Book Title: 47 Shaktiya Aur 47 Nay
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Pandit Todarmal Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007195/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaktiyA~ aura asaMkucita vikAsatva zakti akArya kAraNatva zakti prakAza zakti pariNamya pariNAmakatva zakti tyAgopAdAna svacchatva zakti zUnyatva zakti bhAvA abhAva zakti bhAva sarvajJatva zakti zakti aguruladhutva zakti abhAvA bhAva bhAva zakti zakti sarvadarzitva zakti apAdAna zakti utpAdavyaya dhruvatva zakti bhAva anekatva zakti mAva zakti adhikaraNa zakti sampradAna zakti vibhutva zakti pariNAma zakti ekatva zakti abhAva-bhAva zakti prabhutva zakti amUrtatva zakti karaNa zakti sabadha zakti atatva zakti bhAva zakti vIrya zakti akartRtva zakti tatva zakti kriyA zakti anantadharmatva zakti kartRtva zakti viruddhadharmatva zakti zakti sukha zakti abhoktRtva zakti SSSB Race jJAna zakti niSkriyatva zakti sAdhAraNa asAdhAraNa zakti svadharma niyatapradezatva dRzi zakti jIvatva zakti citi zakti vyApakatva zakti zakti DaoN. hukamacanda bhArilla Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya lekhaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302 015 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5hajAra prathama saMskaraNa (25 mArca, 2008) (prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI kailAzacaMdajI jaina, ThAkuragaMja 5000.00 2. zrImatI mainAdevI dha.pa. madanalAlajI pATanI, mumbaI 5000.00 3. zrI zAntilAlajI jaina, jayapura 1100.00 4. zrI narendrakumArajI jaina, khataulI 1100.00 mUlya : ATha rupae 5. zrI zAntilAlajI jaina, kher3IvAle, udayapura 1100.00 6. zrI nirmalakumArajI jaina, ahamadAbAda 1001.00 7. zrImatI mIrAbena, praphullacaMdajI zAha, mumbaI 1001.00 8. zrI phalacandajI pATanI. kolakAtA 1001.00 9. zrImatI bhUrIdevI dha.pa. kacarulAlajI mehatA, udayapura 1000.00 10. zrI bAlacandajI pATanI, kolakAtA 1000.00 11. zrImatI puSpAbAI chaganalAlajI bhaNDArI, cennaI 1000.00 12. zrImatI nizA jaina dha.pa. surezacandajI jaina, bhopAla 1000.00 13. zrImatI zIlAbAI jaina, vidizA 1000.00 14. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 15. zrImatI kusuma jaina dha.pa. vimalakumArajI jaina __'nIrU kemikalsa', dillI / 501.00 laijara TAipasaiTiMga : |16. zrImatI jyotibena manubhAI mehatA, rAjakoTa 501.00 | 17. zrImatI anilAbena vijayakumArajI gAMdhI, nAtepute 251.00 | 18. zrI dhamendrakumAra navInakumArajI jaina, dillI 251.00 e-4, bApUnagara, | 19. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 251.00 20. sva. bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 251.00 21. zrImatI nIlU dha.pa. rAjezakumAra manoharalAlajI __kAlA, indaura 22. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 23. sva. sohanadevI dha.pa. tanasukhalAlajI pATanI __kI smRti meM, jayapura 251.00 24. sva. nemIcandajI pahAr3iyA kI puNya smRti meM, gohATI 201.00 25. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 151.00 26. zrImatI vimalAdevI dha.pa. sumeramalajI pahAr3iyA, tinasukiyA __ 151.00 | 27. sva. dhApUdevI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla jayapura kI mudraka : puNya smRti meM 151.00 prinTa 'o' laiNDa | 28. zrImatI gulakandAbena sundaralAlajI jaina haste bAIsa godAma, bra. zrIcandajI jaina, devalAlI 101.00 kula rAzi : 25318.00 jayapura jayapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ... DaoN. hukamacanda bhArilla kI navInatama kRti 47 zaktiyA~ aura 47 naya ko prakAzita karate hue hameM prasannatA kA anubhava ho rahA hai| yadyapi yaha kRti DaoN. bhArilla kRta samayasAra kI jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA aura pravacanasAra kI jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA ke pariziSToM ke hI aMza haiM; tathApi isa rUpa meM yaha ekadama naI kRti hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke prabhAvanA yoga se samayasAra kI AtmakhyAti ke pariziSTa aura pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA ke pariziSTa meM samAgata 47 zaktiyoM aura 47 nayoM kI carcA Aja jana-jana kI vastu bana gaI hai| sabhI AtmArthI baMdhu inake saMbaMdha meM bahuta kucha jAnanA cAhate haiM; kintu samayasAra aura pravacanasAra kI abataka huI TIkAoM meM inakA nirUpaNa kucha hI pRSThoM meM atyanta saMkSepa meM hai aura svAmIjI ke pravacanoM meM atyadhika vistAra hai| 47 zaktiyoM para hue pravacana Atmaprasiddhi nAma se 700 pRSThoM meM aura 47 nayoM para hue pravacana nayaprajJApana nAma se 400 pRSThoM meM haiN| isaprakAra 1100 pRSThoM kA paDhanA hara kisI ko saMbhava nahIM hai aura ati saMkSipta kathana se bhI bAta spaSTa nahIM ho paatii| ata: DaoN. bhArilla kRta TIkAoM meM madhyamamArga ke rUpa meM 123 pRSThoM meM inakA pratipAdana atyanta sarala bhASA aura subodha zailI meM huA hai| samayasAra aura pravacanasAra jaise vizAla (moTe) graMthoM ko pravAsa meM paDhanA saMbhava nahIM hai| pravAsa ke samaya kA sadupayoga ho, tadartha isa rUpa meM inakA prakAzana upayogI siddha hogaa| yadi AtmArthI pAThakoM ko isa prayAsa se thor3I bhI suvidhA huI to hama apane zrama aura isa prayAsa ko saphala smjheNge| hameM vizvAsa hai ki pAThaka isa kRti kA upayoga apane AtmakalyANa kI bhAvanA se avazya kareMge aura isake svAdhyAya se unheM AzAtIta lAbha hogaa| ___ AkarSaka mukhapRSTha evaM chapAI ke kArya ke lie zrI akhilajI baMsala, TAIpa kA AkarSaka upayoga ke lie zrI dinezajI zAstrI evaM kImata kama karane meM sahayoga denevAle dAtAroM ko hama dhanyavAda dete haiN| dinAMka 20 mArca 2008 I. - bra. yazapAla jaina, ema.e. prakAzana maMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA (1) 47 zaktiyA~ 1 se 56 taka pRSThabhUmi 1, jIvatvazakti-9, citizakti-10, dRzizakti aura jJAnazakti11, sukhazakti-12, vIryazakti-13, prabhutvazakti-14, vibhutvazakti-15, sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti-16, svacchatvazakti-18, prakAzazakti-21, asaMkucitavikAsatvazakti-22, akAryakAraNatvazakti-23, pariNamya-pariNAmakatvazakti-24, tyAgopAdAnazUnyatvazakti-25, agurulaghutvazakti-26, utpAdavyaya-dhruvatvazakti-27, pariNAmazakti-28, amUrtatvazakti-30, akartRtvazakti aura abhoktRtvazakti-31, niSkriyatvazakti-32, niyatapradezatvazakti-33, svadharmavyApakatvazakti-34, sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNA-sAdhAraNadharmatvazakti-35, anaMtadharmatvazakti aura viruddhadharmatvazakti-36, tattvazakti aura atattvazakti-37, ekatvazakti aura anekatvazakti-40, bhAva-abhAvAdi chaha zaktiyA~-41, bhAvazakti aura kriyAzakti-45, karmazakti aura kartRtvazakti47, karaNazakti-49, sampradAnazakti aura apAdAnazakti-50, adhikaraNazakti52, sambandhazakti-53. (2) 47 naya 57 se 123 taka pRSThabhUmi-57, dravyanaya aura paryAyanaya-60, astitva, nAstitva aura astitva-nAstitva-62, avaktavyanaya-70, astitva-avaktavyanaya, nAstitvaavaktavyanaya aura, astitva-nAstitva-avaktavya naya-72, vikalpanaya aura avikalpanaya-78, nAmanaya, nikSepasaMbaMdhInaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya-80, sAmAnyanaya aura vizeSanaya-85, nityanaya aura anityanaya-87, sarvagatanaya aura asarvagatanaya-89, zUnyanaya aura azUnyanaya-91, jJAnajJeya advaitanaya aura jJAnajJeya dvaitanaya-93, niyatinaya aura aniyatinaya-96, svabhAvanaya aura asvabhAvanaya-99, kAlanaya aura akAlanaya-101, puruSAkAranaya aura daivanaya-104, Izvaranaya aura anIzvaranaya-107, guNInaya aura aguNInaya-110, kartRnaya aura akartRnaya-112, bhoktRnaya aura abhoktRnaya-115, kriyAnaya aura jJAnanaya-116, vyavahAranaya aura nizcayanaya-120, azuddhanaya aura zuddha-naya122. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya samayasAra paramAgama kI AtmakhyAti TIkA meM samAgata - 47 zaktiyA~ nanvanekAMtamayasyApi kimarthamatrAtmano jJAnamAtratayA vyapadezaH? lakSaNaprasiddhayA lkssyprsiddhyrthm| Atmano hi jJAnaM lakSaNaM, maMgalAcaraNa (dohA) anaMta zaktiyA~ ullasita, yadyapi aatmraam| jJAnamAtra ke jJAna ko, saiMtAlIsa bkhaan|| pRSThabhUmi AcArya kundakunda kRta samayasAra evaM pravacanasAra nAmaka mahAna granthoM para AcArya amRtacandra ne AtmakhyAti evaM tattvapradIpikA nAmaka TIkAe~ saMskRta bhASA meM likhI haiN| __ukta TIkAoM ke pariziSTa meM 47 zaktiyoM aura 47 nayoM kI carcA AI hai; jo bhagavAna AtmA ke svarUpa ko samajhane ke lie atyanta upayogI haiN| isalie hama yahA~ ukta pariziSToM ko pRthak se prakAzita kara rahe haiN| AtmakhyAti meM praznottara ke mAdhyama se jJAnamAtra AtmA kA jo anekAntAtmaka svarUpa samajhAyA gayA hai; vaha isaprakAra hai - "prazna : anekAntAtmaka hone para bhI yahA~ AtmA ko jJAnamAtra kyoM kahA gayA hai; kyoMki jJAnamAtra kahane se to jJAna ko chor3akara anya dharmoM-guNoM kA niSedha samajhA jAtA hai| uttara : lakSaNa kI prasiddhi ke dvArA lakSya kI prasiddhi-siddhi karane Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 47 zaktiyA~ aura 47 naya tdsaadhaarnngunntvaat| tena jJAnaprasiddhayA tallakSyasyAtmanaH prsiddhiH| nanu kimanayA lakSaNaprasiddhayA, lakSyameva prsaadhniiym| nAprasiddhalakSaNasya lakSyaprasiddhiH, prasiddhalakSaNasyaiva ttprsiddhH| nanu kiMtallakSyaM yajjJAnaprasiddhayA tato bhinna prasidhyati ? na jJAnAdbhinaM lakSyaM, jnyaanaatmnovytvenaabhedaat| tarhi kiM kRto lakSyalakSaNavibhAgaH? prasiddhaprasAdhyamAnatvAt kRtH| prasiddhaM hi jJAnaM, jJAnamAtrasya svake lie yahA~ AtmA ko jJAnamAtra kahA jA rahA hai| jJAna AtmA kA lakSaNa hai; kyoMki jJAna AtmA kA asAdhAraNa guNa hai| AtmA se bhinna pudgalAdi dravyoM meM jJAna nahIM pAyA jAtA hai| isalie jJAnalakSaNa kI prasiddhi se jJAna ke lakSyabhUta Atmadravya kI siddhi hotI hai, prasiddhi hotI hai| prazna : isa jJAnalakSaNa kI prasiddhi se kyA prayojana hai, kyA lAbha hai? mAtra lakSya hI prasiddhi karane yogya hai, lakSyabhUta AtmA kI prasiddhi karanA hI upayogI hai; kyoMki AtmA kA kalyANa to AtmA ke jAnane se hogaa| uttara : jise lakSaNa aprasiddha ho; use lakSya kI prasiddhi nahIM ho sktii| jise lakSaNa prasiddha hotA hai; use hI lakSya kI prasiddhi hotI hai| yahI kAraNa hai ki pahale lakSaNa ko samajhAte haiM, taduparAnta lakSaNa dvArA lakSya ko smjhaayeNge| prazna : jJAna se bhinna aisA kauna-sA lakSya hai ki jo jJAna kI prasiddhi dvArA prasiddha kiyA jAtA hai ? uttara : jJAna se bhinna koI lakSya nahIM hai; kyoMki jJAna aura AtmA dravya kI apekSA se abhinna hI haiN| prazna : yadi aisI bAta hai to phira lakSaNa aura lakSya kA vibhAga kisalie kiyA gayA hai ? uttara : prasiddhatva aura prasAdhyamAnatva ke kAraNa lakSaNa aura lakSya kA vibhAga kiyA gayA hai| jJAna prasiddha hai; kyoMki jJAnamAtra ke svasaMvedana se siddhapanA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi saMvedanasiddhatvAt; tena prasiddhena prasAdhyamAnastadavinAbhUtAnaMtadharmasamudayamUrtirAtmA / tato jJAnamAtrAcalitanikhAtayA dRSTyA kramAkramapravRttaM tadavinAbhUtaM anaMtadharmajAtaM yadyAvallakSyate tattAvatsamastamevaikaH khalvAtmA / etadarthamevAtrAsya jJAnamAtratayA vyapadezaH / nanu kramAkramapravRttAnaMtadharmamayasyAtmanaH kathaM jJAnamAtratvam ? parasparavyatiriktAnaMtadharmasamudAyapariNataikajJaptimAtrabhAvarUpeNa svayameva bhavanAt / ata evAsya jJAnamAtraikabhAvAMtaHpAtinyo'naMtA: zaktaya: utplavaMte / tAtparya yaha hai ki jJAna sabhI prANiyoM ko svasaMvedanarUpa anubhava meM AtA hai / isa prasiddha jJAna lakSaNa se usake sAtha avinAbhAvIrUpa se rahanevAlA anaMta dharmoM ke samUharUpa AtmA prasAdhyamAna hai| isalie jJAnamAtra meM acalita sthApita dRSTi ke dvArA kucha krama aura akramarUpa se pravartamAna evaM usa jJAna ke sAtha avinAbhAvI rUpa se rahane vAlA anantadharmoM ke samudAyarUpa jo bhI lakSita hotA hai, pahicAnA jAtA hai; vaha saba vAstavika AtmA hai / yahI kAraNa hai ki yahA~ AtmA ko jJAnamAtra kahA gayA hai| prazna : are bhAI ! jisa AtmA meM krama aura akrama se pravartamAna anantadharma haiM; usa AtmA ko jJAnamAtra kaise kahA jA sakatA hai ? usameM jJAnamAtratA kisa prakAra ghaTita hotI hai ? uttara : paraspara bhinna anaMta dharmoM ke samudAyarUpa se pariNata eka jJaptimAtrabhAvarUpa svayaM hone se yaha bhagavAna AtmA jJAnamAtrabhAvarUpa hai| yahI kAraNa hai ki usameM jJAnamAtrabhAva kI antaHpAtinI anaMta zaktiyA~ uchalatI haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA ke anaMta dharmoM meM paraspara lakSaNabheda hone para bhI pradezabheda nahIM hai| AtmA ke eka pariNAma meM sabhI guNoM kA pariNamana rahatA hai| yahI kAraNa hai ki AtmA ke eka jJAnamAtrabhAva meM anaMta zaktiyA~ uchalatI haiM, pariNamita hotI haiN|" Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya ___ ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki isa bhagavAna AtmA meM anaMta guNa haiM, anaMta dharma haiM, anaMta zaktiyA~ haiM, anaMta svabhAva haiN| ___ yadyapi yaha bhagavAna AtmA ina sabakA akhaNDa piNDa hai; tathApi use yahA~ jJAnamAtra kahA jA rahA hai; kyoMki svaparaprakAzaka jJAna AtmA kA lakSaNa hai| jJAnalakSaNa se jo lakSyabhUta AtmA lakSita kiyA jAtA hai, pahicAnA jAtA hai, jAnA jAtA hai; vaha AtmA jJAnamAtra kahe jAne para bhI anaMta guNoM kA akhaNDa piNDa hai, paraspara virodhI pratIta honevAle anaMta dharmayugaloM kA akhaNDa piNDa hai, anaMta svabhAvoM kA svabhAvavAna hai aura uchalatI huI anaMta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hai| yahA~ AtmA ko jAnane kA kAma bhI jJAna karatA hai aura vaha AtmA jJAnalakSaNa se hI jAnA-pahicAnA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnalakSaNa se lakSita AtmA jJAnaparyAya meM jAnane meM AtA hai| lakSaNa bhI jJAna aura usa lakSaNa se AtmA kI pahicAna bhI jJAna hI karatA hai| are bhAI ! pariNamita jJAna AtmA kA lakSaNa hai aura jJAna pariNamana hI AtmA ko jAnatA hai| prazna : jaba AtmA meM ananta guNa haiM to use jJAnamAtra kyoM kahA? kyA jJAnamAtra ke samAna AtmA ko sukhamAtra bhI kahA jA sakatA hai ? uttara : nahIM; kyoMki jJAna AtmA kA lakSaNa hai aura lakSaNa se hI lakSya kI prApti hotI hai| AtmA ko jJAnamAtra kahane kA ekamAtra yahI kAraNa hai| 'jJAnamAtra' pada ke prayoga ke saMdarbha meM do bAteM vizeSa dhyAna dene yogya hai 1. pahalI bAta to yaha ki 'jJAnamAtra' pada se jJAna ke sAtha avinAbhAvI rUpase rahanevAle guNoM kA niSedha iSTa nahIM hai; apitu para aura vikArI bhAvoM kA niSedha hI iSTa hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi ____2. dUsarI bAta yaha hai ki anaMta guNoM kA akhaNDa piNDa hone ke AdhAra para AtmA ko sukhamAtra, vIryamAtra Adi na kahakara jJAnamAtra isalie kahA gayA hai ki jJAna AtmA