadatto vyApAreNa bahU dhanaM labheta / 10. kRto hi saMgraho loke kAle syAtphaladAyakaH / 11. prahared bAhunA ko hi tIkSNe praharaNe sati ! 12. ekA'pi hi hareccittaM kiM punaH sakalAH kalAH ? 13. vinA'pyannena jIvyeta, jIvanIyaM vinA na tu / 14. yasya prasanno nRpatiH tasya kaH syAnna sevakaH / 15. na muhyedartha-kRcchreSu na ca dharma parityajet / 16. kimapyasti svabhAvena sundaraM vApyasundaram / yadeva rocate yasmai bhavettattasya sundaram / / 17. yasmindeze na saMmmAno, na vRtti na ca bAndhavaH / na ca vidyAgamaH kazcit, taM dezaM parivarjayet / / 18. zatrumunmUlayetprAjJastIkSNaM tIkSNena zatruNA / vyathAkaraM sukhAya, kaNTakeneva kaNTakam / / 19. gacchatyekena pAdena, tiSThatyekena paNDitaH / nA-'-samIkSya paraM sthAnaM, pUrvamAyatanaM tyajet / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 495 pATha-31 AjJArtha-paMcamI parasmaipadI-pratyaya Ani Ava Ama tam / ta tAm AtmanepadI-pratyaya Avahai / ithAm . | itAm kartari rUpa gam (gaccha) = jAnA aamhai| dhvam antAm tAm | gacchAni gacchAva gaccha gacchAma gacchata gacchantu gacchatu gacchatam gacchatAm bhASa = bolanA bhASAvahai bhASethAm / bhASetAm bhASai bhASasva bhASAmahai bhASadhvam bhASantAm bhASatAm gamyai karmaNi rUpa gam gamyAvahai gamyethAm gamyetAm gamyAmahai gamyasva gamyadhvam gamyantAm gamyatAm
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 196 bhASyai astu santu bhASa bhASyAvahai bhASyAmahai bhASyasva bhASyethAm bhASyadhvam bhASyatAm bhASyetAm bhASyantAm as ke rUpa asAni asAva asAma edhi stam stAm 1. AjJA, anumati, sammati Adi pradAna karanI ho to dhAtu ko paMcamI vibhakti-AjJArtha ke pratyaya lagate haiM / udA. grAmaM gaccha - gA~va jAo / ___ atha nagaraM praviza - nagara meM praveza karo | 2. AzIrvAda pradAna karanA ho to dhAtu ko paMcamI vibhakti ke pratyaya lagate haiM / ciraM jIva (dIrgha kAla taka jIo) ciraM jIvatu (dIrgha kAla taka jIo) 3. vidhi, saMprazna aura prArthanA artha meM paMcamI vibhakti ke bhI pratyaya lagate haiM / vidhiH devadatto grAmaM gacchatu - devadatta gA~va jAe / saMpraznaH kiM bho vyAkaraNaM zikSai uta siddhAntam? maiM vyAkaraNa sI yA siddhAMta? prArthanAH ahaM vyAkaraNaM paThAni / maiM vyAkaraNa sIkhU ? ___4. AzIrvAda artha meM dvitIya puruSa eka vacana ke 'tu' aura 'hi' pratyaya kA tAt Adeza hotA hai . udA. jIva-jIvatAt jIvatu-jIvatAt / astu-stAt / 5. kRtam, bhavatu, alaM, kim Adi niSedhArthaka avyaya ke sAtha jur3e nAma ko tRtIyA vibhakti hotI hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 Ao saMskRta sIkheM udA. kRtaM tena / usake binA clegaa| zabdArtha aparAdha = gunAha (puMliMga) yad = jo (avyaya) kaunteya = kuMtI kA putra (puMliMga) parAGmukha = viparIta mukhavAlA (vize.) gopa = gvAlA (puMliMga) tRSita = pyAsA (vizeSaNa) jinendra = jinezvara deva (puMliMga) dIna = garIba (vizeSaNa) vardhamAna = mahAvIra svAmI (puMliMga) duHkhita = duHkhI (vizeSaNa) aMbA = mAtA (strI liMga) nIruja = roga rahita (vizeSaNa) AGgla bhASA=aMgrejI bhASA(strIliMga) rUpa = varNa (napuM.) zAMti = zAMti (strI liMga) ziva = kalyANa (napuM.) atas = yahA~ se (avyaya) samIpa = pAsa meM (napuM.) puras = Age, sAmane (avyaya) sarvajagat = saMpUrNa jagat (napuM.) mA = nahIM (avyaya) dhAtue~ bhR = poSaNa karanA (gaNa 1 ubhayapadI) kSam (kSAma) = kSamA karanA, mApha karanA (gaNa 4, parasmaipadI) ap = pradAna karanA (gaNa 10 parasmaipadI) mRga = zodha karanA (gaNa 10 AtmanepadI) saMskRta meM anuvAda karo 1. devadatta ! yahA~ se jA, khar3A mata raha / 2. manuSyo ! satya bolo, lobha chor3o / 3. bhUkhe ko bhojana do aura pyAse ko pAnI do / 4. yadi kIrti cAhate ho to garIboM kI Apatti dUra karo / 5. chAtroM dvArA vidyA prApta kI jAe / 6. maiM devAlaya meM jAU~ aura deva kI pUjA karU~ / 7. sabhI jagaha loga zAMti prApta kareM | 8. hamAre dvArA zatruoM ke aparAdha mApha kie jA~ya / ST
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 9. tumheM dharma kA lAbha ho / 10. ve manuSya satya zodhe / 11. tuma dharma karo, pApa mata karo | 12. tumhAre dvArA vidyArthiyoM ko pustakeM dI jA~ya | 13. maiM saMsAra kI kaida meM se mukta bnuuN| 14. are naukaro ! tuma ina vRkSoM ko pAnI dvArA sIMco / 15. he putra ! tU sAdhu bana aura bahutasI vidyAe~ prApta kara | 16. are ! tU rAjA ke pAsa jA aura jAkara rAjA ko kaha ki 'isa piMjare meM se pakSiyoM ko chor3a do / ' 17. paise ke lobha se bhI mere dvArA asatya na kahA jAya | 18. ina miTTI ke ghar3e ko ghara le jAo | 19. gvAlA gAyoM ko gA~va meM le jAe | 20. Ao ! hama yahA~ udyAna meM baiThe / 21. dineza ! aba tU par3ha khela mata | hindI meM anuvAda karo 1. namo'stu vardhamAnAya / 2. zivamastu sarvajagataH / 3. bhoH chAtrA: vyAkaraNaM paThata / 4. bAlA devasya puro nRtyantu / 5. ratilAla ! tvamasatyaM na vada | 6. zatravaH parAGmukhA bhavantu / 7. tRSNe'dhunA muJca mAm / 8. tvaM mama mitramedhi / 9. pApAni zAmyantu / 10. jayantu te jinendrAH / 11. re re janAH ! vinayaM na parityajata / 12. bho devadatta ! Asane upaviza, jalaM ca piba | 13. devadatta ! ciraM jIvatAt, vidyAM ca labhasva / 14. he amba ! punarapi vayaM zatruJjayaM gacchAma / 15. kiGkarA bhAraM vahata, jhaTiti calata / 16. kiM bho: saskRtAM bhASAM zikSAmahai utAGglabhASAm ?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 17. yuSmAbhi rdevaH pUjyatAM tasya cAjJAnurudhyatAm / 18. guNaM pRccha, na rUpam, zIlaM kulaM ca pRccha, na dhanam / 19. kAle varSatu parjanya: suprabhUtena vAriNA / 20. daridrAnbhara kaunteya ! mA yaccha prabhave dhanam / vyAdhitasyauSadhaM pathyaM, nIrujasya kimauSadhaiH / / pATha-32 samAsa 1. eka nAma (pada) apane sAtha saMbaMdha rakhanevAle dUsare nAma (pada) ke sAtha jur3akara saMkSepa meM jo eka pada banatA hai, use samAsa kahate haiM / 2. samAsa ke mukhya cAra bheda haiM. bahuvrIhi, avyayIbhAva, tatpuruSa aura dvandva / 99 3. eka sAtha meM bolate samaya 'ca' avyaya se jur3e hue nAmoM ke samAsa ko dvaMdva samAsa kahate haiM udA. vigraha rAmazca lakSmaNazca = samAsa rAmalakSmaNau 4. aneka pada jaba eka pada banatA hai taba pratyeka pada se jur3e hue vibhakti ke pratyayoM kA lopa ho jAtA hai aura usake bAda samAsa hue pada ke sAtha vibhakti ke pratyaya lagate haiM / udA. rAmazca lakSmaNazca rAmalakSmaNa + au rAmalakSmaNau 5. bahuvrIhi aura avyayIbhAva se bhinna prakAra kA tatpuruSa samAsa hotA hai, usake aneka bheda haiM / = 6. kaI SaSThyanta nAma apane sAtha saMbaMdha rakhanevAle nAma ke sAtha samAsa ke rUpa meM jur3ate haiM, use SaSThI tatpuruSa samAsa kahate hai / gaGgAyAH jalam = gaGgAjalam gaMgA kA pAnI = gaMgAjala 7. na (naJ) avyaya dUsare nAma ke sAtha samAsa pAtA hai, use naJ tatpuruSa samAsa kahate
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2100 Ao saMskRta sIkheM haiN| 8. vyaMjanAdi uttara pada para na (naJ) kA a ho jAtA hai | na dharmaH - adharmaH 9. svarAdi uttara pada para na (na) kA an ho jAtA hai / na arthaH - anarthaH 10. eka samAna vibhakti meM rahA vizeSaNa nAma, apane vizeSya nAma ke sAtha samAsa pAtA hai, use karmadhAraya-tatpuruSa samAsa kahate haiM | udA. zvetazca asau paTazca = zvetapaTaH / zabdArtha abhyAsa = Adata (puMliMga) maitrI = mitratA (strIliMga) plavaGga = baMdara (puMliMga) vibhUti = vaibhava (strIliMga) bhujaGga = sarpa (puMliMga) zAkhA = DAla (strIliMga) bhRGga = bhaurA (puMliMga) dvAra = daravAjA (napuM. liMga) bheda = alaga (puMliMga) mauna = mauna (napuM. liMga) madhya = bIca meM (puMliMga) vara = acchA (napuM. liMga) vibhAga = alaga karanA (puMliMga) svapna = svapna (napuM. liMga) vihaGga = pakSI (puMliMga) kSIra = dUdha (napuM. liMga) taruNI = yuvAstrI (strIliMga) jIrNa = kSINahuA (vizeSaNa) dhAtu hve (vaya) = bulAnA (gaNa 1 ubhayapadI) vAJch = icchAkaranA (gaNa 1 parasmaipadI) saMskRta meM anuvAda karo 1. uttama manuSya dharma nahIM chor3ate haiM / 2. nadI ke kinAre vRkSa hote haiM / 3. ghara ke dvAra para vaha khar3A hai / 4. deva aura guru pUjya haiM / 5. hAthI, ghor3e aura baila pAnI pIkara gae / 6. paMDitoM kI sabhA meM jo paMDita na ho, use mauna rahanA cAhie / 7. sukha aura duHkha Ate haiM aura cale jAte hai /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1014 Ao saMskRta sIkheM hindI meM anuvAda karo 1. vinaye ziSya-parIkSA / 2. a-moghaM deva-darzanam / 3. paropakAraH puNyAya pApAya para-pIDanam / 4. krodho mUlamanarthAnAM krodhaH saMsAra-bandhanam / 5. svapne'pina sva-dehasya, sukhaM vAJchanti sAdhavaH / 6. haMsaHzuklo bakaHzuklaH, ko bhedo baka-haMsayoH / nIra-kSIra-vibhAge tu haMso haMso bako bakaH / / 7. videzeSu dhanaM vidyA, vyasaneSu dhanaM matiH / para-loke dhanaM dharmaH, zIlaM sarvatra vai dhanam / / 8. kAka Ahvayate kAkAn, yAcako na tu yAcakAn / kAka-yAcakayormadhye, varaM kAko na yAcakaH / / 9. yayoreva samaM vittaM, yayoreva samaM kulam / tayomaitrI vivAhazca, nottamAdhamayoH punaH / / 10. anabhyAse viSaM vidyA, a-jIrNe bhojanaM viSam / viSaM sabhA daridrasya, vRddhasya taruNI viSam / / 11. mUlaM bhujaGgaiH zikharaM plavaGgaiH zAkhA vihaGgaiH kusumaM ca bhRGgaiH / zritaM sadA candana-pAdapasya, paropakArAya satAM vibhUtayaH / / pATha-33 samAsa 1. eka samAna vibhakti meM rahA nAma, dUsare nAma ke sAtha samAsa hokara anya pada kA vizeSaNa banatA hai, use bahuvrIhi samAsa kahate haiM / bahuvrIhi samAsa ke vigraha meM anyapada yat sarvanAma ko usa usa artha meM dvitIyA se lekara sabhI vibhaktiyA~ lagatI haiM - udA. zvetam ambaraM yasya sa zvetAmbaro muniH / sapheda kapar3ejisake haiM, aise zvetAMbara muni / zvetaM ambaraM yeSAM te zvetAmbarA munayaH /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 Ao saMskRta sIkheM 21025 zveta kapar3evAle muni| lambau kau~ yasya sa lambako rAsabhaH / bahu jJAnaM yasyAH sA bahujJAnA candanA / naJ bahuvrIhi na vidyante caurAH yasmin sa acauro grAmaH / jahA~ caura nahIM haiM, aisA caura vinA kA gA~va | nAsti antaH yasya tad anantaM jJAnam / jisakA koI aMta nahIM hai, aisA anaMtajJAna | 2. tRtIyAMta nAma ke sAtha meM saha avyaya samAsa pAtA hai, use sahArtha bahuvrIhi samAsa kahate haiN| 3. bahuvrIhi samAsa meM saha avyaya kA vikalpa se 'sa' hotA hai / putreNa saha gataH saputraH / saha putraH gataH / zokena saha vartate- sazoka:- sahazokaH vartate / / 4. bhinna bhinna artha meM rahe hue avyaya, dUsare nAma ke sAtha meM pUrva pada kI mukhyatA se nitya samAsa pAte haiM-use avyayIbhAva samAsa kahate haiM / udA. vanasya samIpam = upavanam - vana ke pAsa rathasya pazcAt = anuratham - ratha ke pIche 5. akArAMta avyayI bhAva samAsa kI vibhakti kA paMcamI sivAya ke pratyayoM kA am Adeza hotA hai- upavanam / zabdArtha anta = kinArA (puMliMga) kuTumbaka = kuTuMba (napuM.liMga) prasAda = maherabAnI (puMliM.) carita = vartana (napuM. liMga) rAsabha = gadhA (puMliMga) pattana = pATaNa (napuM. liMga) vahni = Aga (puMliMga) iva = taraha (avyaya) vighna = aMtarAya (puMliMga) ekadA = eka bAra (avyaya) vasudhA = pRthvI (strI liMga) kSama = samartha (vizeSaNa) vasundharA = pRthvI (strI liMga) vIta = gayA huA (vizeSaNa) aMbara = AkAza (napuM.liMga) ruSTa = roSAyamAna (bhUtadvaMdata) draSTuma = dekhane ke lie (he.kR.) tuSTa = khuza huA (bhUtakRdaMta) matta = unmatta (bhU.kR.) lupta = naSTa huA (bhU.kR.)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2103 - dhAtueM ruSa = gussA karanA (gaNa 4, parasmaipadI) lup = lupta honA (gaNa 4, parasmaipadI) vid = vidyamAna honA (gaNa 4, AtmanepadI) saMskRta meM anuvAda karo 1. parvata ke pAsa meM nadI bahatI hai / 2. vaha nadI mIThe jalavAlI hai / 3. jisameM bhaya nahIM, aise ye mArga haiM / 4. priyadarzana putra ke sAtha pATaNa AyA hai / 5. jisameM se rAga calA gayA, aise zrI mahAvIra hamAre nAtha haiM | 6. rAma ke pIche sItA jAtI hai / 7. yaha manuSya jJAna rahita hai | 8. nala-damayaMtI vana meM bhaTake | 9. prabhu mahAvIra kA jJAna anaMta thA / 10. matta hai hAthI jisameM, aisA yaha vana hai / 11. jisameM bhaya nahIM, aise isa rAjya meM loga sukha se rahate haiM | hindI meM anuvAda karo 1. bahuratnA vasundharA / 2. vairAgyamevAbhayam / 3. rAma-rAvaNayoryuddhaM rAma-rAvaNayoriva / 4. azoko'haM sazokAM tvAM draSTuM na kSamaH / 5. udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam / 6. bahuvighno muhUrto'yaM / 7. ekadA'pi satI lupta-zIlA syAdasatI sadA / 8. kSaNe ruSTaH kSaNe tuSTaH, ruSTaH tuSTaH kSaNe kSaNe / a-vyavasthita-cittAnAM, prasAdo'pi bhayaGkaraH / / 9. vRkSa-zAkhA tatpuruSaH, zvetAzvaH karmadhArayaH / rakta-vastro bahuvrIhi, Indvazcandra-divAkarau / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21104 pATha-34 1. 3. kRdanta dhAtu ko bhUtakAla meM kartari prayoga meM tavat (ktavatu) pratyaya lagakara kartari bhUtakRdanta banatA hai| udA. nI + tavat = nItavat gam + tavat = gatavat gamana arthavAle dhAtuoM ko aura akarmaka dhAtuoM ko kta pratyaya lagane se kartari bhUtakRdanta banatA hai / udA. kUrmaH samudraM sRtaH / divaso bhUtaH / 2. kartari bhUtakRdanta kA tavat (ktavatu) pratyaya, taddhita kA mat (matu) pratyaya aura bhavat (bhavatu) sarvanAma ye sabhI nAma at (atu) aMtavAle haiN| nAma ke aMta meM rahA at (atu) kA asvara puMliMga prathamA ekavacana meM dIrgha hotA hai, paraMtu saMbodhana meM dIrgha nahIM hotA hai / udA. nItavat + 0 = nItavAt = nItavAn, usI taraha bhavat kA bhavAn hogaa| puMliMga ke rUpa nItavantau nItavantaH dvitIyA nItavantam nItavantau tRtIyA nItavatA nItavadbhyAm | nItavadbhiH nItavate nItavadbhyAm | nItavadbhyaH | paMcamI nItavataH nItavadbhyAm nItavadbhyaH SaSThI nItavataH | nItavatoH nItavatAm saptamI nItavati | nItavatoH | nItavatsu | saMbodhan / nItavan nItavantau prathamA nItavAn nItavataH caturthI nItavantaH
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8105 Ao saMskRta sIkheM bhavat sarvanAma ke rUpa bhavAn bhavantau bhavantaH bhavantam bhavantau bhavataH bhavatA bhavadbhyAm bhavadbhiH bhavate bhavadbhyAm bhavadbhyaH bhavataH bhavadbhyAm bhavadbhyaH bhavataH bhavatoH bhavatAma bhavati bhavatoH bhavatsu saMbodhana | bhavan bhavantau bhavantaH napuMsaka ke rUpa nItavad, t / nItavatI nItavanti / nItavad, t / nItavatI nItavanti nItavatA nItavadbhyAm nItavadabhiH | nItavate / nItavadbhyAm | nItavadbhyaH nItavataH nItavadbhyAm nItavadbhyaH nItavataH nItavatoH nItavatAm | | nItavati / nItavato: nItavatsu | saMbodhana | nItavad, t | nItavatI nItavanti strIliMga ke rUpa nItavatI nItavatyau nItavatyaH nItavatIm nItavatyau nItavatIH nItavatyA nItavatIbhyAm nItavatIbhiH nItavatyai nItavatIbhyAm nItavatIbhyaH nItavatyAH nItavatIbhyAm nItavatIbhyaH nItavatyAH nItavatyoH nItavatInAm nItavatyAm nItavatyoH nItavatIsu nItavati nItavatyoH nItavatyaH bhavatI strIliMga ke rUpa nadI ke rUpa ke anusAra hai /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. Ao saMskRta sIkheM 2106 :udA. 1. gopo dhenUH araNyaM nItavAna: govAla gAyoM ko jaMgala meM le gyaa| 2. bAlA vApyA jalaM ghaTena gRhaM nItavatyaH / bAlikAe~ bAvar3I meM se ghar3e dvArA pAnI ghara le gaIM / 3. mitraM azvaM grAmaM nItavat / mitra ghor3e ko gA~va le gayA / kRtya (vidhyartha) kRdanta 3. tavya, anIya aura ya pratyaya kRtya kahalAte haiM | 4. sakarmaka dhAtu ko karmaNi prayoga meM aura akarmaka dhAtu ko bhAve prayoga meM kRtya pratyaya lagane se kRtya (vidhyartha) kRdanta banatA hai / udA. kathyate iti kathanIyaH kathanIyA, kathanIyam, sthIyate iti sthAtavyam. kartA kriyA karane meM zaktizAlI ho taba dhAtu ko kRtya pratyaya aura vidhyartha-saptamI vibhakti ke bhI pratyaya lagate haiN| udA. 1.tvayA ayaM bhAro vahanIyaH / tumhAre dvArA yaha bhAra uThAyA jA sakatA hai / 2. tvaM amuMbhAraM vahethAH / tU isa bhAra ko vahana kara | 3. tvayA vyAkaraNaM paThanIyam / tere dvArA vyAkaraNa par3hane yogya hai / 4. tvaM vyAkaraNaM paTheH / tU vyAkaraNa par3ha | AjJA, anujJA aura avasara artha meM dhAtu ko kRtya pratyaya lagate haiM | udA. 1. tvayA atra sthAtavyam / tujhe yahA~ rahanA caahie| 2. tvayA ata: gantavyam / / tujhe yahA~ se jAnA caahie| 3. atha tvayA udyAne gantavyam / aba tere dvArA udyAna meM jAnA cAhie /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21073samudAya meM se kisI ko sarvathA alaga kie binA jAti, guNa Adi ko mukhya kara buddhi se alaga kiyA ho to paMcamI vibhakti ke badale SaSThI yA saptamI vibhakti lagatI hai, ise nirdhAraNa SaSThI yA nirdhAraNa saptamI kahate haiN| udA. 1. kSatriyo narANAM nareSu vA zUraH / kSatriya manuSyoM meM zUravIra hai | yahA~ kSatriya aura nara sarvathA bhinna nahIM hai, kyoMki jo kSatriya hai, vaha nara hI hai| 2. caitrAt maitraH paTuH / / caitra se maitra hoziyAra hai / yahA~ caitra aura maitra sarvathA bhinna hone se SaSThI-saptamI vibhakti nahIM hogii| zabdArtha Adi = prAraMbha (puMliMga) yogya = lAyaka (vizeSaNa) nAyaka = svAmI (puMliMga) zreSTha = mukhya (vizeSaNa) rAzi = r3hera, samUha (puMliMga) khalu = nizcaya (avyaya) vArida = varSA (puMliMga) nUnam = nizcita (avyaya) siddhasena = mahAkavi AcArya kA nAma (puM.) kathayituM = kahane ke lie pratikriyA = upAya (strI liMga) parihartavya = tyAga karane yogya vipad = Apatti (strI liMga) bhavat = Apa (sarvanAma) aMtima = aMtima (vizeSaNa) anya = dUsarA (sarvanAma) Adya = pahalA (vizeSaNa) avazyam = avazya, jarurI (avyaya) yukta = yogya (vizeSaNa) dhAtu dIpa = jalAnA, prakAzanA (gaNa 4 parasmaipadI) zlAgh = prazaMsA karanA (gaNa 1 AtmanepadI) pra vRt = pravartanA (gaNa 1 AtmanepadI) saMskRta anuvAda karo 1. Apake dvArA rAjya kA bhAra uThAyA jA sakatA hai / 2. Apa sabhI ke dvArA ye RSi pUjane yogya haiM | 3. Apake rAjya meM sarvatra zAMti phaile / 4. hAla meM ye graMtha nahIM mila sakate haiM / 5. tuma kahA~ gae the ?