kA avyApti, ativyApti aura asaMbhava - ina tInoM doSoM se rahita nirdoSa lakSaNa hai; AtmA kI pahicAna kA cihna hai| ___ yahA~ eka prazna sahaja hI upasthita hotA hai ki yaha bhagavAna AtmA anaMta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hai; isameM ananta zaktiyA~ uchalatI haiM; to ve ananta zaktiyA~ kauna-kauna sI haiM ? are bhAI ! kyA ananta ko bhI ginAyA jA sakatA hai ? na sahI ananta, para kucha to batAiye na ! isI prazna ke uttara meM Age 47 zaktiyoM kI carcA kI gaI hai; jo isaprakAra hai 1.jIvatvazakti 2.citizakti 3.dRzizakti 4.jJAnazakti 5.sukhazakti 6. vIryazakti7. prabhutvazakti 8. vibhutvazakti 9.sarvadarzitvazakti 10.sarvajJatvazakti11.svacchatvazakti12.prakAzazakti13.asaMkucitavikAsatvazakti 14.akAryakAraNatvazakti 15. pariNamyapariNAmakatvazakti16.tyAgopAdAnazUnyatvazakti 17.agurulaghutvazakti18.utpAdavyaya-dhruvatvazakti19.pariNAmazakti 20.amUrtatvazakti 21.akartRtvazakti 22.abhoktRtvazakti 23. niSkriyatvazakti 24.niyatapradezatvazakti 25. svadharmavyApakatvazakti 26. sAdhAraNa-asAdhAraNa sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti 27. anantadharmatvazakti 28. viruddhadharmatvazakti 29. tattvazakti 30.atattvazakti 31.ekatvazakti 32. anekatvazakti 33.bhAvazakti 34.abhAvazakti 35. bhAva-abhAvazakti 36.abhAvabhAvazakti 37.bhAva-bhAvazakti 38.abhAva-abhAvazakti 39.bhAvazakti 40. kriyAzakti 41. karmazakti 42. kartRtvazakti 43. karaNazakti 44. sampradAnazakti 45.apAdAnazakti46.adhikaraNazakti 47.sNbNdhshkti| yadyapi pratyeka zakti kA svataMtrarUpa se anuzIlana apekSita hai; Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya tathApi kucha aise tathya haiM, jo sabhI zaktiyoM para samAnarUpa se ghaTita hote haiM; isakAraNa unakA spaSTIkaraNa AraMbha meM hI apekSita hai| ukta tathyoM ke jAna lene se sabhI zaktiyoM ko samajhane meM suvidhA rhegii| . ___ sabase pahalI bAta to yaha hai ki sabhI zaktiyA~ pAriNAmikabhAvarUpa haiN| aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika bhAvoM meM karma kA upazama, kSaya, kSayopazama aura udaya nimitta hotA hai; kintu pAriNAmikabhAva meM karma kA sadbhAva yA abhAva kucha bhI nimitta nahIM hai| jIva kI ina zaktiyoM meM bhI karma kA sadbhAva yA abhAva kucha bhI nimitta nahIM hai; isakAraNa ye sabhI zaktiyA~ pAriNAmikabhAvarUpa hI haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ina zaktiyoM ke prakaraNa meM jisa bhagavAna AtmA kI bAta cala rahI hai; usa bhagavAna AtmA meM Atmadravya ke sAtha-sAtha usameM vidyamAna anaMta guNa aura unakA nirmala pariNamana zAmila hai| dhyAna rahe, nirmala pariNamana (paryAyeM) to zAmila hai, para vikArI pariNamana zAmila nahIM hai| __ yadyapi sabhI zaktiyA~ pAriNAmikabhAvarUpa hI haiM; tathApi yahA~ uchalatI huI zaktiyoM kI bAta kahI gaI hai; isakAraNa yahA~ nirmalaparyAya ko bhI zAmila karake bAta ho rahI hai| ___ uchalane kA Azaya mAtra pariNamana nahIM; apitu nirmala pariNamana hai| zaktiyA~ pAriNAmikabhAvarUpa haiM aura unakA uchalanA arthAt nirmala pariNamana aupazamika aura kSAyikabhAva rUpa hai tathA samyagdRSTi ke kSayopazamabhAvarUpa bhI hai| dhyAna rahe, aupazamika aura kSAyikabhAva to samyagdRSTiyoM ke hI hote haiM; kintu kSayopazamabhAva samyagdRSTi aura mithyAdRSTi arthAt jJAnI aura ajJAnI donoM meM pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki yahA~ aupazamika, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi kSAyika aura samyagdRSTi ke kSAyopazamika bhAvoM ko nirmala pariNamana kahA gayA hai| ukta bhAvoM rUpa pariNamita honA hI zaktiyoM kA uchalanA hai| isaprakAra yaha sunizcita huA ki zaktiyA~ mUlataH to pAriNAmikabhAva rUpa hI haiM, para unakA pariNamana jJAniyoM ke aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikabhAvarUpa hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki jaba nirmala pariNamana ko uchalatI huI zaktiyoM meM zAmila kara liyA to phira vikArI pariNamana ko bhI zAmila kara lenA cAhie; kyoMki vaha vikArI pariNamana bhI to Akhira usI kA hai aura jJAniyoM ke bhI hotA hI hai| yadyapi vikArI pariNamana bhI usI kA hai aura vaha jJAniyoM ke bhI hotA hai; tathApi vaha zaktirUpa nahIM, kamajorIrUpa hai / kyA kamajorI ko bhI zaktiyoM meM zAmila kiyA jA sakatA hai ? yadyapi ajJAniyoM ko bhUla se aura jJAniyoM ko kamajorI ke kAraNa rAgAdi pAye jAte haiM; tathApi unheM uchalanA to nahIM kahA jA sakatA, ullasita honA to nahIM kahA jA sakatA / yahI kAraNa hai ki vikArI pariNamana ko uchalatI huI zaktiyoM meM zAmila nahIM kiyA gayA hai| tIsarI bAta yaha hai ki ina zaktiyoM meM paraspara pradezabheda nahIM hone para bhI bhAvabheda hai, lakSaNabheda hai| yadyapi eka zakti dUsarI zaktirUpa nahIM hai; tathApi eka zakti meM dUsarI zakti kA rUpa avazya hai; jisake kAraNa ve sabhI zaktiyA~ parasparAnubiddha haiN| prazna : 'eka zakti dUsarI zaktirUpa nahIM hai; phira bhI eka zakti kA rUpa dUsarI zaktiyoM meM hai'- isakA bhAva khyAla meM nahIM aayaa| ise jarA vistAra se spaSTa kIjie / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya uttara : vistAra se spaSTIkaraNa to ina zaktiyoM ke vizeSa anuzIlana meM yathAsthAna hogA; kintu saMkSepa meM Azaya yaha hai ki yadi eka zakti dUsarI zaktirUpa ho to phira donoM eka hI ho jAyeMgI, unameM paraspara pradezabheda to hai hI nahIM, bhAvabheda bhI nahIM rhegaa| isIprakAra yadi eka zakti kA rUpa dUsarI zaktiyoM meM, unakI nirmala paryAyoM meM tathA unake AdhArabhUta dravya meM bhI na mAneM to vastu kA svarUpa hI nahIM bnegaa| jIvatvazakti kA rUpa yadi anya zaktiyoM meM na ho; unakI nirmala paryAyoM meM na ho tathA unake AdhArabhUta dravya meM bhI na ho to phira zeSa zaktiyA~, unakI nirmala paryAyeM va Atmadravya ajIva ho jaayeNge| isI prakAra unameM citizakti kA rUpa nahIM mAnane para Atmadravya kI zaktiyoM, unakI nirmala paryAyeM va unakA AdhArabhUta dravya sabhI jar3a ho jAyeMge; dRzi aura jJAnazakti ke rUpa se inakAra karane para sabhI jJAna-darzana se rahita acetana ho jaayeNge| yahA~ taka ki prameyatvazakti ke rUpa ko asvIkAra karane para sabhI aprameya ho jAne se jAnane meM hI nahIM aayeNge| isIprakAra sabhI zaktiyoM ke saMdarbha meM ghaTita kiyA jA sakatA hai| AtmA kI anaMta zaktiyoM meM paraspara pratyeka zakti kA rUpa anya zaktiyoM meM hone se sabhI zaktiyA~, unakI nirmala paryAyeM aura unakA abheda-akhaNDa piNDa bhagavAna AtmA jIva hai, cetana hai, jJAna-darzanamaya hai, prameya hai, tyAgopAdAnazUnya hai| isaprakAra pratyeka zakti, unakI nirmala paryAyeM aura unakA abhedaakhaNDa AtmA anaMta zaktisaMpanna hai, anaMta zaktiyoM kA saMgrahAlaya hai aura anaMta guNoM kA godAma hai| ___ aba pratyeka zakti kA vivecana prasaMgaprApta hai; jisakI carcA Age ho rahI hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvatvazakti 1. jIvatvazakti AtmadravyahetubhUtacaitanyamAtrabhAvadhAraNalakSaNA jIvatvazaktiH / aba AcArya amRtacandra jIvatvazakti ke bAre meM likhate haiM, jisakA hindI anuvAda isaprakAra hai - Atmadravya ke hetubhUta caitanyabhAva ko dhAraNa karanA hai lakSaNa jisakA, vaha jIvatvazakti hai| isa jIvatvazakti ke bIja samayasAra kI dUsarI gAthA meM vidyamAna haiN| yaha to sarvavidita hI hai ki jIva kA lakSaNa cetanA hai| cetanA hI jIva ke bhAvaprANa haiM aura usake kAraNa hI isa jIva nAmaka padArtha kA jIvana hai| paMcAstikAya meM nizcaya se jIva ke svarUpa ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jo jItA thA, jItA hai aura jiyegA; vahI jIva hai| tAtparya yaha hai ki yaha jIva apane jIvana ke lie parapadArthoM para nirbhara nahIM hai| isameM caitanyabhAva ko dhAraNa karanevAlI jIvatvazakti hai, jIvanazakti hai; isake kAraNa hI yaha sadA jIvita rahA hai arthAt abataka jIvita rahA hai, abhI jIvita hai aura bhaviSya meM bhI jIvita rhegaa| dhyAna rahe, isa jIvatvazakti ke kAraNa hI Atmavastu kA nAma jIva par3A hai| yaha jIva na to AhAra- pAnI se jItA hai aura na Ayukarma ke udaya se hI jItA hai; isake jIvana kA AdhAra to jIvatvazakti hai / sAMsArika avasthA meM deha ke saMyogarUpa jIvana meM bhI AhAra- pAnI bahiraMga nimitta aura Ayukarma kA udaya antaraMga nimitta hai; upAdAna to jIva kI paryAyagata yogyatA hI hai| isa jIva ko maraNabhaya hI sarvAdhika parezAna karatA hai; isalie AcAryadeva ne sabase pahale jIvatvazakti kI carcA karake isake maraNabhaya ko dUra karane kA saphala prayAsa kiyA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 2. citizakti ajaDatvAtmikA citizaktiH / 47 zaktiyA~ aura 47 naya citizakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - ajar3atva arthAt jar3arUpa nahIM honA, cetanarUpa honA hai lakSaNa jisakA, use citizakti kahate haiN| jIvatvazakti se sampanna AtmA meM citi nAmaka eka aisI bhI zakti hai, jisake kAraNa yaha AtmA jar3arUpa nahIM hai yA jar3arUpa nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki isa citizakti ko ajar3atvAtmikA kahA hai, ajar3arUpa kahA hai| yaha bhagavAna AtmA jIvatvazakti ke kAraNa jIva hai aura citizakti ke kAraNa ajIva nahIM hai, jar3a nahIM hai / citizakti yaha batAtI hai ki tU deharUpa nahIM hai aura jIvatvazakti yaha batAtI hai ki deha ke saMyoga se terA jIvana nahIM hai, terA jIvana to caitanyarUpa bhAvaprANoM se hai| yaha citizakti arthAt caitanyarUpa rahanA AtmA kA lakSaNa hai aura jIvatvazakti isa lakSaNa se lakSita kiyA jAnevAlA, pahicAnA jAnevAlA lakSya hai / isaprakAra yahA~ yaha kahA gayA hai ki yaha jIva jIvatvazakti se jIvita rahatA hai aura citizakti se cetanarUpa rahatA hai, jar3arUpa nahIM hotA ||2 // dRzizakti aura jJAnazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - - anAkAra upayogamayI dRzizakti hai aura sAkAra upayogamayI jJAnazakti hai| jisameM jJeyarUpa AkAra arthAt vizeSa nahIM haiM; aise darzanopayogamayI sattAmAtra padArtha meM upayukta honerUpa darzanakriyArUpa dRzizakti hai aura jo Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRzizakti aura jJAnazakti 3-4. dRzizakti aura jJAnazakti anAkAropayogamayI dRzizaktiH, sAkAropayogamayI jnyaanshktiH| jJeyapadArthoM ke vizeSarUpa AkAroM meM upayukta hotI hai; vaha jJAnopayogamayI jJAnazakti hai| dhyAna rahe, yahA~ zaktiyoM kA prakaraNa hone se sAmAnya avalokanarUpa darzana guNa ko dRzizakti aura vizeSa jAnanerUpa jJAnaguNa ko jJAnazakti kahA gayA hai| - isaprakAra jIvatvazakti meM yaha batAyA thA ki yaha AtmA trikAla apane cetanaprANoM se jIvita rahatA hai aura citizakti meM yaha batAyA thA ki vaha jar3arUpa nahIM hotA tathA aba ina dRzizakti aura jJAnazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki AtmA kA vaha cetanasvarUpa sAmAnyagrAhI darzanopayoga aura vizeSagrAhI jJAnopayogarUpa hai| yaha bhagavAna AtmA lakSyarUpajIvatvazakti, lakSaNarUpacitizakti aura citizakti kehI vizeSa dekhane-jAnanerUpaupayogamayI dRzizakti aura jJAnazakti se sampanna hotA hai| . isa bhagavAna AtmA ko jIvatvazakti ke kAraNa jIva, citizakti ke kAraNa cetana aura jJAna va dRzizakti ke kAraNa jJAtA-dRSTA kahA jAtA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki hamAre mUla prayojanabhUta jIvatattvarUpa bhagavAna AtmA kA svarUpa aba dhIre-dhIre spaSTa hotA jA rahA hai|||2-3|| jIvatva, citi, dRzi aura jJAnazakti kI carcA karane ke bAda aba sukhazakti kI carcA karate haiM - . sukhazakti kA svarUpa spaSTa karate hue AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM likhate haiM - anAkulatA lakSaNavAlI sukhazakti hai| .. yaha eka sArvabhaumika satya hai ki sabhI prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiN| yahI kAraNa hai ki pratyeka AtmArthI ke lie anAkulatva Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 5. sukhazakti anAkulatvalakSaNA sukhshktiH| lakSaNavAlI yaha sukhazakti sarvAdhika mahattvapUrNa hai| isIlie 47 zaktiyoM ke nirUpaNa meM jIvatva, citi, dRzi aura jJAnazakti ke tatkAla bAda isakI carcA kI gaI hai| jJAna-darzanarUpa cetanA to bhagavAna AtmA kA lakSaNa hai; ataH unakI carcA to sarvaprathama honI hI cAhie thii| AtmA ko saccidAnanda kahA jAtA hai| sat meM jIvatva, cit meM citi aura jJAna-darzana meM dRzi aura jJAnazakti tathA Ananda meM sukhazakti A jAtI hai| isaprakAra saccidAnanda meM AraMbha kI pA~ca zaktiyA~ A jAtI haiN| yadyapi AtmA meM jo anaMta zaktiyA~ haiM, ve saba bhagavAna AtmA meM ekasAtha hI rahatI haiM, unameM Age-pIche kA koI krama nahIM hai; tathApi kahane meM to krama par3atA hI hai kyoMki sabhI ko ekasAtha kahanA to saMbhava hai nhiiN| __ aisI sthiti meM yaha Avazyaka nahIM hai ki kisa zakti ko pahale rakheM aura kisako bAda meM; phira bhI vastusvarUpa AsAnI se samajha meM A jAye' - isa dRSTi se prastutIkaraNa meM AcAryadeva eka kramika vikAsa to rakhate hI haiN| sukhazakti meM zraddhAzakti aura cAritrazakti bhIzAmilasamajhanI cAhie; kyoMki 47 zaktiyoM meM zraddhA aura cAritrazakti kA nAma nahIM hai| sukhazakti ke nirmala pariNamana meM arthAt atIndriya Ananda kI kaNikA jagane meM zraddhA aura cAritraguNa ke nirmala pariNamana kA mahattvapUrNa yogadAna hai| prazna : isa sukhazakti ke jAnane se kyA lAbha hai ? uttara : anAdi se yaha AtmA parapadArthoM meM hI sukha jAnatA-mAnatA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIryazakti 13 6. vIryazakti svarUpanirvartanasAmarthyarUpA viiryshktiH| rahA hai; parapadArthoM meM hI sukha kI khoja karatA rahA hai; tathApi Ajataka use raMcamAtra bhI sukha kI prApti nahIM huI hai; isIkAraNa Akula-vyAkula ho rahA hai| isa sukhazakti ke svarUpa ko samajhane se ise yaha patA calegA ki yaha bhagavAna AtmA to svayaM sukha kA piNDa hai, Ananda kA kaMda hai; sukha prApti ke lie ise para kI ora dekhane kIraMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| dUsare, yaha AtmA jina zubhabhAvoM aura puNyakarma ko sukha kA kAraNa jAnakara Aja taka apanAtA rahA hai; ve sukha ke kAraNa nahIM haiM, sukha kA kAraNa to svayaM apanA AtmA hai - yaha jAnakara apane upayoga ko vahA~ se haTAkara apane AtmA ke sammukha kregaa||5|| isaprakAra isa sukhazakti ko samajhane ke uparAnta aba vIryazakti kI carcA karate haiM - vIryazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra samajhAyA gayA haisvarUpa kI racanA kI sAmarthyarUpa vIryazakti hai| jaMba yaha bhagavAna AtmA arahaMta-siddhadazA ko prApta ho jAtA hai; taba usake anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtasukha aura anaMtavIrya pragaTa ho jAte hai| inhe anaMtacatuSTaya kahate hai| __ ukta anaMtacatuSTaya dRzizakti, jJAnazakti, sukhazakti aura vIryazakti kA hI paripUrNa prasphuTana hai| vaise to arahaMta-siddha