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1108 6. ratilAla se zAMtilAla hoziyAra hai / 7. rAma rAvaNa ko jIta sakatA hai / 8. ye do ziSya yogya haiM, ve siddhAMta pddh'eN| 9. hama dAsiyA~ ApakI AjJA kahane ke lie rAjA ke pAsa gaI thiiN| 10. isa rAjA ke tIna pradhAnoM meM ye do pradhAna zreSTha haiM | 11. kaviyoM meM siddhasena mukhya hai| _ hindI meM anuvAda karo 1. na dharmAt paramaM mitram / 2. bhavato'yaM prAsAdaH, ramaNIyadarzanaH khalu / 3. bhavadbhyaH svasti bhavatu ! 4. devi ! bhavatyAH kalyANaM stAt / 5. bhavati gatavati, asmAkaM maraNameva zaraNam / 6. bAlA udyAnAtpuSNANi devAlayaM nItavatyaH / 7. guNena spRhaNIyaH syAnna rUpeNa durjanaH / 8. a-nAyake na vastavyaM, na vased bahunAyake / 9. ajAta-mRta-mUrkhANAM varamAdyau na cAntimaH / 10. kanyA hyavazyaM dAtavyA / 11. yasminkule yaH puruSaH pradhAnaH, sadaiva yatnena sa rakSaNIyaH / 12. yasyodayaH sa vandyo, yathA hInduryathA raviH / 13. sevyasya sevAvasaraH puNyenaiva hi labhyate / 14. puSpeSu campA nagarISu laGkA, nadISu gaGgA, ca nRpeSu rAmaH / 15. cintanIyA hi vipadAmAdAveva prtikriyaa| na kUpa-khananaM yuktaM, pradIpte vahninA gRhe / / 16. durjanaH parihartavyo, vidyayA'laMkRto'pi san / ___ maNinA bhUSitaH sarpaH, kimasau na bhayaMkaraH ? / / 17. tyAga eko guNaH zlAghyaH, kimanyairguNa-rAzibhiH / tyAgAjjagati pUjyante, nUnaM vArida-pAdapAH / /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 4109 pATha-35 taddhita 1. samAsa se bhI jyAdA saMkSepa karane ke lie bhinna-bhinna arthoM meM nAma ke sAtha aNa Adi pratyaya lagate haiM, ve pratyaya-taddhita-pratyaya kahalAte haiM | janAnAM samUhaH- jana + tA (tal) janatA | 2. prakRSTa artha meM nAma se tama (tamapa) pratyaya lagatA hai | udA. sarve ime zuklAH ayam eSAM prakRSTa zuklaH zukla + tama = zuklatamaH (atyaMta sapheda) 3. do kI tulanA meM zreSTha batAnA ho to tara (tarap) pratyaya lagatA hai | dvau imau paTU ! ayaM anayoH prakRSTaH paTuH, paTutaraH / paTu + tara = paTutaraH ye do hoziyAra haiM, ina donoM meM yaha jyAdA hoziyAra hai / udA. 1. caitrAt maitraH paTutaraH / caitra se maitra hoziyAra hai | 2. brAhmaNebhyaH kSatriyAH zUratarAH / brAhmaNoM se kSatriya jyAdA zUravIra haiM / guNavAcaka zabda dravya kA vizeSaNa ho to usa zabda se 'tama' aura 'tara' ke artha meM iSTha aura Iyas (Iyasu) pratyaya vikalpa se hote haiM / udA. paTu + iSTha = paTiSThaH = khUba hoziyAra paTu + Iyas = paTIyas = do meM jyAdA hoziyAra 4. iSTha aura Iyas pratyaya para prazasya kA zra Adeza hotA hai / zra + iSTha = zreSThaH zra + iyas = zreyas 5. Iyas aMtavAle nAmoM ko ghuT pratyaya para s ke pahale n juDatA hai | paTIyas + 0 = paTIyans + 0
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. Ao saMskRta sIkheM 4110 6. ns aMtavAle nAma aura mahat (mahata) kA svara ghuT pratyayoM para dIrgha hotA hai, paraMtu saMbodhana meM dIrgha nahIM hotA hai / paTIyansa + 0 = paTIyAns + 0 mahat + 0 = mahAn pada ke bIca meM rahe 'ma' aura 'na' kA ziT vyaMjana aura ha para anusvAra hotA hai / paTIyAns + au = paTIyAMsau ___ puMliMga rUpa | 1. paTIyAn / paTIyAMsau | paTIyAMsaH paTIyAMsam paTIyAMsau paTIyasaH paTIyasA paTIyobhyAm paTIyobhiH paTIyase paTIyobhyAm paTIyobhyaH paTIyasaH paTIyobhyAm paTIyobhyaH paTIyasaH paTIyasoH paTIyasAm paTIyasi / | paTIyasoH paTIyaHsu, paTIyassu | saMbodhana | paTIyan / paTIyAMsau / paTIyAMsaH paTIyas + bhyAm yahA~ s kA r aura r kA u ho gayA, phira a + u = o ho gayA = paTIyobhyAm mahat ke rUpa | 1. | mahAna mahAntau mahAntaH / | mahAntam / mahAntau / mahataH mahatA mahadbhyAm | mahadabhiH mahate mahadbhyAm | mahadbhyaH mahataH mahadbhyAm / mahadbhyaH 6 mahataH mahatoH mahatAm mahatAH | saMbodhana | mahan / mahAntau mahAntaH / 2 mahati mahatsu
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 2 | 3 paTIyasInAm Ao saMskRta sIkheM 1113 strIliMga meM paTIyasI paTIyasI paTIyasyau paTIyasyaH paTIyasIm | paTIyasyau / paTIyasIH paTIyasyA paTIyasIbhyAm paTIyasIbhiH paTIyasyai paTIyasIbhyAm paTIyasIbhyaH paTIyasyAH paTIyasIbhyAm paTIyasIbhyaH paTIyasyAH paTIyasyoH 7 paTIyasyAm | paTIyasyoH | paTIyasIsu | saMbodhana | paTIyasi / pttiiysyau| paTIyasyaH napuMsaka liMga | pra.dvi. | paTIyaH / paTIyasI | paTIyAMsi / | saMbodhana | paTIyaH | paTIyasI | paTIyAMsi pra.dvi. | mahat-d / mahatI mahAnti | saMbodhana | mahat-d mahatI mahAnti svAmitva sUcaka (dhanavAlA, putravAlA Adi) artha meM prathamAMta nAma ko mat (matu) pratyaya lagatA hai| dhenavaH santi asya-dhenumat (gAyavAlA) 9. nAma meM upAMtya yA aMta meM myA avarNa ho athavA aMta meM varga ke pA~caveM vyaMjana ko chor3a anya koI vyaMjana ho to mat ke m kA v ho jAtA hai vRkSAH santi asmin = vRkSavat 10. mat aMtavAle ke rUpa tInoM liMgoM meM nItavat kI taraha hote haiM / 11. 'usakI taraha kiyA' ke artha meM kisI bhI vibhakti ke aMtavAle nAma ko vat pratyaya lagatA hai| udA. kSatriyAH iva = kSatriyavat devaM iva = devavat 12. 'vat' pratyayavAle nAma avyaya kahalAte haiM /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM udA. kSatriyavad brAhmaNAH yudhyante kSatriyoM kI taraha brAhmaNa lar3ate haiM / muniM devavat pazyanti / muni ko deva kI taraha dekhate haiM / 13. bhAva artha meM tva aura tA (tal) pratyaya lagatA hai tva napuMsaka meM aura tA strIliMga meM lagatA hai| devasya bhAvaH devatvam / zuklasya bhAvaH zuklatA / zabdArtha dAra = patnI (puM.) (bahuvacana) mahat = bar3A (vizeSaNa) ari = duzmana (puMliMga) kRpAlu = kRpAvAlA (vizeSaNa) parAbhava = hAra (puMliMga) nivedita= nivedana kiyA huA (vizeSaNa) bandhu = bhAI (puMliMga) parAbhUta = hArA huA (vizeSaNa) bhAra = samUha (puMliMga) prazasya = prazaMsanIya (vizeSaNa) vega = tIvra gati (puMliMga) vihIna = rahita (vizeSaNa) suhRd = mitra (puMliMga) stoka = thor3A (vizeSaNa) saMpad = saMpatti (strI liMga) kathaMcana = kisI bhI prakAra se (avyaya) pravRtti = kArya (strI liMga) kvacit = kabhI (avyaya) avasthA = hAlata (strI liMga) sarvadA = hamezA (avyaya) bala = zakti, sainya (napuM.liMga) kSINa = naSTa huA (bhUtakRdaMta) dhAtu ud + vi + IkSa = dekhanA (gaNa 1 AtmanepadI) kSi = kSaya honA, kSINa honA (gaNa 1 parasmaipadI) pari + vRt = badalanA (gaNa 1 AtmanepadI) ___ saMskRta anuvAda karo 1. isa rAjA kI senA bar3I hai aura jyAdA balavAna haiM / 2. ina bAlikAoM meM ye do bAlikAe~ khUba hoziyAra haiM | 3. ina do bAlakoM meM yaha bAlaka jyAdA acchA hai /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2113 Ao saMskRta sIkheM 4. Apa mujhe putra kI taraha dekheN| . . . 5. sabhI meM Apa mujhe jyAdA priya ho / 6. Apako maiM deva kI taraha dekhatA huuN| 7. brAhmaNa kI apekSA kSatriya jyAdA zUravIra hote haiM / 8. balavAnoM se buddhizAlI jyAdA balavAna haiM | 9. vyAkaraNoM meM AcArya zrI hemacaMdra kA vyAkaraNa sabase zreSTha hai / hindI meM anuvAda karo 1. cakravat parivartante duHkhAni ca sukhAni ca / 2. pazyata yUyamamI azvA vegavanto dhAvanti / 3. kusthAnasya pravezena guNavAnapi pIDyate / 4. kopaH zAmyati mahatAM dIne kSINe hyarAvapi / 5. stokamapyamRtaM zreyo bhAro'pi na viSasya tu / 6. abhimAnavatAM zreyAn videzo hi parAbhave / 7. pareSAmupakArAya mahatAM hi pravRttayaH / 8. zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / 9. kurUpatA zIlatayA virAjate, kubhojanaM coSNatayA virAjate / 10. azubhaM vApi zubhaM vApi sarvaM hi mahatAM mahat / 11. ripAvapi parAbhUte mahAnto hi kRpAlavaH / 12. paraduHkhaM kRpAvantaH santo nodvIkSituM kSamAH / 13. dhanavAn balavAla~loke sarvaH sarvatra sarvadA / 14. buddhimAnayaM bAlo vinayavatAM ca zreSThatamaH / 15. matimatAmapi daridratA dRzyate / 16. ime gopA dhenumantastasmAtteSAM zarIraM balavattaram / 17. saMpado mahatAmeva mahatAmeva cApadaH / 18. jIvitAzA balavatI, dhanAzA durbalA mama | gaccha vA tiSTha vA pAntha ! svAvasthA tu niveditA / /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1114319. sarpaH krUraH khalaH krUraH satkrUirataraH khalaH / mantreNa sAntvyate sarpaH, khalastu na kathaMcana / / 20. tyajanti sarve'pi dhanairvihInaM, putrAzca dArAzca suhRjjanAzca / tamarthavantaM punarAzrayante, vittaM hi loke puruSasya bandhuH / / pATha-36 an aMtavAle nAma dhuT pratyayoM para na ke pahale kA svara dIrgha hotA hai, paraMtu saMbodhana eka vacana meM dIrgha nahIM hotA hai / udA. rAjan + 0 = rAjAn' pada ke aMta meM rahe nAma ke na kA lopa hotA hai | rAjAn = rAjA rAjJaH puruSaH = rAjapuruSaH rAjan + bhyAm = rAjabhyAm 3. svara se prAraMbha hone vAle aghuTa (ghuT ko chor3akara) pratyayoM para an ke a kA lopa hotA hai| udA. rAjan + as rAjana + as rAj + J + as = rAjJaH 4. napuMsaka prathamA dvitIyA dvivacana ke I pratyaya para aura saptamI ke i pratyaya para an ke a kA vikalpa se lopa hotA hai / rAjJi, rAjani napuM. dAman + I = dAmnI, dAmanI dAman + i = dAmni, dAmani 5. saMbodhana meM nAma ke na kA lopa nahIM hotA hai / he rAjan ! 6. napuMsaka meM saMbodhana ke n kA vikalpa se lopa hotA hai | udA. he dAm, he dAman !
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 . 4. 7. sImA 2. 3. Ao saMskRta sIkheM 115 rAjan ke rUpa | 1. | rAjA rAjAnau rAjAnaH rAjAnam rAjAnau rAjJaH rAjJA rAjabhyAm rAjabhiH rAje rAjabhyAm rAjabhyaH | 5. rAjJaH rAjabhyAm rAjabhyaH 6. rAjJaH rAjJoH rAjJAm rAjJi, rAjani / rAjJoH rAjasu saMbodhana | | he rAjan | he rAjAnau | he rAjAnaH sImA-strIliMga ke rUpa sImA sImAnau sImAnaH sImAnam sImAnau sImnaH sImnA | sImabhyAm |sImabhiH / 4. sImabhyAm sImabhyaH sImnaH sImabhyAm sImabhyaH sImnaH sImnoH 7. sImni,sImani | sImnoH | saMbodhana | he sIman / sImAnau sImAnaH / dAman-napuMsaka liMga | 1. | dAma dAmnI, dAmanI dAmAni 2. dAma dAmnI, dAmanI dAmAni dAmnA dAmabhyAm dAmabhiH dAmne dAmabhyAm dAmabhyaH dAmnaH dAmabhyAm dAmabhyaH dAmnaH dAmnoH dAmnAm | dAmni, dAmani / dAmnoH dAmasu saMbodhana | he dAmana, dAma! | dAmnI, dAmanI dAmAni sImne 5. 6. sImnAm sImasu
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 2 Ao saMskRta sIkheM 1116 7. an aMtavAle nAmoM ke an ke pahale vyA m aMtavAlA saMyukta vyaMjana ho to an ke a kA lopa nahIM hotA hai / udA. Atman + as = AtmanaH karman + I = karmaNI paraMtu mUrdhan + as = mUrdhnaH yahA~ vyA m aMtavAlA saMyukta vyaMjana nahIM hone se lopa ho gyaa| in aMtavAle nAma 8. ina aMtavAle nAmoM ke na ke pahale kA svara, puMliMga prathamA eka vacana aura napuMsaka liMga meM prathamA-dvitIyA bahuvacana ke i pratyaya para hI dIrgha hotA hai / puMliMga ke rUpa zazI zazinau zazinaH zazinam zazinau zazinaH zazinA zazibhyAm zazibhiH zazine zazibhyAm zazibhyaH zazinaH zazibhyAm zazibhyaH zazinaH zazinoH zazinAm zazini | zazinoH saMbodhana he zazin / zazinau | zazinaH napuMsaka ke rupa | 1. bhAvi bhAvinI | bhAvIni bhAvi bhAvinI bhAvIni | 3. | bhAvinA bhAvibhyAm | bhAvibhiH / | 4. bhAvibhyAm / bhAvibhyaH bhAvinaH bhAvibhyAm / bhAvibhyaH bhAvinaH | bhAvinoH | bhAvinAm bhAvini bhAvinoH bhAviSu | saMbodhana | he bhAvi! bhAvin / bhAvinI | bhAvIni 5. 6. 1. | zaziSu bhAvine | 5. | 7.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 117 9. n kArAMta namo ko strI liMga meM I (DI) pratyaya lagatA hai, paraMtu man aMtavAloM ko I (GI) pratyaya nahIM lagatA hai / mAyin + I = mAyinI 10. I (GI) pratyaya lagane para an ke a kA lopa hotA hai / rAjan + I = rAj + n + I rAj + J + I = rAjJI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. saMbodhana rAjJIm rAjJyA rAjJyai rAjJyA: rAjJyA: rAjJyAm he rAjJi ! Atman = AtmA (puMliMga) mUrdhan = mastaka (puMliMga) rAjan = = rAjA (puMliMga) karman = karma (napuM. liMga) janman = janma (napuM. liMga) rAjJI - rAnI ke rUpa rAjJyau rAjJyau mantrin = maMtrI (puMliMga) yogin = yogI (puMliMga) zazin = caMdra (puMliMga) zikharin = parvata (puMliMga) rAjJIbhyAm rAjJabhyAm rAjJIbhyAm rAjJyoH rAjJyoH : he rAjJyau zabdArtha an aMta rAjya: rAjJI: rAjJIbhiH rAjJIbhyaH rAjJIbhyaH rAjJInAm rAjJISu he rAjJyaH dAman = mAlA (napuM. liMga) nAman = nAma (napuM. liMga) parvan = parva (napuM. liMga) vezman = ghara (napuM. liMga) sIman = sImA (strIliMga) in aMta hastin = hAthI (puMliMga) guNin = guNavAn (vizeSaNa) bhAvin = honevAlA (vizeSaNa) mAyin = mAyAvI (vizeSaNa)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM dhAtu = phalanA, sAkAra honA (gaNa 1 parasmaipadI) zabdArtha phal = utkara = Dhera (puMliMga) kaNa = dAnA (puMliMga) parAkrama = parAkrama (puMliMga) naya = nIti (puMliMga) kabarI = veNI (strIliMga) 118 jarA = bur3hApA (strIliMga) guhA = guphA (strIliMga) cirAt = laMbe samaya se (avyaya) anyathA = dUsarI taraha (avyaya) vaktra = mukha (napuM. liMga) pratikUla = viparIta (napuM. liMga) gahana = kaThina (vizeSaNa) rAjA ! tuma prajA kA pAlana karo / agamya = prApta na ho aisA (vizeSaNa) bhojya : = khAnA (vizeSaNa) viSama = kaThina (vizeSaNa) saMskRta meM anuvAda karo 1. 2. isa kanyA kI veNI meM phUloM kI do mAlAe~ haiN| 3. tumhAre bhAI kA nAma kaho / 4. isa rAjA meM jyAdA parAkrama hai / 5. 6. 7. 8. rAjA aura rAnI ratha meM baiThakara udyAna meM gae / bAlaka dvArA AkAza meM caMdramA dekhA gayA / guNI guNa ko dekhatA hai, doSa ko nahIM / honevAlI bAta anyathA nahIM hotI hai / 9. yogI parvata kI guphAoM meM basate haiN| 10. hAthI ke mastaka meM motI utpanna hote haiM / hindI meM anuvAda karo 1. aho ! asya rAjJaH vivekasImA / 2. kaNAnAmiva ratnAnAmutkarAstasya vezmani / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret / 3. 4. vidyA rAjasu pUjitA na tu dhanam / 5. janma duHkhaM jarA duHkha mRtyu duHkhaM punaH punaH / 6. karmaNAM viSamA gatiH / 7. yathA rAjA tathA prajAH / 8. kiM svAdunA'pi bhojyena, rocate na yadAtmane / 9. pazavo'pi hi rakSanti putrAnprANAnivAtmanaH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1193 Ao saMskRta sIkheM 10. karmANyavazyaM sarvasya, phalantyeva cirAdapi / 11. bhAvi kAryamAsIt / 12. sevAdharmaH paramagahano yoginAmapyagamyaH / 13. mAyinyaH khalu yoSitaH / 14. yathA netraM vinA vaktraM, vinAstambhaM yathA gRham / na rAjate tathA rAjyaM, kadAcinmantriNaM vinA / / 15. dhIrANAM bhUSaNaM vidyA, mantriNAM bhUSaNaM nRpaH / bhUSaNaMca nayo rAjJAM, zIlaM sarvasya bhUSaNam / / pATha-37] as aMtavAle nAma . 1. zabda ke aMta meM rahe as kA 'a' svara, puMliMga strI liMga ke prathamA eka vacana meM dIrgha hotA hai, paraMtu saMbodhana meM dIrgha nahIM hotA hai| candramasa ke rUpa candramAH / candramasau candramasaH candramasam / candramasau | candramasaH candramasA candramobhyAm candramobhiH | 4. | candramase | candramobhyAm | candramobhyaH | 5. | candramasaH | candramobhyAm | candramobhyaH candramasaH candramasoH candramasi | candramasoH candramassu, candramAsu | saMbodhana | he candramaH | candramasau candramasaH apsaras-strIliMga rUpa apsarAH / apsarasau apsarasaH apsarasaM apsarasau apsarasaH apsarasA apsarobhyAm / apsarobhiH apsarase apsarobhyAm / | apsarobhyaH candramasAm - lA 4
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 6. 7. 2. 4. 6. 7. Ao saMskRta sIkheM 120 apsarasaH / apsarobhyAm / apsarobhyaH apsarasaH apsarasoH | apsarasAm apsarasi apsaraso | apsarassu, apsaraHsu saMbodhana | he apsaraH / apsarasau apsarasaH payas napuMsaka liMga ke rUpa payaH payasI | payAMsi / payaH payasI | payAMsi 3. payasA payobhyAm payobhiH payase payobhyAm payobhyaH 5. payasaH payobhyAm payobhyaH payasaH payasoH payasAm payasi payasoH payassu, payaHsu saMbodhana | payaH payasI payAMsi 2. dhuTa vyaMjanAdi pratyaya para tathA pada ke aMta meM rahe ca aura ja kA kramazaH k aura g hotA hai| udA. muktaH, tyaktaH vAca ke rUpa vAk, ga vAcau vAcaH 2. / vAcam / vAcau vAcaH / vAcA vAgbhyAm vAgbhiH vAce vAgbhyAm vAgbhyaH 5. | vAcaH | vAgabhyAma | vAgbhyaH vAcaH vAcoH vAcAm 7. / vAci / vAcoH / vAkSu / |saMbodhana | he vAk ! | he vAcau! | he vAcaH ! | vaNija ke puMliMga ke rUpa vaNik, ga vaNijau / vaNijaH vaNijam / vaNijau | vaNijaH 3. A. 6. 2.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ +121 3. 4. 6 1. 2. 3. A. 5 6. Ao saMskRta sIkheM vaNijA vaNigbhyAm vaNigbhiH vaNije vaNigbhyAm vaNigabhyaH 5. vaNijaH / vaNigbhyAma | vaNigabhyaH / vaNijaH / vaNijoH / vaNijAma vaNiji . vaNijoH / vaNikSu Ayus napuM.liMga ke rUpa AyuH | AyuSI AyUMSi AyuH AyuSI | AyUMSi AyuSA AyuAm | AyurbhiH AyuSe AyuAm AyurvyaH AyuSaH AyuAm | AyurvyaH AyuSaH AyuSoH AyuSAm | 7. __ AyuSi AyuSoH AyuSSu, AyuHSu 3. nAmI, aMtasthA aura ka varga ke bAda meM rahe s ke bIca ziT vyaMjana yA na kA aMtara ho to bhI s kA Sa hotA hai / udA. 1. AyuDaS + i | Ayuns + i AyunS + i = AyuSi 2. Ayus + su = Ayur + su - AyuH + su = AyuHSu Ayus + su = Ayur + Su = AyuSu 4. za tathA 'ca' varga ke yoga meM s kA 'za' hotA hai tathA Sa aura Ta varga ke yoga meM hotA hai / udA. Ayus + su = AyuSSu Ayus + Su dviSa ke rUpa dviTa, D dviSau _ dviSam / dviSau / dviSaH dviSA | dviDbhyAm | dvibhiH / -- dviSaH to
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM -122 : | 4. dviSe dviDbhyAm / dviDbhyaH / | 5. / dviSaH / dviDbhyAm / dviDbhyaH / | 6. | dviSaH / dviSoH / dviSAma | dviSi | dviSoH / dviTsu 5. padAnta Ta varga ke bAda meM rahe ta varga aura s kA Ta varga aura S nahIM hotA hai| udA. dviTsu - yahA~ S nahIM hogA | dhAtu yuja = yogya honA (gaNa 4, AtmanepadI) laGgha = ullaMghana karanA (gaNa 1, AtmanepadI) zabdArtha vyaMjanAta nAma candramas = caMdramA (puMliMga) sarpis = ghI (napuM.liMga) dviS = duzmana (puMliMga) kSudha = kSudhA (strIliMga) bhUbhuja = rAjA (puMliMga) nigraha = zikSA (puM.liMga) vaNij = vyApArI (puMliMga) sArthavAha = baDA vyApArI (puM.liMga) kakubh = dizA (strIliMga) Aspada = sthAna (napuM.liMga) vAc = vANI (strIliMga) pAna = pInA vaha (napuM.liMga) apsaras = apsarA (strIliMga) bhakSaNa = khAnA (napuM.liMga) payas = pAnI (napuM.liMga) nUnaM = nizcaya se (avyaya) Ayus = AyuSya (napuM. liMga) mithyA = vyartha (avyaya) / yazas = yaza (na.liMga) nAma = vAstava meM (avyaya) vacas = vacana (napuM.liMga) sama = samAna (vizeSaNa) sadas = sabhA (napuM.liMga) vedanA = pIr3A, duHkha (strIliMga) saMskRta meM anuvAda karo 1. vyApArI ghI ko apane gA~va se pATaNa le jAtA hai | 2. kaviyoM kI vANI meM madhuratA hotI hai / 3. ghI khAne se AyuSya bar3hatA hai / 4. bhUkha ke samAna duHkha nahIM hai / 5. hiraNa dizAoM ko lAMghate haiM /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1233 6. duryodhana pAMDavoM kA duzmana thA / . 7. svarga meM apsarAoM ke sAtha devatA krIr3A karate haiM / hindI meM anuvAda karo 1. nahi mithyA kulInavAk / 2. payaHpAnaM bhujaGgAnAM viSAya | 3. nasatyamapi bhASeta parapIDAkaraM vacaH / 4. bhUbhujAM yujyate duSTanigrahaH sAdhupAlanam / 5. candanaM zItalaM loke, candanAdapi candramAH / sAdhusaMgatiretAbhyAM, nUnaM zItatarA smRtA / 6. tatra cAsItsArthavAho, dhano nAma yazodhanaH / AspadaM saMpadAmekaM, saritAmiva sAgaraH / / pATha-38 RkArAMta nAma pratyaya A (DA) | / au | 2. / am / au | 3. / A / bhyAm | 4. |e / bhyAma | 5. | ur (Dura) / bhyAm ur (Dura) os | 7. i / os saMbodhana | s au , pitR ke rUpa | 1. | pitA pitarau | 2 | pitaram | pitarau pitrA pitRbhyAm as as bhis bhyasa / bhyas nAm / as pitaraH pitRRn | pitRbhiH
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ | pitroH | pitRSu 1. Ao saMskRta sIkheM 124 | 4 | pitre pitRbhyAm / pitRbhyaH | 5 | pituH / pitRbhyAm | pitRbhyaH / | pituH pitroH | pitRNAm 7 | pitari saMbodhana | he pitaH / pitarau pitaraH ghuT pratyaya tathA saptamI eka vacana ke i pratyaya para R kA ar ho jAtA hai | udA. pitarau, pitaraH, pitarama, pitari / pitR + as = pi n pitR + ur (Dura) pituH 2. nAm pratyaya para nR zabda kA R, vikalpa se dIrgha hotA hai / udA. nRNAm, nRNAm / duhitR - strIliMga ke rUpa duhitA duhitarau / duhitaraH duhitaram | duhitarau / duhitaH duhitrA duhitRbhyAm | duhitRbhiH duhitre duhitRbhyAm | duhitRbhyaH | duhituH duhitRbhyAm | duhitRbhyaH / duhituH duhitroH / duhitRRNAm duhitari duhitroH / duhitRSu | saMbodhana | he duhitaH / he duhitarau / he duhitaraH 2. tR (tRc yA tRn) kRta pratyayAMta nAma tathA svasR, naptR, neSTra, tvaSTra, kSattR, hotR, potR, prazAstR ina nAmoM ke R kA ghuT pratyaya para Ar hotA hai / kartR ke rUpa 1. / kartA | kartArau . | kartAraH kartAram | kartArau / kartRn karnA kartRbhyAm kartRbhiH | 4. karne kartRbhyAm / kartRbhyaH | 2. 3. 4. 7.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 5. 6. 7. saMbodhana 1. 2. saMbodhana kartuH kartuH kartara he karta: kartR kartR he karta:, kartR kartRNI 1. saM. nauH 2. 3. 4. 5. 6. 7. 125 kartRbhyAm kartrI: kartrIH he kartArau kartR-napuMsakaliMga nAvama nAvA nAve nAva: nAva: nAvi jAmAtR = dAmAda (puMliMga) devR = devara (puMliMga) 4. RkArAMta vizeSaNa nAmoM ko strIliMga meM I (DI) pratyaya lagatA hai / kartR + GI = kartrI ke rUpa nadI ke anusAra hote haiM / nau strIliMga ke rUpa navau nAva naubhyAm naubhyAm naubhyAm nAvoH nAvoH nR = nara (puMliMga) pitR = pitA (puMliMga) bhrAtR = bhAI (puMliMga) naptR = pautra, dauhitra (puMliMga) neSTR = yAjJika (puMliMga) kartRNI kartRNI dhAtu vi + sRj = visarjana karanA, denA (gaNa 6, parasmaipadI) zabdArtha kartRbhyaH ka NAm kartRSu he kartAraH kartRNi kartRNi kartRNi nAva: nAva: naubhiH naubhyaH naubhyaH nAvAm nau tvaSTR = suthAra (puMliMga) kSattR = sArathi (puMliMga) potR, hotR = yAjJika (puMliMga) prazAstR = prakRSTa zAsaka (puMliMga) duhitR = putrI (strIliMga) = mAtA (strIliMga) mAtR: nanAndR = naNaMda (strIliMga)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 . . Ao saMskRta sIkheM svasR = bahana (strI liMga) Atman = AtmA (puMliMga) nau = jahAja (strI liMga) adhamAdhama = adhama se adhama kartR = karanevAlA (vizeSaNa) khyAta = prasiddha (vizeSaNa) dAtR = dAtA (vizeSaNa) jayin = jayavAlA (vizeSaNa) bhartR = mAlika (vizeSaNa) pathya = hitakArI (napuM. liMga) vaktR = vaktA (vizeSaNa) mUla = kAraNa (napuM. liMga) zrotR = zrotA (vizeSaNa) zreyas = kalyANa (napuM.liMga) hartR = haranevAle (vizeSaNa) RNa = karjA (napuM. liMga) artha = paisA (puliMga) dAritrya = daridratA (napuM. liMga) pizAca = bhUta - (puMliMga) nanu = nizcaya (avyaya) mAtula = mAmA (puMliMga) lubdha = lobhI (bhUtakRdaMta) jJAti = svajana (puMliMga) saMskRta meM anuvAda karo 1. sItA apanI naNaMda zAMtA ke pA~va lagI / 2. striyoM ko dAmAda priya hote haiN| 3. abhimanyu kI mAtA kA nAma subhadrA thA | 4. he devara ! yaha hiraNa bahuta suMdara hai | 5. ina vaidyoM ke auSadha rogoM ko haranevAle haiM | 6. isa dAnezvarI rAjA kI rAniyA~ bhI dAnezvarI thiiN| 7. mere nAtha meM eka bhI doSa nahIM hai / 8. manuSya nAva dvArA samudra tairate haiM | 9. yaha merI bahana kI sAsa hai / hindI meM anuvAda karo 1. satyA vA yadivA mithyA prasiddhirjayinI nRNAm / 2. zvazrUduHkhe duhitRNAM zaraNaM zaraNaM pituH / 3. re re citta ! kathaM bhrAtaH, pradhAvasi pizAcavat / 4. uttamA AtmanaH khyAtAH, pitaH khyAtAzca madhyamAH / adhamA mAtulAkhyAtAH, zvazurAccA'dhamAdhamAH / /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1273 5. suhRdo jJAtayaH putrA, bhrAtaraH pitarAvapi / pratikUleSu bhAgyeSu, tyajanti svajanaM khalu / / 6. lubdho na visRjatyarthaM, naro dAritryazaGkayA / dAtA tu visRjatyartha, tayaiva nanu zaGkayA / / 7. dharmArthakAmamokSANA-mArogyaM mUlamuttamam / rogAstasyA'pahartAraH, zreyaso jIvitasya ca / / 8. RNakartA pitA zatruH, putraH zatrurapaNDitaH / / apriyasya ca pathyasya, vaktA zrotA ca durlabhaH / / pATha-39| saMkhyA vAcaka nAma eka = eka (sarvanAma) viMzati = bIsa (strIliMga) dvi = do (sarvanAma) triMzat = tIsa (strIliMga) tri= tIna (vizeSaNa) catvAriMzat = cAlIsa (strIliMga) catur = cAra (vizeSaNa) paJcAzat = pacAsa (strIliMga) paJcan = pA~ca SaSTi = sATha (strIliMga) SaS = chaha saptati = sittara (strIliMga) saptan = sAta azIti = assI (strIliMga) aSTan = ATha navati = nabbe (strIliMga) navana = nau zata = sau (pu., napuM.) dazan = daza sahasra = hajAra (napuM.) ekAdazan = gyAraha lakSa = lAkha (strI.napuM.) navadazan = unnIsa koTi = karor3a (strIliMga) 1. eka aura dvi ke rUpa sarvanAma ke rUpa meM A gae haiM / 2. tri ke rUpa ikArAMta puMliMga-napuM. liMga ke sAtha A gae haiM / 3. eka dvi, tri aura catur ke rUpa tInoM liMgoM meM alaga alaga hote haiM | 4. na aMtavAle saMkhyAvAcaka nAma, SaS, asmad aura yuSmad aliMga hai / arthAt tInoM liMgoM meM inake rUpa eka samAna haiM |
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 5. 5. 128 tri Adi zabdoM kA prayoga bahuvacana meM hI hotA hai / udA. trayaH lokAH santi-tIna loka haiM / 6. viMzati Adi zabda vizeSaNa ke rUpa meM hoM to ekavacana meM hI hote haiM / udA. viMzatiH ghaTA:- bIsa ghar3e / viMzati Adi zabda saMkhyA ke rUpa meM hoM to unakA prayoga tInoM liMgoM meM hotA hai / udA. ghaTAnAM viMzatiH = ghar3oM kI eka bIsI ghaTAnAM viMzatI = ghar3oM kI do bIsI ghaTAnAM viMzatayaH = ghar3oM kI bahuta bIsI 7. strI liMga meM tri aura catur kA tisR aura catasR Adeza hotA hai / pratyaya puM. liMga 1. as 2. asa 3. bhis 4. bhyas 5. bhyas 6. nAm 7. su pu. liMga 1. catvAraH 2. caturaH 3. caturbhiH 4. caturbhyaH 5. caturbhyaH 6. caturNAm 7. caturSu strIliMga as as bhis bhyas bhyas nAm su napuMsaka liMga i i bhis bhyas bhyas nAm su catur ke rUpa strIliMga catasraH catasra: catasRbhiH catasRbhyaH catasRbhyaH catasRNAm catasRSu napuMsakaliMga catvAri catvAri caturbhiH caturbhyaH caturbhyaH caturNAm caturSu
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamA Ao saMskRta sIkheM 11291 8. dhuT pratyayoM para catur ke u kA vA hotA hai . .. catvAraH puMliMga catvAri napuM.liMga prathamA dvitIyA 9. zabda ke aMta meM mUla se hI r ho to su pratyaya para kucha bhI parivartana nahIM hotA hai / udA. catuSu 10. svarAdi pratyayoM para tisR aura catasR ke R kA ra hotA hai / udA. tisraH, catasraH 11. nAm pratyaya para tisR catasR, SakArAMta aura rakArAMta kA samAna svara dIrgha nahIM hotA hai, paraMtu nakArAMta kA samAna svara dIrgha hotA hai / udA. tisRNAm catasRNAm SaNNAm paJcan + nAma = paJcAnAm - yahA~ na kA lopa huA hai / 12. SakArAMta aura nakArAMta nAmo ke prathamA-dvitIyA kA pratyaya 0 hai | 13. vibhakti ke pratyayoM para aSTan kA vikalpa se aSTA hotA hai / 14. aSTA ke bAda prathamA-dvitIyA kA pratyaya au hai / rUpa . pacana | ) hm 1. paJca 2. paJca 3. paJcabhiH 4. paJcabhyaH 5. paJcabhyaH 6. paJcAnAm | 7. paJcasu SaDbhiH | SaSTa / aSTan SaT, D / aSTa SaT, D aSTa aSTabhiH SaDbhyaH aSTabhyaH SaDbhyaH aSTabhyaH SaNNAm aSTAnAm SaTsu aSTasu SaS + nAma = SaD + nAma = SaNNAm aSTau aSTau aSTAbhiH aSTAbhyaH aSTAbhyaH aSTAnAm aSTAsu
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1303 15. padAMta Ta varga ke bAda rahe nAm nagarI aura navati ke n kA Na hotA hai | SaD + nAm = SaNNAm, SaNNagarI, SaNNavati 16. pratyaya kA pA~cavA~ akSara Ane para, tIsare akSara kA nitya pA~cavA~ akSara hotA hai| SaD + NAm = SaNNAm zabdArtha Rtu = Rtu (puMliMga) mAsa = mahInA (puMliMga) vainateya = garur3a (puMliMga) sainika = sipAhI (puMliMga) gaNabhRt = gaNadhara (vizeSaNa) tritaya = tIna kA samUha (vizeSaNa) bhagavat = bhagavAna (vizeSaNa) paropakArin = paropakArI (vizeSaNa) vidyArthin = vidyArthI (vizeSaNa) patnI = strI (strIliMga) pada = kadama (napuM.liMga) mahezAna = mahesANA (napuM.liMga) yojana = cAra gAu (napuM.liMga) zanais = dhIre (avyaya) saMskRta meM anuvAda karo 1. isa devAlaya ke cAra dvAra haiM | 2. tIsa dina kA eka mAsa hotA hai / 3. pATaNa se cAra yojana jAne para mahesANA AtA hai 4. eka varSa meM chaha Rtue~ AtI haiM / 5. bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara theM / 6. hamArI senA meM tIna karor3a, cAra lAkha aura bIsa hajAra sainika haiM | 7. usakI senA meM pacAsa lAkha sATha hajAra pA~ca sau nabbe sainika haiM | 8. Aja maiMne sittara vidyArthiyoM kI parIkSA lI / hindI meM anuvAda karo 1. rAja-patnI guroH patnI, bhrAtR-patnI tathaiva ca / patnI-mAtA sva-mAtA ca, paJcaitA mAtaraH smRtAH / / 2. raktatvaM kamalAnAM satpuruSANAM paropakAritvam /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22131 Ao saMskRta sIkheM a-satAM nirdayatvaM svabhAvasiddhaM triSu tritayam / 3. dAnaM bhogo nAzastistro gatayo bhavanti vittasya / 4. zateSu jAyate zUraH, sahasreSu ca paNDitaH / vaktA daza-sahasreSu, dAtA bhavati vA na vA / / 5. yojanAnAM sahasraM vai, zanairgacchet pipIlikA | a-gacchan vainatayo'pi padamekaM na gacchati / / pATha-40 1. kriyApada ke artha meM vizeSatA batAnevAle vizeSaNa padoM ke sAtha jo kriyApada ho, use vAkya kahate haiM | udA. dharmo yuSmAn rakSatu / 2. kaI bAra sirpha eka kriyApada bhI vAkya bana jAtA hai, vahA~ kartA Adi cAlU bAta para se samajha sakate haiM / udA. piba | piio| 3. kaI bAra kriyApada spaSTa na ho to bhI vizeSaNa padoM se hI vAkya bana jAtA udA. zIlaM mama svam zIla merA dhana hai / 4. yuSmad aura asmad ke sarvanAma ke dvitIyA, caturthI aura SaSThI vibhakti ke rUpa dvitIyA bahuvacana meM kramazaH vas aura nas caturthI dvivacana meM kramazaH vAm aura nau SaSThI eka vacana meM kramazaH te aura me dvitIyA eka vacana meM kramazaH tvA aura mA ye rUpa eka vAkya meM pada ke bAda vikalpa se hote haiM udA. 1. dharmo vo rakSatu, dharmo yuSmAn rakSatu
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. Ao saMskRta sIkheM 2132 2. zIlaM me svam zIlaM mama svam / 3. dharmo mA rakSatu dharmo mAM rakSatu | kisI ke bAre meM kucha kahane ke bAda punaH usI ke saMbaMdha meM kucha kahanA ho to use anvAdeza kahate haiM / anvAdeza ho taba vas nas Adi nitya hote haiM / udA. yuvAM zIlavantau / tad vAM guravo mAnayanti / 6. anvAdeza meM dvitIyA vibhakti ke pratyaya tRtIyA eka vacana aura os pratyaya para etad aura idam kA enad Adeza hotA hai / dvitIyA vibhakti puMliMga enam enau enAn strIliMga enAm ene enAH / tRtIyA vibhakti puMliMga- enena strIliMga SaSThI saptamI - dvi vacana puMliMga, strIliMga, napuMsakaliMga-enayoH udA. suzIlau etau tad enau guravo mAnayanti / eka pada dhAtu aura upasarga tathA samAsa meM jahAM saMdhi hotI ho, vahA~ avazya karanI cAhie kyoMki vahA~ virAma lene kA nahIM hai| udA. nayati, apekSate, sajjanaH zabdArtha adhara = hoTha (puMliMga) nilaya = ghara (puMliMga) abdhi = sAgara (puMliMga) nisarga = svabhAva (puMliMga) ulUka = ullU (puMliMga) ghugghU pallava = koMpala (puMliMga) koraka = phUla kI kalI (puMliMga) vAridhi = samudra (puMliMga) graha = rAhu Adi graha (puMliMga) vihaGgama = pakSI (puMliMga) divAkara = sUrya (puMliMga) sahyAdri= sahyaparvata (puMliMga) enayA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM tanvaGgI = suMdara strI (strIliMga) makkhI (strIliMga) makSikA = madhukarI = bhramarI (strIliMga) zRMkhalA = ber3I (strIliMga) kevala = sirpha (napuM. liMga) kravya = mAMsa (napuM.liMga) nabhas = AkAza (napuM. liMga) paJjara = piMjarA (napuM.liMga) padma = kamala (napuM. liMga) brahman = brahmA (napuM. liMga) yAdas = jalajaMtu (napuM. liMga) avadhi = maryAdA (puMliMga) sva = dhana (napuM. liMga) arjita = prApta kiyA huA (vizeSaNa) 133 1. 2. kRtsna = samasta (vizeSaNa) guru = bar3A (vizeSaNa) dambhin = daMbhI (vizeSaNa) dAruNa = bhayaMkara (vizeSaNa) dhImat = buddhizAlI (vizeSaNa) nija = apanA (vizeSaNa) preSya = naukara (vizeSaNa) bhoktavya = khAne yogya (vizeSaNa) saJcita = ikaTThA kiyA huA (vizeSaNa) svAmin = svAmI (puMliMga) naktaM = rAtri (avyaya) yad = jo (avyaya) apara = dUsarA (sarvanAma) dhAtue~ anu + sR = anusaraNa karanA (gaNa 1, parasmaipadI) lok = dekhanA ( gaNa 1, AtmanepadI) ( gaNa 10, parasmaipadI) vi + = vilokana karanA sad (sId) = duHkhI honA (gaNa 1, parasmaipadI) pra + = prasanna honA has = hasanA (gaNa 1, parasmaipadI) ud + sthA = khar3A honA, sthira rahanA ( gaNa 1, parasmaipadI) ud + sRj = tyAga karanA (gaNa 6, parasmaipadI) = mAnanA - ( gaNa 4, AtmanepadI) man mAn = mAnanA, pUjanA ( gaNa 10, parasmaipadI) saMskRta anuvAda karo ye do nagariyA~ bahuta suMdara haiM, isa kAraNa usameM bahuta se sainika rahate haiM / 'A, jA khar3A raha, baiTha jA, bola, mauna ho jA / isa prakAra dhanika yAcakoM dvArA krIr3A karate haiM / 3. ina do vRkSoM para jo ye pakSI dikhAI dete haiM, ve isa piMjare meM theM, hamane unako piMjare meM se
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 Ao saMskRta sIkheM mukta kara diyA hai| 4. yadi maiM prajA kA pAlana karUMgA to prajA merA anusaraNa karegI / 5. dharma Apako dhana de, mujhe jJAna de / hindI meM anuvAda karo 1. yatpreSya eko bhavati, svAmI bhavati cAparaH / ... ekaH prArthayate bhikSAmaparazca prayacchati / 2. ityAdi samyageveha, dharmAdharmaphalaM mahat / pazyannapi na manyeta, yastasmai svasti dhImate / 3. asminnasAre saMsAre, nisargeNAtidAruNe / avadhi na hi duHkhAnAM, yAdasAmiva vAridhau / / 4. gajabhujaGgavihaGgamabandhanaM, zazidivAkarayorgraha-pIDanam / matimatAM ca vilokya daridratAM, vidhiraho balavAniti me matiH / / 5. sahyAdreruttare bhAge, yatra godAvarI nadI / pRthivyAmiha kRtsnAyAM, sa pradezo manoramaH / / 6. kaH kau ke, kaM ko kAnhasati hasato hasanti tanvaGgayAH / dRSTvA pallavamadharaH pANI padme ca korakAndantAH / / 7. sukhArthI ca tyajedvidyA, vidyArthI ca tyajetsukham / sukhArthinaH kuto vidyA, kuto vidyArthinaH sukham / / 8. vidyAbhyAso vicArazca, samayoreva zobhate / vivAhazca vivAdazca, samayoreva zobhate / / 9. . divA pazyati nolUkaH, kAko naktaM na pazyati / apUrvaH ko'pi kAmAndhaH, divA naktaM na pazyati / / 10. amRtaM zizire vahniramRtaM priya-darzanam / amRtaM rAja-saMmAnamamRtaM kSIra-bhojanam / subhASitAni 1. narasyAbharaNaM rUpaM, rUpasyAbharaNaM guNaH / guNasyAbharaNaM jJAnaM, jJAnasyAbharaNaM kSamA / /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1135 Ao saMskRta sIkheM 2. nAsti vidyAsamaM netraM, nAsti satyasamaMtapaH / nAsti lobhasamaM duHkhaM, nAsti tyAgasamaM sukham / / 3. udyamaH sAhasaM, dhairya, buddhiH zaktiH parAkramaH / SaDete yatra vartante, tatra devaH prasIdati / / 4. asatI bhavati sa-lajjA kSAraM nIraM ca zItalaM bhavati / dambhI bhavati vivekI priya-vaktA bhavati dhUrtajanaH / / 5. ayaM nijaH paro veti, gaNanA laghucetasAm / , udAracaritAnAM tu, vasudhaiva kuTumbakam / / 6. dAtavyaM bhoktavyaM sati, vibhave saJcayo na kartavyaH / pazyeha madhukarINAM, saJcitamarthaM harantyanye / / 7. pipIlikArjitaM dhAnyaM, makSikAsaJcitaM madhu / lubdhena sacitaM dravyaM, sa-mUlaM vai vinazyati / / 8. rakSanti kRpaNAH pANau, dravyaM kravyamivAtmanaH / tadeva santaH satatamutsRjanti yathA malam / / 9. girirmahAnagirerabdhirmahAnabdhernabho mahat / nabhaso'pi mahadbrahma, tato'pyAzA garIyasI / / 10. AzA nAma manuSyANAM, kAcidAzcaryazRGkhalA / yayA baddhAH pradhAvanti, muktAstiSThanti paoNvat / / 11. upadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na zAntaye / payaH pAnaM bhujaGgAnAM, kevalaM viSavardhanam / / 12. yasyAsti vittaM sa naraH kulInaH