avasthA meM sabhI zaktiyA~ pUrNataH prasphuTita ho jAtI haiM, pUrNa nirmaladazA ko prApta ho jAtI haiM; tathApi pramukharUpa se anaMtacatuSTaya ke rUpa meM ullekha ukta zaktiyoM ke nirmala pariNamana kA hI hotA rahA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 47 zaktiyA~ aura 47 naya 7. prabhutvazakti akhaNDitapratApasvAtaMtryazAlitvalakSaNA prabhutvazaktiH / jJAna-darzana to AtmA kA lakSaNa hai aura sukha eka aisI vastu hai ki jisakI kAmanA sabhI ko hai tathA vIryazakti ke binA inakI racanA kauna karegA; kyoMki pratyeka vastu ke svarUpa kI racanA karanevAlI arthAt unake nirmala pariNamana meM hetu to yahI vIryazakti hai| isaprakAra ye cAra zaktiyA~ anaMtacatuSTaya ke rUpa meM ullasita hotI haiM; prasphuTita hotI haiM, uchalatI haiM / yahI kAraNa hai ki inakA nirUpaNa AraMbha meM hI kiyA gayA hai| jIvatvazakti to jIva kA jIvana hI hai aura citizakti usake cetanatva ko kAyama rakhanevAlI zakti hai / citizakti ke hI do rUpa haiM - jJAna aura darzana; jo AtmA ke lakSaNa haiN| jisake atIndriya sukharUpa pariNamana kI cAha sabhI ko hai, vaha anAkulatvalakSaNa sukhazakti Ananda rUpa hai| inake nirUpaNa ke uparAnta vIryazakti kA nirUpaNa kramaprApta hI hai; kyoMki anantacatuSTaya meM tIna catuSTaya to AraMbha kI pA~ca yA tIna zaktiyoM meM hI samAhita ho gaye haiM; aba isa vIryazakti ke nirUpaNa se hamAre lie parama iSTa ananta catuSTaya pUrNa ho jaayeNge| isaprakAra hama dekhate haiM ki AraMbha kI chaha zaktiyoM meM anaMtacatuSTaya ke bIja vidyamAna haiN| dhyAna rahe, isa vIryazakti kA mAtA - pitA ke raja- vIrya se koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki ve to jar3a haiM, pudgala ke pariNamana haiM / isIprakAra tIrthaMkara ko janma se hI prApta honevAle atulyabala se bhI isakA koI saMbaMdha nahIM hai; kyoMki vaha bhI zArIrika bala se hI saMbaMdha rakhatA hai| isa vIryazakti kA saMbaMdha anaMtacatuSTaya meM zAmila anaMtavIrya se hai| anaMtavIrya isa vIryazakti ke pUrNa nirmala pariNamana kA hI nAma hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhutvazakti 8. vibhutvazakti sarvabhAvavyApakaikabhAvarUpA vibhutvshktiH| isaprakAra vIryazakti kI carcA ke bAda aba prabhutvazakti kI carcA karate haiN| prabhutvazakti kA svarUpa AcArya amRtacandra AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa karate haiM - akhaNDitapratApa aura svataMtratA se sampanna honA hai lakSaNa jisakA; vaha prabhutvazakti hai| prabhu arthAt prabhAvazAlI, pUrNata: smrth| anaMta mahimAvaMta, akhaNDita pratApa se sampanna aura pUrNata: svataMtra padArtha; jisameM raMcamAtra bhI dInatA na ho, jise para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM ho; vaha padArtha prabhu kahA jAtA hai| ___ apanA bhagavAna AtmA bhI eka prabhu padArtha hai, anaMtaprabhutA se sampanna hai, anaMta mahimAvaMta hai, akhaNDita pratApavaMta hai, pUrNataH svataMtra samartha padArtha hai; kyoMki vaha prabhutvazakti se sampanna hai| usameM aura usake asaMkhya pradezoM meM, ananta guNoM meM aura unakI nirmala paryAyoM meM prabhutvazakti kA rUpa vidyamAna hai| isakAraNa yaha bhagavAna AtmA prabhu hai, usake asaMkhya pradeza prabhu haiM, usake anaMta guNa prabhu haiM aura unakI anaMta nirmala paryAyeM bhI prabhu haiN| __ isaprakAra kI anaMta prabhutA se sampanna bhagavAna AtmA tU svayaM hai, maiM svayaM hU~, hama saba svayaM haiM; - aisA jAnakara he Atman ! tU apanI prabhutA ko phicaan| aisA karane se terI vartamAna paryAya meM vidyamAna pAmaratA samApta hogI aura prabhutva zakti kA nirmala pariNamana hokara terI paryAya meM bhI prabhutA pragaTa ho jaayegii| vibhutvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - vibhutvazakti sarvabhAvoM meM vyApaka eka bhAvarUpa hotI hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 9-10. sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti / vizvavizvasAmAnyabhAvapariNatAtmadarzanamayIsarvadarzitvazaktiH, vizvavizvavizeSabhAvapariNatAtmajJAnamayI srvjnytvshktiH| jIvatva, citi, dRzi aura jJAna Adi sabhI bhAvoM arthAt zaktiyoM meM vyApta ekabhAvarUpa zakti kA nAma vibhutvazakti hai| ___ tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA meM eka aisI zakti bhI vidyamAna hai ki jo svayaM to sabhI bhAvoM (zaktiyoM) meM vyApta hai hI, sAtha meM isakA rUpa sabhI zaktiyoM meM hone se sabhI zaktiyA~ bhI eka-dUsare meM vyApta haiN| zaktiyoM ke paraspara bhinna hone para bhI isa zakti ke kAraNa ve zaktiyA~ paraspara eka-dUsare meM vyApta haiM; isIkAraNa yaha bhagavAna AtmA akhaNDa hai, avibhakta hai, eka hai||7-8|| isaprakAra prabhutvazakti aura vibhutvazakti ke vivecana ke uparAnta aba sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti ke svarUpa para vicAra karate haiN| ina zaktiyoM kA svarUpa AtmakhyAti meM jisaprakAra spaSTa kiyA gayA hai, usakA hindI anuvAda isaprakAra hai - __ sarvadarzitvazakti samasta vizva ke sAmAnya bhAva ko dekhanerUpa se pariNata AtmadarzanamayI hai aura sarvajJatvazakti samasta vizva ke vizeSa bhAvoM ko jAnanerUpa se pariNata AtmajJAnamayI hai| donoM zaktiyoM kA svarUpa thor3e-bahuta antara ke sAtha lagabhaga eka jaisA hI hai| yadyapi donoM zaktiyA~ mUlata: AtmamayI haiM; tathApi donoM meM antara hai ki sarvadarzitvazakti AtmadarzanamayI hote hue bhI samasta vizva ke sAmAnyabhAva (satsAmAnya) ko dekhanerUpa hai aura sarvajJatvazakti AtmajJAnamayI hote hue bhI samasta vizva ke vizeSabhAvoM ko jAnanerUpa hai| sarvadarzitvazakti dekhanerUpa hai aura sarvajJatvazakti jAnanerUpa hai tathA sarvadarzitvazakti sAmAnya bhAvako viSaya banAtI hai aura sarvajJatvazakti vizeSa bhAvoM ko viSaya banAtI hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti __kisI vastu ko jAnane ke pahale jo sAmAnya avalokana hotA hai, use darzana kahA jAtA hai| yaha pahale aura bAda kA bheda bhI chadmastha (alpajJAnI) ke hI hotA hai, sarvadarzI-sarvajJa bhagavAna ke nahIM; kyoMki sarvajJa bhagavAna ke svapara samasta vastuoM saMbaMdhI darzanopayoga aura jJAnopayoga ekasAtha hI hote haiN| cU~ki yahA~ dRzi aura jJAnazakti kI bAta nahIM hai, yahA~ to sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti kI bAta cala rahI hai; ata: yahA~ pahale aura bAda kA bheda kie binA yaha kahanA hI ThIka hai ki sAmAnyAvalokana darzana hai aura vizeSAvalokana jJAna hai| ___ dhyAna rahe ki avalokana zabda akele darzana kA vAcaka nahIM; apitu darzana (dekhane) aura jJAna (jAnane) donoM ko hI avalokana kahA jAtA hai| isIprakAra prakAzana zabda kA upayoga dekhane aura jAnane - donoM hI arthoM meM hotA hai; kyoMki donoM hI zaktiyA~ samAnarUpa se svaparaprakAzaka haiM aura donoM kA viSaya bhI lokAloka hai| ___ lokAloka ko dekhane-jAnane ke kAraNa yaha AtmA lokAlokamaya nahIM ho jAtA, Atmamaya hI rahatA hai-yaha batAne ke lie hI donoM ke svarUpa meM AtmadarzanamayI aura AtmajJAnamayI padoM kA prayoga kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki donoM hI zaktiyA~ AtmAmaya haiM, lokAloka maya nhiiN| yadyapi dRzi aura jJAnazakti meM dekhane-jAnane kI bAta A gaI thI; tathApi sabako dekhane-jAnane kI bAta nahIM AI thii| isakAraNa hI yahA~ samasta lokAloka ko dekhane-jAnanerUpa pariNamita hone kI bAta ko sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti ke rUpa meM kahA jA rahA hai| ina zaktiyoM ke nAma se hI bAta spaSTa ho jAtI hai ki yahA~ svapara sabhI ko dekhane-jAnane kI bAta hai; kyoMki inake nAma hI sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 11. svacchatvazakti nIrUpAtmapradezaprakAzamAnalokAlokAkAramecakopayogalakSaNA svcchtvshktiH| dhyAna rahe, bhagavAna AtmA meM ye sabhI zaktiyoM vasturUpa se haiM; kAlpanika nhiiN| ata: yaha kathana nizcayanaya kA hai, vyavahAranaya kA nhiiN| tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA meM svapara ko dekhanejAnane kI zakti hai-yaha bAta paramasatya hai||9-10|| sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti kI carcA ke uparAnta aba svacchatvazakti kI carcA karate haiM - isa gyArahavIM svacchatvazakti kA spaSTIkaraNa AtmakhyAti meM isaprakAra kiyA gayA hai - ___ amUrtika pradezoM meM prakAzamAna lokAloka ke AkAroM se mecaka arthAt anekAkAra upayoga hai lakSaNa jisakA, vaha svacchatvazakti hai| jisaprakAra paudgalika acetana darpaNa svabhAvataH hI svaccha hotA hai, usake sAmane jo bhI paudgalika (mUrtika) padArtha Ate haiM; ve sabhI padArtha binA kisI bhedabhAva ke ekasAtha usameM pratibimbita ho jAte haiM, jhalaka jAte haiN| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI svabhAva se atyanta svaccha hai, nirmala hai aura isameM bhI sabhI padArtha ekasAtha pratibimbita ho jAte haiM, jhalaka jAte haiM, dekha liye jAte haiM, jAna liye jAte haiN| dhyAna rahe, paudgalika darpaNa meM to mAtra mUrtika pudgala hI jhalakate haiM; kintu isa bhagavAna AtmA meM mUrtika padArthoM ke sAtha-sAtha amUrtika jIva, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye sabhI padArtha, inake guNa tathA unakI samasta bhUta, bhAvI aura vartamAna paryAyeM bhI pratibimbita ho jAtI haiN| eka bAta aura bhI hai ki darpaNa meM to vahI mUrtika padArtha jhalakate haiM, jo usake sAmane Ate haiM; parantu bhagavAna AtmA ke svaccha svabhAva Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svacchatvazakti meM to samIpavartI, dUravartI, bhUtakAlIna, vartamAna evaM bhAvI, sUkSma aura sthUla sabhI padArtha ekasAtha eka jaise spaSTa jhalaka jAte haiN| - darpaNa meM to samIpavartI padArtha spaSTa aura dUravartI padArtha aspaSTa jhalakate haiM; kintu AtmA meM to samIpavartI-dUravartI, sthUla-sUkSma, bhUtakAlIna evaM bhAvI sabhI padArtha vartamAnavat hI spaSTa pratibhAsita hote haiN| ataH yahA~ darpaNa ke udAharaNa ko mAtra padArthoM ke pratibimbita hone taka hI sImita rakhanA caahie| bhagavAna AtmA meM padArthoM ke jhalakane kA jo adbhuta svaccha svabhAva hai, usI kA nAma svacchatvazakti hai| dRzizakti, jJAnazakti, sarvadarzitvazakti aura sarvajJatvazakti ke sAthasAtha yaha svacchatvazakti aura Age kI AnevAlI prakAzazakti - ye sabhI zaktiyA~ AtmA ke dekhane-jAnanerUpa svabhAva se hI saMbaMdhita haiN| dRzizakti aura jJAnazakti meM sAmAnyarUpa dekhane-jAnane kI bAta kahI gaI hai to sarvadarzitva aura sarvajJatvazakti meM sabhI ko dekhane-jAnane kI bAta kahI gaI hai| sabhI padArthoM ke dekhane-jAnanerUpa kArya meM AtmA ko sabhI jJeyoM ke pAsa jAnA par3e-aisA nahIM hai; kyoMki isa bhagavAna AtmA ke svaccha svabhAva meM samasta lokAloka sahajabhAva se dikhAI detA hai, jAnane meM A jAtA hai| AtmA ke isa sahaja nirmala svabhAva kA nAma hI svacchatvazakti hai| isa bhagavAna AtmA ke jJAnasvabhAva meM mAtra parapadArtha hI nahIM jhalakate; apane AtmA kA anubhava bhI hotA hai| apanA AtmA anubhava meM AyeaisA bhI AtmA kA svabhAva hI hai| __ AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI prakAzazakti hai| prakAzazakti kI carcA vistAra se yathAsthAna kI jaayegii| isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta chaha zaktiyA~ AtmA ke dekhanejAnanerUpa svabhAva se hI saMbaMdha rakhatI haiN| jisaprakAra darpaNa meM kitane hI padArtha kyoM na jhalakeM, unakA bojhA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 47 zaktiyA~ aura 47 naya darpaNa para nahIM par3atA; inake jhalakane se usameM kisI bhI prakAra kI vikRti nahIM hotii| usIprakAra isa bhagavAna AtmA ke svacchatvasvabhAva meM sampUrNa lokAloka jhalakeM to AtmA para kucha bojhA nahIM par3atA, kucha vikRti nahIM AtI; kyoMki ve padArtha usake jAnane meM to Ate haiM, para usameM praveza nahIM karate, usake pAsa bhI nahIM phttkte| na to parapadArtha AtmA meM Ate haiM aura na AtmA hI unheM jAnane ke lie unake pAsa jAtA hai| na to una jJeya padArthoM ke kAraNa AtmA kI svAdhInatA para hI kucha pharka par3atA hai aura na hI AtmA ke jAnane ke kAraNa una jJeya padArthoM kI svataMtratA hI bAdhita hotI hai / jaba isa svacchatvazakti kA pUrNa nirmala pariNamana hotA hai; taba sArA lokAloka AtmA meM jhalakatA hai aura jaba alpa nirmalatA hotI hai, taba padArtha kucha aspaSTa jhalakate haiM; para jhalakate to haiM hI / isaprakAra yaha svacchatvazakti AtmA ke usa nirmala svabhAva kA nAma hai ki jisameM lokAloka pratibimbita hotA hai aisA hone para bhI vaha nirbhAra hI rahatA hai, svAdhIna hI rahatA hai; lokAloka ke jhalakane se usakI sukha-zAnti meM koI bAdhA nahIM AtI / - isa svacchatvazakti kA rUpa sabhI guNoM meM hai; isakAraNa sabhI guNa svaccha haiN| jJAna svaccha hai, zraddhA svaccha hai, cAritra svaccha hai, sukha svaccha hai| are bhAI ! sabhI guNoM ke sAtha-sAtha yaha bhagavAna AtmA bhI svaccha hai| jaba yaha svacchatvazakti paryAya meM pariNamita hotI hai to isa zakti kA rUpa sabhI avikArI paryAyoM meM hone se ve bhI svacchatArUpa pariNamana karatI haiN| jJeyoM ke kAraNa jJAna raMcamAtra bhI vikRta nahIM hotA - yaha saba isa svacchatvazakti kA hI pratApa hai / dvAdazAMga ke pAThI indrAdi jaise loga stuti kareM tathA koI hajAroM gAliyA~ deveM- donoM bAteM jJAna kI jJeya baneM, phira bhI stuti karanevAloM ke prati rAga na ho aura gAliyA~ denevAloM ke prati Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzazakti 21 12. prakAzazakti svayaMprakAzamAnavizadasvasaMvittimayI prakAzazaktiH / dveSa na ho - aisI vItarAgatA bhI to cAritraguNa meM svacchatvazakti kA rUpa hone se hI huI hai| isa svacchatvazakti kA svarUpa khyAla meM Aye to kamAla ho jAye; para ke jAnane se jJAna malina ho jAyegA, mecaka ho jAyegA, anekAkAra ho jAyegA - isaprakAra kI AkulatA hI nahIM hogI / isIkAraNa para ke jAnane ko mithyAtva kahanA bhI sahaja saMbhava na rahegA // 11 // svacchatvazakti kI carcA ke uparAnta aba prakAzazakti kI carcA karate haiM - isa bArahavIM prakAzazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - jo svayaMprakAzamAna hai, vizada, spaSTa aura nirmala svasaMvedanamaya svAnubhava se yukta hai; vaha prakAzazakti hai / 11 vIM svacchatvazakti meM isa bAta para vajana diyA gayA hai ki yaha AtmA lokAloka ko jAne athavA lokAloka isake jJAna meM jhalakeM - - aisA isakA svabhAva hai| aba isa 12 vIM prakAzazakti meM yaha kahA jA rahA hai ki na kevala lokAloka ko, apitu svayaM ko spaSTarUpa se jAne arthAt AtmA kA anubhava kare - aisI bhI eka zakti AtmA meM hai, jisakA nAma hai prakAzazakti / yahA~ eka prazna saMbhava hai ki lokAloka meM apanA AtmA bhI to A gayA; ata: svacchatvazakti ke kAraNa vaha bhI AtmA ke jJAnasvabhAva meM, svacchasvabhAva meM jhalaka jAyegA, jAna liyA jAyegA / usake lie alaga se isa prakAzazakti