sa eva vaktA sa ca darzanIyaH / sa paNDitaH sa zrutavAn guNajJaH sarve guNAH kAcanamAzrayante / / 13. sumukhena vadanti valgunA praharantyeva zitena cetasA / madhu tiSThati vAci yoSitAm hRdaye halAhalaM mahadviSam / /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91362 Ao saMskRta sIkheM 14. bhUmikSaye rAjavinAza eva bhRtyasya vA buddhimato vinAze / no yuktamuktaM hyanayoH samatvaM naSTApi bhUmiH sulabhA na bhRtyAH / / 15. ArambhagurvI kSayiNI krameNa laghvI purA vRddhimatI ca pazcAt / dinasya pUrvArdhaparArdhabhinnA chAyeva maitrI khalasajjanAnAm / / 16. varaM vanaM vyAghragajAdisevitaM janena hInaM bahukaNTakAvRtam / taNAni zayyA paridhAnavalkalaM na bandhumadhye dhanahInajIvitam / / 17. vipadi dhairyamathAbhyudaye kSamA sadasi vAkpaTutA yudhi vikramaH / yazasi cAbhiruci rvyasanaM zrutau prakRtisiddhamidaM hi mahAtmanAm / / kathA kasmiMzcitsthAne kumbhakAraH prativasati / sa kadAcitpramAdAdardhabhagnaghaTakharparopari mahatA vegena dhAvanpatitaH / tataH kharparakoTyA pATitalalATa: rudhiraplAvitatanuH kRcchrAdutthAya svAzrayaM gataH / tatazcApathyasevanAtsa prahArastasya karAlatAM gataH, kRcchreNa nIrogatAM nItaH / atha kadAcid durbhikSapIDite deze sa kumbhakAra: kaizcidrAjasevakaiH sahAnyasmindeze gataH, kasyApi rAjJaH sevakobhUtaH / so'pi rAjA tasya lalATe vikarAlaM prahArakSataM dRSTavAcintayad yad vIraH puruSaH kazcidayam nUnaM tena lalATapaTTe prahAraH' / ataH taM saMmAnAdibhiH sarveSAM rAjaputrANAM madhye vizeSaprasAdena pazyati / te'pi rAjaputrAH tasya tAM prasAdavizeSatAM pazyantaH IrSyAdharmaM vahanto rAjabhayAnna kiJcidvadanti / athaikadA saMgrAme samupasthite tena bhUbhujA sa kumbhakAraH pRSTo nirjane /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2137 bho rAjaputra ! kiM te nAma, kA ca jAtiH kasminsaMgrAme prahAro'yaM lagnaH / so'vadat - deva ! nAyaM zastraprahAraH / yudhiSThiranAmA kulAlo'ham / mama gRhe'nekakharparANyAsan / atha kadAcinmadyapAnaM kRtvA nirgataH pradhAvankhaparopari patitaH / tasya prahAravikAro'yaM me lalATa evaM vikarAlatAM gataH / rAjJAcintyata- aho vaJcito'haM kulAlena' kathitaM ca kulAlAya, 'bhoH kulAla ! tvayAto jhaTiti gamyatAm' iti / AcAryahemacandrIyasAGgazabdAnuzAsanAt / viduSA zivalAlena raciteyaM pravezikA / / bANavyomanabhohastabhite vaikramavatsare / aNahilapure nAma pattane pUrNatAmagAt / / zrImatgurjaradeze'Nahilapurapattane zrIsiddharAjarAjye AcArya zrIhemacandrasUrIzvara-viracitasiddhahemacandrAbhidhAnasAGgazabdAnuzAsanaM samAzrityANahilapurapattanAd dvAdazagavyUtimite dUre uttarapazcime digvibhAge varNAsanadItIrastha-zrI jAmapuragrAmavAstavya-zrAddhavarya-zrI nemacandraveSThi-suzrAvikAzrIratidevI-tanujazivalAlena mahezAne zrI yazovijayajaina-saMskRta-pAThazAlAyAM dazAbdI yAvad dharmazAstranyAyavyAkaraNAlaDvArazAstrANyabhyasya, tatraiva ca tAni zAstrANyabhyAsayatA satA vikramasaMvat 2001 varSe iyaM pramA haimasaMskRta-pravezikA racayituM prArabdhA, tataH 2004 varSe'Nahilapurapattane samAgatya tatra nivAsaM kurvatA 2005 varSe samAptiM niitaa| etAvatA yatra siddhahemavyAkaraNasamavatArastatraiva haimasaMskRta-pravezikA-samavatArassaMjAtaH / / / iti zrI-haima-saMskRta-pravezikA prathamA samAptA / /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4138 Ao saMskRta sIkheM pariziSTa-1 pATha-2 saMskRta kA hindI anuvAda 1. maiM namaskAra karatA huuN| 16. hama saba rahate haiN| 2. tuma par3hate ho / 17. hama saba rakSaNa karate haiN| 3. tuma girate ho| 18. hama donoM jIte haiN| 4. maiM par3hatA huuN| 19. tuma tyAga karate ho| 5. vaha namaskAra karatA hai| 20. ve jharate haiN| 6. ve dono girate haiN| 21. tuma donoM bolate ho| 7. tuma rakSaNa karate ho| 22. ve donoM pUjA karate haiN| 8. ve donoM par3hate haiN| 23. hama saba par3hate haiN| 9. vaha bolatA hai| 24. maiM tyAga karatA huuN| 10. ve donoM namaskAra karate haiN| 25. maiM khAtA huuN| 11. hama donoM par3hAI karate haiN| 26. vaha calatA haiN| 12. ve calate haiN| 27. tuma girate ho| 13. tuma donoM bhaTakate ho| 28. maiM rahatA hU~ | 14. hama saba calate haiN| 29. tuma donoM bhaTakate ho| 15. ve saba namaskAra karate haiN| hindI kA saMskRta anuvAda 1. namasi 9. rakSati 17. patasi 25. arcAmi 2. patAmi __ 10. patathaH 18. calati . 26. jIvati 3. paThati 11.khAdAmi' 19. khAdAvaH 27. rakSAmi 4. patasi 12. arcanti 20. patAvaH 28. bhaNasi 5. paThAmi 13. vadanti 21. khAdatha 29. vasAmaH 6. vasataH 14. calAmaH 22. tyajanti 7. vadasi 15. aTasi 23. aTathaH 8. vadAvaH 16. paThAmaH 24.paThataH
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 139 3 pATha-3 hindI kA saMskRta anuvAda 1. ahaM-namAmi / 2. vayaM vadAmaH / 3. yUyampaThatha / 4. tvamarcasi / 5. yuvAJjIvathaH / 6. AvAM tyajAvaH / saMskRta kA hindI anuvAda 1. vaha namaskAra karatA hai / 2. ve rakSaNa karate haiM | 3. ve donoM par3hate haiN| 4. tuma girate ho| 5. hama jIte haiM / 6. maiM calatA hU~ | pATha-4 hindI kA saMskRta anuvAda 1.te varSanti / 2. AvAM japAvaH / 3. vayaGkrIDAmaH / 4. yUyaJcaretha / 5. vayaM calAmaH / 6. yuvAM zocathaH / 7. AvAmbhavAvaH / 8. sa kSayati / 9. yUyaM saratha / 10. to jemataH / saMskRta kA hindI anuvAda 1. vaha barasatA hai| 2. ve khAnA khAte haiN| 3. ve kriyA karate haiN| 4. tuma donoM nindA karate ho| 5. maiM rakSaNa karatA hU~ / 6. tuma bhaTakate ho / 7.maiM jIta rahA huuN| 8. hama donoM smaraNa karate haiM / 9. hama tairate haiN| 10. tuma bhAgate ho|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1. lubhyanti / 3. yuvAM tyajathaH / 5. tau nazyataH / 7. tau milataH / 9. yUyaM likhatha / 11. jemAmaH / 13. sphurati / 7. 1. ve donoM poSaNa karate haiM / 3. vaha bolatA hai / 5. Apa kheda pAte ho / . ve milate haiM / 9. Apa par3hate ho / 11. ve khilate haiM / 13. hama AloTa rahe haiM / 1. yuvAM zocathaH / 3. ahaM nRtyAmi / 5. vayaM varNayAmaH / 7. yUyaM corayatha / 9. tolayatha / 140 pATha-5 hindI kA saMskRta anuvAda 2. AvAM muhyAvaH / 4. yUyaG kupyatha / 6. vayaM nRtyAmaH / 8. ahaM jIvAmi / 10. vayaM spRzAmaH / 12. te kSubhyanti / 14. yUyaM nindatha / saMskRta kA hindI anuvAda 2. ve AloTa rahe haiM / 4. maiM saMtoSa pAtA hU~ / 6. tuma donoM gussA karate ho / 8. hama donoM nAcate haiM / 10. tuma donoM tairate ho / 12. vaha racanA karatA hai / 14. tuma jIta rahe ho / pATha-7 hindI kA saMskRta anuvAda 2. tau sAntvayataH / 4. yuvAM pUjayathaH / 6. yuvAM likhathaH / 8. yuvAM bhUSayathaH / 10. ahaM tolayAmi /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4141 Ao saMskRta sIkheM 11. te corayanti / 12. AvAGghoSayAvaH / 13. tvaM puSyasi / 14. vayaM sRjAmaH / 15. yUyaM saratha / saMskRta kA hindI anuvAda 1. hama vicAra karate haiN| 2. hama donoM sparza karate haiN| 3. tuma daMDita hote ho / 4. ve lobha karate haiN| 5. ve barasate haiM / 6. tuma donoM duHkhI ho rahe ho / 7. ve corI karate haiN| 8. maiM ghoSaNA karatA huuN| 9. hama dono tola rahe haiN| 10. tU zobhA karatA hai| 11. tuma dono corI karate ho| 12. tuma saba jAhira kara rahe ho / 13. hama sAMtvanA de rahe haiM / 14. maiM jItatA hU~ / 15. ve pUjA karate haiM / pATha-8 hindI kA saMskRta anuvAda 1. tvaM bhakSayasi / 2. yUyaM tADayatha / 3. ahaM pArayAmi / 4. vayaM pAlayAmaH / 5. AvAM spRhayAvaH / 6. ahaM tarAmi / 7. sa sAntvayati / 8. vayaM tiSThAmaH / 9. tau mAdyataH / 10. te pazyanti / 11. yUyaM pibatha / ___ saMskRta kA hindI anuvAda 1. tuma saba bhakSaNa karate ho / 2. tuma kahate ho| 3. ve ginateM haiN| 4. tuma donoM racanA karate ho| 5. maiM spRhA karatA hU~ / 6. hama AloTate haiM / 7. maiM jAtA huuN| 8. tuma kheda pAte ho| 9. tuma donoM icchA karate ho| 10. hama donoM pUchate haiN| 11. tuma dete ho /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21425 pATha-9 hindI kA saMskRta anuvAda 1. vayaM vardhAmahe / 2. yuvAmpacathaH / 3. AvAM vandAvahe / 4. te tiSThanti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. tuma haraNa karate ho| 2. hama haraNa karate haiN| 3. hama donoM pakAte haiN| 4. maiM pakAtA huuN| pATha-10 hindI kA saMskRta anuvAda 1. yUyaM kva gacchatha? 2. vayamatra tiSThAmaH / 3. tvaM corayasi / 4. ahaM na corayAmi / 5. tvaGkadA gacchasi ? 6. ahamidAnIM gacchAmi / 7. te prAtaH paThanti / 8. surendraH pUjayati / 9. kUrmI sarataH / 10. candraH kSayati / 11. ahamatrA-'smi / 12. bAlAH zrAmyanti / 13. AcAryoM kva gacchataH ? 14. nRpAH pAlayanti / 15. yUyaM kva vasatha ? saMskRta kA hindI anuvAda 1. kahA~ jAte ho ? 2. yahA~ khar3A huuN| 3. maiM subaha meM par3hatA huuN| 4. vaha subaha meM par3hatA nahIM hai / 5. tuma bahuta bAra khAte ho| 6. vaha kaba jAtA hai ? 7. abhI jAtA hai / 8. ratilAla pUchatA hai / 9. AcArya kahate haiN| 10. laDU haiN| 11. hama donoM yahA~ khar3e hai / 12. ve donoM bAlaka par3hate nahIM haiN| 13. bAlaka par3hAI karate haiN| 14. do mora nAcate haiN| 15. tuma donoM kahA~ jA rahe ho ?
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1. nRpo rakSati / 3. kUrmassarati / 6. bAlaH zrAmyati / 8, candro vardhate / 10. ratilAlo'trAsti / 12. mRgA dhAvanti / 14. jIvA jIvanti / 16. devadattaH pacati / 18. tau janau kva gacchataH ? 20. bAlA bahuzaH khAdanti / 1. dharma kI jaya hotI hai / 2. bAlaka bhAgatA hai | 3. do sAdhu jA rahe haiM / 4. kahA~ jA rahe haiM ? 5. jahA~ AcArya khar3e haiM / 6. vahA~ jA rahe haiM / pATha-12 hindI kA saMskRta anuvAda 143 7. subaha maiM smaraNa karatA hU~ / 8. laDDU hai / 9. rAjA zAnta ho rahe haiM / 10. hiraNa cara rahe haiM / 11. subaha meM bAlaka par3hAI karate haiM / 12. samudra meM khalabalAhaTa hotI hai / 13. dharma karane vAle jaya pAte haiM / 2. vasantalAlazcintayati / 4. dharmorakSatIti 5. AcAryaH kathayati / 7. nRpastuSyati / 9. janAstaranti / 11. tvaM prAtaraTasi / 13. jana icchati / 15. bAlA muhyanti / 17. nRpA rakSanti / 19. devo vandate / 21. atra modakA na santi / saMskRta kA hindI anuvAda
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 Ao saMskRta sIkheM 144 14. zramaNa jA rahe haiN| 15. dhArmika puruSa Age bar3hate haiM / 16. mora nAca rahe haiN| 17. bhogIlAla haraNa karatA hai| 18. bAlaka cAhate haiN| 19. tuma rAjA ho ? hA~, maiM rAjA hU~ / 20. pradhAna vicAra karate haiM / yahA~ kAMtilAla hai ? 21. yahA~ kAMtilAla nahIM hai| 22. deva jaldI jAte haiN| pATha-14 hindI kA saMskRta anuvAda 1. bAlazcandraM pazyati / 2. janA devAn pUjayanti / 3. nRpo grAmau rakSati / 4. surezacandro ramezacandraM spRhayati / 5. janakaH putrAMzcintayati / 6. sa brAhmaNo modakau khAdati / 7. tvaM dhanamicchasi / 8. tvaM mukhaM pazyasi / 9. vanaM dahati / 10. phalAni patanti / 11. jalaM kSarati / 12. mitraM dhanaM yacchati / 13. vayamannaM khAdAmaH / 14. pustake atra staH / 15. nRpo nagaraM rakSati / 16. ahaM mitrANi spRhayAmi / 17. bAlA gRhaM gacchanti 18. ratilAlo mitrANi pRcchati / saMskRta kA hindI anuvAda 1. manuSya dharma ko cAhate haiN| 2. bAlaka modaka khAte haiN| 3. maiM vIra ko namaskAra karatA huuN| 4. ziSya AcArya ko vaMdana karate haiM / 5. pitA putroM ko zAnta rakhate haiN| 6. vaha billiyoM ko mAratA hai / 7. aMga sphurita hotA hai / 8. yahA~ jala hai /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2145 Ao saMskRta sIkheM 9. lakar3I jala rahI hai| --- 10. do phala girate haiN| 11. kamala khilate haiM / 12. zarIra naSTa hotA hai / 13. sAdhu udyAna meM jAte haiN| 14. manuSya dhana kI icchA karate haiM | 15. devadatta pustaka likhatA hai| 16. hama dhana kA rakSaNa karate haiM | 17. vaha peTa kA sparza karatA hai| 18. hama mitroM kA tyAga karate haiM / pATha-15 hindI kA saMskRta anuvAda 1. zramaNA vanaGgacchanti / 2. janA annaM khAdanti / 3. nRpazcaurAMstADayati / 4. ziSya AcAryaM vandate / 5. brAhmaNAH pacanti / 6. atra tAni pustakAni na santi / 7. AcAryaH pUjyo'sti / 8. ahamidAnI pustakaM likhAmi | 9. AvAM jalampibAvaH / 10. caurA dhanaM haranti / 11. ahantAni mitrANi smarAmi / 12. te'smAnna gaNayanti / 13. ratilAla AcAryaM pRcchti| 14. kuzalaM janamahaM spRhayAmi | saMskRta kA hindI anuvAda 1. sapheda ghoDA dauDatA hai / 2. vaha deva ko pUjatA hai / 3. maiM unako nahIM cAhatA hU~ | 4. vaha use kahatA hai / 5. vaha vana jalatA hai / 6. vaha mujhe kahatA hai / 7. do kamala yahA~ haiN| 8. hiraNa ghUmate haiN| 9. kachuA haTatA hai / 10. vaha dharma karatA hai / 11. bahuta pAnI hai| 12. abhI hama tumheM tyAga rahe haiN| 13. rAjA hameM tyAga rahA hai| 14. hama donoM yahA~ nahIM rahate haiM / 15. Apa una do ko cAhate ho / hama do ko nahIM / 16. maiM do phaloM ko dekhatA huuN| 17. bhaiMsA kAlA hotA hai | 18. vaha yahA~ khar3A nahIM rahatA hai| 19. vaha vahA~ jAtA nahI hai| 20. maiM dharma ko nahIM chor3atA huuN| 21. maiM una do gharoM ko dekhatA huuN|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2146 pATha-17 hindI kA saMskRta anuvAda 1. janA alaGkAraiH zarIraM bhUSayanti / 2. dharmeNa dhanaM vardhate / 3. rathazcakrAbhyAJcalati / 4. jIvA jalena jIvanti / 5. ahaM yuvAbhyAM saha tarAmi / 6. AvAM chAtrAbhyAM pustake yacchAvaH / 7. ahamputrAbhyAM saha tubhyaM bahuzo namAmi / 8. dharmaH sukhAya bhavati na duHkhAya / saMskRta kA hindI anuvAda 1. manuSya duHkha se mohita hote haiN| 2. bUDhA (AdamI) lakar3I se calatA hai| 3. ratilAla dosta ke sAtha rahatA hai / 4. maiM una do ke sAtha nagara meM jA rahA hU~ / 5. bAlaka laDDu se khuza hote haiM / 6. Apa hama do ke sAtha, vIra ko pUjate haiM | 7. vaha tere sAtha paDhatA hai, mere sAtha nahIM par3hatA | 8. zrIcandra tumhAre sAtha khAnA khAtA hai | 9. rAjA brAhmaNoM ko suvarNa detA hai| 10. vaha una do ziSyoM ko dharma kahatA hai / 11. hama baccoM ko laDDU dete haiM / 12. dhana dAna dene ke lie hai, mada karane ke lie nahIM / 13. sAdhuoM kA kalyANa ho| 14. Apako namaskAra karatA hU~ /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-18 hindI kA saMskRta anuvAda 1. zrImahAvIro'Ggebhyo'laGkArAMstyajati / 2. idAnIM gRhAt kva gacchati / 3. dhanaM vinA janA muhyanti / 4. sa yuSmad dhanamicchati / 5. nRpazcaurebhyo'smAnrakSati / 6. yuSmAkamudyAnasyatayoH vRkSayorvAnarAH phalAni khAdanti | 7. ahaM mama nayanAbhyAM pazyAmi, tasya nayanAbhyAM na pazyAmi / 8. teSAM parvatAnAM zikhareSu tRNaM dahati / 9. tasmin gRhe'smAkaJjanakasya dhanamasti / 10. yuSmAkaM grAmeSu prabhUtamannamasti / 11. tasmin mArge so gacchati / saMskRta kA hindI anuvAda 1. baccA mahala Upara se giratA hai| 2. dharma binA sukha nahIM / 3. jhAr3a se patte girate haiN| 4. cora Apake pAsase dhana le lete haiM / 5. saMgha eka nagara se dUsare nagara meM jAtA hai | 6. vaha baMdara usa udyAna se bhAgatA hai | 7. hama donoM se pApa naSTa hote haiM / 8. puNya binA sukha nahIM hai / 9. manuSya dharma kA phala cAhatA hai, paraMtu dharma ko nahIM cAhatA hai / 10. hAtha kA bhUSaNa dAna hai, kaMkaNa nahIM / 11. deha kA bhUSaNa zIla hai, alaMkAra nahIM / 12. zramaNa mere ghara meM rahate haiM /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 13. tumhAre meM jJAna baDhatA hai, mere meM nahIM baDhatA hai| 14. hamAre meM pApa nahIM haiM / 15. vana-vana me caMdana nahIM hotA hai / 148 pATha-19 hindI kA saMskRta anuvAda 1. yuddhe yodhA yudhyante bANA~zca muJcante / 2. he nRpa ! devAlayAnvinA tava grAmA na zobhante / 3. ahaM puSpaiH zrImahAvIraM pUjayAmi / 4. he vinoda ! tavodyAne puSpANi santi na vA ? 5. kiGkarA bhAraM vahante'nnaM ca labhante / 6. rameza ! tvaJca ratilAlazca kva gacchathaH ? 7. prAtaH vihaMgA AkAze Dayante / 8. ratilAlo vA zAntilAlo vA vadati / 9. nRpo yAcakebhyo'nnaM yacchati / 10. kAsAre kamalAni santi / 11. yAcakA dhanaM yAcante / saMskRta kA hindI anuvAda 2. 1. he vinoda ! tU hI saMskRta acchI bolatA hai / bhogIlAla ! hama udyAna meM dera taka khelate haiM / 3. rameza ! tuma aura dineza saca nahIM bolate ho / 4. maiM aura rameza gA~va jA rahe haiM / 5. re mAnavo ! Apa dharma kA sevana kyoM nahIM karate ho / 6. yahA~ parvata ke zikhara para jala kahA~ se ? 7. 8. lAlacandra ! mohanalAla aura kAntilAla kahA~ rahate heM ? 9. are naukaro ! tuma vRkSoM kA siMcana kaba karate ho ? sIMcate ho yA nahIM ? isa taraha are dosta ! tU mere ghara se terA dhana lekara kyoM nahIM jAtA hai ?
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 149 rAjA pUchate hai| 10. jaise candra binA gagana zobhA nahIM detA, vaise kamala binA tAlAba zobhA nahIM detA hai| 11. brAhmaNa laDDU khAte haiN| 12. AkAza meM candra zobhA detA hai / pATha-20 hindI kA saMskRta anuvAda 1. vIrasya bhUSaNaM kSamA dharmasya ca bhUSaNaM dayA / 2. mama kanye krIDAsu ca kalAsu ca pravINe staH / 3. sItA puSpANAM zobhanA mAlAH sRjati / 4. atra gaGgayA saha yamunA milati / 5. mAlAbhyAmahaM devau pUjayAmi / 6. rAmo'yodhyAyA nRpo'sti / 7. sarpasya jihve staH / 8. tasyAM pAThazAlAyAM prabhUtAH kanyAH paThanti / ___ saMskRta kA hindI anuvAda 1. tumhArI do kanyAe~ ayodhyA kA mArga pUcha rahI hai| 2. yamunA kA pAnI kAlA aura gaMgA kA sapheda hai / 3. pUjya AcAryoM ko ve bAlikAe~ namaskAra kara rahI haiM / 4. mathurA meM do acchI pAThazAlAe~ haiM / 5. una do pAThazAlAoM meM vidyArthI par3hate haiM / 6. jaise latA se (bela se) vRkSa jhukatA hai, vaise kSamA se sAdhu zobhate haiM / 7. ve bAlikAe~ mAlA ke lie puSpa lekara jA rahI haiM / 8. gaMgA meM saralA, maMjulA aura sItA khela rahI haiM / 9. he sItA ! tumhArI do kanyAe~ deva ko pUja rahI haiM | 10. he striyo! Apa ghara kA rakSaNa kyoM nahIM karatI haiM ?
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 11. ciMtA zarIra ko jalAtI hai, aura kSamA poSaNa karatI hai / 12. vaha bAlA yamunA kI ora jAtI hai / 13. kSamA vIroM kA bhUSaNa hai / pATha - 21 hindI kA saMskRta anuvAda 150 1. yAcakA dhanikaM prArthayante / 2. mohanalAlo'dhyayanAt parAjayate / 3. cimanalAlo godhUmebhyaH prati taNDulAn prayacchati / 4. ratilAlaH pApAdviramati / 5. adya nRpaH pratiSThate / 6. ziSyA AcAryamanurudhyante / 7. kAraNaM vinA kAryaM na bhavati / 8. devo vijayate / saMskRta kA hindI anuvAda 1. udyama se hI kArya siddha hote haiM, manoratha dvArA nahIM, sacamuca siMha ke mu~ha meM hiraNa praveza nahIM karate haiM / 2. lobha se krodha utpanna hotA hai, lobha se kAma utpanna hotA hai, lobha se moha aura nAza hotA hai, lobha pApa kA kAraNa hai / 3. AcArya saurASTra meM vihAra karate haiM / 4. dharma se sukha hai aura pApa se duHkha hai / 5. devadatta duHkha kA ahasAsa karatA hai / 6. bhogIlAla gA~va se AtA hai / 7. sajjana pApa kA tyAga karate haiM / 8. vidyA vinaya se zobhatI hai / soye hue
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-22 hindI kA saMskRta anuvAda 1. zrAvakaiH zraddhayA puSpaiH zrImahAvIraH pUjyate / 2. brAhmaNai rmodakAH khAdyante / 3. nRpasya puruSaizcaurAstADyante / 4. yuSmAbhirahaM kathye / 5. mayA pustakaM likhyate / 6. rasikena pApAdviramyate / 7. mayA yUyam pUjyadhve / 8. ziSyairAcAryA vandyante / 9. sUdena taNDulAH pacyante / / 10. yuSmAbhiH pApe na patyate / 11. asmAbhiryuvAM dRshyethe| 12. ratilAlo gRhAdvanaM gacchati / saMskRta kA hindI anuvAda 1. yuddha meM vIrapuruSoM ke dvArA lar3A jAtA hai aura bANa choDe jAte haiM / 2. saralA dvArA puSpoM kI mAlA kA sarjana hotA hai / 3. rAtri meM candra dvArA prakAza hotA hai / 4. AcArya dvArA dharma kA upadeza diyA jAtA hai / 5. tRSNA dvArA mAnava harAyA jAtA haiM / 6. devadatta dvArA sukha kA anubhava hotA hai / 7. na mila sake aisI koI vastu, kisI bhI jagaha se prApta nahIM kara sakate haiN| 8. rAjA dvArA hukama kiyA jAtA hai / 9. mere dvArA Aja gA~va jAnA hotA hai / 10. mitroM dvArA Apa kA tyAga kiyA jAtA hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21525 pATha-23 hindI kA saMskRta anuvAda 1. hyaH chAtrAH pAThazAlAyAM Agacchan / 2. bhojaH paNDitebhyaH prabhUtaM dhanamayacchat / 3. dhanapAlo dhArAyAmavasat / 4. tasya sabhAyAM prabhUtAH paNDitA Asan / 5. ahamajJAnAd dhanasya lobhe'patam / 6. teSu divaseSvahaM sukhamanvabhavam / 7. sa nRpo dhanena samAr2yAt / 8. purA'tra nagaramAsIt / 9. rAmasya putrAvAstAm / 10. devadatta! tvaM grAmamagacchaH ? 11. AcAryeNa dharma upAdizyata / 12. tenA'haM nA'dRzye / 13. hya AkAze candro na prAkAzata / 14. phalAnAM bhAreNa vRkSairanamyata | 15. mayA zatruJjayasya mandirANyadRzyanta / 16. prAtarAkAze vihagA Dayante / 17. bhikSukA nRpamannamayAcanta / 18. devadattena vyApAreNa dhanamalabhyata / 19. tena gaGgAyA jalamAnIyat / 20. rAmeNa janakasyAjJA'nvarudhyata / 21. kRSivalA balIvAn gRhaM nayanti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. AcArya ne ziSyoM ko dharma kahA / 2. siddharAja ne saurASTra ko jItA |
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21533. yahA~ pahale vidyArthI rahate the| 4. kArAgRha meM se cora bhAga gaye / 5. kala yahA~ maiMne bAgha dekhA thA / 6. hama ayodhyA meM laMbe samaya taka rahe the / 7. yudhiSThira ne nagara meM praveza kiyaa| . 8. rAjAoM ne brAhmaNoM ko bahuta dhana diyA / 9. bahuta brAhmaNa the| 10. ratilAla mere sAtha zatrujaya para car3hA thA / 11. he anilakumAra ! rAtako coroM ne tumhArA dhana cora liyA / 12. he devadatta ! tuma kahA~ gaye the ? maiM ayodhyA gayA thA / 13. he maMjulA ! saralA ayodhyA se A gayI ? 14. kumArapAla rAjA ne bhI siddha hemacandra vyAkaraNa kA abhyAsa kiyA thA / 15. taba maiM svarga ke sukha kA ehasAsa karatA thA aura vaha naraka ke duHkha bhoga rahA thA | 16. zrI hemacandra AcArya dvArA siddha hemacandra vyAkaraNa kI racanA huii| 17. duryodhana ne dyUta dvArA pAMDavoM kA rAjya hAsila kiyA / 18. vanamAlA dvArA jaMgala meM baMdara dekhe gae | 19. jinezvara deva dvArA pAnI meM asaMkhya jIva dekhe gae | 20. Ama Upara mora khuza huA / 21. usa mArga dvArA cora gaye / 22. bAlakoM ne laDDU khaayeN| 23. nArI ne lajjA ko chor3A nahIM / 24. bAlikAoM ne sAdhvI caMdanA ko namaskAra kiyA / 25. devadatta jaldI AyA / 26. baila dvArA ghAsa se saMtoSa huA | 27. bANa dvArA lakSmaNa giraa| 28. bAlaka kue meM gira gyaa| 29. sItA ne zIla kA rakSaNa kiyA /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1154 pATha-24 hindI kA saMskRta anuvAda 1. duryodhanena yutena pANDavA jitA Asan / 2. pANDavA hastinApuraM parityajya vanaM gatAH / 3. adya nizAyAmatra siMha Agato'sti / 4. tena dugdhamAnIyAsmabhyam pradattam / 5. sa jalaM pItvA rantuGgato'sti / 6. bhAraM gRhaM nItvA tena vizrAntam / 7. sa devo bhUtvA svarge jAtaH / 8. mayAdya tatra na gatama | 9. vane sthitAM sItAM rAvaNo laGkAmanayata / 10. kRSivalAH kSetreSu bIjaM vaptuM gatAH / saMskRta kA hindI anuvAda 1. rAma ke sAtha sItA vana meM gaI thii| 2. baila, hAthI aura ghor3e pAnI pIne ke lie tAlAba para gaye / 3. musAphira devAlaya meM rahane kI prArthanA karate haiM | 4. dhanapAla dhArA (nagarI) ko chor3akara sAMcora meM rahA / 5. vaha cora devAlaya meM ghusA hai| 6. rAma ne rAvaNa ko jItakara ayodhyA kI ora prayANa kiyA / 7. duryodhana para krodha karake bhImasena kaMpita huA / 8. brAhmaNoM ko sonA mohara dene ke lie rAjA dvArA bhaMDArI Adeza krvaayaa| 9. dhana corI karake usa cora dvArA vana meM rahA gayA / 10. vidyA pravAsa meM mitra (samAna) hai, patnI ghara meM mitra hai / davAI bImAra kI mitra hai, dharma mare hue kA mitra hai / /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 4155 pATha-25 hindI kA saMskRta anuvAda 1. Atapena klAntA janA vRkSasya chAyAyAmAzrayanta | 2. lajjA yoSitAm bhUSaNamasti / .. 3. dharmo jagataH zaraNamasti / 4. nRpaH pradhAnebhyaH kupyati / 5. bAlebhyo modakA rocante / 6. bAlo modakAya spRhayati / 7. yudhi yoddhA yudhyante / saMskRta kA hindI anuvAda 1. dharma Apatti meM zaraNa hai / 2. gagana meM bijalI camakatI hai | 3. havA se samudra meM khalabalAhaTa hotI hai | 4. vIra puruSoM ke lie yuddha sacamuca harSa kA kAraNa hai | 5. kuMbhakAra dvArA miTTI ke bartana banAe gae / 6. kAraNa ke jaisA kArya jagat meM dikhatA hai / 7. bAdala zarada Rtu meM barasatA nahIM hai, aura garjanA karatA hai / varSARtu meM garjanA rahita barasatA hai| 8. udAra ko dhana tRNa samAna hai, zUravIra ko maraNa tRNa samAna hai, vairAgI ko patnI tRNa samAna hai, aura spRhArahita ko jagat tRNa samAna hai | pATha-26 hindI kA saMskRta anuvAda 1. eSa mama janaka Agacchati / 2. tAni duHkhAni na smarAmyaham / 3. asau zobhanaH prAsAdo nRpasyAsti |
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 11565 4. ratilAla ! idaM pustakaM kasyAsti / ? 5. kumudacandra ! etatpustakammamAsti / 6. amUni dRzyante tAni gRhANyasmAkaM santi | 7. matraite dve pustake staH te Avayo rdvayoH staH / 8. mahyaM dharmo rocate tubhyaJca dhanaM rocate | 9. etau dvau janau kasmAd grAmAdAgatau staH ? 10. eteSu grAmeSu purA prabhUtA jainA avasan / 11. mayaikena ime sarve grAmA rakSyante / 12. yeSAM svabhAva udAro'sti te sarvebhyo rocante / 13. yA kanyAH paThanti tAbhyo'haM pAritoSikaM yacchAmi / 14. eSa ratilAlaH sarvAsu kalAsu pravINo'sti / 15. ete dve bAle, ke dve puSpamAle asRjatAm / 16. iyaM saralA sve dve pustake nayati / 17. amUH kumbhakArasyAGganA mRdo ghaTAn sRjanti / 18. yasyAM mathurAyAM kRSNo'jAyata tAM parityajya asyAM dvArikAyAM so'vasat / saMskRta kA hindI anuvAda 1. kauna kyA bolatA hai ? 2. kisakA maiM aura kisakA bhAI ? 3. jisake pAsa dhana hai vaha manuSya kulavAna hai / sabhI guNa suvarNa ke adhIna haiN| 5. kartavya se bhraSTa hue ko sabhI vyartha hai / rAjA kabhI bhI apane nahIM hote haiN| 7. dharma sabhI kA bhUSaNa hai| 8. jo saMkaTa meM khar3A rahatA hai, vaha bhAI hai / 9. maiM akelA hU~, merA koI nahIM hai| 10. ye do bhogIlAla ke putra haiN| ina donoM kA jJAna acchA hai | 11. yaha vana ramaNIya hai, ye Ama haiM, Ama ke pake hue phala mujhe acche lagate haiM |
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 12. yaha vaTavRkSa hai, yaha nIma hai, vRkSoM para se gire hue ye phUla haiM / 13. yaha tAlAba hai, tAlAba meM ye kamala dikhAI dete haiM / ye hiraNa daur3ate haiM / 14. yaha kauna AdamI A rahA hai ? 15. sabhI ko mAna hotA hai aura Atmahita meM pramAda karate haiM / 157 16. vaha sacamuca daridrI hai jisakI tRSNA apAra hai / 17. jo jise priya hai, vaha usake hRdaya meM basatA hai / 18. maiM saMpUrNa jagat ko dekhatA hU~, mujhe koI nahIM dekhatA hai ! 19. upAya se jo saMbhava hai, vaha parAkrama se saMbhava nahIM hai / 20. jisa puruSa ko zvasura kA zaraNa hai, vaha adhama puruSa hai / 21. sabhI strI ko zIla zreSTha bhUSaNa hai / 22. rAjA ne kina kanyAoM ko manohara ye ratnamAlAe~ dIM ? isa merI kanyA ko ! 23. isa ayodhyA meM maiM laMbe samaya taka rahA / 24. tumane isa pAThazAlA meM kina kina bAlikAoM kI parIkSA lI ? 25. ina do kanyAoM dvArA ina do kalAoM meM bahuta prayatna kiyA gayA / 26. eka yaha puSpamAlA aura eka yaha, aisI do puSpamAlAe~ mere gale meM haiM | 27. vinaya se deva ko namaskAra karake sabhI sAdhviyoM dvArA praveza kiyA gyaa| 28. jo yaha vahA~ girA huA vastra dikhAI detA hai, vaha kisI bAlika kA hai, ata: vaha jisakA hai, usako dene ke lie hamAre dvArA prayatna hai / 29. isa mithilA meM jina rAma aura lakSmaNa se jisa kanyA kI zAdI huI thI una donoM me se eka kA nAma sItA aura eka kA nAma urmilA thA / una do kanyAoM ke sAtha rAma lakSmaNa dvArA jisa ayodhyA meM praveza kiyA gayA, vaha yaha hai / 30. yaha ratnamAlA merI hai aura yaha terI hai / 31. ye do kanyAe~ yamunA kI ora jAtI haiM / 32. jisakA mai niraMtara ciMtana karatA hU~, vaha mere viSaya meM rAga rahita hai / usa (strI) ko dhikkAra ho, usa (puruSa) ko dhikkAra ho, usa kAma ko dhikkAra ho, usa strI ko aura mujhe dhikkAra ho /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 158 33. yaha koI strI vana meM bhaTakatI hai / 34. yaha bAlikA mere dvArA pahale dekhI gaI / 35. billI, bhaiMsA, gaiMDA, kauA aura kharAba puruSa vizvAsa se prabhAvita hote haiM (sirapara caDhate haiM) isalie unameM vizvAsa karanA yogya nahIM / pATha - 27 hindI kA saMskRta anuvAda 1. ayaM surabhi rvAyuH kuta Agacchati ? 2. amuSmin kArAgRhe trayazcaurAH santi / 3. ebhistribhi ryodhai rnRpeNa nagaramarakSyata / 4. udyAnasya zIto'yaM vAyurasmAkaM cittaM harati / 5. jainA jinezvaraM vaiSNavAzca viSNuM bhajanti / 6. amunA vAyunA tarubhyaH sarvANi puSpANyakSaran / 7. manuSyeSu mAnaH pazuSu ca mAyAsti / 8. nRpatayo'pi gurUNAM vacanAnyanurudhyante / 9. guravo nRpatibhyo dharmamupadizanti / 10. ebhyaH zizubhyaH ko'pi kimapi na yacchati / 11. amuni phalAni ete vAnarA asvAdan / 12. mama pANAveko'sirasti / 13. janA vasvicchanti / 14. bhramarAH kamalebhyo madhu pibanti / 15. ahaM jihvayA tAluM spRzAmi / 16. amuSya kAsArasya vAri zucyasti / 17. asmAd ghaTAdvAri kSarati / 18. vAriNA aham mama hastau ca pAdau cAkSAlyanta 19. asyodyAnasyaiSu triSu taruSu bahUni phalAni dRzyante /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 11593 20. bhAnorAtapena taDAgasyedaM vAri zuSyati / / 21. amuSmin grAme mama trINi mitrANyAsan / 22. asmin kAsAre bahUni kamalAni santi / 23. asya bAlasya dvAbhyAM nayanAbhyAmazrUNi vahanti | saMskRta kA hindI anuvAda 1. una zAMtinAtha bhagavAna ko bArabAra namaskAra ho / 2. lobha kisakI mauta ke lie nahIM hotA hai| 3. parvata para varSA ho rahI hai| 4. sUrya ke udaya se manuSya khuza hote haiM / 5. muni eka jagaha sthira nahIM rahate haiM / 6. nyAya se rAjA zobhatA hai / 7. yaha havA puSpa kI suvAsa ko hara letI hai / 8. yaha bAlaka khelatA hai, isalie mujhe acchA lagatA hai / 9. bhojarAjA kaviyoM ko dhana detA thA / 10. isa bAlaka ko par3hAI acchI nahIM lagatI hai | 11. ye bahuta se loga isa gA~va se Ae haiN| 12. unake pAsa se usa bAta ko maiM jAnatA hU~ | 13. ina tInoM AcAryoM ke caraNoM meM maiM namA huA hU~ | 14. candana kI mahaka acchI hotI hai / 15. kaMku kA sparza komala hotA hai / 16. hara parvata para mANikya nahIM hotA hai, hara hAthI meM motI nahIM hotA / saba jagaha sAdhu nahIM hote aura hara vana meM caMdana nahIM hotA | 17. vRkSa ke lie havA bhaya rUpa hai, zizira (ThaMDI) Rtu se kamala ko bhaya hai, vajra se parvata ko bhaya hai, durjana se sAdhuoM ko bhaya hai | 18. koI kisI kA mitra nahIM, koI kisI kA zatru nahIM, kyoMki kAraNa se hI mitra tathA zatru hote haiN| 19. madhu se bhauMrA madonmatta banatA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 Ao saMskRta sIkheM 20. pAnI kA sparza ThaMDA hotA hai | 22. bAdala pAnI barasAtA hai| 23. kRSNa lakSmI ko dekhatA hai| 24. zahada meM madhuratA hai / 25. pAnI se jIva jIte haiN| 26. pavitra kula kA kalyANa ho / 26. jJAna se hIna pazu samAna hai / 27. isa nagara meM pahale maiM rahatA thA | 28. ina kaviyoM ke dvArA acche kAvyoM kI racanA hotI hai / 29. jihvA ke agra bhAga para zahada hai, lekina dila meM jahara hai | 30. jagatameM tIna tattva haiM, deva, guru aura dharma | 31. zAma ko candra dIpaka hai, subaha meM sUrya dIpaka hai, tIna loka meM dharma dIpaka hai, kula meM suputra dIpaka hai / 32. zarIra anitya hai, paisA zAzvata nahIM hai, mRtyu sadA pAsa meM rahatI hai, isalie dharma kA saMgraha karane yogya haiN| pATha-28 hindI kA saMskRta anuvAda 1. kavInAM kAvyAni teSAM kIrtaye bhavanti / 2. muni rjJAnena kriyayA ca mukti lbhte| . 3. munayo rAtrau zrImahAvIraM dhyAyanti / / 4. dharmo janaM durgate rakSati | 5. saralA RSabhadevaM vandate / 6. asyA nadyAH vAri bahu svAdu asti / 7. vadhvaH zvazrUvinayena namanti / 8. suptAM damayantI parityajya nalo'nyatrAgacchat / 9. bahubhirdevairdevIbhizca sahendrA merumAgacchan /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 10. he dAsi ! mahiSI mahAlaye'sti vA nAsti ? 11. amuSyA nadyA idaM pravahaNaM samudre gacchati / 12. jalanidhi rbahvInAM nadInAM jalasya nidhirasti / 13. amuSyAM dhArAyAM purA bahavaH kavayo'bhavan / 14. etAH puSpamAlA mahiSyai nayAmi / 15. sAdhUnAM kIrtistriSvapi lokeSu prasarati / 161 saMskRta kA hindI anuvAda 1. gvAlA gAyoM ko lekara gA~va meM jAtA hai / 2. bahue~ bAvar3I meM se pAnI grahaNa karake le jA rahI haiM / 3. ina auSadhiyoM kI bela ko tuma kyoM dekha rahe ho ? 4. kRpaNa kI Rddhi dvArA dUsare sukha kA anubhava karate haiM / 5. rAma ne apanI bahana zAntA ko bahuta sA dhana diyA / 6. ina rAstoM se rAjA kA ratha gayA / 7. isa sAdhvI caMdanA AryA ko bArabAra namaskAra ho / 8. jahA~ striyoM kI pUjA hotI hai, vahA~ devatA krIDA karate haiM / 9. isa taraha bANa se maiMne zatru ko jItA | 10. ayodhyA nagarI sarayU nadI ke kinAre para hai / 11. "Apa hama'" aura "hama Apa" isa taraha hamArI donoM kI buddhi thI / aba kyA huA ? ki "Apa, Apa" aura "hama, hama" / 12. samudra meM vRSTi vyartha hai, peTa bhare hue ko bhojana vyartha hai, samartha ko dAna vyartha hai aura dina meM dIpaka vyartha hai / 13. kharAba manuSya kI vidyA vAda ke lie, dhana mada ke lie aura zakti duHkha dene ke lie hotI hai, acche manuSya kI vidyA jJAna ke lie, dhana dAna ke lie aura zakti dUsaroM kI rakSA ke lie hotI hai / acche manuSya aura kharAba manuSya ke lakSaNa ulTe hote haiM /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 162 pATha-29 hindI kA saMskRta anuvAda 1. meghe varSati mayUrA nRtyanti / 2. dIpe sati ko'gnimapekSate ? 3. mahAlaye pravizatI rmahiSIH pazyannRpastiSThati / 4. kAle gacchati tasya zoko'zAmyat / 5. dineSu gacchatsu ratilAlaH paNDito'bhavat / 6. larSAyA mUle naSTe parNAni zuSyanti / 7. gurostiSThataH ziSya upavizati / 8. jIvan naro bhadram pazyati / 9. satAM sadbhissaMga H puNyenaiva bhavati / 10. grAmaM gacchantIM jananImpazyantI bAlA raTati / 11. yuSmAkaM gRhamAgacchato mamAnando bhavati / 12. vane carantIbhi rdhenubhiH kAsAre jalaM pibantyA vo'dRzyata / 13. amuSminmArge calatAM lokAnAM dhanaJcaurA na corayanti / 14. dhAvato'zvAt so'patat / 15. cauraizcauryamANAnyAbhUSaNAnyasmAbhiralabhyanta / 16. lokAnpIDayato janAn nRpo daNDayati tADayati ca / saMskRta kA hindI anuvAda 1. nagara me praveza karate hue do mitra tumhAre harSa ke lie kyoM nahIM hue ? 2. rAma ne satI sItA vana meM chor3a dI / 3. upAya hone para sabhI ke citta kA raMjana karanA cAhie / 4. patAkA se zobhita jinamaMdira meM gAtI aura khelatI huI bAlikAe~ pitA dvArA dekhI gayIM / 5. devoM dvArA anubhava karAte hue sukha kI rAjA hameMzA spRhA karatA |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja Ao saMskRta sIkheM 1163 6. isa tAlAba meM bahuta se kamala paidA hote haiN| - 7. Apake nAtha hone para prajA kA azubha kahA~ se? 8. jisake jIne para bahuta se jIte haiM, vaha yahA~ jItA hai | 9. pUjyoM ke dvArA pujAtA huA sacamuca kisa-kisa ke dvArA pujAtA nahIM ? 10. sUrya kA udaya hone para sacamuca kamala khilate haiM, candra ke udaya hone para candrakAnta maNi jharatA hai| 11. satpuruSoM kA kopa nIca manuSya ke sneha ke samAna hotA hai, (jaise) satpuruSoM ko kopa nahIM hotA aura hotA to laMbe samaya taka nahIM TikatA, agara laMbe samaya taka hotA hai to phala ke viparIta hotA hai| 12. dUra rahane para bhI satpuruSoM ke guNa sarvatra pUje jAte haiM, ketakI kI gaMdha sUMghane ke lie bhaure khuda jAte haiN| 13. agni dvArA jalate hue eka sUkhe jhAr3a se sArA jaMgala jalatA hai, usI taraha kharAba putra se pUrA kula jalatA hai| pATha-30 hindI kA saMskRta anuvAda 1. janAssatyaM vadeyuH / 2. nRpatiH prajAM rakSet / 3. ziSyairgururvandyeta / 4. he chAtrA ! yuSmAbhiH prAtaH paThyeta / 5. yadi yuSmAbhissukhaM tyajyeta tarhi vidyA labhyeta / 6. yadi nRpeNa prajA pAlyeta tarhi prajayA nRpasyAjJAnurudhyeta / 7. yadi janA dharmamAcareyustarhi sukhaM labheran / 8. vayamatrodyAna upavizema / 9. are ! kimahaM nRpaM seveyotezvaraM bhajeya ? 10. bho janAH ! zIlaM pAlyeta lobhaJca tyajyeta / 11. atra vRkSasya chAyAyAmupavizya vayaM vizrAmyem /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1164 - 12. adya rAtrau megho varSedapi / 13. yadyahaM satyaM vadeyaM tarhi nRpeNa kArAgRhAd mucyeyaM / 14. athAhamadharma nAcareyamiti sa nRpo dharmAcAryAyA kathayat / 15. atha yuSmAbhi rdhanasya lobhastyajyeta / 16. nRpatayo brAhmaNebhyo dhenUryacchanti / 17. candra AkAze prakAzeta / 18. api rAmo rAvaNena saha yudhyeta / 19. agninA taptaM suvarNaM dravati / 20. mRdo ghaTA bhavanti suvarNasya cAlaGkArA bhavanti / __ saMskRta kA hindI anuvAda 1. asAra meM se sAra lenA cAhie | 2. ati kA sarvatra tyAga karanA cAhie / 3. maiM pApa nahIM karUMgA / - 4. he devadatta ! hama donoM zatrujaya jAyeM / 5. prANoM ke nAza meM bhI dharma nahIM chor3anA cAhie | 6. devadatta kI pIr3A (vyAdhi) naSTa ho, yadi vaha pathya kA sevana kare to / 7. mAnava sukha kA anubhava karegA yadi vaha adharma na kare to / 8. yahA~ muni ke nivAsa sthAna para hama jaaeN| 9. zakya hai ki devadatta vyApAra dvArA bahuta sA dhana kamAe / 10. sacamuca, kiyA huA saMgraha loka meM avasara Ane para lAbhadAyaka hotA 11. sacamuca tIkSNa hathiyAra hone para hAtha se kauna prahAra karegA ? 