kI kyA AvazyakatA hai ? are bhAI ! yaha prakAzazakti svasaMvedanamayI hai, svacchatvazakti svasaMvedanamayI nahIM hai| parapadArtha to mAtra AtmA meM dekhe jAne hI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 13. asaMkucitavikAsatvazakti kSetrakAlAnavacchinnacidvilAsAtmikA asNkucitvikaashtvshktiH| jAte haiM; kintu apane bhagavAna AtmA kA anubhava kiyA jAtA hai| vaha anubhava svasaMvedanamayI prakAzazakti kA hI kArya hai| isa zakti kI zraddhA aura jJAna hone se AtmAnubhava ke lie para ke sahayoga kI AkAMkSA se utpanna honevAlI AkulatA kA abhAva hokara nirAkula zAnti kI prApti hotI hai||12|| isaprakAra prakAzazakti kI carcA karane ke uparAnta aba asaMkucitavikAsatvazakti kI carcA karate haiM - __ isa terahavIM asaMkucitavikAsatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai asaMkucitavikAsatvazakti kSetra aura kAla se amaryAdita cidvilAsAtmaka (caitanya ke vilAsasvarUpa) hai| anaMta zaktiyoM se sampanna isa bhagavAna AtmA meM eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa yaha AtmA binA kisI saMkoca ke pUrNarUpa se vikasita hotA hai| tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA kA pratyeka guNa paryAya meM nirmalatA ke sAtha-sAtha pUrNatA ko bhI prApta hotA hai| jJAnaguNa kevalajJAna rUpa pariNamita hotA hai, zraddhAguNa kSAyikasamyaktvarUpa pariNamita hotA hai| yaha zakti kSetra aura kAla se abAdhita hai aura caitanya ke vilAsa rUpa hai| tAtparya yaha hai ki isa AtmA ke caitanya ke vilAsa meM kSetra aura kAla saMbaMdhI koI saMkoca nahIM hai, sImA nahIM hai; maryAdA nahIM hai| isa zakti kA rUpasabhI guNoM meM hone se ve bhI asaMkucitavikAsatva ko prApta hote haiN| tAtparya yaha hai ki ve apane-apane svabhAva ke anusAra pUrNa vikAsa ko prApta hote haiN| unheM apane avicchinna vikAsa ke lie kSetra va kAla saMbaMdhI kisI bhI prakAra kA saMkoca nahIM hotA, bAdhA upasthita nahIM hotI; kyoMki unameM asaMkucitavikAsatvazakti kA rUpa hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAryakAraNatvazakti 14. akAryakAraNatvazakti anyAkriyamANAnyAkArakaikadravyAtmikA akaarykaarnntvshktiH| apane svabhAva aura sImA meM paripUrNa vikasita hone ke lie tujhe para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki tujhameM eka asaMkucitavikAsatva nAma kI zakti hai; jisake kAraNa tU svayaM meM paripUrNa vikAsa kara sakatA hai| __ isaprakAra hama dekhate haiM ki apane svabhAva kI sImA meM asImita vikAsa honA, asaMkucitavikAsa honA hI asaMkucitavikAsatvazakti kA kArya hai| isa zakti kA rUpa sabhI zaktiyoM meM hone se sabhI zaktiyoM kA apane-apane svabhAvAnusAra apanI-apanI sImA meM asImita vikAsa ho sakatA hai aura yaha vikAsa anaMta zaktiyoM ke saMgrahAlaya bhagavAna AtmA ke Azraya se hotA hai, trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna se hotA hai||13|| isaprakAra asaMkucitavikAsatvazakti kI carcA karane ke uparAnta aba akAryakAraNatvazakti kI carcA karate haiN| .. isa caudahavIM akAryakAraNatvazakti kI paribhASA AtmakhyAti meM isaprakAra dI gaI hai - isa bhagavAna AtmA meM eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa yaha AtmA na to anya se kiyA jAtA hai aura na anya ko karatA hI hai| eka dravya dUsare dravya kA kartA nahIM hai, kAraNa nahIM hai, kArya nahIM hai - yaha sabhI dravyoM ke saMdarbha meM jainadarzana kA sAmAnya kathana hai| isI siddhAnta ko AdhAra banAkara yahA~ apane AtmA para ghaTita kiyA jA rahA hai| anaMta zaktiyoM ke saMgrahAlaya isa bhagavAna AtmA meM eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA na to kisI kA kArya hai aura na kisI kA kAraNa hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 15. pariNamya-pariNAmakatvazakti - parAtmanimittakajJeyajJAnAkAragrahaNagrAhaNasvabhAvarUpA prinnmyprinnaamktvshktiH| ___ dravya aura guNa to anAdi-anaMta hote haiM; isakAraNa ve kArya hI nahIM haiM; ata: unake saMdarbha meM to kisI paradravya ke kArya hone kA prazna khar3A nahIM hotaa| kArya to pariNamana ko kahA jAtA hai, paryAya ko kahA jAtA hai| isa bhagavAna AtmA kA pariNamana bhI kisI paradravya kA kArya nahIM hai| tAtparya yaha hai ki AtmA meM honevAlA pariNamana para ke kAraNa nahIM hotaa| isIprakAra paradravyoM ke dravya-guNa bhI trikAlI hone se kArya nahIM hote; unakA pariNamana hI unakA kArya hai| unake pariNamana kA kAraNa yaha AtmA nahIM hai; isalie yaha kisI kA kAraNa bhI nahIM hai| isaprakAra na to yaha bhagavAna AtmA kisI paradravya kA kArya hai aura na kisI paradravya kA kAraNa hai| kisI paradravya kA kArya yA kAraNa na bane - isa bhagavAna AtmA kA aisA hI svabhAva hai| bhagavAna AtmA ke isa svabhAva kA nAma akAryakAraNatvazakti hai| yaha zakti anaMta svAdhInatA kI sUcaka aura nirbhAra rahane kA amogha upAya hai| yadi ekabAra yaha bAta citta kI gaharAI meM utara jAye to para meM kucha karane kI anaMta AkulatA aura para mujhameM kucha karana deM- isaprakAra kA bhaya usI samaya samApta ho sakatA hai| ___ yaha bhagavAna AtmA pUrNataH svAdhIna hai; na to ise para meM kucha karanA hai aura na svayaM ke kArya ke lie para ke bharose hI rahanA hai; kyoMki isameM ananta zaktiyoM ke sAtha-sAtha eka aisI bhI zakti hai ki jisake kAraNa yaha AtmA na to kisI kA kArya hai aura na kisI kA kAraNa hI hai| kisI kA kArya va kisI kA kAraNa nahIM honA hI akAryakAraNatvazakti kA svabhAva hai, kArya hai||14|| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAgopAdAnazUnyatvazakti 16. tyAgopAdAnazUnyatvazakti anyUnAtiriktasvarUpaniyatatvarUpA tyaagopaadaanshuunytvshktiH| isaprakAra akAryakAraNatvazakti kI carcA ke uparAnta aba pariNamyapariNAmakatvazakti kI carcA karate haiM - ___ isa pandrahavIM pariNamya-pariNAmakatvazakti kI paribhASAAtmakhyAti meM isaprakAra dI gaI hai - ___paranimittika jJeyAkAroM ke grahaNa karane aura svanimittika jJAnAkAroM ke grahaNa karAne ke svabhAvarUpa pariNamya-pariNAmakatvazakti hai| dekho, pahale akAryakAraNatvazakti meM yaha batAyA gayA thA ki AtmA na to para kA kArya hai aura na para kA kaarnn| aba isa pariNamyapariNAmakatvazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki para kA kArya yA kAraNa nahIM hone para bhI yaha AtmA para ko jAnatA hai aura para ke dvArA jAnA bhI jAtA hai| na kevala para ko jAnatA hai aura para ke dvArA jAnA jAtA hai; apitu svayaM ko bhI jAnatA hai aura svayaM ke dvArA jAnA bhI jAtA hai| isaprakAra isa AtmA kA svabhAva sva aura para ke jAnane evaM sva aura para ke dvArA jAnane meM Ane kA hai| __ maiM svayaM ko jAnU~ aura para ko bhI jAneM; isIprakAra svayaM ke dvArA jAnA jAU~ aura para ke dvArA bhI jAnA jAU~- isaprakAra isameM cAra bindu ho gye| __ pahalA svayaM ko jAnanA, dUsarA para ko jAnanA, tIsarA svayaM ke dvArA jAnane meM AnA aura cauthA para ke dvArA jAnane meM AnA / ina cAroM prakAra kI yogyatA kA nAma hI pariNamya-pariNAmakatvazakti hai||15|| pariNamya-pariNAmakatvazakti ke uparAnta aba tyAgopAdAnazUnyatvazakti kI carcA karate haiM - Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 47 zaktiyA~ aura 47 naya 17. agurulaghutvazakti SaTsthAnapatitavRddhihAnipariNatasvarUpapratiSThatvakAraNaviziSTaguNAtmikA agurulghutvshktiH| tyAgopAdAnazUnyatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - jo na to kama hai aura na adhika hI hai - aise sunizcita svarUpa meM rahane rUpa hai svarUpa jisakA, vaha tyAgopAdAnazUnyatvazakti hai| yaha bhagavAna AtmA svayaM meM paripUrNa tattva hai, isameM na to koI kamI hai aura na kucha adhikatA hI hai| yadi kamI hotI to grahaNa karanA anivArya ho jAtA aura adhikatA hotI to usakA tyAga karanA bhI anivArya ho jaataa| _grahaNa aura tyAga kramazaH kamI aura adhikatA ke sUcaka haiN| yadi hameM kucha grahaNa karane kA bhAva hai to isakA artha yaha huA ki hama apane svabhAva meM kucha nyUnatA kA anubhava karate haiN| isIprakAra tyAgane ke bhAva ke sAtha bhI yaha pratIti kArya karatI hai ki hamameM kucha adhikatA hai, jise chor3anA Avazyaka hai| trikAlI dhruva bhagavAna AtmA meM aisA kucha bhI nahIM hai, jise tyAgA jAye aura aisI koI kamI bhI nahIM hai ki bAhara se usakI pUrti karanI pdd'e| bhagavAna AtmA ke isa paripUrNa svabhAva kA nAma hI tyAgopAdAnazUnyatva zakti hai| __tyAgopAdAnazUnyatvazakti kA kathana nizcayanayAzrita hone se paramArtha hai, satyArtha hai aura grahaNa-tyAga kI carcA vyavahAranayAzrita hone se asatyArtha hai, abhUtArtha hai||16|| tyAgopAdAnazUnyatvazakti samajhane ke uparAnta aba agurulaghutvazakti kI carcA karate haiM - __ agurulaghutvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA hai - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAda-vyaya-dhruvatvazakti 18. utpAda-vyaya-dhruvatvazakti kramAkramavRttavRttitvalakSaNA utpaadvyydhruvtvshktiH| agurulaghutvazakti SaTsthAnapatita vRddhi-hAni rUpa se pariNamita svarUpa pratiSThatva kA kAraNarUpa vizeSa guNAtmaka hai| na kevala AtmA meM, apitu pratyeka padArtha kI pratyeka paryAya meM SaTguNI vRddhi aura SaTguNI hAni nirantara huA karatI hai| gajaba kI bAta to yaha hai ki yaha vRddhi aura hAni eka hI vastu meM ekasAtha hI hotI hai| 1. anaMtaguNavRddhi 2. asaMkhyaguNavRddhi 3. saMkhyaguNavRddhi 4. saMkhyabhAgavRddhi 5. asaMkhya-bhAgavRddhi aura 6. anaMtabhAgavRddhi - ye chaha prakAra kI vRddhiyA~ haiN| ___ isIprakAra 1. anaMtaguNahAni 2. asaMkhyaguNahAni 3. saMkhyaguNahAni 4. saMkhyabhAgahAni 5. asaMkhyabhAgahAni aura 6. anaMtabhAgahAni - ye chahaprakAra kI hAniyA~ haiN| isaprakAra chaha vRddhi aura chaha hAni kula milAkara bAraha prakAra kI vRddhi-hAni nirantara pratyeka AtmA meM, unake guNoM aura unakI paryAyoM meM hotI rahatI hai; kyoMki unameM aguru-laghutvazakti kA rUpa hai, unameM agurulaghutvazakti vyApta hai| ___ yaha bAta kevalajJAnagamya hai, kSayopazamajJAna meM to mAtra Agama se hI jAnI jAtI hai; ata: isake bAre meM kucha vizeSa kahanA saMbhava nahIM hai| basa, itanA samajha lenA ki AtmA meM eka isaprakAra kI bhI zakti hai| ___ isa saMdarbha meM vizeSa jAnane kI bhAvanA ho to gommaTasArAdi karaNAnuyoga ke granthoM kA svAdhyAya karanA caahie| __ isaprakAra agurulaghutvazakti kI carcA ke uparAnta aba utpAda-vyayadhruvatvazakti kI carcA karate haiMisa aThArahavIM utpAda-vyaya-dhruvatvazakti kI carcA AtmakhyAti meM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizakti 47 zaktiyA~ aura 47 naya ... 19. pariNAmazakti dravyasvabhAvabhUtadhrauvyavyayotpAdAliMgitasadRzavisadRzarUpaikAstitvamAtramayI prinnaamshktiH| isaprakAra kI gaI hai - kramavRtti aura akramavRttirUpa vartanA hai lakSaNa jisakA, vaha utpAda-vyaya-dhruvatvazakti hai| pratyeka dravya; guNa aura paryAyavAlA hotA hai tathA sat dravya kA lakSaNa hai; jo utpAda, vyaya aura dhruvatva se yukta hotA hai| yahA~ yaha batAyA jA rahA hai ki ananta zaktiyoM se sampanna bhagavAna AtmA meM eka aisI bhI zakti hai ki jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA svayaM hI utpAda, vyaya aura dhruvatva se sahita hai| ukta zakti kA nAma hI utpAda-vyaya-dhruvatva zakti hai| tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA ko svayaM kA astitva dhAraNa karane ke lie, svayaM ko kAyama rakhane ke lie para kI ora dekhane kI AvazyakatA nahIM hai| na to dhruva astitva ko TikAye rakhane meM para ke sahayoga kI AvazyakatA hai aura na svayaM meM pratisamaya honevAle utpAda-vyayarUpa parivartana karane ke lie hI para ke sahayoga kI apekSA hai; kyoMki yaha bhagavAna AtmA isa zakti ke kAraNa svabhAva se hI utpAda-vyaya-dhruvatva sampanna hai / / 18 / / isa utpAdavyayadhruvatvazakti ko samajhAne ke uparAnta aba pariNAmazakti kI carcA karate haiM - isa unnIsavIM pariNAmazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - dravya ke svabhAvabhUta utpAdavyayadhrauvya se AliMgita sadRza aura visadRza eka rUpa vAlI astitvamayI pariNAmazakti hai| utpAda, vyaya aura dhruvatva dravya ke svabhAva haiN| inameM dhruvatvabhAva sadRza pariNAma hai, sadA eka jaisA rahanevAlA pariNAma hai tathA utpAda Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . pariNAmazakti 29 vyaya visadRza pariNAma haiM; kyoMki ve donoM paraspara viruddha svabhAvavAle haiN| eka kA svabhAva utpanna honerUpa hai aura dUsare kA svabhAva nAza hone rUpa hai; isakAraNa ve paraspara viruddhasvabhAvavAle haiM, visadRzasvabhAvavAle haiN| utpAda-vyaya visadRza va dhauvya sadRzasvabhAvavAlA hone para bhI tInoM eka hI hai; kyoMki astitva tInoM kA eka rUpa meM hI hai| tInoM kA nAma hI pariNAma haiN| kucha loga pariNamana ko hI pariNAma yA bhAva samajhate haiM; kintu pariNAma va bhAva zabda pariNamita honevAle utpAda - vyaya ke lie bhI prayukta hotA hai aura apariNAmI dhruva ke lie bhI prayukta hotA hai| pariNamita hokara bhI dhruva rahanA aura dhruva rahakara bhI pariNamita honA hI pariNAmazakti kA kArya hai athavA pariNAmazakti hai / kucha loga utpAda-vyaya- dhruvatvazakti aura pariNAmazakti meM bheda nahIM kara pAte haiN| ina donoM meM bheda karanA AsAna bhI nahIM hai; kyoMki utpAda - vyaya-dhruvatvazakti ko kramAkramavRttavRtti lakSaNavAlI kahA gayA hai aura pariNAmazakti ko utpAda - vyaya - dhrauvya se AliMgita sadRzavisadRza pariNAmoM kI ekarUpatArUpa kahA gayA hai| donoM zaktiyoM meM utpAda - vyaya dhruvatva to hai hI / isa kAraNa bheda samajhane meM kaThinAI hotI hai; parantu eka zakti meM kramavartI paryAyeM aura akramavartI guNoMvAle utpAda - vyaya - dhruvatva se saMyukta dravyasvabhAva kI carcA hai to dUsarI zakti meM utpAda - vyaya - dhrauvya meM vidyamAna sadRzatAvisadRzatA kI ekarUpatA kI carcA hai| utpAda-vyaya-dhruvatvazakti kA kArya utpAda, vyaya aura dhauvya se saMyukta honA mAtra hai aura pariNAmazakti kA kArya paraspara viruddhaaviruddha pariNAmoM kA TikA rahanA aura pariNamita hote rahanA hai / dhruvarUpa pariNAma to apariNAmI hI hai, vaha sadA apariNAmI hI rahe - yaha bhI pariNAmazakti kA kArya hai aura nirantara badalanevAle utpAda - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 47 zaktiyA~ aura 47 naya 20. amUrtatvazakti karmabaMdhavyapagamavyaMjitasahajasparzAdizUnyAtmapradezAtmikA amUrtatva zaktiH / vyayarUpa pariNAma apane sunizcitakramAnusAra badalate raheM, eka samaya bhI badale binA na raheM - yaha bhI pariNAmazakti kA kArya hai / dhruvarUpa meM raMcamAtra bhI parivartana nahIM honA aura utpAda - vyayarUpa meM nirantara pariNamita hote rahanA Atmavastu kA mUlasvarUpa hai| Atmavastu ke isI mUlasvarUpa kA nAma pariNAmazakti hai| pariNAmazakti ke svarUpa ko jAnane kA pahalA lAbha to yaha hai ki hamArA mUla dhruvasvabhAva isI zakti ke kAraNa pUrNa surakSita hai| vaha anAdi se jaisA hai, ananta kAla taka vaisA hI rahegA; na to usakA nAza hI ho sakatA hai aura na usameM koI badalAva hI hotA hai| dUsare hamameM honevAle sunizcita parivartana ke lie bhI hameM para kI ora dekhane kI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki isa pariNAmazakti ke kAraNa mUla svabhAva arthAt svabhAva kI dhruvatA sahaja hI kAyama rahatI hai aura paryAyoM meM parivartana bhI sahaja hI huA karatA hai // 19 // isaprakAra pariNAmazakti kI carcA ke karane ke uparAnta aba amUrtatvazakti kI carcA karate haiM / isa bIsavIM amUrtatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - yaha amUrtatvazakti karmabaMdha ke abhAva se vyakta sahaja sparzAdizUnya AtmapradezAtmaka hai| ukta amUrtatvazakti ke kAraNa bhagavAna AtmA rUpa, rasa, gaMdha aura sparza se rahita amUrta padArtha hai| yaha deha sparzAdimaya hone se mUrta hai aura bhagavAna AtmA amUrta hai; ata: AtmA dehAdi se bhinna hI hai / Atmadravya ke sabhI guNoM aura paryAyoM meM amUrtatvazakti kA rUpa hone se sabhI guNa aura paryAyeM bhI amUrta haiM / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akartRtvazakti aura abhoktRtvazakti 21-22. akartRtvazakti aura abhoktRtvazakti sakalakarmakRtajJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmakaraNoparamAtmikA sakalakarmakRtajJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmAnubhavo akrtRtvshktiH| paramAtmikA abhoktRtvazaktiH / isaprakAra amUrtatvazakti kA svarUpa samajhane ke uparAnta aba akartRtva zakti aura abhoktRtvazakti kA svarUpa samajhate haiM - isa ikkIsavIM akartRtvazakti aura bAIsavIM abhoktRtvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - jJAnabhAva se bhinna karmodaya se honevAle rAgAdi vikArI bhAvoM ke kartRtva se rahita honerUpa akartRtvazakti hai / isIprakAra jJAnabhAva se bhinna karmodaya se honevAle rAgAdi vikArI pariNAmoM ke anubhava se, bhoktRtva se rahita honerUpa abhoktRtvazakti hai| donoM zaktiyoM ke ukta svarUpa para dRSTipAta karane se eka bAta to yaha spaSTa hotI hai ki donoM ke svarUpa meM karaNoparama aura anubhavoparama ke alAvA koI antara nahIM hai| abhoktRtvazakti kI paribhASA meM akartRtvazakti kI paribhASA se karaNoparama pada ko nikAla kara usake sthAna para anubhavoparama pada rakha diyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnabhAva se bhinna karmodaya se honevAle rAgAdi vikArI bhAvoM ke kartRtva se rahita akartRtvazakti hai aura unhIM ke bhoktRtva se rahita abhoktRtvazakti hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki akartRtvazakti ke kAraNa AtmA rAgAdi kA akartA hai aura abhoktRtvazakti ke kAraNa rAgAdi kA abhoktA hai // 21-22 // isaprakAra akartRtvazakti aura abhoktRtvazakti kI carcA ke uparAnta aba niSkriyatvazakti kI carcA karate haiM - isa teIsavIM niSkriyatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra diyA gayA hai - 4 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya , 23. niSkriyatvazakti sakalakarmoparamapravRttAtmapradezanaiSpaMdharUpA nisskriytvshktiH| niSkriyatvazakti samasta karmoM ke uparama (abhAva) se pravartita hone vAlI AtmapradezoM kI nispandatAsvarUpa hai| akartRtva aura abhoktRtva zaktiyoM meM mohanIya karmodayajanya rAgAdi bhAvoM ke karane se uparama (virAma-abhAva) aura bhogane ke uparama (virAmaabhAva) kI bAta kahI thI to aba yahA~ niSkriyatvazakti meM sampUrNa karmoM ke uparama (virAma-abhAva) se honevAlI AtmapradezoM kI akaMpadazA kI bAta kara rahe haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA karmodayajanya AtmapradezoM ke kaMpanarUpayogoM se bhI rahita hai, akaMpasvabhAvI hai, niSkriya hai| yahA~ kriyA zabda kA artha na to kSetra se kSetrAntararUpa gati se hai aura na kAla se kAlAntararUpa pariNamana se hI hai; yahA~ to AtmA ke pradezoM meM honevAle kaMpana kA nAma hI kriyA hai| bhagavAna AtmA aisI kriyA se rahita hai; ataH niSkriya hai, niSkriyatvazakti se sampanna hai| akartRtva aura abhoktRtva zakti meM AtmA ko rAgAdivibhAva ke abhAvasvarUpa amala batAyA thA aura niSkriyatvazakti meM AtmapradezoM kI caMcalatA ke abhAvarUpa acala batAyA jA rahA hai| yaha bhagavAna AtmA amala bhI hai aura acala bhI hai| paryAya meM ghAtikarmoM ke abhAva se pUrNa amalatA pragaTa hotI hai aura aghAti-karmoM ke abhAva se acalatA pragaTa hotI hai| arahaMta bhagavAna pUrNataH amala haiM, para acala nahIM; kintu siddha bhagavAna amala bhI haiM aura acala bhii| __yaha to paryAya meM pragaTa amalatA aura acalatA kI bAta hai; kintu yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki bhagavAna AtmA kA svabhAva trikAla amala aura acala hai| jisaprakAra kI akaMpadazA siddha bhagavAna meM pragaTa huI hai; usIprakAra Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatapradezatvazakti 24. niyatapradezatvazakti / AsaMsArasaMharaNavistaraNalakSitakiMcidUnacaramazarIraparimANAvasthitalokAkAzasammitAtmAvayavatvalakSaNA niytprdeshtvshktiH| kI acalatA AtmA ke svabhAva meM sadA vidyamAna hai; kyoMki usameM niSkriyatvazakti hai| niSkriyatvazakti kA kArya hI yaha hai ki vaha AtmA ko sadA acala rakhe // 23 // isaprakAra niSkriyatvazakti ke uparAnta aba niyatapradezatvazakti kI carcA karate haiM - isa caubIsavIM niyatapradezatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra vyakta kiyA gayA hai - anAdikAla se saMsAra-avasthA meM saMkoca-vistAra se lakSita aura siddha-avasthA meM carama zarIra se kiMcit nyUna parimANa tathA lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA ke samAna asaMkhyAta pradezavAlA AtmA kA avayava hai lakSaNa jisakA, vaha niyatapradezatvazakti hai| tAtparya yaha hai ki asaMkhyAtapradezI lokAkAza ke jitane pradeza haiM; utane hI asaMkhyAta pradeza isa bhagavAna AtmA meM haiN| saMsAra-avasthA meM ve pradeza dehapramANa rahate haiN| jitanI deha ho, utane hI AkAra meM AtmA ke pradeza samA jAte haiN| choTI deha meM saMkucita ho jAte haiM aura bar3I deha meM phaila jAte haiM; para rahate haiM dehapramANa hI tathA unakI jo asaMkhyAta saMkhyA hai, usameM koI kamI-vezI nahIM hotii| siddha-avasthA meM deha chUTa jAne para antima deha ke AkAra meM rahate haiM, para antima deha se kucha nyUna (kama) AkAra meM rahate haiN| AtmA meM jitane pradeza haiM, sadA utane hI rahate haiM, kama-adhika nahIM hote; vibhinna AkAroM meM rahane para bhI ve sadA niyata hI hai, jitane the, utane hI rahate haiN| AtmA ke asaMkhyapradezoM kA ukta kathanAnusAra AkAra rahanA hI niyatapradezatvazakti kA kArya hai||24|| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 47 zaktiyA~ aura 47 naya 25. svadharmavyApakatvazakti srvshriireksvruupaatmikaasvdhrmvyaapktvshktiH| niyatapradezatvazakti ke vivecana ke uparAnta aba svadharmavyApakatvazakti kA vivecana karate haiM - isa paccIsavIM svadharmavyApakatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra diyA gayA hai - sabhI zarIroM meM ekarUpa rahanevAlI svadharmavyApakatvazakti hai| yaha bhagavAna AtmA apane dharmoM meM hI vyApta hotA hai, zarIrAdi meM nahIM; kyoMki isameM svadharmavyApakatva nAma kI eka zakti hai| isake nAma se hI spaSTa hai ki isake kAraNa yaha AtmA svadharmoM meM hI vyApaka hotA hai| __yadyapi yaha AtmA anAdikAla se abataka anaMta zarIroM meM rahA hai| tathApi yaha unameM kabhI bhI vyApta nahIM huA; zarIrarUpa na hokara sadA jJAnAnandasvabhAvI hI rahA hai| yaha bhagavAna AtmA isa svadharmavyApakatvazakti ke kAraNa apane anaMta guNoM meM, dharmoM meM, zaktiyoM aura nirmalaparyAyoM meM to vyApatA hai; para zarIroM aura rAgAdi vikArI pariNAmoM meM vyApta nahIM hotaa| rAgAdi hote hue bhI, zarIroM meM rahatA huA bhI usameM vyApta nahIM hotA, svasImA meM hI rahatA hai||25|| isaprakAra svadharmavyApakatvazakti kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti kA nirUpaNa karate haiM - isa chabbIsavIM sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - sva aura para - donoM meM paraspara samAna, asamAna aura samAnAsamAna Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti 26. sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti svaparasamAnAsamAnasamAnAsamAnavividhabhAvadhAraNAtmikA sAdhAraNAsAdhAraNasAdhAraNA saadhaarnndhrmtvshktiH| - aise tIna prakAra ke bhAvoM ke dhAraNa karanerUpa yaha sAdhAraNa-asAdhAraNa -sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti hai| sAmAnya guNoM ko sAdhAraNa dharma kahate haiM aura vizeSa guNoM ko asAdhAraNa dharma kahate haiM aura jina dharmoM meM sAmAnyapanA aura vizeSapanA - donoM vizeSatAyeM prApta hoM; una dharmoM ko sAdhAraNAsAdhAraNa dharma kahate haiN| sabhI dravyoM meM pAye jAne ke kAraNa astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva Adi guNa yA dharma sAdhAraNa dharma haiN| AtmA se bhinna pudgalAdi padArthoM meM nahIM pAye jAne aura kevala AtmA meM hI pAye jAne ke kAraNa jJAna, darzana, sukhAdi asAdhAraNa dharma haiM tathA mAtra pudgala meM na pAye jAnevAlA amUrtatva pudgala kA asAdhAraNa dharma aura AtmA, dharmadravya, adharmadravya, AkAza aura kAla dravyoM meM pAye jAne ke kAraNa vaha sAdhAraNa dharma bhI hai; isaprakAra amUrtatva sAdhAraNAsAdhAraNa dharma hai|||26|| astitvAdi sAdhAraNa, jJAnAdi asAdhAraNa aura amUrtatvAdi sAdhAraNA-sAdhAraNa dharma bhagavAna AtmA meM ekasAtha hone se yaha AtmA sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNazakti se sampanna hai| astitvAdi guNa sabhI dravyoM meM pAye jAne ke kAraNa sAdhAraNa, akele AtmA meM pAye jAne ke kAraNa jJAnAdi guNa asAdhAraNa tathA sabhI dravyoM meM na pAye jAne aura pA~ca dravyoM meM pAye jAne ke kAraNa amUrtatva sAdhAraNAsAdhAraNa guNa hai| isaprakAra isa bhagavAna AtmA meM sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti hai| isaprakAra sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba anaMtadharmatvazakti kA nirUpaNa karate haiM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 47 zaktiyA~ aura 47 naya 27-28. anaMtadharmatvazakti aura viruddhadharmatvazakti vilakSaNAnaMtasvabhAvabhAvitaikabhAvalakSaNA anaMtadharmatvazaktiH / tadatadrUpamayatvalakSaNA viruddhadharmatvazaktiH / isa sattAIsavIM anaMtadharmatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - paraspara bhinna lakSaNoMvAle anaMta svabhAvoM se bhAvita - aisA eka bhAva hai lakSaNa jisakA - aisI anaMtadharmatvazakti hai| sAdhAraNa-asAdhAraNa-sAdhAraNAsAdhAraNadharmatvazakti se yaha bAta to spaSTa ho gaI thI ki bhagavAna AtmA meM sAdhAraNa, asAdhAraNa aura sAdhAraNa-asAdhAraNa - ye tInaprakAra ke dharma (guNa) pAye jAte haiM; para yaha spaSTa nahIM ho rahA thA ki ve dharma haiM kitane ? arthAt isa eka AtmA meM kitane dharmoM ko dhAraNa karane kI zakti hai ? ata: anaMtadharmatvazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki isa bhagavAna AtmA meM anaMta dharmoM ko dhAraNa karane kI zakti hai| vibhinna lakSaNoM ke dhAraka vibhinna anaMtaguNoM ko dhAraNa karane kI zakti kA nAma hI anaMtadharmatvazakti hai / / 27 / / anaMtadharmatvazakti ke nirUpaNa ke uparAnta aba viruddhadharmatvazakti kA nirUpaNa karate haiM isa aTThAIsavIM viruddhadharmatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - tadrUpamayatA aura atadrUpamayatA jisakA lakSaNa hai, usa zakti kA nAma viruddhadharmatvazakti hai| anaMtadharmatvazakti meM yaha to spaSTa ho gayA thA ki bhinna-bhinna lakSaNavAle anaMta dharma AtmA meM rahate haiM; para yaha bAta spaSTa nahIM ho pAI thI ki kyA paraspara viruddhasvabhAvavAle dharma bhI ekasAtha eka AtmA meM raha sakate haiN| yaha viruddhadharmatvazakti yaha batAtI hai ki na kevala anaMta dharma kintu paraspara virodhI pratIta honevAle anaMta dharmayugala bhI AtmA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvazakti aura atattvazakti 37 29-30. tattvazakti aura atattvazakti tadrUpabhavanarUpA tattvazakti: / atadrUpabhavanarUpA atattvazaktiH / meM ekasAtha rahate haiN| vibhinna lakSaNoMvAle anaMtaguNoM ko dhAraNa karanA anaMtadharmatvazakti kA kArya hai aura paraspara viruddha pratIta honevAle anaMta dharmayugaloM ko dhAraNa karanA viruddhadharmatvazakti kA kArya hai / isa viruddhadharmatvazakti meM mAtra yahI batAyA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA meM na kevala vibhinna lakSaNavAle guNa ekasAtha rahate haiM; apitu yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki parasparaviruddha pratIta honevAle anaMta dharma bhI ekasAtha hI rahate haiM ||28|| isaprakAra viruddhadharmatvazakti ke nirUpaNa ke uparAnta aba tattvazakti aura atattvazakti kI carcA karate haiM - ina unatIsavIM aura tIsavIM tattvazakti aura atattvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - tadbhavanarUpa tattvazakti aura atadbhavanarUpa atattvazakti hai| 25vIM svadharmavyApakatvazakti meM yaha batAyA gayA thA ki yaha bhagavAna AtmA apane sabhI dharmoM (guNoM) meM vyApta hai| usake bAda 26vIM zakti meM yaha batAyA gayA ki jina dharmoM meM AtmA vyApta hai; una dharmoM meM kucha dharma sAdhAraNa, kucha dharma asAdhAraNa aura kucha sAdhAraNAsAdhAraNa haiN| phira 27 vIM anaMtadharmatvazakti meM yaha batAyA gayA hai ki ve sAdhAraNa, asAdhAraNa aura sAdhAraNAsAdhAraNa dharma anaMta haiN| usake bAda 28 vIM viruddhadharmatvazakti meM kahA gayA hai ki una anaMta dharmoM meM kucha dharma paraspara viruddha pratIta hote haiN| aise paraspara virodhI dharmoM ko dhAraNa karane kI zakti isa bhagavAna AtmA meM hai, jisakA nAma hai viruddhadharmatvazakti / ina viruddha dharmoM meM tat aura atat dharmoM kI carcA karate hue ina Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya tattvazakti aura atattvazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki isa bhagavAna AtmA meM jo bhI dharma haiM; una sabhI ke honerUpa tattvazakti hai aura unase bhinna padArthoM aura una padArthoM ke dharmoM rUpa nahIM hone kI zakti kA nAma atattvazakti hai| ye tattva aura atattva zaktiyA~ paraspara viruddha zaktiyA~ haiN| isake bhI Age AnevAlI ekatva-anekatva aura bhAva-abhAva Adi zaktiyA~ bhI paraspara viruddha zaktiyA~ haiN| isaprakAra paraspara viruddhadharmatvazakti ke uparAnta ina tattva-atattva Adi paraspara viruddha zaktiyoM kA pratipAdana prasaMgocita hI hai| ina paraspara viruddha zaktiyoM ke pratipAdana meM eka kramika vikAsa hai| gaharAI se dekhane para vaha sahaja hI khyAla meM AtA hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA tattvazakti ke kAraNa svadravyakSetra-kAla-bhAvamaya hai aura nirantara pariNamita bhI hotA hai tathA atattvazakti ke kAraNa na to