12. sacamuca eka bhI kalA citta hara le to sabhI kalAe~ citta kA haraNa kyoM na kareM ? 13. bhojana binA jI sakate haiM, lekina pAnI binA nahIM jI sakate / 14. jisa para rAjA prasanna hai, usakA sevaka kauna nahIM hogA ? 15. paise ke duHkha meM ghabarAnA nahIM cAhie, aura dharma ko chor3anA nahIM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM cAhie | 16. koI bhI (cIja) svabhAva se acchI hotI hai, yA kharAba hotI hai, (magara) jo cIja jise acchI lagatI ho, vaha (cIja) usake lie acchI hai / 17. jisa deza meM sanmAna nahIM, AjIvikA nahI, bhAI nahIM, koI bhI vidyA kI prApti nahIM, use usa deza ko chor3a denA cAhie / 18. samajhadAra manuSya ko pIr3A karanevAle tIkSNa zatru ko, tIkSNa zatru dvArA ukhAr3a denA cAhie, jaise sukha ke lie tIkSNa kA~Te se tIkSNa kA~Te ko nikAlate haiM / 165 19. paMDita eka pA~va se calatA hai aura eka pA~va se khar3A rahatA hai, dUsarI jagaha dekhe binA pahalA sthAna nahIM chor3anA cAhie / pATha-31 hindI kA saMskRta anuvAda 1. devadatta ! tvamato gaccha mA tiSTha / 2. janAH ! satyaM vadata, lobhaM tyajata / 3. kSudhitAyAnnaM yacchata, tRSitAya ca jalaM yacchata / 4. yadi kIrtimicchatha tarhi dInAnAmApadaM harata / 5. chAtra rvidyA labhyatAm / 6. ahaM devAlayaM gacchAni devaM ca pUjayAni / 7. sarvatra janAH zAntiM labhantAm / 8. asmAbhiH zatrUNAmapyaparAdhAH kSamyantAm / 9. yuSmAnaM dharmasya lAbho bhavatu / 10. he janAH ! satyaM mRgayadhvam / 11. yUyaM dharmamAcarata, pApaM nAcarata / 12. yuSmAbhiH chAtrebhyaH pustakAnyarpyantAm / 13. ahaM saMsAra kArAgRhAd mucyai /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1166 14. are kiGkarA ! yUyaM imAna vRkSAn jalena siJcata | 15. he putra ! sAdhurbhava prabhUtAca vidyAM labhasva | 16. are ! tvaM nRpasya samIpe gaccha, gatvA ca nRpAya kathaya yad asmAtpaJjarAdvihagAna muJca / 17. dhanasya lobhAdapi mayA'satyaM na kathyatAm / 18. etAna mRdo ghaTAna gRhaM nayadhvam / 19. gopodhenUAmaM nayatu / 20. Agacchata, vayamatrodyAne upavizAma | 21. dineza ! atha tvaM paTha, mA ramasva ! saMskRta kA hindI anuvAda 1. vardhamAna svAmI ko namaskAra ho / 2. sabhI jagat kA kalyANa ho / . 3. he vidyArthiyo ! vyAkaraNa par3ho / 4. bAlikAe~ deva ke Age nAca kareM / 5. ratilAla ! tU asatya mata bola | 6. zatru viparIta mukhavAle hoN| 7. he tRSNA ! abhI tuma mujhe chor3a do / 8. tuma mere mitra ho / 9. pApa zAMta ho jaao| 10. ve jinendra jaya paaeN| 11. he mAnavo ! vinaya ko mata chodd'o| 12. he devadatta ! Asana para baiTha aura pAnI pI / 13. he devadatta ! khUba jIyo aura vidyA prApta karo / 14. he mAtA ! vApasa hama zatrujaya jAe~ / 15. naukaro ! vajana uThAo aura jaldI calo | 16. are ! hama saMskRta par3he yA aMgrejI ? 17. tumhAre dvArA deva pUje jAe~ aura unakI AjJA mAnI jAya /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2167318. guNa ko pUcho, rUpa ko nahIM, zIla aura kula ko pUcho, dhana ko nahIM ! 19. samaya para bahuta pAnI dvArA varSA ho / 20. he yudhiSThira ! daridra manuSyoM kA poSaNa karo, samartha ko dhana mata do / 21. rogI ko davAI hitakara hai, nIrogI ko davAI se kyA ? . pATha-32 hindI kA saMskRta anuvAda 1. uttamajanA dharmaM na parityajanti / 2. nadItIre vRkSAH santi / 3. gRhadvAre sa tiSThati / 4. devagurU pUjyau staH / 5. gajAzvabalIvardA jalaM pItvA agacchan / 6. paNDitAnAM sabhAmadhye-'paNDitA maunaM bhajeyuH / 7. sukhaduHkhe Agacchato gacchatazca / saMskRta kA hindI anuvAda 1. vinaya meM ziSya kI parIkSA hotI hai / 2. bhagavAna kA darzana niSphala nahIM hai / 3. dUsaroM ko duHkha denA (vaha) pApa ke lie hotA hai / 4. krodha anartha (duHkha) kA mUla hai, krodha saMsAra kA baMdhana hai / 5. svapna meM bhI sAdhu apane deha kA sukha nahIM cAhate haiM | 6. haMsa sapheda, bagalA sapheda, (to) bagale aura haMsa meM pharka kyA ? pAnI aura dUdha ko alaga karane meM sacamuca haMsa haMsa hai aura bagalA-bagalA hai | 7. videza meM vidyA dhana hai, saMkaTa meM buddhi dhana hai, paraloka meM dharma dhana hai, aura saba jagaha zIla dhana hai / 8. kauA kauoM ko bulAtA hai, para yAcaka yAcaka ko nahIM bulAtA, kauA aura yAcaka meM kauA acchA, magara yAcaka nahIM /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1168 9. jina do kA dhana samAna hai aura jina donoM kA kula samAna hai, una donoM kI dostI aura zAdI hotI hai, magara uttama aura adhama kI maitrI aura zAdI nahIM hotii| 10. abhyAsa binA vidyA jahara hai, ajIrNa meM bhojana viSa hai, daridra ko sabhA viSa hai aura vRddha puruSa ko yuvatI viSa hai| .. 11. candana ke vRkSa kA mUla sarpo se, zikhara baMdaroM se, zAkhA pakSiyoM se aura phUla bhramaroM se hamezA Azrita hue hote haiM, sajjana manuSyoM kI saMpatti paropakAra ke lie hotI hai / pATha-33 1. upaparvataM nadI vahati / 2. eSA nadI svAdujalA'sti / 3. abhayA ime mArgAH santi / 4. priyadarzanaH saputraH pattanamAgato'sti / 5. vItarAgaH zrImahAvIro'smAkaM nAthosti / 6. anurAma sItA gacchati / 7. eSa jano'jJAno'sti / 8. naladamayantyau vane aTatAm / 9. prabhumahAvIrasya jJAnamanantamAsIt / 10. mattagajamidaM vanamasti / 11. abhaye'smin rAjye janAH sukhena vasanti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. pRthvI bahuta ratnavAlI hai / 2. vairAgya hI bhayarahita hai / . 3. rAma aura rAvaNa kA yuddha rAma rAvaNa ke yuddha jaisA hai | 4. zokarahita maiM zokavAlI tuma ko dekhane meM samartha nahIM hU~ / 5. udAra svabhAvavAloM ko to pRthvI hI kuTuMba hai /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 116956. yaha muhUrta bahuta vighnavAlA hai| .. --- 7. ekabAra jisakA zIla naSTa ho gayA aisI satI hamezA asatI hai (phira satI nahIM kahalAtI) 8. jo kSaNa meM ruSTa, kSaNa meM tuSTa aura kSaNakSaNa meM ruSTa-tuSTa hote haiM, unakA citta vyavasthita nahIM / unakI meharabAnI bhI bar3I bhayaMkara hotI hai | 9. vRkSa kI zAkhA (yaha) tatpuruSa hai, sapheda ghor3A (yaha) karmadhAraya hai / lAla vastra hai jisakA vaha (yaha) bahuvrIhi hai | candra aura sUrya (yaha) dvandva hai | pATha-34 hindI kA saMskRta anuvAda 1. bhavatA rAjyabhAro vahanIyo'sti / 2. bhavadbhiH sarvaireSa RSiH pUjanIyo'sti / 3. bhavato rAjye sarvatra zAntirbhavatu | 4. adhunaite granthA na labhyAH / 5.. yUyaM kva gatavantaH / 6. ratilAlAtzAntilAlaH paTuH / 7. rAmo rAvaNaM jayet / 8. etau dvau ziSyau yogyau staH tau siddhAntam paThetAm / 9. vayaM dAsyo bhavatyA AjJAM kathayitumupanRpaM gatavatya Asan / 10. amuSya nRpasya triSu pradhAneSvimau dvau pradhAnau zreSThaustaH / 11. kavInAM siddhaseno mukhyo'sti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. dharma se acchA mitra (dUsarA) nhiiN| 2. ApakA yaha mahala sacamuca ramyadarzanavAlA hai / 3. ApakA kalyANa ho / 4. he devI ! ApakA kalyANa ho / 5. Apake jAne para hamAre lie maraNa hI zaraNa hai /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1170 Ao saMskRta sIkheM 6. bAlikAe~ udyAna meM se phUloM ko lekara devAlaya meM giiN| 7. guNoM se (manuSya) prema pAtra hotA hai, durjana (guNa binA kA manuSya) rUpa dvArA prema pAtra nahI hotaa| 8. nAyaka binA kA sthAna rahane yogya nahIM, (vaise hI) bahuta nAyakavAle sthAna meM bhI rahanA nhiiN| 9. nahIM janme hue, mare hue aura mUrkha (putra) meM, pahale do acche paraMtu aMtima acchA nhiiN| 10. kanyA sacamuca dene yogya hai | 11. jisa kula meM jo manuSya mukhya hai vaha hamezA prayatna se rakSaNa karane yogya 12. jisakA udaya hai, ve vandya hai, jaise candra aura sUrya / 13. sevya kI sevA kA avasara sacamuca, puNya se hI milatA hai / 14. puSpoM meM caMpA, nagarI meM laMkA, nadiyoM meM gaMgA aura rAjAoM meM rAma (mukhya) haiN| 15. vipatti kA ilAja sacamuca prAraMbha meM hI socanA cAhie, agni se ghara jalatA hai, taba kuA khodanA yogya nahIM / 16. vidyA se alaMkRta hone para bhI durjana tyAga karane yogya hai, maNi se bhUSita sarpa kyA bhayaMkara nahIM haiM ? 17. eka tyAga guNa acchA hai, anya guNoM kI rAziyoM se kyA ? megha aura vRkSa tyAga se jagat meM pUjanIya haiN| pATha-35 hindI kA saMskRta anuvAda 1. asya nRpasya senA mahatI balavattarA cAsti / 2. Asu bAlAsu ime dve bAle paTiSThe staH / 3. anayo i~layorayaM bAlaH zreyAnasti / 4. bhavAn mAm putravat pazyatu |
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 5. sarveSu bhavAn mama priyatamo'sti / ------ 6. bhavantamahaM devavatpazyAmi / 7. brAhmaNebhyaH kSatriyAH zUratarA bhavanti / 8. balavadbhayo buddhimanto balavattarAH santi / 9. vyAkaraNeSu AcAryahemacandrasya vyAkaraNaM zreSThatamamasti / . saMskRta kA hindI anuvAda . 1. sukha aura duHkha cakra kI taraha badalate rahate haiM / 2. Apa dekho, ye vegavAle ghor3e daur3ate haiM | 3. kusthAna ke praveza se guNavAna bhI duHkhI hotA hai / 4. sacamuca, zatru ke dIna kSINa hone para mahAna puruSoM kA kopa zAnta hotA 5. amRta thor3A bhI acchA, viSa kA samUha bhI acchA nahIM / 6. parAbhava hone para abhimAnavAloM ko videza acchA hai | 7. mahAna puruSoM kI pravRtti sacamuca dUsaroM ke upakAra ke lie hotI haiM / 8. mahAn puruSoM kA bhI zreyaH bahuta vighnavAlA hotA haiM / 9. kurUpatA zIla se zobhA detI hai, aura kubhojana garma hone para zobhA detA 10. azubha yA zubha, vAstava meM bar3e puruSoM kA saba bar3A hotA hai / 11. sacamuca hAre hue zatru para bhI mahAn puruSa kRpAlu hote hai / 12. dayAlu saMta puruSa dUsaroM ke duHkha ko dekhane meM samartha nahIM hote hai | 13. loka meM sabhI jagaha hamezA dhanavAna balavAna hote haiM / 14. yaha bAlaka buddhimAna hai aura vinayavAloM meM zreSTha hai / 15. buddhizAlI manuSyoM ko bhI daridratA dikhatI hai / 16. ye caravAhe gAyavAle haiM, isalie inakA zarIra jyAdA balavAna hai / 17. bar3oM ko hI saMpatti aura bar3oM ko hI ApattiyA~ AtI haiM / 18. mujhe jIvana kI AzA balavAna hai, aura dhanakI AzA kamajora hai /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21723 he musAphira, jA yA raha (maiMne) khuda kI avasthA sacamuca kahakara batA dI hai| 19. sarpa krUra hai aura durjana krUra hai, paraMtu sarpa se durjana jyAdA krUra hai, sarpa mantra se zAnta kiyA jAtA haiM, magara durjanako kisI bhI taraha zAnta nahIM kara skte| 20. putra, strI aura mitrajana sabhI dhana se rahita ko chor3a dete haiM, paisevAle hone para phira se unakA Azraya karate haiM / loka meM sacamuca, paisA hI puruSa kA baMdhu hai| pATha-36 hindI kA saMskRta anuvAda 1. he rAjan ! tvaM prajAM pAlaya | 2. asyAH kanyAyAH kabaryAM dve dAmnI staH / 3. yuSmAkaM bandho nAma kathaya / 4. asmin rAjJi prabhUtaH parAkramo'sti / 5. rAjamahiSyau ratha upavizaSyodyAnaM agacchataH / 6. bAlenAkAze zazyadRzyata / 7. guNI guNaM pazyati na doSam / 8. bhAvyanyathA na bhavati / 9. yoginaH zikhariNAM guhAsu vasanti / 10. hastino mUrdhani mauktikaM jAyate / saMskRta kA hindI anuvAda 1. aho ! isa rAjA ke viveka kI sImA ! 2. unake ghara meM anAja ke r3hera kI taraha ratnoM ke r3hera haiM | 3. svayaM ko pratikUla AcaraNa dUsaroM ke sAtha na kareM / 4. rAjAoM meM vidyA pUjita hai, paraMtu dhana nahIM /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 21733 5. janma kA duHkha, jarA kA duHkha aura maraNa kA duHkha bAra bAra AtA hai| 6. karma kI gati vicitra hai / 7. jaisA rAjA vaisI prjaa| 8. jo khuda ko pasaMda nahIM hai, usa madhura bhojana se bhI kyA ? 9. sacamuca pazu bhI apane prANoM kI taraha khuda ke putra ko saMbhAlate haiM | 10. laMbe samaya bAda bhI karma sabhI ko avazya phala detA hai / 11. bhaviSya kA kArya huaa| 12. sevAdharma kaThina hai, yogiyoM ko bhI agamya hai / 13. sacamuca, striyA~ mAyAvI hotI haiM / 14. jaise netra bliAnA mukha, staMbha binA ghara zobhA nahIM detA, usI prakAra maMtrI ke binA rAjya zobhA nahIM detA hai| 15. dhIra puruSoM kA bhUSaNa vidyA hai, maMtriyoM kA bhUSaNa rAjA hai, rAjAoM kA bhUSaNa nyAya hai, zIla. saba kA bhUSaNa hai| pATha-37 hindI kA saMskRta anuvAda 1. vaNik svagrAmAt sarpirpattanaM nayati / 2. kavInAM vAkSu mAdhuryamasti / 3. sarpiSaHbhakSaNenAyurvardhate / 4. kSudhA samA na vedanA / 5. hariNAH kakubho laGghante / 6. duryodhanaH pANDavAnAM dviDAsIt / 7. svarge'psarobhiH saha devAH krIDanti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. saryoM ke lie dUdha kA pAna jahara ke lie hotA hai / 2. kulavAna kI vANI jhUThI nahIM hotI / 3. dUsaroM ko pIr3A denevAlA satya vacana bhI bolanA nahIM cAhie |
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 174 29 4. duSToM kA nigraha aura sAdhu kA rakSaNa karanA rAjAoM ke lie yogya hai / 5. loka meM caMdana zItala hai, candana se bhI candramA zItala hai, ina donoM se bhI sAdhu kI saMgata jyAdA zItala mAnI gayI hai / 6. usa gA~va meM yaza jisakA dhana hai, aisA dhana nAma kA sArthavAha thA, jaise sAgara nadiyoM kA usI taraha, vaha saMpattiyoM kA eka sthAna thA | pATha-38 hindI kA saMskRta anuvAda 1. sItAtmano nanAnduH zAntAyAH pAdayorapatat / 2. yoSitAM jAmAtA vallabho'sti / 3. abhimanyo rmAtu rnAma subhadrA''sIt / he devareSa hariNaH zobhanatamo'sti / 4. 5. eSAM vaidyAnAmauSadhAni rogasyApahartRNi santi / 6. 7. 8. janA nAvA samudre taranti / 9. iyaM mama svasuH zvazrUrasti / asya dAtU rAjJo rAjJyo'pi dAtrya Asan / mama bhartaryeko'pi doSo nAsti / saMskRta kA hindI anuvAda 1. saccI yA jhUThI manuSya kI kIrti jayavAlI hotI hai / 2. sAsa ke duHkha meM beTI ko pitA kA ghara zaraNa hai / 3. re citta ! kyoM bhAI ! pizAca kI taraha daur3atA hai / 4. svayaM se prasiddha hue uttama, pitA se prasiddha hue madhyama, mAmA se prasiddha hue adhama aura zvasura se prasiddha hue adhama meM adhama gine jAte haiM / 5. mitra, svajana, putra, bhAI, mAtA-pitA bhI, bhAgya pratikUla hone para svajana ko chor3a dete haiM / 6. lobhI manuSya daridrapane kI zaMkA se paise ko nahIM detA hai / aura sacamuca dAtA usI zaMkA se paise de detA hai /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 11753 7. dharma, artha, kAma aura mokSa kA uttama kAraNa Arogya hai, roga unakA (Arogya) kalyANa aura jIvana kA haraNa karanevAlA hai / 8. RNa karanevAlA pitA zatru hai, mUrkha putra zatru hai, (aisA) apriya aura hitakArI kahane vAlA aura sunane vAlA durlabha hai| pATha-39 hindI kA saMskRta anuvAda 1. etasya devAlayasya catvAri dvArANi santi / 2. triMzato dinAnAmeko mAso bhavati / 3. pattanAccaturSu yojaneSu gateSu mahezAnamAgacchati / 4. ekasminvarSe SaDRtava Agacchanti / 5. bhagavato mahAvIrasyaikAdaza gaNabhRta Asan / 6. asmAkaM senAyAM tistraH koTyazcatvAri lakSANi viMzatizca sahasrANi sainikAH santi / 7. tasya senAyAM paJcAzad lakSANi SaSTiH sahasrANi paJca zatAni navatizca sainikAH santi / 8. adya mayA saptati vidyArthinaH parIkSitAH / ___ saMskRta kA hindI anuvAda | 1. rAjA kI patnI, guru kI patnI, bhAI kI patnI, patnI kI mAtA aura khuda kI mAtA ye pA~ca mAtAe~ mAnI huI haiN| 2. kamala meM lAlimA, satpuruSoM kA paropakArIpanA, durjanoM kA nirdayapanA ina tInoM meM ye tIna svabhAva-siddha haiN| 3. dAna, bhoga aura nAza ye tInoM dhana kI gatiyA~ haiM | 4. sau meM eka zUravIra hotA hai aura hajAroM meM eka paMDita hotA hai, daza hajAra meM eka vaktA hotA hai, paraMtu dAtAra ho yA nahIM bhI ho / 5. sacamuca, cIMTI dhIre-dhIre hajAra yojana jAtI hai, nahIM calanevAlA garur3a eka kadama bhI nahIM jAtA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM pATha-40 hindI kA saMskRta anuvAda 1. ime dve nagaryAvatizobhane staH tata enayorbahavo sainikA vasanti / 2. Agaccha gaccha uttiSThopaviza vada maunaM bhaja iti dhanikA yAcakaiH krIDanti / 3. etayordvayo vRkSayo rya ete vihagA dRzyante te'smin paJjara Asan vayamenAn 176 paJjarAdamuJcAma | 4. yadyahaM prajAM pAlayeyaM tarhi prajA mAmanusaret / 5. dharmo vo dhanaM yacchatu no jJAnam / saMskRta kA hindI anuvAda 1. jisa kAraNa se eka sevaka hotA hai aura dUsarA svAmI hotA hai, eka bhikSA mAMgatA hai aura dUsarA bhikSA detA hai / 3. 2. ityAdi acchI taraha se yahA~ dharma adharma ke bar3e phala ko dekhakara bhI jo na mAne usa dhImAn kA kalyANa ho / svabhAva se ati bhayaMkara isa asAra saMsAra meM, samudra meM taraha duHkha kI sImA nahIM hai / jalajaMtukI gaja, bhujaMga aura pakSiyoM ke baMdhana ko, candra sUrya ke grahapIr3ana ko aura buddhimAna kI daridratA ko dekhakara, aho ! vidhi balavAna hai, isa taraha merI mati hai / 4. 5. sahyaparvata ke uttara bhAga meM jahA~ godAvarI nadI hai, vaha pradeza isa samasta pRthvI meM manorama hai / 6. kauna kisako ha~satA hai ? kauna do kina do ko ha~sate haiM ? kauna kisako ha~sate haiM ? strI ke hoTha, pallava ko dekhakara ha~sate haiM, do hAtha do kamaloM ko dekhakara ha~sate haiM, aura dA~ta kaliyoM ko dekhakara ha~sate haiM / 7. sukha kA arthI vidyA ko chor3atA hai, vidyA kA arthI sukha ko chor3atA hai, sukha ke arthI ko vidyA kahA~ se ? aura vidyA ke arthI ko sukha kahA~ se ? 8. vidyAbhyAsa aura vicAra samAna ko zobhate haiM / vaise vivAha aura vivAda samAna ko hI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 11771zobhA dete haiN| 9. dina meM ullU nahIM dekhatA, kauA rAta ko nahIM dekhatA | kAmAndha koI apUrva hai, jo dina aura rAta nahIM dekhatA hai| 10. zizira Rtu meM agni amRta hai, priya kA darzana amRta hai, rAjA kA sanmAna amRta hai, aura dUdha kA bhojana amRta hai| subhASitAni 1. puruSa kA AbharaNa rUpa hai, rUpa kA AbharaNa guNa hai, guNa kA AbharaNa jJAna hai aura jJAna kA AbharaNa kSamA hai| 2. vidyA samAna netra nahIM, satya samAna tapa nahIM, lobha samAna duHkha nahIM aura tyAga samAna sukha nahIM hai| 3. udyama, sAhasa, dhairya, buddhi, zakti aura parAkrama ye chaha jisameM hote haiM, usa para deva prasanna hote haiN| 4. asatI strI lajjAvAlI hotI hai, khArA pAnI zItala hotA hai / daMbhI, vivekI hotA hai, aura dhUrtajana priya bolanevAlA hotA hai / / 5. yaha khuda kA athavA parAyA hai, isa taraha kI ginatI tuccha manavAloM kI hotI hai, udAra manavAloM ke lie to pRthvI hI kuTumba hai / / 6. denA cAhie, bhoganA cAhie, vaibhava ho to saMcaya nahIM karanA cAhie / dekho, yahA~ bhauMroM ke dvArA ekatra kiye madhu ko dUsare lekara jAte haiN| 7. cIMTiyoM dvArA upArjita anAja, makkhiyoM ke dvArA ikaTThA kiyA madhu, lobhiyoM ke dvArA ekatra kiyA dravya, jaDasahita vinAza pAtA hai / 8. kRpaNa manuSya khuda ke hAtha meM rahe mAMsa kI taraha dhana kA rakSaNa karate haiM, aura sajjana manuSya usa dravya kA maila kI taraha dAna karate haiN| 9. parvata bar3A hai, parvatase samudra bar3A hai, samudrase AkAza bar3A hai, AkAza se bhI brahma (jJAna) bar3A hai aura brahma se bhI AzA bar3I hai / 10. AzA sacamuca manuSya kI koI Azcaryayukta ber3I hai, jisase ba~dhA huA (manuSya) daur3atA hai, (aura) mukta hue paMgu kI taraha khar3e rahate haiM | 11. sacamuca, mUroM ko upadeza kopa ke lie hotA hai, zAnti ke lie nahIM