paradravya-kSetra-kAla-bhAva rUpa se hai aura na unarUpa, unakI paryAyoMrUpa pariNamita hI hotA hai| ___ isaprakAra svayaM kI anaMtazaktiyoMrUpa honA tattvazakti kA kArya hai aura pararUpa nahIM honA atattvazakti kA kArya hai| isaprakAra tattvazakti ke kAraNa AtmA jJAnAdi guNoM rUpa aura unake nirmala pariNamana rUpa hai aura atattvazakti ke kAraNa rUpAdi aura rAgAdirUpa nahIM hai| ___ tAtparya yaha hai ki svacatuSTayarUpa rahanA aura paracatuSTayarUpa nahIM honA isa AtmA kA sahaja svabhAva hai aura AtmA ke isa sahaja svabhAva kA nAma hI tattvazakti va atattvazakti hai| sva kI asti tattvazakti kA aura para kI nAsti atattvazakti kA kArya hai| ina zaktiyoM ke jJAnazraddhAna se svarUpa meM rahane kI cintA aura pararUpa na ho jAne kA bhaya samApta ho jAtA hai| dhyAna rakhane kI vizeSa bAta yaha hai ki AraMbha meM AnevAlI dRzi, jJAna, sukha, vIrya Adi zaktiyA~ guNarUpa zaktiyA~ haiM aura ye tattvaatattva, eka-aneka Adi zaktiyA~ dharmarUpa zaktiyA~ haiN|| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvazakti aura atattvazakti pariziSTa ke Arambhika aMza meM jJAnamAtra AtmA meM anekAntapanA siddha karate hue jina 14 bhaMgoM kI carcA kI gaI hai; una bhaMgoM meM carcita tat-atat, eka-aneka Adi dharma hI yahA~ tattva - atattva, ekatva - anekatva Adi zaktiyoM ke rUpa meM prastuta kiye gaye haiM / vahA~ jo anekAnta kI carcA kI gaI hai, usameM anekAnta zabda kI vyutpatti do prakAra se kI gaI hai| pahalI anaMta guNoM ke samudAya ke rUpa meM aura dUsare paraspara viruddha pratIta honevAle dharmayugaloM ke rUpa meN| usI ko AdhAra banAkara yahA~ pahale guNarUpa zaktiyoM kI carcA kI gaI aura bAda meM dharmarUpa zaktiyoM para prakAza DAlA jA rahA hai / 39 prazna: kyA zaktiyA~ guNa aura dharmarUpa hI hotI haiM ? uttara : guNa aura dharmoM ke atirikta kucha zaktiyA~ svabhAva rUpa bhI hotI haiM / tyAgopAdAnazUnyatva jaisI zaktiyA~ svabhAvarUpa haiN| prazna : tyAgopAdAnazUnyatva jaisI zaktiyA~ svabhAvarUpa kyoM haiM ? uttara : kyoMki tyAgopAdAnazUnyatva jaisI zaktiyoM kI na to paryAyeM hotI haiM aura unakA koI pratipakSI hotA hai| jina zaktiyoM kI paryAyeM hotI haiM aura jinakA pratipakSI nahIM hotA; ve guNarUpa zaktiyA~ haiM aura jinakI paryAyeM to nahIM hotIM, para pratipakSI avazya hotA hai, ve dharmarUpa zaktiyA~ haiM / jinakI na paryAyeM hoM aura na pratipakSI hI hoM; ve svabhAvazaktiyA~ haiN| isa tyAgopAdAnazUnyatva-zakti kI na to paryAyeM hotI haiM aura na koI pratipakSI hI hotA hai; isakAraNa ve svabhAvarUpa zaktiyA~ haiN| basa bAta itanI hI hai ki bhagavAna AtmA kA aisA svabhAva hI hai ki vaha na to kisI se kucha grahaNa hI karatA hai aura na kisI kA tyAga hI karatA hai / isaprakAra hama dekhate haiM ki zaktiyoM meM dharma aura svabhAva - guNa, sabhI ko samAhita kara liyA gayA hai / / 29-30 // - isaprakAra tattvazakti aura atattvazakti kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba ekatvazakti aura anekatvazakti kA nirUpaNa karate haiM - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 31-32. ekatvazakti aura anekatvazakti anekaparyAyavyApakaikadravyamayatvarUpA ekatvazaktiH / ekadravyavyApyAnekaparyAyamayatva rUpA anekatvazaktiH / 40 ina ikatIsa aura battIsavIM ekatva aura anekatvazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - aneka paryAyoM meM vyApaka aura ekadravyamayapane ko prApta ekatvazakti hai aura eka dravya se vyApta ( vyApane yogya) aneka paryAyoMmaya anekatva zakti hai| isa bhagavAna AtmA meM eka aisI zakti hai ki jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apanI aneka paryAyoM meM vyApta hote hue bhI apane ekatva ko nahIM chor3atA / AtmA ke isaprakAra ke svabhAva kA nAma hI ekatvazakti hai| isIprakAra isameM eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA svayaMrUpa eka dravya meM vyApta rahane para bhI aneka paryAyarUpa se pariNamita ho jAtA hai| AtmA ke isaprakAra ke sAmarthya kA nAma anekatvazakti hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA eka rahakara bhI aneka paryAyoMrUpa pariNamita hone kI zakti se sampanna hai tathA aneka paryAyoMrUpa pariNamita hote hue bhI isakI ekatA bhaMga nahIM ho aisI zakti se bhI sampanna hai| - yadyapi ekatva aura anekatva bhAva paraspara virodhI pratIta hote haiM; tathApi isa bhagavAna AtmA meM ekatva aura anekatva - donoM hI pAye jAte haiN| vaha aneka paryAyoM meM pariNamita hote hue bhI eka hI rahatA hai aura eka rahate hue bhI aneka paryAyoM meM pariNamana kI sAmarthya rakhatA hai; kyoMki yaha AtmA aneka paryAyoM meM vyApaka ekadravyamaya hai aura eka dravya meM vyApta aneka paryAyamaya bhI hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva-abhAvAdi chaha zaktiyA~ - 33-38. bhAva-abhAvAdi chaha zaktiyA~ 33. bhUtAvasthatvarUpAbhAvazaktiH 34. zUnyAvasthatvarUpA abhAvazaktiH 35. bhavatparyAyavyayarUpA bhAvAbhAvazaktiH 36.abhavatparyAyodayarUpA abhAvabhAvazaktiH 37.bhavatparyAyabhavanarUpA bhAva-bhAvazaktiH 38.abhavatparyAyAbhavanarUpA abhaavaabhaavshktiH| isa AtmA kI aneka paryAyoM meM vyApaka ekadravyamayatA ekatvazakti hai aura ekadravya meM vyApya anekaparyAyamayatA anekatvazakti hai| isaprakAra ekatva aura anekatvazakti kI carcA karane ke uparAnta aba bhAvazakti, abhAvazakti, bhAvAbhAvazakti, abhAvabhAvazakti, bhAvabhAvazakti aura abhAvAbhAvazakti- ina chaha zaktiyoM kI carcA karate haiM 33 vIM bhAvazakti se 38 vIM abhAvAbhAvazakti taka ina chaha zaktiyoM kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra diyA gayA hai___ vartamAna avasthA se yukta honerUpa bhAvazakti, zUnya avasthA se yukta hone rUpa abhAvazakti, vartatI paryAya ke vyayarUpa bhAvAbhAvazakti, pUrva meM na vartatI paryAya ke udayarUpa abhAvabhAvazakti, hone yogya paryAya ke hone rUpa bhAvabhAvazakti aura nahIM hone yogya paryAya ke nahIM hone rUpa abhAvAbhAva-zakti hai| ye bhAva-abhAvAdi zaktiyA~ bhI sAmAnyasvabhAva rUpa hone se sabhI (chaha) dravyoM meM pAI jAtI haiN| inake svarUpa kI samyak jAnakArI paryAyoM kI kramabaddhatA ke nirNaya meM bhI atyanta upayogI hai| 'kramabaddhaparyAya' nAmaka merI kRti meM inakA svarUpa isaprakAra spaSTa kiyA hai - ___ "pratyeka dravya meM eka aisI zakti hai, jisake kAraNa dravya apanI vartamAna avasthA se yukta hotA hai arthAt usakI nizcita avasthA hotI hI hai; use bhAvazakti kahate haiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya pratyeka dravya meM eka aisI bhI zakti hotI hai, jisake kAraNa vartamAna avasthA ke atirikta anya koI avasthA nahIM hotI; isa zakti kA nAma abhAvazakti hai| ukta donoM zaktiyoM ke kAraNa pratyeka dravya kI pratisamaya sunizcita paryAya hI hotI hai, anya nhiiN| - pratyeka dravya meM eka aisI bhI zakti hai, jisake kAraNa vartamAna paryAya kA niyama se AgAmI samaya meM abhAva ho jAyegA; usa zakti kA nAma hai bhAvAbhAvazakti tathA eka zakti aisI bhI hai, jisake kAraNa AgAmI samaya meM honevAlI paryAya niyama se utpanna hogI hii| isa zakti kA nAma hai abhaavbhaavshkti| ___ jo paryAya jisa samaya honI hai, vaha paryAya usa samaya niyama se hogI hI, aisI bhI eka zakti pratyeka dravya meM hai, jisakA nAma hai bhAvabhAvazakti tathA eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa jo paryAya jisa samaya nahIM honI hai, vaha niyama se nahIM hogI, usa zakti kA nAma hai abhaavaabhaavshkti| ukta chaha zaktiyoM kA svarUpa yaha siddha karatA hai ki jisa dravya kI, jo paryAya, jisa samaya, apane upAdAna ke anusAra jaisI honI hotI hai; vaha svayaM niyama se usI samaya, vaisI hI hotI hai; usameM parapadArtha kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hotii|" sabhI padArthoM para ghaTita honevAlI ina bhAva-abhAvAdi zaktiyoM kI carcA AtmakhyAti meM AtmA kI viziSTa zaktiyoM ke saMdarbha meM hI huI hai| saiMtAlIsa zaktiyoM meM AraMbhika guNa-zaktiyoM kI carcA meM AtmA ke jJAnasvabhAva kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA sva aura para donoM ko dekhatA-jAnatA hai, donoM usake jJAnadarzana darpaNa meM jhalakate haiM; kisI ko dekhane-jAnane ke lie use una jJeya padArthoM ke pAsa nahIM jAnA par3atA aura na una jJeya padArthoM ko Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 bhAva-abhAvAdi chaha zaktiyA~ AtmA ke samIpa hI AnA par3atA hai| sahaja hI jJeya-jJAyaka saMbaMdha rahatA hai| na kevala apane AtmA meM sva aura para ko jAnane kI zakti hai, apitu parajIvoM ke jJAna kA jJeya banane kI bhI zakti hai| isaprakAra yaha AtmA sva aura para - donoM ko jAnatA hai aura sva aura para - donoM ke dvArA jAnA bhI jAtA hai| para padArthoM meM thor3e-bahutoM ko hI nahIM; apitu jagata ke sampUrNa padArthoM ko, unake ananta guNoM ko aura unakI anaMtAnaMta paryAyoM ko eka samaya meM eka sAtha jAnane kI sAmarthya isameM hai| isaprakAra AraMbhika zaktiyoM meM apane AtmA kA jJAtA-dRSTA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta AtmA ke pradezoM kI sthiti ke saMdarbha meM aneka zaktiyoM kA vivecana kiyA gayA hai| isake bAda dharma-zaktiyoM ke vivecana meM paraspara viruddha pratIta honevAle dharmayugaloM kI sthiti para prakAza DAlA gayA hai| aba ina bhAva-abhAva Adi svabhAvarUpa zaktiyoM dvArA yaha spaSTa kiyA jA rahA hai ki isa bhagavAna AtmA meM pratisamaya jo bhI pariNamana ho rahA hai, use karane kI pUrI sAmarthya usake svabhAva meM hI vidyamAna hai| isake lie use para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| __ yadi kisI ko yaha AzaMkA ho ki AtmA meM jisa samaya jo paryAya honI hai, yadi vaha usa samaya nahIM huI to kyA hogA ? ukta AzaMkA kA yahI samAdhAna hai ki bhagavAna AtmA meM bhAva nAma kI eka aisI zakti hai, jisake kAraNa jo paryAya jisa samaya honI hai, vaha paryAya usa samaya hogI hii| isIprakAra yadi yaha AzaMkA ho ki jo paryAya isa samaya nahIM honI hai, yadi vaha paryAya ho gaI to kyA hogA? isakA samAdhAna abhAvazakti meM hai| abhAvazakti ke kAraNa jo paryAya jisa samaya nahIM honI hai, vaha paryAya usa samaya niyama se nahIM hogii| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya bhAvazakti kA kArya hai ki vivakSita paryAya svasamaya para ho hI aura abhAva-zakti kA kArya hai ki avivakSita paryAya usa samaya kisI bhI sthiti meM na ho / 44 aba prazna upasthita hotA hai yadi vidyamAna paryAya kA agale samaya abhAva hI na ho to phira naI paryAya kaise hogI ? AcArya kahate haiM ki AtmA meM bhAvAbhAva nAma kI eka zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa vidyamAna paryAya kA agale samaya meM niyama se abhAva hogA hI / isIprakAra yadi yaha prazna ho ki yadi agale samaya meM jo paryAya AnI thI, yadi vaha paryAya agale samaya nahIM AI to kyA hogA ? AcArya kahate haiM ki abhAvabhAva nAma kI eka aisI zakti hai ki jisake kAraNa agale samaya meM honevAlI paryAya agale samaya meM gAraMTI se hogI hI / jo paryAya honI hai, vaha na hokara koI anya paryAya ho jAye aura jisa paryAya kA abhAva honA hai, usakA abhAva na ho to kyA hogA ? AtmA meM bhAvabhAva aura abhAva- abhAva nAma kI aisI zaktiyA~ hai ki jinake kAraNa jo paryAya honI ho, vahI hotI hai aura jo nahIM honI ho, vaha nahIM hotI / isaprakAra ukta chaha zaktiyoM ke svarUpa ko sahI rUpa meM samajha lene se yaha AzaMkA samApta ho jAtI hai ki koI kArya samaya para nahIM huA to kyA hogA ? ina zaktiyoM ke nAmoM se hI inakA svarUpa spaSTa ho rahA hai| bhAva zabda kA artha hotA hai - honA / ataH jisa samaya jo paryAya honI ho, usa samaya usa paryAya kA niyamarUpa se honA hI bhAvazakti kA kArya hai / isIprakAra abhAva zabda kA artha hotA hai - nahIM honA / ataH jisa samaya jisa paryAya kA nahIM honA nizcita ho; usa paryAya kA usa samaya nahIM honA hI abhAvazakti kA kArya hai / isIprakAra bhAvAbhAva arthAt bhAva kA abhaav| jo paryAya abhI vidyamAna hai, usakA agale samaya meM nizcitarUpa se abhAva ho jAnA hI bhAva - abhAvazakti hai aura abhAvabhAva arthAt abhAva kA bhAva honA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazakti aura kriyAzakti 39-40. bhAvazakti aura kriyAzakti kArakAnugatakriyAniSkrAntabhavanamAtramayI bhaavshktiH| kArakAnugatabhavattArUpabhAvamayI kriyaashktiH| jo paryAya abhI nahIM hai aura agale samaya meM niyama se honevAlI hai; usa abhAvarUpa paryAya kA bhAvarUpa honA hI abhAvabhAvazaktikA kArya hai| bhAvabhAva arthAt bhAva kA bhAva aura abhAva-abhAva arthAt abhAva kA abhAva / tAtparya yaha hai ki jo paryAya honevAlI hai, usI paryAya kA honA anya kA nahIM honA bhAvabhAvazakti kA kArya hai aura jo paryAya honevAlI nahIM hai athavA jisakA abhAva sunizcita hai; usa paryAya kA nahIM honA abhAva-abhAvazakti kA kArya hai / / 33-38|| ukta bhAvAdi chaha zaktiyoM kI carcA ke uparAnta aba 39vIM bhAvazakti aura 40vIM kriyAzakti kI carcA karate haiM - ina bhAvazakti aura kriyAzakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - ___ kArakoM ke anusAra honevAlI kriyA se rahita bhavanamAtramayI bhAvazakti hai aura kArakoM ke anusAra pariNamita honerUpa bhAvamayI kriyAzakti hai| dekho, yaha bhAvazakti kArakoM ke anusAra honevAlI kriyA se rahita mAtra honerUpa hai aura kriyAzakti kArakoM ke anusAra pariNamita hone rUpa hai| bhAvazakti yaha batAtI hai ki AtmA rAgAdi vikArI bhAvoM ke SaTkArakoM se rahita hai aura kriyAzakti yaha batalAtI hai ki samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM ke SaTkArakoM se sahita hai| 33vIM zakti kA nAma bhI bhAvazakti hai aura isa 39vIM zakti kA nAma bhI bhAvazakti hI hai; nAma eka-sA hone para bhI donoM meM mUlabhUta antara yaha hai ki 33vIM bhAvazakti meM yaha kahA thA ki pratyeka dravya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya apanI sunizcita vartamAna paryAya se yukta hotA hI hai aura isa 39vIM bhAvazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki yaha bhagavAna AtmA kArakoM kI kriyA se nirapekSa hai / 46 bhAvAdi chaha zaktiyoM ke vivecana se yaha spaSTa huA thA ki pratyeka dravya kI pratyeka paryAya para kI apekSA binA svayaM kI yogyatA se svasamaya pragaTa hotI hI hai; isaprakAra vaha parakArakoM se nirapekSa hai| aura aba isa 39vIM bhAvazakti meM pratyeka samaya kI pratyeka paryAya ko abhinna SaTkArakoM se bhI nirapekSa batAyA jA rahA hai| dhyAna rahe, yaha abhinna SaTkArakoM se nirapekSatA vikArI paryAya saMbaMdhI hI grahaNa karanA; kyoMki samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM se sApekSatA agalI kriyAzakti meM spaSTa kI jAyegI / yadyapi 39vIM zakti meM vikArI- avikArI paryAya saMbaMdhI koI ullekha nahIM hai; sAmAnyarUpa se hI abhinna SaTkArakoM se nirapekSatA kA kathana hai; tathApi 40vIM