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 178 hotA hai / sarpo ko dUdha kA pAna kevala viSa bar3hAnevAlA hotA haiN| 12. jisake pAsa dhana hai, vaha manuSya kulavAna hai, vahI vaktA hai, aura vahI darzanIya hai, vahI paMDita hai, vahI zruta (jJAna) vAlA hai aura guNa ko jAnanevAlA hai, saba guNa suvarNa ke Azrita rahate haiN| 13. manohara acche mukha se bolatA hai, aura sacamuca tIkSNa citta dvArA prahAra karatA hai | striyoM kI vANI meM zahada hotA hai aura hRdaya meM bhayaMkara jahara hotA hai| 14. bhUmi ke nAza meM athavA buddhizAlI naukara ke nAza meM rAjA kA nAza hI hai, una donoM ko samAna kahA gayA, (vaha) sacamuca barAbara nahIM hai, kyoMki) naSTa huI bhUmi sulabha hai, paraMtu naSTa hue naukara sulabha nahIM / 15. dina ke pUrvArdha kI chAyA prAraMbha meM bar3I aura krama se kSayavAlI (kama-kama) hotI hai, (dina ke dUsare bhAga kI chAyA) pahale choTI aura phira vRddhivAlI hotI hai / vaise khala aura sajjana kI dostI dina ke pUrvArdha aura parArdha kI chAyA kI taraha bhinna bhinna hotI hai / 16. bAgha, hAthI Adi dvArA sevita, manuSya se rahita aura bahuta kA~ToM se yukta vana acchA / (vanameM) ghAsa kI zayyA aura pahanane ke lie vRkSa kI chAla hotI hai / (ye saba ThIka) paraMtu dhanahIna hokara bhAiyoM ke bIca rahakara jInA acchA nahIM hai| 17. vipatti meM dhairya, abhyudaya meM kSamA, sabhA meM vANI kI paTutA, yuddha meM parAkrama, yaza meM abhiruci, zAstra-zravaNa kA vyasana, sacamuca mahAtmAoM ko ye svabhAva siddha haiN|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 179 kathA kisI sthAna meM eka kuMbhakAra rahatA thA, vaha eka bAra pramAda se Adhe TUTe hue ghar3oM ke Tukar3oM para khUba vega se bhAgane se gira par3A / una ThIkaroM se usakA lalATa phaTa gayA / khUna se lathapatha zarIravAlA bar3I muzkila se khar3A hokara apane ghara gayA / usake bAda apathya ke sevana se usakA vaha ghAva bhayaMkara ho gayA / phira kaThinAI se nIrogI huA / I aba eka bAra duSkAla se pIr3ita deza meM vaha kuMbhakAra kucha rAjasevakoM ke sAtha dUsare deza meM gayA aura kisI rAjA kA sevaka banA / usa rAjA ne bhI usake mastaka meM bar3e prahAra kA ghAva dekhakara socA ki yaha koI vIra puruSa hai, nizcaya hI isake lalATa meM prahAra kA cihna hai, isalie sabhI rAjaputroM ke bIca usako sanmAna Adi dvArA prasannatA se dekhatA hai / ve rAjaputra bhI usakI usa prasannatA ko dekha IrSyA rakhate hue rAjA ke bhaya se kucha bolate nahIM haiM / aba eka bAra yuddha kA prasaMga Ane para usa rAjA ne usa kuMbhakAra ko ekAnta meM pUchA, 'he rAjaputra / tumhArA nAma kyA ? aura terI jAti kaunasI ? kaunase yuddha meM ye prahAra lagA hai ? vaha bolA, 'deva ! yaha zastra kA prahAra nahIM, yudhiSThira nAma kA maiM kuMbhakAra hU~ / mere ghara meM bahuta ghar3o ke TukaDe par3e the / eka bAra maiM dAru pIkara nikalA, aura bhAgate hue miTTI ke Tukar3oM para gira par3A, una Tukar3oM ke prahAra se merA lalATa aisI vikarAlatA ko prApta huA / rAjA ne socA, 'aho ! maiM kuMbhakAra dvArA ThagA gayA / usane kuMbhakAra ko kahA, 'he kuMbhakAra ! tU yahA~ se jaldI calA jA / '
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM saMskRta - dhAtukoza: / karanA / abhi + krodha karanA / aT ga 1.pa. = ghUmanA, bhaTakanA anu-rudh ga.4 A. = icchA karanA, mAnanA, adhIna honA / 180 arc ga.1.pa. = arcA karanA, pUjA krnaa| arth ga. 10. A. = prArthanA karanA / pra + prArthanA karanA / ap ga. 10. pa. = denA / pradAna karanA as ga. 2. pa. = honA / ava + gam = jAnanA / iS (icch) ga.6.pa. = icchanA, icchA nir + gam = nikalanA / Rdh ga. 4.pa. = bar3hanA | sam + samRddha honA, AbAda honA / kath ga. 10.pa. = kahanA, kathA karanA / kamp ga.1.A. = kaMpanA, dhUjanA / khAd ga. 1.pa. = khAnA | gaNa ga. 10.pa. = ginanA, ginatI karanA, kas ga. 1.pa. = khilanA | vi = vikasvara honA, khilanA / kaS gaNa. 4.pa. = gussA karanA kAz ga.1.A. = prakAzita honA / pra + prakAzanA / prakAzita honA / kup ga.4.pa. = kopa karanA / krID ga.4.pa. = krIDA karanA, khelanA / krudh - ga.4.pa. = krodha karanA, gussA gaNanA karanA / gam (gacch) ga.1.pa. = gamana karanA, jaanaa| A + gam karanA / ud+gam U~ce = jAnA, uganA / garj ga. 10.pa. = garjanA karanA / IkS ga.1.A. = dekhanA / nir + nirIkSaNa karanA, sUkSmatA se dekhanA / gai ( gAy) ga. 1.pa. = gAnA | apa + apekSA rakhanA / sam + acchI taraha dekhanA / ud+vi + dekhanA / pari + parIkSA karanA / = AnA / ghuS ga.10.pa. = karanA / ghoSaNA karanA, AvAja car ga. 1.pa. = caranA, A + AcaraNa karanA phiranA / cal ga. 1.pa. = calanA | cint ga.10.pa. = karanA, socanA / ciMtana karanA, cintA cur ga.10.pa. = corI karanA / jan (jA) ga.1.A. = janma honA, honA / pra+jan (jA) = utpanna honA / jap ga. 1.pa. = japanA, jApa karanA / ji ga. 1.pa. = jaya pAnA, jItanA / parA+ga.1.A. = parAjita honA, hAra jAnA vi + ga. 1.A. = vijaya pAnA, jItanA / jim ga.1.pa. = khAnA / paidA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM jIv ga. 1.pa. = jInA, AjIvikA calAnA / nind - ga. 1.5. DI. gaNa. 1. A. = ur3anA / ud+DI = ur3anA / taD ga.10.pa. = tAr3ana karanA, mAranA / tap ga. 1.pa. = tapanA / 181 niMdA karanA / = nI. ga. 1. ubhaya = le jAnA / A+nI = lAnA / nRt ga. 1.pa. = nRtya karanA / |pac-ga.1.ubhaya = pakAnA / | paTh - ga. 1.pa. = par3hanA | giranA / ni+pat nIce giranA / = tolanA / tul ga.10.pa. = tuS - ga. 4.pa. = khuza honA, saMtoSa pAnA / pat-ga.1.pa. = tRp ga.4.pa. = khuza honA / tairanA | |pal ga. 1.pa. = pAlana karanA, rakSaNa karanA / pA (pib) ga. 1.pa. = pInA / = tR - ga. 1. pa. tyaj ga.1.pa. = tyAga karanA, chor3a denA / pari+tyaj = tyAga karanA, chor3anA / daND - ga. 10.pa. = daMr3a denA / dah - ga.1.pa. = jalanA, jalAnA / dA (yacch)-ga.1.pa. = denA, dAna karanA pra+dA = denA | diz -ga.6.ubha. = batAnA, dAna denA / A+diz = Adeza denA / upa + diz = upadeza denA / dIp - ga. 4. A = jalAnA, prakAzanA / dRz (pazy ) - ga. 1.pa. = dekhanA / dyut - ga. 1.A. = prakAzanA / vi+dyut = prakAzita honA, camakanA / druh - ga. 4. pa. mArane kI icchA karanA / abhi + druh = droha karanA / = anu+bhU = anubhava karanA, jAnanA / pra+bhU = utpanna honA, samartha honA / abhi+bhU = tiraskAra karanA / bhUS- ga. 10.pa. = zobhA karanA / bhR - ga. 1. ubha. = poSaNa karanA / mad (mAd) ga. 4.pa. = masta honA, bhUla dru - gaNa. 1. pa = jharanA, bhIganA / dhAv -ga.1.pa. = daur3anA, bhAganA / dhyai (dhyAy) - ga.1.pa. = dhyAna karanA / nam - ga. 1.pa. = namaskAra karanA / naz - ga. 1.pa. = nAza honA, bhAga jAnA / pra+mad : jAnA / | pID-ga.10.pa. = duHkha denA, pIr3anA / |puS- ga.4.pa. = poSaNa karanA, poSanA 1 pUj- ga. 10.pa. = pUjA karanA, pUjanA / / pR.ga. 10. pa = pAra karanA, pUrNa karanA / pracch (pRcch) - |phal- ga. 1.pa. = phalanA, sAkAra honA / 1 - ga. 6. pa. = prazna karanA / bhaj ga.1.ubha. = bhajanA | bhaN- ga. 1.pa. = kahanA, par3hanA / bhakSU - ga. 10.pa. = bhakSaNa karanA, khAnA / bhAS- ga. 1.A. = bolanA, bhASaNa karanA / bhU. ga. 1. pa = honA / = pramAda karanA /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2182 man-ga.4.A. = mAnanA / laghu-ga.1.A. = ullaMghana karanA / mAn ga.10.pa. = mAnanA, pUjanA / / | labha-ga.1.A. = prApta karanA, pAnA / mila ga.6.pa. = milanA / likha-ga.6.pa. = likhanA / muc (muJc)-ga.6.pa. = chor3anA, rkhnaa| luT-ga.4.pa. = AloTanA / mud-ga.1.A. = khuza honA / lup-ga.4.pa. = lupta honA / muha-ga.4.pa. = mohita honA / lubha-ga.4.pa. = lobha karanA / mUla-ga.10.pa. = mUla DAlanA, bonA / | lok-ga.1.A.,ga.10.pa = dekhanA / ud+mUla = ukhAr3a denA / vi+lok = vilokana karanA / mRga-ga.10.A. = zodha karanA, mArga vad-ga.1.pa. = bolanA / nikAlanA / vi+sam+vad = viparIta bolanA, niSphala yat-ga.1.A. = yatna karanA / honA / pra+yat = prayatna karanA / vand-ga.1.A. = vaMdana karanA / yAca-ga.1.ubha. = mAMganA / vap ga.1.ubha. = bonA / yuja-ga.4.A. = yogya honA / varja-ga.10.pa. = tyAga karanA, chor3a denaa| yudh-ga.4.A. = yuddha karanA / | pari+varja = chor3a denA / raca-ga.10.pa. = racanA karanA / | varNa-ga.10.pa. = varNana karanA, raMganA / vi+rac = racanA karanA, banAnA / vas-ga.1.pa. = rahanA / raT-ga.1.sa. = ronA, par3hanA / ni+vas = rahanA, nivAsa karanA / ram-ga.1.A. = khelanA / vah-ga.1.ubha. = vahana karanA, bahanA / vi+ram-ga.1.pa.=virAma pAnA, ruka | vAJch-ga.1.pa. = icchA karanA / jaanaa| | vid-ga.4.A = vidyamAna honA / rakS-ga.1.pa. = rakSaNa karanA, saMbhAlanA / | viz-ga.6.pa = praveza karanA / rAj-ga.1.ubha. = zobhanA, rAjya krnaa| | pra+viz = praveza karanA / ruca-ga.ba.A. = pasaMda par3anA / | upa+viz = baiThanA / ruS-ga.4.pa.= krodha karanA, gussA krnaa| | vRt-ga.1.A. = honA / anu+rudh-ga.4.A. = icchA karanA, | pra+vRtta = pravartanA / / mAnanA / pari+vRt = badalanA / ruha-ga.1.pa. = car3hanA / vRdh-ga.1.A. = bar3hanA / .A+ruha = car3hanA / vRSa-ga.1.A. = barasanA /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 2183 zam (zAm)-ga.4.pa. = zAMta honA / | spRz - ga.6.pa. = sparza karanA, chUnA / zikSa-ga.1.A. = sIkhanA / spRha-ga.10.5 = spRhA karanA, cAhanA / zuS-ga.4.pa. = sUkhanA / sphuTa-ga.6.pa. = khilanA, tUTanA / zuc-ga.1.pa. = zoka karanA / sphur-ga.6.pa. = kaMpita honA, phrknaa| zubha-ga.1.A. = zobhanA / smR. ga.1.pa. = smaraNa karanA, yAda krnaa| zram (zrAm)-ga.4.pa. = thaka jAnA / svAd-ga.1.A. = cakhanA, svAda lenA, vi+zram = vizrAma karanA / khAnA / zri.ga.1.ubha. = Azraya lenA / has-ga.1.pa. = ha~sanA / A+zri = Azraya lenA, sevA karanA / hva-ga.1.ubha. = haraNa karanA, le lenA / zlAgha-ga.1.A. = prazaMsA karanA / vi+hva = vihAra karanA, jAnA / sad(sId)-ga.1.pa. = duHkhI honA / | pari+hva = tyAga karanA / pra+sad = prasanna honA / ud+ha = nikAlanA / sAntv ga.10.pa. = zAMta karanA, khuza Dhe (vay)-ga.1.ubha. = bulAnA / karanA / A+Dhe = AhvAna karanA / sic (siJca)-ga.6.ubha. = siMcana kSam (kSAm)-ga.4.pa. = kSamA karanA, karanA / mApha karanA / sidh-ga.4.pa. = siddha honA / kSara-ga.1.pa. = jharanA, giranA, ttpknaa| sR -ga.1.pa. = jAnA, sarakanA, haTanA / kSal-ga.10.pa. = dhonA / pra+sR = phailanA / kSi-ga.1.pa = kSaya honA, kSINa honaa| anu+sR = anusaraNa karanA / kSubha-ga.4.pa. = ghabarAnA, kSobha paanaa| sRj - ga.6.pa.= sarjana karanA, banAnA / vi+sRj = visarjana karanA, denA / ud+sRj = tyAga karanA / seva-ga.1.A. = sevA karanA / sthA (tiSTha)-ga.1.pa. = khar3A rahanA, sthira rhnaa| pra+sthA-ga.1.A. = prayANa karanA, jaanaa| ud+sthA = khar3A honA /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM atha (a.) = aba | agamya (vi.) = prApta na ho aisA / aMga / aGga (na.) aGganA (strI) = Aga | agni (pu.) atas (avya.) = yahA~ se / = jyAdA | ati (avya.) atyaya (puM.) = nAza atra ( avya.) = yahA~ / adas (sarva.) = yaha / adya (avya.) = Aja / hoTha adhara (puM.) adhunA ( avya.) = abhI / nAzavaMta = adhyayana (na.) = par3hanA | anitya ( vi . ) anurUpa (vi.) = samAna / anta (puM. ) = kinArA / antima (vi.) aMtima | = = = = strI / saMskRta zabdakoza: abhidhAna (na.) 184 anna (na.) = anna | anya (sa.) = dUsarA / anyatra ( avya.) = dUsarI jagaha / anyathA (a.) = dUsarI taraha / apara ( sarva . ) = dUsarA / aparAdha (puM.) = gunAha / api (avya.) = bhI / apsaras (strI) = apsarA abalA (strI) = strI / abdhi (pu.) = sAgara / = nAma | abhyAsa (pu.) = Adata ambara (na.) = AkAza | ambA (strI) = mAtA | ambu (na.) = pAnI | ayodhyA (strI) = eka nagarI, ayodhyAnagarI ari (pu.) = duzmana / arjita (vi.) artha (puM.) arthakRcchra (na.) = paise kA duHkha / = prApta kiyA huaa| = paisA | alaGkAra (pu.) = AbhUSaNa / alaGkRta (vi.) = zobhA kiyA huA / alabhya (vi.) = mila na sake aisA / (na labhyam) avadhi (pu.) = maryAdA / avazyam (avya.) = avazya, jarUrI / avasthA (strI.) = hAlata | azIti (strI.) azubha (vi.) ( na zubham ) = assI | = azru (na.) = azru / azva (pu.) = ghoDA | aSTan = ATha / asaGakhyeya (vi.) = saMkhyA rahita / asamIkSya (saM. bhU. kR.) = acchI taraha se dekhe bina asAra (vi.) ( na sAram ) asi (pu.) = talavAra | asmad (sarva . ) = maiM | azubha / = burA /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1185 ajJAna (na.) = jJAna kA abhAva / | udara (na.) = peTa / AkAza (pu.na.) = AkAza | | udAra (vi.) = dAnavIra / AghrAtum (he.kR.) = sUMghane ke lie / | | udgata (vi.) = ugA huA / AGglabhASA (strI) = aMgrejI bhASA / | udyama (pu.) = prayatna / AcArya (pu.) = AcArya, dharmagurU / | | udyAna (na.) = bagIcA / Atapa (pu.) = dhUpa / upAya (pu.) = ilAja / Atman (pu.) = AtmA / ulUka (pu.) = ullU / AtmIya (vi.) = apanA / RNa (na.) = karjA / Adi (pu.) = prAraMbha / Rtu (pu.) = Rtu / Adya (vi.) = pahalA / Rddhi (strI) = vaibhava / Ananda (pu.) = Ananda / RSabha (pu.) = RSabhadeva / Apad (strI) = Aphata / ekatra (avya.) = eka jagaha / Amra (pu.) = Ama / ekadA (avya.) = eka bAra / Ayatana (na.) = sthAna / ekAdazan = gyAraha / Ayus (na.) = AyuSya / etat (sarva.) = yaha / AryA (strI) = saadhvii| eva (avya.) = avazya / Aspada (na.) = sthAna / evam (avya.) = isa prakAra / AjJA (strI) = AjJA / om (avya.) = hA~ / iti (avya.) = isa prakAra / auSadha (na.) = dvaaii| idam (sarva.) = yaha / auSadhi (strI) = davAI / idAnIm (avya.) = abhI / kakubh (strI) = dizA / iva (a.) = taraha / kaGkaNa (na.) = kar3A / iSu (pu.) = bANa / kaNa (pu.) = dAnA / iha (avya.) = yahA~ / kaNTaka (pu.na.) = kA~TA / ukta (vi.) = kahA huA / katham (avya.) = kaise / ucita (vi.) = yogya / kathayitum-(kath+tum) = kahane ke lie| uta (avya.) = athavA / kathaMcana (avya.)= kisI bhI prakAra se| utkara (pu.) = Dhera / kadA (avya.) = kaba / udaya (pu.) = udaya / kadAcana (avya.) = zAyada / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1863 kanyA (strI) = putrI / kula (na.) = kula / kapi (pu.) = baMdara / kulIna (vi.) = kulavAna / kamala (naM.) = kamala / kuzala (vi.) = hoziyAra / kartavya (vi.) = karane yogya / kusuma (na.) = phUla / kartR (vi.) = karanevAlA / kUpa (pu.) = kuA / karman (na.) = karma / kUrma (pu.) = kachuA / kabarI (strI) = veNI / kRta (vi.) = kiyA huA / kalA (strI) = kalA / kRtsna (vi.) = samasta / kavi (pu.) = kavi / kRpaNa (vi.) = kaMjUsa / kAka (pu.) = kauA / kRpAlu (vi.) = kRpAvAlA / kAJcana (na.) = sonA / kRSIvala (pu.) = kisAna / kAnana (na.) = jaMgala / kRSNa (vi.) = kAlA / kApuruSa (pu.)(kutsitaH puruSaH) = / | ketakIgandha (pu.) = ketakI kI gandha / kharAba vyakti / kevala (na.) = sirpha / kAraNa (na.) = hetu / koTi (strI) = karor3a / kArAgRha (na.) = kaidakhAnA / koraka (puM.na.) = phUla kI kalI / kArya (na.) = kAma / koSAdhyakSa (pu.) = bhaMDAra kA adhikArI kAla (pu.) = samaya / (koSasya adhyakSaH) / kASTha (na.) = lakar3A / kaunteya (pu.) = kuntI kA putra / kAsAra (pu.) = taalaab| kravya (na.) = mAMsa / kiGkara (pu.) = naukara / kriyA (strI.) = kriyA / kim (sarva.) = kauna, kyA ? klAnta-(klam+ta) = thakA huA / kim (avya.) = kyoM kva (avya.) = kahA~ / kIrti (pu.) = prasiddhi / kvacit (avya.) = kahIM, kabhI / kuGkuma = kuGkuma / khaJja (vi.) = laMgar3A / kuTumbaka (na.) = kuTuMba / kharu = kaThina / kut (avya.) = kahA~se / khala (vi.) = durjana / kumArapAla (pu.) = vyakti kA nAma / khalu (avya.) = nizcaya / kumbhakAra (pu.) = kumhAra / khyAta (vi.) = prasiddha /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM gaGgA (strI) = gaGagA nadI | gaja (puM.) = hAthI / gantavya ( gam + tavya) jAne yogya / = gandha (puM.) = gandha I gaNabhRt (vi.) = gaNadhara / garIyas (vi.) ( guru + Iyasa) bdd'aa| gala (na.) = galA | gahana = kaThina (vi.) / giri (paM.) parvata / guNa (puM. ) = vizeSatA / guNin (vi.) = guNavAna / guhA (strI.) = guhA, guphA / guru (vi.) = bar3A / guru (pu.) = guru / gRha (na.) = ghara | gRhItvA (saM. bhU. kR.) godhUma (puM.) = gehU~ | gopa = gvAlA | = graha (puM.) = rAhu Adi graha / grAma (puM.) = gA~va | ca ( avya.) = aura / cakra (na. ) = cakra / catur (vi.) = grahaNa karake | = cAra | catvAriMzat (strI) = cAlIsa | = candana (na.) = candana | candanA (strI.) candra (puM.) = candramA / candrakAnta (puM.) = candrakAMta maNi / = bahuta cintA (strI) caMdanabAlA / 187 candramas (puM.) = candramA | carita (puM. ) = vartana | = mana / citta (na.) cittaraJjana (na.) = citta kA raJjana / (cittasya raJjanam) = ciMtA | ciram (avya.) = dIrghakAla taka / cirAt (avya.) = laMbe samaya se / yadi / cet (avya.) cetas (na.) = mana | caura (puM.) = cora | chAtra (puM.) = vidyArthI / chAyA (strI) = chAyA = jagat (na.) = jagat / jana (puM.) = manuSya / janaka ( puM. ) = pitA / janman (na.) = janma | jayin (vi.) = jayavAlA / jarA (strI.) = bur3hApA / jala ( na . ) = pAnI / jalanidhi (puM.) = samudra | jAta - (jan + ta) = janmA huA | jAmAtR (puM.) = dAmAda | jina (puM.) = jinezvara deva / jinendra (puM.) jinezvara deva / jihvA (strI) = jIbha / = jihvAgra (na. ) = ( jihvAyA agra bhAga ) = jIbha kA agra bhAga / jIrNa (vi.) = kSINa huA /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 1883 jIva (puM.) = jIva, AtmA / tvaSTa (pu.) = suthAra / jIvanIya (na.) = jIne yogya / / tri (saMkhyA (bahuvacana) = tIna / jaina (vi.) = jaina / triMzat (strI) = tIsa / jhaTiti (avya.) = jaldI / tritaya (vi.) = tIna kA samUha / Dimbha (puM.) = bAlaka / trailokya (na.) = tIna loka / taNDula (puM.) = cAvala / daNDa (pu.) = lakar3I / tatas (avya.) = vahA~ se / dambhin (vi.) = daMbhI / tattva (na.) = sArabhUta vastu / dayA (strI.) = dayA / tatra (avya.) = vahA~ / daridra (vi.) = garIba / taDAga (puM.) = tAlAba / dazan (saMkhyA) = daza / tathA (avya.) = usa prakAra / dAtR (vi.) = dAtA / tad (sarva.) = vaha / dAna (na.) = dAna / tad (avya.) = usa kAraNa se / dAman (na.) = mAlA / tadA (avya.) = tabhI / dAra (puM.) (bahuvacana) = patnI, strI / tanvaGgI (strI) = suMdara strI / dAridrya (na.) = daridratA / tapta (bhU.kR.) = tapA huA / dAruNa (vi.) = bhayaMkara / taru (puM.) = vRkSa / dAsI (strI) = dAsI / taruNI (strI) = javAna strI / dina (pu.) = dina / tarhi (avya.) = to / divasa (puM.) = dina / tAlu (na.) = tAlu / divA (avya.) = dina / tila (puM.) = tila / divAkara (puM.) = sUrya / tIkSNa (vi.) = teja, prakhara, tIvra / dIna (vi.) = garIba / tIra (na.) = kinArA / dIpa (puM.) = dIyA / tu (avya.) = aura / dIpaka (puM.) = dIpaka / tuSTa-(tuS+ta)-bhU.kR.saMtoSa pAyA | dugdha (na.) = dUdha / huaa| durgati (strI.) = kharAba gati / tRNa (na.) = ghAsa / durjana (pu.) = kharAba vyakti / tRSita (vi.) = pyAsA / duryodhana (puM.) = duryodhana / tRSNA (strI.) = AzA / .. duSputra (puM.) = kharAba putra /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM duhitR (strI) = putrI | duHkha (na.) = duHkha | dUra (vi.) = dUra | dRSTa - (dRz+ta) = dekhA huA / dRSTvA (dRz + tvA) deva (puM.) = devatA / devatA (strI) = devatA / = = devAlaya (puM.) = maMdira / devI (strI) devI / = devR (puM.) = devara | deza (puM.) = deza / deha (puM.) zarIra / dyUta (na.) = juA / draSTum (ddaz + tum) = dekhane ke lie| dekha kara 1 duzmana / dvAra (na.) = daravAjA | = do / = = dhana | dvi (sarva . ) dviS (puM.) dhana (puM.) dhanapAla (puM.) = kavi / dhanika (vi.) = dhanavAna | dharma (puM.) = dharma, svabhAva / dharmasaMgraha (puM.) = dharma kA saMgraha | ( dharmasya saMgraha : ) dhArA (strI) = nagarI | dhArmika (puM.) = dharma karanevAlA / dhImat (vi.) = buddhizAlI / dhenu (strI) = gAya | na ( avya. ) = nahIM / naktam (avya.) = rAtri / 189 nagara (na.) nanAndR (strI) = nanu (avya.) naptR = pautra, dauhitra / nabhas (na.) = AkAza | namas (avya.) = namaskAra | naya (puM.) = nIti / nayana (na.) = A~kha, cakSu | nara (puM.) manuSya / = naraka | naraka (puM.) narAdhama (puM.) navati (strI) = nabbe / navan (na.) = nau | = zahara / = = naNaMda / nizcaya / = adhama puruSa | navadazan = unnIsa / nala (puM. ) = nala rAjA / naSTa = nAza huA / nAtha (puM.) = svAmI / nAman (na. ) = nAma / nAma ( atya ) = vAstava meN| nAyaka (puM.) = svAmI | nArI (strI) = strI / ni:spRha (vi.) = icchA bagaira kA / niHsvana (vi.) = AvAja bagaira kA / nigraha (puM.) = roka, avarodha, damana / nija (vi.) = apanA / hamezA / = nitya (vi.) nidhi (puM.) = bhaMDAra / nimba (puM. ) = nIma | niyoga (puM.) = pharja /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM -190 nilaya (puM.) = ghara / padma (na.) = kamala / nivedita (vi.) = nivedana kiyA huA / | payas (na.) = pAnI / nizA (strI) = rAtri / para (sarva.) = bAda kA, dUsarA / / niSka (pu.) = sonAmohara / parapIDana (na.) = dUsare ko duHkha denA / nisarga (puM.) = svabhAva / parama (vi.) = zreSTha / nIca (vi.) = tuccha, adhama, zUdra / parAkrama (puM.) = bala / nIra (na.) = pAnI / parAGmukha (vi.) = viparIta mukhavAlA / nIruja (vi.) = roga rahita / parAbhava (puM.) = hAra / nUnam (avya.) = nizcita / parAbhUta (vi.) = hArA huA / nR (puM.) = nara / pariNIta (pari+nI+ta) = vivAhita / nRpa (puM.) = rAjA / parihartavya-(pari+hR+tavya) = nRpati (puM.) = rAjA / tyAga karane yogya / / netra (na.) = A~kha / / paropakArin (vi.) = paropakArI / neSTra = yAjJika / parjanya (puM.) = bAdala / nyAya (puM.) = nyAya / parNa (na.) = pattA / nau (strI) = jahAja / parvata (puM.) = pahADa / pakva (vi.) (pac + ta) = pakA huA / | pallava (puM.na.) = koM pala / paGgu (vi.) = laMgar3A / pazu (puM.) = pazu / pazcan = pA~ca / pAThazAlA (strI) = pAThazAlA / paJcAzat (strI) = pacAsa / pANi (puM.) = hAtha / paJjara (na.) = piMjarA / pANDava (puM.) = pANDava / paNDita (puM.) = paNDita / pAda (puM.) = paira / pataGga (pu.) = sUrya / pAdapa (puM.) = vRkSa / patAkA (strI) = dhvajA / pAntha (puM.) = musAphira / patita (bhU.kR.(pat+ta) = girA huA / pApa (naM.) = pApa / pattana (na.) = pATaNa / pAritoSika (na.) = inAma / patnI (strI) = patnI / / pitR (puM.) = pitA / pathya (vi.) = hitakAraka / pitarau (dvi.va.) = mAtA aura pitA / pada (na.) = kadama / (mAtA ca pitA ca)
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 Ao saMskRta sIkheM pipIlikA (strI) = cIMTI / pizAca = bhUta / puNDarIka (na.) = kamala / puNya (na.) = puNya / putra (puM.) = putra / punar (avya.) = vApasa / puras (avya.) = Age, agrataH, pahale samaya meM / purA (avya.) = phle| puSpa (na.) = phUla / pustaka (na.) = pustaka, kitAba / pUjita - (pUj+ta) = pUjA huA / pUjya (vi.) = pUjanIya / pUrva (sarva.) = pahalA / prajA (strI) = prajA / praNata-(pra+nam+ta) = namA huA / praNamya-(pra+nam+ya) = praNAma krke| pratikUla = viparIta (napuM. liNg)| pratikriyA (strI) = upAya / pradoSa (pu.) = saMdhyA / pradhAna (puM.) = mukhya / prabhAta (na.) = prAta:kAla / prabhu (vi.) = prabhu / prabhUta (vi.) = jyAdA / pravahaNa (na.) = jahAja / pravAsa (pu.) = yAtrA / pravINa (vi.) = hoziyAra / pravRtti (strI) = kArya / prazasya (vi.) = prazaMsanIya / prasanna (vi.) = khuza / prasAda (puM.) = meharabAnI / prazAstu (puM.) = prakRSTa zAsaka / praharaNa (na.) = hathiyAra / prAjJa (puM.) = hoziyAra / prAtar (avya.) = prAtaH kAla / prAsAda (puM.) = mahala / priya (vi.) = pyArA / preSya (vi.) = naukara / plavaGga (puM.) = baMdara / phala (na.) = phala / phaladAyaka (vi.) = phala denevAlA / (phalasya dAyaka:) bandhu (puM.) = bhaaii| bala (na.) = zakti, sainya / / balIvarda (puM.) = baila / bahu (vi.) = bahuta / bahuzas (avya.) = bahuta bAra / bANa (puM.) = tIra / bAndhava (pu.) = bhAI / bAla (puM.) = bAlaka / bAlA (strI) = kanyA / bAhu (puM.) = hAtha / biDAla (puM.) = bilAva / bIja (na.) = bIja / brahman (na.) = brahmA / brAhmaNa (puM.) = brAhmaNa / bhaginI (strI) = bahana / bhagavat (vi.) = bhagavAna /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM -1925 bhadra (na.) = kalyANa / bhartR (puM.) = mAlika / bhavat (sarva.) = Apa / bhakSaNa (na.) = khAnA / bhikSuka (puM.) = bhikhArI / bhANDa (na.) = bartana / bhAnu (puM.) = sUrya / bhAra (puM.) = vajana / bhAvina (vi.) = honevAlA / bhujaGga (puM.) = sarpa / bhUpAla (puM.) = rAjA / bhUbhuj (puM.) = rAjA / bhUSaNa (na.) = alaMkAra / bhUSita (bhUS+ta) = sajAyA huA / bhRGga = bhauMrA / bhRza (vi.) = atyaMta, jyAdA / bheda (puM.) = alg| bhoktavya (vi.) = bhogane yogya / bhoja (puM.) = bhoja rAjA / bhos (a.) = he| bhojya (vi.) = khAnA / bhramara (puM.) = bhauMrA / bhraSTa (bhU.kR.) = girA huaa| bhrAtR (puM.) = bhAI / mati (strI.) = buddhi / matta - (mad+ta) = unmatta mathurA (strI.) = nagarI kA nAma / / mada (puM.) = ahaMkAra / madana (puM.) = kAmadeva / madhu (na.) = zahada / madhukarI (strI.) = bhramarI / madhya (puM.naM.) = bIca meM / manoratha (puM.) = icchA / mahezAna (na.) = mahesANA / mantrin (puM.) = maMtrI / mayUra (pu.) = mora / maraNa (na.) = mRtyu / marut (pu.) = pavana, deva / mahat (vi.) = bar3A / mahilA (strI.) = strii| mahiSa (puM.) = pAr3A / mahiSI (strI.) = paTarAnI / manohara (vi.) = suMdara / makSikA (strI.) = makkhI / mA (avya.) = nahIM, mata / mAkanda (puM.) = Ama / mANikya (na.) = mANaka / mAtula (pu.) = mAmA / mAtR (strI.) = mAtA / mAdhurya (na.) = madhuratA / mAna (puM.) = ahaMkAra / . mAnava (puM.) = manuSya / mAyA (strI.) = kapaTa / mAyin (vi.) = mAyAvI mArga (puM.) = rAstA / mArjAra (puM.) = billA / mAlA (strI.) = mAlA / | mASa (puM.) = ur3ada /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM *1933 mAsa (puM.na.) = mahInA / / mitra (na.) = mitra / mithilA (strI.) = nAma kI nagarI / mithyA (avya.) = vyartha / / mukti (strI.) = mokSa / mukha (na.) = mu~ha / mud (strI.) = AnaMda, harSa / muni (puM.) = muni / mUrdhan (puM.) = mastaka / mUla (na.) = kAraNa / mRga (puM.) = hiraNa / mRta = marA huA / mRtyu (puM.) = maraNa / mRd (strI.) = miTTI / mRdu (vi.) = komala, narama / meru (puM.) = meru parvata / meSa (puM.) = bher3a / maitra (puM.) = vyakti kA nAma / maitrI (strI.) = mitratA / mogha (vi.) = niSphala / modaka (puM.) = laDDU / / mauktika (na.) = motI / mauna. (na.) = mauna / yatra (avya.) = jahA~ / yathA (avya.) = jaise / yad (sarva.) = jo / yad (avya.) = yadi / yadi (avya.) = agara / yadivA (a.) = athavA / yamunA (strI) = nadI kA nAma / yazas (na.) = yaza / yAcaka (puM.) = bhikhArI / yAdas (na.) = jalajaMtu / yukta (bhU.kR.) = sAtha, jur3A huA / yuktaH (vi.) = yogya / yojana (na.) = cAra gAu / yodha (puM.) = yoddhA / yoSit (strI.) = strI / yuSmad (sarva.) = tuma / yogin (puM.) = yogI / yogya (vi.) = lAyaka / yudh (strI) = laDAI, yuddha / raNa (na.) = yuddha / ratilAla (puM.) = usa nAma kA vyakti / ratnamAlA (strI.) = ratnoM kI mAlA / ratha (puM.) = ratha / rathyA (strI.) = cauka mahollA / ramA (strI.) = lakSmI / ravi. (puM.) = sUrya / rAjan (puM.) = rAjA / rAjya (na.) = rAjya / rAtri (strI.) = rAta / rAmalakSmaNa (puM.) = rAma aura lakSmaNa / rAzi (puM.) = Dhera, samUha / rAsabha (puM.) = gadhA / ripu. (puM.) = duzmana / rIti (strI.) = rivAja / ruSTa (bhU.kR.) = roSAyamAna
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM +1945 rUpa (na.) = varNa / lakSa (strI.na.) = lAkha / laghu (vi.) = halkA / laGkA (strI.) = lar3akA nagarI / lajjA (strI.) = maryAdA / latA (strI.) = bela / lalanA (strI.) = yuvA strii| lakSmaNa (pu.) = lakSmaNa / lupta (bhU.kR.) = naSTa huA / loka (puM.) = jagat / lubdha (bhU.kR.) = lobhI / vaktR (vi.) = vaktA / vaktra (na.) = mukha / vacana (na.) = vacana / vacas (na.) = vacana / vajra (puM.na.) = indra kA hathiyAra / vaTa (puM.) = bar3avRkSa / vaNij (puM.) = vyApArI / vadhU (strI.) = patnI / vana (na.) = jaMgala / vanamAlA (strI) = vanamAlA / vara (puM.) = acchA / vardhamAna (puM.) = mahAvIra svAmI / varSA (strI) = varSARtu / vezman (na.) = ghara / vasati (strI.) = upAzraya / vasu (na.) = dhana / vasudhA (strI.) = pRthvI / vasundharA (strI.) = pRthvI / . vahina (puM.) = Aga / vA (avya.) = athavA vAc (strI.) = vANI / vAta (puM.) = pavana / vAnara (puM.) = vAnara / vApI (strI) = bAvar3I / vAyu (puM.) = pavana / vAri (na.) = paanii| vArida (puM.) = varSA / vAridhi (puM.) = samudra / vArtA (strI.) = bAta / vighna (puM.) = aMtarAya / vitta (na.) = dhana / vidyA (strI.) = vidyA / vidyAgama (puM.) = vidyA kI prApti / vidyArthin (vi.) = vidyArthI / vidhi (puM.) = kismata / viMzati (strI.) = bIsa / vidyuta (strI) = bijalI / vinA (avya.) = binA / viparIta (vi.) = ulTA / vipad (strI.) = Apatti / viphala (vi.) = niSphala / vibhava (puM.) = dhana / vibhAga (puM.) = alaga karanA / vibhUti (strI.) = vaibhava / viyat (na.) = AsamAna / virakta (vi.) = vairAgI, rAga rahita / vivAda (puM.) = jhagar3A / vivekin (vi.) = vivekI / vizAla (vi.) = bar3A /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM vizvAsa (puM.) = zraddhA | viSama (vi.) = kaThina / viSNu (puM.) = viSNu, kRSNa / vihaga (puM.) = pakSI / vihaGgama (puM. ) : = pakSI | vihIna (vi.) = rahita / vIta (vi.) = gayA huA, bItA huA / vIra (puM.) = mahAvIra / vRtti (strI.) vRthA ( avya. ) = vyartha | vRSTi (strI.) = bAriza | vRkSa (puM.) = jhAr3a, per3a / vega (puM.) = tIvra gati / vedanA (strI.) = pIr3A, duHkha / vai. (a.) = pAdapUrti ke lie / vainateya (puM.) = garur3a | vaiSNava (puM. ) = viSNu ko mAnanevAlA / vyathAkara (vi.) = pIr3A karanevAlA | vyasana (na.) = saMkaTa, Adata / vyAkaraNa (na.) = vyAkaraNa | vyAdhi (puM.) = roga | vyAdhita (vi.) rogI / = vyApAra | vyApAra (pu.) zakti (strI.) = bala / zakya (vi.) = ho sake aisA / zata (puM.) sau / zatru ( puM.) = zatru / = zatruMjaya ( puM.) = mahAtIrtha / zanais (a.) = dhIre / zaraNa (na.) = zaraNa | = AjIvikA | = 195 zarad (strI.) = zaradaRtu / zarIra (na.) = deha | zazin (puM.) = caMdramA / zAntA (strI.) = strI kA nAma | zAnti (strI.) zAnti / = zAnti (puM.) = zAMtinAtha bhagavAna / zAzvata (vi.) sthAyI / = kalyANa | zikhara (na. ) = zikhara / zikharin (puM.) parvata / ziva (na.) zizira (puM.) = zizira Rtu / zizu (puM.) = choTA baccA / zIta (vi.) = ThaMDA / zIla (na.) = sadAcAra | zuci (vi.) = pavitra / zuSkavRkSa (puM.) = sUkhA vRkSa / zUra (puM.) = zUravIra / zRGkhalA (strI) = ber3I / zaila (puM.) = parvata / zobhana (vi.) zraddhA (strI.) = vizvAsa / = suMdara / zramaNa (puM.) = zramaNa, sAdhu / zrAvaka (puM.) = zrAvaka | zrI hemacandrAcArya (puM. ) = vyakti kA nAma / = SaS = kalyANa | zreyas (na.) zrotR (vi.) zrotA / zvazrU (strI.) = sAsa | zvazura (puM.) = sasura / zveta (vi.) = sapheda / = chaha / = =
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM = bhramara | SaSTi (strI.) = sATha | SaTpada (puM.) sakala (vi.) saGga (puM.) = sAtha | saJcita (vi.) = ikaTThA kiyA huA / sajjana / = samasta | sat (varta.kR.) satata (vi.) = niraMtara | satya (na.) = saca | satyapura (na.) = sAcora | = saptan = sAta | saptati (strI.) = sattara, sabhA (strI.) = sabhA | sama (vi.) samara (puM.) = yuddha | = samAna / = samAna | = pAsa meM / samAna (vi.) samIpa (na.) samudra (puM.) samyag (a.) sarayU (strI) saralA (strI) = isa nAmakI lar3akI / = nadI kA nAma / sarpa (puM.) = sA~pa / sarpis (na.) = ghI / sarva (sarva . ) = sabhI, saba / sarvajagat (na.) = saMpUrNa jagat / = samudra | = sittara / acchI taraha / sarvatra (a.) = saba jagaha / sarvadA ( a ) = hamezA / saha (a.) = sAtha meM | sahasra (puM.na. ) sahyAdri (puM.) = sahyaparvata / = hajAra / sAdhu (puM.) = sAdhu | 196 sAdhu (vi.) = zreSTha, acchA / sAra (vi.) = zreSTha / sArthavAha (puM.) siMha (puM.) = siMha | = = vyAkaraNa kA naam| siddharAja (puM. ) = siddharAja / siddhasena (puM.) mahAkavi AcArya nAma / siddhahemacandra (na.) sIman (na.) = sImA / sainika ( puM. ) = sipAhI / sukhArtha (puM.) = sukha ke lie / sundara (vi.) = manapasaMda / suputra (puM.) = acchA putra / supta (vi.) = soyA huA / surabhi (vi.) = sugandha, khuzabU / suvarNa (na.) = sonA / = bar3A vyApArI / suSThu (a.) = acchA / suhRd (puM.) = mitra / suda (puM.) rasoiyA / saurASTra (puM.) = deza / saMkula ( vi . ) = vibhAga / saMgati (strI) = saMgata / = saMnihita ( vi . ) = nikaTa rahA huA / saMpad (strI.) = saMpatti / saMmAna (puM.) = sanmAna | saMskRta ( naM. ) = saMskRta / stambha (puM.) = khambhA / stena (puM.) = cora | stoka (vi.) sthira (vi.) = sthira / sparza (puM.) = sparza / = thor3A /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ao saMskRta sIkheM 197 kSINa (bhU.kR.) = naSTa huA / kSIra (na.) = dUdha / kSudh (strI) = kSudhA / kSudhita (vi.) = bhUkhA / kSetra (na.) = kheta / jJAti (pu.) = svajana / jJAna (na.) = bodha / sthita = rahA huA / smRta (bhU.kR.) = yAda kiyA huA / sva (sarva.) = apanA, khuda / svaH (na.) = dhana / svapna (na.) = sapanA / svabhAva (puM.) = svabhAva / svayam (a) = khuda / svarga (puM.) = svarga / svasti (a.) = kalyANa / svasR (strI) = bahana / svahita (na.) = apanA hita / svAdu (vi.) = madhura, mIThA / svAmin (puM.) = svAmI / svecchA (strI.) = khuda kI icchA / hata (vi.) = mArA huA / hartR (vi.) = haranevAlA / hari (puM.) = viSNu, indra / halAhala (na.) = jahara / hasta (puM.) = hAtha / hastinApura (na.) = hastinApura / hi (a.) = nizcita rUpa se / himarazmi (puM.) = candra / hiraNya (na.) = sonA / . hIna (vi.) = kama / hRdaya (na.) = hRdaya / hotR (puM.) = yAjJika hyas (a.) = gatadina kSatu (puM.) = sArathI / kSama (vi.) = samartha / kSamA (strI.) = mAphI /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI sAhityakAra pU. paMnyAsapravara zrI ratnasena pratikramaNa sAyogI saMgraha zrAvaka katavya motI pravacana zrAvaka kartavya bhAga sist pa 71 73 74 76 sadhyAvara bhAvAvakA Ao ! pUjA paDhAI prabhudarzana sukhasaMgatA saMtogI nara-sadA sukhI mahAna jyotidhara 83 84 86 DUTIES TOUARDS PARENTS rAdhAsthAna madhura kahAniyA~ sayolAna paryuSaNa ke tIna pravacanA GircEDIABAR 95 96 99 brahmacarya bhAva sAmAyika siMga dira payAja sAla kahAniyA~ mhaNaje AyA AlobalazAna pozAka -106 107 108 109 110 111 zakA-samAdhAna bhAva-caityavaMdana jIvavikAra-vivana zrImadamasUrIdArI navartava-vivevana Hetananeeriagaravare 118 119 120 121 122 123 Ao bhAyAtrA kare INS vAtiragAha bhAvakiaorton eMDa-vivecana 4864-viyara Hatakeut-sur kwolodhradd 130 132 133 134 135
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayajI ma.sA.kA anamola sAhitya vaibhava SHER: pravacana-ratna Ao! tanvajJAna sIkheM 79 80 81 82 ajayakI gauravAgAyA preraka kahAniyA~ varayA Gidol HII mahAsaliyoM kA jIvana-saMdeza palabidevana 89 90 945 khare phUla CHEATERSNEHIND amara-vANI pravacana ke zrI AdinAtha zAMtinAtha kalpasUtra ke hindI pravacana hAn yogI USEDOmAsapIenadhimAjIgaNika 104 101 102 103 105 mahAvIravANI sadagurupAsanA ciMtanArA jaina parva-pravacana nIMva ke patthara vikhuralele pravacana motI 112 113 114 115 116 117 guNavAna bano vividha sinidha-tapamAnA bhAva-AlocanA mahAna caritra tIna 124 124 125 126 127 128 129 Ao paSaNa pratikAmaNa kareM Madel sukhI jIvana kI nAtiyoM guNAnuvAda Hd-prada rAjjhAyoko svAdhyAya 136 137 138 139 140
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU.paMnyAsapravara zrIratnasenavijayajI gaNivaryakA hindI sAhitya 1. vAtsalya ke mahAsAgara 50. manohara kahAniyA~ 99. pArasapyAro lAge 2. sAmAyika sUtra vivecanA 51. mRtyu-mahotsava 100. bIsavIM sadI ke mahAn yogI 3. caityavandana sUtra vivecanA 52. Chaitya-Vandan Sootra 101. amara-vANI 4. AlocanA sUtra vivecanA 53. saphalatA kI sIr3hiyA~ 102. karma vijJAna 5. zrAvaka pratikramaNa sUtra vivecanA 54. zramaNAcAra vizeSAMka 103. pravacana ke bikhare phUla 6. karmankI gata nyArI 55. vividha-devavaMdana (caturtha AvRtti) 104. kalpasUtra ke hindI pravacana 7. Anandaghana caubIsI vivecanA 56. navapada pravacana 105. AdinAtha-zAMtinAtha caritra 8. mAnavatA taba mahaka uThegI 57. aitihAsika kahAniyA~ 106. brahmacarya 9. mAnavatA ke dIpa jalAeM 58. tejasvI sitAreM 107. bhAva sAmAyika 10. jindagI jindAdilI kA nAma hai 59. sannArI vizeSAMka 108. rAga mhaNaje Aga (marAThI) 11. cetana ! mohanIMda aba tyAgo 60. micchAmi dukkaDama 109. Ao! upadhAna-pauSadha kareM! 12. yuvAno! jAgo 61. PanchPratikraman Sootra 110. prabho ! mana-maMdira padhAro 13. zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-1 62. jIvana ne tuMjIvI jANa (gujarAtI) 111. sarasa kahAniyA~ 14. zAMta sudhArasa-hindI vivecanA bhAga-2 63. Avo! vArtA kahuM (gujarAtI) 112. mahAvIra vANI 15. rimajhima rimajhima amRta barase 64. amRta kI buMde 113. sadaguru-upAsanA 16. mRtyu kI maMgala yAtrA 65. zrIpAla mayaNA 114. ciMtanaratna 17. jIvana kI maMgala yAtrA 66. zaMkA aura samAdhAna (tRtIya AvRtti) 115. jaina parva-pravacana 18. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-1 67. pravacanadhArA 116. nIMva ke patthara 19. mahAbhArata aura hamArI saMskRti-2 68. dharatI tIratha'rI 117. vikhuralele pravacana motI 20. taba camaka uThegI yuvA pIDhI 69. kSamApanA 118. zaMkA-samAdhAna bhAga-2 21. The Light of Humanity 70. bhagavAna mahAvIra 119. zramaNa zilpI zrImad premasUrIzvarajI 22. aMkhiyA~ prabhudarzana kI pyAsI 71: Ao ! pauSadha kareM 120. bhAva-caityavaMdana 23. yuvA cetanA 72. pravacana motI 121. Youth will shine then 24. taba AMsU bhI motI bana jAte hai 73. pratikramaNa upayogI saMgraha 122. nava tattva-vivecana 25. zItala nahIM chAyA re...(gujarAtI) 74. zrAvaka kartavya-1 123. jIva vicAra vivecana 26. yuvA saMdeza 75. zrAvaka kartavya-2 124. bhava AlocanA 27. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza-1 76. karma nacAe nAca 125. vividha-pUjAe~ 28. rAmAyaNa meM saMskRti kA amara sandeza- 277. mAtA-pitA 126. guNavAn banoM 129. zrAvaka jIvana-darzana (tRtIya AvRtti) 78. pravacana ratna 127. tIna-bhASya 30. jIvana nirmANa 79. Ao! tatvajJAna sIkheM 128. vividha-tapamAlA 31. The Message for the Youth 80. krodha AbAda to jIvana barabAda 129. mahAn caritra 32. yauvana-surakSA vizeSAMka 81. jinazAsana ke jyotirdhara 130. Ao! bhAvayAtrA kareM 33. Ananda kI zodha 82. AhAra : kyoM aura kaise? 131. maMgala-smaraNa 34. Aga aura pAnI bhAga-1 83. mahAvIra prabhukA sacitra jIvana 132. bhAva pratikramaNa-1 35. Aga aura pAnI bhAga-2 84. prabhudarzana sukha saMpadA 133. bhAva pratikramaNa-2 36. zatrujaya yAtrA (dvitIya AvRtti) 85. bhAva zrAvaka 134. zrIpAla-rAsa aura jIvana-caritra 37. savAla Apake javAba hamAre 86. mahAna jyotirdhara 135. daMDaka-vivecana 38. jaina vijJAna 87. saMtoSI nara-sadA sukhI 136. Ao ! paryuSaNa-pratikramaNa kareM 39. AhAra vijJAna 88. Ao ! pUjA paDhAe~! 137. sukhI jIvana kI cAbiyA~ 40. How to live true life? 89. zatrujaya kI gaurava gAthA 138. pAMca pravacana 41. bhakti se mukti (pAMcavI AvRtti) 90. ciMtana-motI -139. sajjhAyoM kA svAdhyAya 42. Ao! pratikramaNa kare 91. preraka-kahAniyA~ 140. vairAgyazataka 43. priya kahAniyA~ 92. AI vaDIlAMce upakAra 141. guNAnuvAda 44. adhyAtmayogI pUjya gurudeva 93. mahAsatiyoM kA jIvana saMdeza 142. saralakahAniyA~ 45. Ao! zrAvaka bane 94. zrImad AnaMdaghanajI pada vivecana 143. sukha kI khoja 46. gautamasvAmI-jaMbusvAmI 95. Duties towards Parents 144. Ao! saMskRta sIkheM! bhAga-1 47. jainAcAra vizeSAMka 96. caudaha guNasthAna 145. Ao! saMskRta sIkheM! bhAga-2 48. haMsa zrAddha vrata dIpikA 97. paryuSaNa aSTAhnikA pravacana 146. AdhyAtmika kA patra 49. karma ko nahIM zarma 98. madhura kahAniyA~ 147. zaMkA samAdhAna bhAga-III RAJUL 25010056,25010863