zakti meM nirmalaparyAya saMbaMdhI abhinnaSaTkArakoM kI sApekSatA kA kathana hone se yaha sahaja hI phalita ho jAtA hai ki 39vIM zakti meM vikArI paryAyoM kI nirapekSatA hI samajhanA caahie| isaprakAra ina bhAvAdi zaktiyoM meM para se nirapekSatA aura vikArI paryAyoM se nirapekSatA batAkara nirmala paryAyoM saMbaMdhI SaTkArakoM kI sApekSatA kA nirUpaNa hai / isake bAda SaTkArakoM saMbaMdhI karmazakti, kartAzakti, karaNazakti, sampradAnazakti, apAdAnazakti aura adhikaraNazakti - ina chaha zaktiyoM kA nirUpaNa hogA aura usake bAda saMbaMdhazakti kI carcA kreNge| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAva - abhAvAdi chaha zaktiyoM meM para ke sAtha kArakatA kA niSedha aura isa bhAvazakti meM vikAra ke sAtha kArakatA kA niSedha karake kriyAzakti meM nirmala pariNamana ke sAtha kArakatA kA saMbaMdha svIkAra kara usakA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 karmazakti aura kartRtvazakti 41-42. karmazakti aura kartRtvazakti prApyamANasiddharUpabhAvamayI krmshktiH| bhavattArUpasiddharUpabhAvabhAvakatvamayI krtRtvshktiH| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA na to para kA aura na rAgAdi bhAvoM kA kartA hai aura na para aura rAgAdi bhAvoM kA karma hI hai; isIprakAra unakA karaNa bhI nahIM hai, sampradAna bhI nahIM hai, apAdAna bhI nahIM hai aura adhikaraNa bhI nahIM hai| tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA kA para va rAgAdi ke sAtha kisI bhI prakAra kA koI bhI saMbaMdha nahIM hai| isIprakAra ye parapadArtha va vikArI bhAva bhI AtmA ke kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa nahIM haiM aura na inakA AtmA ke sAtha koI saMbaMdha hI hai| AtmonmukhI nirmala pariNamana ke sAtha AtmA kA ukta kArakoM rUpa nirvikalpa saMbaMdha avazya hai||39-40|| ukta bhAvazakti aura kriyAzakti ke prakaraNa meM kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa saMbaMdhI kArakoM kI carcA bAra-bAra AI hai; ata: aba Age ukta SaTkArakoM saMbaMdhI chaha zaktiyoM kI carcA kI jA rahI hai aura anta meM isakA koI saMbaMdhI hai bhI yA nahIM? ___ yadi hai to kauna hai - isa bAta kA nirNaya karane ke lie saMbaMdhazakti kI carcA kreNge| 41vIM karmazakti aura 42vIM kartRtvazakti ko AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - karmazakti prApyamANasiddharUpabhAvamayI hai aura kartRtvazakti honerUpa aura siddharUpa bhAva ke bhAvakatvamayI hai| bhagavAna AtmA meM jIvatvAdi anaMta zaktiyoM meM eka karma nAma kI zakti bhI hai aura eka kartRtva nAma kI zakti bhI hai| ina zaktiyoM ke Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 47 zaktiyA~ aura 47 naya kAraNa hI yaha bhagavAna AtmA apane samyagdarzanAdi nirmala pariNAmoM ko prApta karatA hai aura unheM karatA bhI hai| karmazakti ke kAraNa unheM prApta karatA hai aura kartRtvazakti ke kAraNa unheM karatA hai| yaha bhagavAna AtmA na to para ko prApta karatA hai aura na para kA kartA hI hai| isIprakAra rAgAdi-vikArI bhAvoM ko prApta kare yA kareaisI bhI koI zakti AtmA meM nahIM hai| hA~, apane samyagdarzanAdi nirmala pariNAmoM ko prApta karane aura karane kI zakti isameM avazya hai| nirmala pariNAmoM ko karane kI zakti kA nAma kartRtvazakti hai aura inheM prApta karane kI zakti kA nAma karmazakti hai| tAtparya yaha hai ki apane nirmala pariNAmoM ko karane yA prApta karane ke lie isa bhagavAna AtmA ko para kI ora jhA~kane kI koI AvazyakatA nahIM hai| ___ yahA~ karma zabda kA prayoga na to jJAnAvaraNAdi dravya ke artha meM huA hai aura na rAgAdi bhAvakarmoM ke artha meM hI huA hai tathA karma zabda kA artha nirmala pariNamanarUpa kArya bhI nahIM hai| ___ yahA~ karma zabda kA prayoga AtmA kI anAdi-anaMta zaktiyoM meM athavA yahA~ pratipAdita 47 zaktiyoM meM se eka karma nAmaka zakti ke artha meM hai athavA kartA, karma, karaNa AdikArakoM meM samAgata karma ke artha meM hai| isaprakAra ina donoM zaktiyoM ke vivecana meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA meM eka karma nAma kI aisI zakti hai ki jisake kAraNa yaha AtmA svayaM ke nirmala pariNAmoM ko prApta karatA hai aura eka kartRtva nAma kI zakti aisI bhI hai ki jisake kAraNa yaha AtmA svayaM ke nirmala pariNAmoM ko kare athavA unakA kartRtva dhAraNa kre| svayaM hI kartA aura svayaM hI karma - isaprakAra kartA-karma kA ananyapanA hai| tAtparya yaha hai ki isa bhagavAna AtmA ko na to kucha karane ke lie anyatra jAnA hai aura na kucha pAne ke lie para kI ora jhA~kanA hai| saba kucha apane andara hI hai||41-42|| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNazakti 43. karaNazakti bhavadbhAvabhavanasAdhakatamatvamayI krnnshktiH| karmazakti aura kartRtvazakti ke nirUpaNa ke uparAnta aba karaNazakti kI carcA karate haiM - karmazakti aura kartRtvazakti ke nirUpaNa ke uparAnta aba karaNazakti kI carcA karate haiN| 43vIM karaNazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - karaNazakti pravartamAna bhAva ke hone meM sAdhakatamamayI hai| isa bhagavAna AtmA meM karmazakti aura kartRtvazakti ke samAna eka karaNa nAmaka zakti bhI hai| jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM ko pragaTa karatA hai, kara sakatA hai| . kartRtvazakti ke kAraNa AtmA apane nirmala bhAvoM kA kartA hai, karmazakti ke kAraNa nirmala pariNAmoM ko prApta karatA hai aura karaNazakti ke kAraNa vaha nirmala pariNAmoM kA svayaM kAraNa bhI hai| kartA bhI svayaM, karma bhI svayaM aura karaNa bhI svayaM - isaprakAra nirmala paryAyoM ke pragaTa karane meM vaha pUrNataH svAdhIna hai| samyagdarzanAdi nirmala bhAvoM ke lie use anya kI ora dekhane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki nirmala paryAyoM ko pragaTa karane kI pUrNa sAmarthya ina kAraka saMbaMdhI chaha zaktiyoM ke mAdhyama se usameM hI vidyamAna hai| AtmA kI anaMta svataMtratA kI ghoSaka ye zaktiyA~ AtmA kI apanI nidhiyA~ haiN| ukta vizleSaNa kA tAtparya yaha hai ki samyagdarzana se lekara siddhadazA taka kI samasta nirmala paryAyoM ko prApta karane kA sAdhana isa zakti ke mAdhyama se yaha AtmA svayaM hI hai; na to parapadArtharUpa nimitta sAdhana haiM aura na zubharAgarUpa naimittika bhAva hI sAdhana haiN| ata: AtmA kI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya 44-45. sampradAnazakti aura apAdAnazakti svayaM dIyamAnabhAvopeyatvamayI smprdaanshktiH| utpAdavyayAliMgitabhAvApAyanirapAyadhuvatvamayI apaadaanshktiH| sAdhanA ke lie, anaMta atIndriya Ananda prApta karane ke lie na to dInatA se para kI ora dekhane kI AvazyakatA hai aura na zubhabhAvoM meM dharma mAnakara unameM upAdeyabuddhi rakhakara unheM karane kI AvazyakatA hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA na to para kA kartA hai, na karma aura na karaNa (sAdhana) hI hai tathA parapadArtha bhI isa bhagavAna AtmA ke kartA, karma aura karaNa nahIM haiN| isaprakAra na to isake mAthe para para ke kartRtva kA bhAra hI hai aura na para se kucha apekSA hI hai| isaprakAra karaNazakti kI carcA karane ke uparAnta aba sampradAnazakti aura apAdAnazakti kI carcA karate haiN|||43|| . isa 44vIM sampradAnazakti aura 45vIM apAdAnazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai - sampradAnazakti apane dvArA diye jAnevAle bhAva kI upeyatvamayI hai| apAdAnazakti utpAda-vyaya se AliMgita bhAva ke nAza hone se hAni ko prApta na honevAlI dhruvatvamayI hai| ___ yahA~ kAraka saMbaMdhI chaha zaktiyoM kI carcA cala rahI hai| sAmAnyataH chaha kArakoM kA svarUpa isaprakAra hai - jo kArya ko karatA hai, vaha kartA nAmaka kAraka hai aura jo kArya hai, vaha karmakAraka hai| jisake dvArA kArya ho, vaha sAdhana karaNa kAraka kahA jAtA hai| kArya kA lAbha jise prApta ho, vaha sampradAna kAraka hai aura kArya jisameM se utpanna ho, vaha apAdAna kAraka kahA jAtA hai tathA kArya ke AdhAra ko adhikaraNa kAraka kahate haiN| ___ yaha to sarvavidita hI hai ki ina zaktiyoM ke prakaraNa meM nirmalaparyAyarUpa kriyA ko zAmila kiyA jAtA hai| ataH aba prazna yaha hai ki Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAna aura apAdAnazakti samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM kA kartA kauna hai, karma kauna hai, unheM prApta karane kA sAdhana kyA hai, ve nirmala paryAyeM prApta kisako hoMgI, ve kahA~ se AyeMgI aura unakA AdhAra kauna hai ? kartAzakti meM yaha batAyA gayA hai ki unakA kartA yaha bhagavAna AtmA svayaM hai; kyoMki isameM eka kartA nAma kA guNa (zakti) hai; jisake kAraNa yaha AtmA svayaM hI ukta nirmalaparyAyoMrUpa pariNamita hotA hai| karmazakti meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA kA nirmala pariNAma hI AtmA kA karma hai| karaNazakti meM yaha spaSTa kiyA gayA hai ki AtmA ko samyagdarzana Adi nirmala paryAyoM kI prApti ke lie anya sAdhanoM kI apekSA nahIM hai; kyoMki AtmA meM eka karaNa nAmaka guNa (zakti) hai, jisake dvArA AtmA inheM prApta karatA hai, kara sakatA hai| aba sampradAnazakti aura apAdAnazakti meM yaha batAyA jA rahA hai ki ukta nirmala paryAyeM AtmA ke lie haiM, AtmA ko prApta hotI haiM aura AtmA meM se pragaTa hotI haiN| apAdAnazakti ke kAraNa AtmA meM se hI pragaTa hotI haiM aura sampradAnazakti ke kAraNa AtmA ke lie hI haiN| samyagdarzanAdi nirmala paryAyeM AtmA ke lie AtmA meM se pragaTa hokara svayaM AtmA ko hI prApta hotI haiM - aisI adbhuta vastusthiti hai| ___ ukta donoM zaktiyoM ke spaSTIkaraNa meM yaha batAyA gayA hai ki AtmA kA jJAna, Ananda AtmA meM se hI AtA hai aura AtmA ko hI diyA jAtA hai| dAtAra bhI AtmA aura dAna ko grahaNa karanevAlA bhI aatmaa| jJAna aura Ananda na to para meM se Ate haiM aura na para ko diye hI jAte haiN| isIprakAra yaha AtmA na to ina jJAna aura Ananda ko para se grahaNa karatA hai aura na hI para ko de hI sakatA hai| jo kucha bhI isakA lenAdenA hotA hai, vaha saba apane andara hI hotA hai, antara meM hI hotA hai| ina jJAna aura Ananda kA para se kucha bhI lenA-denA nahIM hai| ina donoM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 47 zaktiyA~ aura 47 naya 46. adhikaraNazakti bhAvyamAnabhAvAdhAratvamayI adhikaraNazaktiH / zaktiyoM ke kAraNa yaha bhagavAna AtmA anantakAla taka svayaM hI svayaM ko AnaMda detA rahegA aura svayaM hI AnaMda letA bhI rahegA / yaha lena dena kabhI samApta nahIM honevAlI adbhuta kriyA hai, prakriyA hai ||44-45 / / isaprakAra ina sampradAna aura apAdAna zaktiyoM kI carcA ke uparAnta aba adhikaraNazakti kA nirUpaNa karate haiM - isa 46vIM adhikaraNazakti kI carcA AtmakhyAti meM isaprakAra kI gaI hai - adhikaraNazakti AtmA meM bhAvyamAnabhAva ke AdhArapanerUpa hai / isa adhikaraNazakti ke kAraNa bhagavAna AtmA samyagdarzana- -jJAnacAritrarUpa dharma kA AdhAra hai / nija bhagavAna AtmA ke AdhAra se hI samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa nirmalabhAvoM kI prApti hotI hai aura ye bhAva AtmA ke AdhAra se hI Tikate haiN| samyagdarzana - jJAna - cAritra kI utpatti aura vRddhi mokSamArga hai aura inhIM kI pUrNatA mokSa hai| adhikaraNazakti ke kAraNa mokSa aura mokSamArga kI paryAyeM binA kisI parapadArtha aura binA kisI zubhabhAva ke AdhAra se AtmA ke Azraya se AtmA meM sahaja hI pragaTa hotI haiN| tAtparya yaha hai ki anaMta sukha-zAnti pradAna karanevAlA ratnatrayadharma na to upavAsAdi kriyAkANDa se prApta hotA hai aura na utkRSTa se utkRSTa zubhabhAva se prApta hotA hai; kintu apane anaMta zaktiyoM ke saMgrahAlaya bhagavAna AtmA ke Azraya se hotA hai; AtmA ke jJAna se hotA hai, zraddhAna se hotA hai, dhyAna se hotA hai / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA svayaM ke AdhAra para pratiSThita hai: ise anya AkAzAdi padArthoM ke AdhAra kI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhazakti 47. sambandhazakti svabhAvamAtrasvasvAmitvamayI saMbaMdhazaktiH / 53 AvazyakatA nahIM hai| na kevala Atmadravya svayaM ke AdhAra para hai; apitu usakA svAbhAvika pariNamana, nirmala pariNamana bhI pUrNata: svayaM ke AdhAra para hI pratiSThita hai / samyagdarzana - jJAna - cAritra saMbaMdhI nirmala pariNamana kA bhI ekamAtra AtmA hI AdhAra hai; kyoMki usameM adhikaraNa nAmaka eka aisI zakti hai ki jisake kAraNa yaha saba kucha sahaja hI hotA hai, svAdhInapane hI hotA hai| prazna : zAstroM meM to chahoM dravyoM kA AdhAra AkAza ko kahA hai aura AtmA bhI eka dravya hai; ata: usakA AdhAra bhI AkAza hI honA cAhie ? uttara : AkAza ko sabhI dravyoM kA AdhAra kA kathana nimitta kI apekSA se kiyA gayA kathana hai; ata: asadbhUtavyavahAranaya kA upacarita kathana hai / yahA~ nizcayanaya kI apekSA paramasatya kA pratipAdana hai; upAdAna kI apekSA pratipAdana hai / vyavahAra se bhinna SaTkAraka kI bhI carcA AtI hai; para vaha sabhI kathana asadbhUta hotA hai, upacarita hotA hai, asatyArtha hotA hai| yahA~ abhinnaSaTkAraka kI carcA cala rahI hai| ataH paramasatya yahI hai ki AtmA apanI adhikaraNazakti ke kAraNa svayaM pratiSThita hai, usake pariNamana meM bhI svayaM kA hI AdhAra hai // 46 // isaprakAra adhikaraNazakti kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba saMbaMdhazakti kI carcA karate haiN| 47vIM sambandhazakti kA svarUpa AtmakhyAti meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai apanA svabhAva hI apanA svAmI hai - aisI svasvAmitvamayI saMbaMdha - zakti hai| 1 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya adhyAtma meM kAraka chaha hote haiM aura vyAkaraNa ke anusAra vibhaktiyA~ sAta hotI haiN| inameM saMbodhana ko jor3akara loka meM ATha vibhaktiyoM yA ATha kArakoM kI bhI carcA hotI hai| jo kriyA ke prati uttaradAyI ho, jisakA kriyA ke sAtha sIdhA saMbaMdha ho, use kAraka kahate haiN| saMbodhana kA kriyA ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai; isakAraNa use na to kArakoM meM aura na vibhaktiyoM meM hI ginA jA sakatA hai| ___ saMbaMdha kA bhI koI sIdhA saMbaMdha kriyA se nahIM hotA aura na vaha kriyA ke prati uttaradAyI hI hai; ata: saMbaMdha ko bhI kAraka nahIM kahA jA sakatA; phira bhI vibhaktiyoM meM to use zAmila kiyA hI gayA hai| ata: yahA~ bhI zaktiyoM ke rUpa meM saMbaMdha kI carcA hai| itanA vizeSa hai ki SaTkArakoM saMbaMdhI zaktiyoM meM to kartA-karma saMbaMdhI carcA hai aura isa saMbaMdhazakti meM sva-svAmI saMbaMdha kI bAta kahI gaI hai| isa saMbaMdhazakti meM yaha batAyA gayA hai ki isa bhagavAna AtmA kA svAmI koI anya nahIM, yaha svayaM hI hai| yahI sva aura yahI svAmI - aisA hI ananya sva-svAmI saMbaMdha hai| yaha bhI spaSTa hI hai ki na to isakA koI anya padArtha svAmI hai aura na yaha bhI kisI anya padArtha kA svAmI hai| svayaM kI nirmala paryAya AtmA kI sampatti hai aura yaha bhagavAna AtmA hI isakA svAmI hai| isaprakAra yaha zakti AtmA ke ekatva-vibhakta svarUpa ko batalAtI hai| isa saMbaMdhazakti ke mAdhyama se bhagavAna AtmA kA para ke sAtha kisI bhI prakAra kA koI saMbaMdha nahIM hai - yaha nizcita ho jAtA hai| isaprakAra isa saMbaMdhazakti meM yaha batAyA gayA hai ki anaMta zaktiyoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhazakti 55 meM eka saMbaMdha nAma kI zakti bhI hai ki jisake kAraNa yaha AtmA kisI bhI parapadArtha kA na to svAmI hai aura na hI koI para padArtha hI bhagavAna AtmA kA svAmI hai| tAtparya yaha hai ki na to isake mAthe para ke svAmitva kA bhAra hai aura na anya kI parAdhInatA hI hai| prazna : saMbaMdha to bhinna-bhinna dravyoM ke bIca hotA hai| ata: maiM hI sva aura maiM hI svAmI - yaha kaise ho sakatA hai ? jaba donoM svayaM hI haiM to phira ise saMbaMdha kahane se kyA sAdhya hai ? uttara : are bhAI ! yaha saMbaMdhazakti yaha spaSTa karane ke lie kahI gaI hai ki AtmA kA para ke sAtha koI saMbaMdha nahIM hai| yaha AtmA para se saMbaMdhita na ho, apane meM hI sImita rahe - yahI kArya hai isa saMbaMdhazakti kaa| maiM hI sva aura maiM hI svAmI' - yaha bhI kathanamAtra hI hai; kyoMki maiM to maiM hI hU~, usameM sampatti aura svAmI kA vikalpa bhI kathanamAtra hai| ___ yaha saMbaMdhazakti para ke sAtha saMbaMdha batAne ke lie nahIM kahI gaI; apitu para ke sAtha sabhI prakAra ke sabhI saMbaMdhoM ke niSedha ke lie kahI gaI hai| para se saMbaMdha ke niSedha para bala dene ke lie svayaM meM hI svasvAmI saMbaMdha batAyA gayA hai| yahA~ yaha samajhanA cAhie ki maiM hI svAmI aura maiM hI sva (sampatti) - isakA Azaya yahI hai ki yahA~ sva-svAmI saMbaMdha kI koI guMjAiza nahIM hai| isI bAta para bala dene ke lie ki merA koI svAmI nahIM hai, maiM kisI kI sampatti nahIM hU~ aura maiM bhI kisI kA svAmI nahIM hU~ aura koI merI sampatti nahIM hai; isalie yaha kahA gayA hai ki maiM hI svAmI aura maiM hI sva (smptti)| yaha na kevala saMbaMdhazakti ke bAre meM samajhanA; apitu sabhI kArakoM saMbaMdhI zaktiyoM ke bAre meM samajhanA cAhie; kyoMki maiM hI kartA, maiM hI karma, maiM hI karaNa, maiM hI saMpradAna, maiM hI apAdAna aura maiM hI adhikaraNa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 na - isakA bhI yahI artha ho sakatA hai ki merA kartA koI anya nahIM, mera karma bhI anya koI nhiiN| isIprakAra karaNAdi kArakoM para bhI ghaTita ka lenA caahie||47|| __ anta meM yahI niSkarSa rahA ki maiM to maiM hI hU~, SaTkAraka ke prakriyA se pAra svayaM meM paripUrNa svataMtra padArtha / yahI kAraNa hai ki ina zaktiyoM ke AtmA meM vidyamAna hone para bhI inake lakSya se nirmala paryAya pragaTa nahIM hotI; apitu ina zaktiyoM ke saMgrahAlaya abhedaakhaNDa trikAlI dhruva bhagavAna AtmA ke Azraya se hI samyagdarzanAdi nirmala paryAyoM kA AraMbha hotA hai| isaprakAra saMbaMdhazakti kI carcA ke sAtha-sAtha 47 zaktiyoM ke carcA bhI samApta hotI hai| ukta 47 zaktiyoM kI carcA meM dRSTi ke viSaya bhUta anaMta zaktiyoM ke saMgrahAlaya bhagavAna AtmA kA svarUpa to spaSTa huA hI hai, sAtha meM uchalatI huI zaktiyoM kI bAta kahakara; zaktiyoM ke uchalane kI carcA karake, nirmalaparyAyarUpa se pariNamita hone kI bAta karake dravyArthikanaya ke viSayabhUta dravya kI carcA ke sAtha-sAtha paryAyArthikanaya ke viSayabhUta nirmala pariNamana ko bhI svayaM meM sameTa liyA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra kI tattvapradIpikA TIkA meM samAgata 47 naya maMgalAcaraNa (dohA) anaMta dharmamaya Atma ke pratipAdaka naya nNt| kahanA saMbhava haiM nahIM saiMtAlIsa kht|| pRSThabhUmi AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM jJAnatattvaprajJApana mahAdhikAra, jJeyatattvaprajJApana mahAdhikAra aura caraNAnuyogasUcaka cUlikA ke rUpa meM vibhAjita AcArya kundakunda kRta pravacanasAra paramAgama yadyapi yahA~ samApta ho jAtA hai; tathApi AcArya amRtacandra pariziSTa ke rUpa meM eka adhikAra aura likhate haiM, jisameM mukhyarUpa se 47 nayoM kI carcA hai| ___ yaha bhagavAna AtmA ke dharmoM kA vizleSaNa hai| samayasAra meM bhagavAna AtmA meM uchalatI huI ananta zaktiyoM kA vivecana kiyA gayA hai aura pravacanasAra meM AtmA meM sadA vidyamAna ananta dharmoM kA vivecana hai| na to ananta zaktiyoM kA hI vizleSaNa saMbhava hai aura na ananta dharmoM kA hI; ata: samayasAra meM namUne ke rUpa meM 47 zaktiyoM kA varNana hai aura pravacanasAra meM 47 dharmoM kA, nayoM kaa| ___ samayasAra zraddhApradhAna grantha hai; ata: usameM zraddheya zaktiyoM kA varNana hai aura pravacanasAra jJAnapradhAna grantha hai; ata: isameM jJeyarUpa dharmoM evaM unheM jAnanevAle nayoM kA pratipAdana hai| ina 47 nayoM ke mAdhyama se jo AtmArthI, bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM ko jAnakara tathA samayasAra kI AtmakhyAti' TIkA meM pratipAdita Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya nanu ko'yamAtmA kathaM cAvApyata iti cet, abhihitametat punrpybhidhiiyte| AtmA hi tAvaccaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiSTAtrekaM dravyamanantadharmavyApakAnantanayavyApyekazrutajJAnalakSaNapramANapUrvakasvAnubhava 58 pramIyamANatvAt / bhagavAna AtmA kI 47 zaktiyoM ko pahicAna kara anantazaktiyoM se sampanna, anantadharmoM ke adhiSThAtA bhagavAna AtmA meM apanatva sthApita karatA hai, use hI apanA jAnatA mAnatA hai; usI meM jama jAtA hai, rama jAtA hai, usI meM tallIna ho jAtA hai; vaha cAra ghAtiyA karmoM kI 47 prakRtiyoM kA nAzakara anantacatuSTayarUpa arahaMta dazA ko prApta karatA hai; anantadarzana, anantajJAna, anantavIrya evaM ananta - atIndriya-AnandarUpa pariNamita ho jAtA hai| jo anantasukhI honA cAhate haiM, ve anantadharmoM ke adhiSThAtA nija bhagavAna AtmA kI ArAdhanA avazya kareM / - pariziSTa kA AraMbha AcArya amRtacandra isaprakAra karate haiM - "yaha AtmA kauna hai aura kaise prApta kiyA jAtA hai' - yadi aisA prazna kiyA jAya to isakA uttara pahale hI kahA jA cukA hai aura aba puna: kahate haiM / prathama to AtmA vAstava meM caitanyasAmAnya se vyApta anantadharmoM kA adhiSThAtA eka dravya hai; kyoMki vaha anantadharmoM meM vyApta honevAle jo ananta naya haiM, unameM vyApta honevAlA jo eka zrutajJAnasvarUpa pramANa hai, usa pramANapUrvaka svAnubhava se prameya hotA hai / " jina 47 nayoM se yahA~ AtmA kA varNana kiyA gayA hai, ve 47 naya isaprakAra haiM - (1) dravyanaya, (2) paryAyanaya, (3) astitvanaya, (4) nAstitvanaya, (5) astitvanAstitvanaya, (6) avaktavyanaya, (7) astitva-avaktavyanaya, (8) nAstitva- avaktavyanaya, (9) astitvanAstitva- avaktavyanaya, (10) vikalpanaya, (11) avikalpanaya, (12) nAmanaya, (13) sthApanAnaya, (14) dravyanaya, (15) bhAvanaya, (16) sAmAnyanaya, (17) vizeSanaya, (18) nityanaya, (19) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThabhUmi anityanaya, (20) sarvagatanaya, (21) asarvagatanaya, (22) zUnyanaya, (23) azUnyanaya, (24) jJAnajJeya-advaitanaya, (25) jJAnajJeya-dvaitanaya, (26) niyatinaya, (27) aniyatinaya, (28) svabhAvanaya, (29) asvabhAvanaya, (30) kAlanaya, (31) akAlanaya, (32) puruSakAranaya, (33) daivanaya, (34) Izvaranaya, (35) anIzvaranaya, (36) guNInaya, (37) aguNInaya, (38) kartRnaya, (39) akartRnaya, (40) bhoktRnaya, (41) abhoktRnaya, (42) kriyAnaya, (43) jJAnanaya, (44) vyavahAranaya, (45) nizcayanaya, (46) azuddhanaya, (47) shuddhny| 47 nayoM kI ukta nAmAvalI para gaharAI se dRSTi DAlane para eka bAta spaSTa hotI hai ki saptabhaMgI saMbaMdhI evaM cAranikSepa saMbaMdhI nayoM ko chor3akara zeSa sabhI 36 naya paraspara viruddha pratIta honevAle dharmoM ko viSaya banAne vAle hone se 18 jor3oM ke rUpa meM diye gaye haiN| jaise :-nityanayaanityanaya, sarvagatanaya-asarvagatanaya, kAlanaya-akAlanaya aadi| ____ isa jagata meM vidyamAna pratyeka vastu anekAntasvarUpa hai, anantaguNoM kA akhaNDa piNDa hai| anantaguNoM ke samAna, paraspara viruddha pratIta honevAle nitya-anityAdi anaMta dharmayugala bhI pratyeka vastu meM pAye jAte haiN| anantaguNoM kA akhaNDa piNDa bhagavAna AtmA bhI eka dravya hai, eka vastu hai; ata: usameM bhI paraspara viruddha pratIta honevAle dharmayugala pAye jAte haiN| bhagavAna AtmA meM vidyamAna anaMtadharmoM meM se eka-eka dharma ko viSaya banAnevAle samyak zrutajJAna ke aMzarUpa naya bhI ananta hote haiM, ho sakate haiN| una anantanayoM ke samudAyarUpa samyakzrutajJAna pramANa hai aura anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA prameya hai| nija bhagavAna AtmA kA gaharAI se paricaya prApta karane ke lie samyakzrutajJAna ke aMzarUpa 47 nayoM dvArA yahA~ bhagavAna AtmA ke 47 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 47 zaktiyA~ aura 47 naya (1-2) dravyanaya aura paryAyanaya tattu dravyanayena pttmaatrvccinmaatrm||1|| paryAyanayena tntumaatrvdrshnjnyaanaadimaatrm||2|| dharmoM kA pratipAdana kiyA jA rahA hai; kyoMki na to bhagavAna AtmA ke anaMtadharmoM kA pratipAdana hI saMbhava hai aura na unheM jAnanevAle anantanayoM ko bhI vANI dvArA vyakta kiyA jA sakatA hai| ___ ina 47 nayoM dvArA bhagavAna AtmA ke 47 dharmoM ke samyakaparijJAna se bhagavAna AtmA ke zeSa anaMtadharmoM kA bhI anumAna kiyA jA sakatA hai aura samyakzrutajJAna ke aMzarUpa anaMta nayoM kA bhI anumAna lagAyA jA sakatA hai, sabase bar3I bAta to yaha hai ki samyak zrutajJAna dvArA ananta dharmAtmaka eka dharmI AtmA kA anubhava bhI kiyA jA sakatA hai| isI bhAvanA se AcArya amRtacandra ne ina 47 nayoM kA saMkSipta vivecana prastuta kiyA hai; jo isaprakAra hai___ "vaha anantadharmAtmaka Atmadravya dravyanaya se paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra hai aura paryAyanaya se tantumAtra kI bhA~ti darzana-jJAnAdimAtra hai||1-2||" ___ yadyapi vastra meM aneka tAne-bAne hote haiM, vividha AkAra-prakAra hote haiM, vividha raMga-rUpa bhI hote haiM, tathApi saba-kucha milAkara vaha vastra vastramAtra hI hai| tAne-bAne Adi bheda-prabhedoM meM na jAkara use mAtra vastra ke rUpa meM hI dekhanA-jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se vaha vastramAtra hI hai| ThIka isIprakAra cetanAsvarUpa bhagavAna AtmA meM jJAnadarzanarUpa guNaparyAyeM bhI haiM, tathApi guNaparyAyarUpa bhedoM ko dRSTi meM na lekara bhagavAna AtmA ko eka caitanyamAtra jAnanA dravyanaya hai; athavA dravyanaya se bhagavAna AtmA cinmAtra hai| . yadyapi vastra vastramAtra hI hai, tathApi usameM tAne-bAne, AkAraprakAra evaM raMga-rUpa Adi bhI to haiM hii| vastra ko vastramAtra na dekhakara usameM vidyamAna tAne-bAne Adi para dRSTi DAlakara dekhane para vaha tAne Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyanaya aura paryAyanaya bAnevAlA, lAla-pIlA evaM choTA-bar3A bhI to dikhAI detA hai| usIprakAra yadyapi dravyanaya se bhagavAna AtmA cinmAtra hI hai, tathApi usameM jAnanedekhanerUpa pariNamana bhI to pAyA jAtA hai| bhagavAna AtmA ko cinmAtra na dekhakara, usameM vidyamAna jJAna-darzanAdirUpa pariNamana ko dekhakara use jJAna-darzanAdivAlA, jAnane-dekhanevAlA jAnanA paryAyanaya hai; athavA paryAyanaya se bhagavAna AtmA jJAna-darzanAdi mAtra hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki dravyanaya se bhagavAna AtmA paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra hai aura paryAyanaya se tantumAtra kI bhA~ti darzana-jJAnAdi mAtra hai| naya jAnanerUpa bhI hote haiM aura kahanerUpa bhii| jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM' - isa paribhASA ke anusAra naya jJAnarUpa athavA jAnanerUpa hote haiM tathA 'vaktA ke abhiprAya ko naya kahate haiM' - isa paribhASA ke anusAra naya kathanarUpa hote haiN| ___kathanarUpa nayoM ke anusAra kathana karane para isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki dravyanaya se bhagavAna AtmA paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra kahA jAtA hai aura paryAyanaya se usI bhagavAna AtmA ko tantuvAlA kI bhA~ti jJAna-darzanavAlA bhI kahA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki AtmA ko paTamAtra kI bhA~ti cinmAtra kahanA dravyanaya hai aura tantumAtra kI bhA~ti darzana-jJAna mAtra kahanA paryAyanaya hai| bhagavAna AtmA anantadharmoM kA akhaNDa piNDa hai| anantadharmAtmaka yaha bhagavAna AtmA anantanayAtmaka zrutajJAnarUpa pramANa kA viSaya hai| isa anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA meM caitanyasAmAnya hai svarUpa jisakA, aisA eka 'dravya' nAmaka dharma bhI hai| isa dravya nAmaka dharma ko viSaya banAne vAle naya kA nAma hI dravyanaya hai| isIprakAra isa bhagavAna AtmA meM jJAna-darzanAdirUpa pariNamita honA hai svabhAva jisakA, aisA eka paryAya' nAmaka dharma bhI hai| isa paryAya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma paryAyanaya hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya saptabhaMgI saMbaMdhI sAta naya (3-5) astitva, nAstitva aura astitva-nAstitva astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhavizikhavat svdrvykssetrkaalbhaavairstitvvt||3|| naastitvnyenaanyomyaagunnkaarmkaantraalvyNsNhitaavsthaalkssyonmukhpraaktnvishikhvtprdrvykssetrkaalbhaavairnaastitvvt||4|| astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat kramataH svprdrvykssetrkaalbhaavairstitvnaastitvvt||5|| mUlanayoM kI carcA meM jina dravyArthika aura paryAyArthikanayoM kI carcA kI gaI thI, una dravyArthika aura paryAyArthikanayoM se ye dravyanaya aura paryAyanaya bhinna haiN| vahA~ to sampUrNa vastu ko dravya aura paryAya - ina do aMzoM meM vibhAjita kara bAta kahI gaI thI, vastu ke dravyAMza ko grahaNa karanevAle naya ko dravyArthikanaya aura paryAyAMza ko grahaNa karanevAle naya ko paryAyArthikanaya kahA gayA thA; para yahA~ to vastu ke anantadharmoM meM se eka 'dravya' nAmaka dharma ko grahaNa karanevAle naya ko dravyanaya aura 'paryAya' nAmaka dharma ko grahaNa karanevAle naya ko paryAyanaya kahA gayA hai||1-2|| dravyanaya aura paryAyanaya ke bAda astitva-nAstitva saMbaMdhI saptabhaMgI keAdhArapara sAta naya liye gaye haiM, jinameM se Adike tIna naya isaprakAra haiM____ "vaha Atmadravya astitvanaya se lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha bANa kI bhA~ti svadravyakSetra-kAla-bhAva kI apekSA astitvavAlA hai; nAstitvanaya se alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna dazA meM na rahe hue, alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva, nAstitva aura astitva-nAstitva 63 apekSA nAstitvavAlA hai evaM astitvanAstitvanaya se lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna - avasthA meM rahe hue aura saMdhAna - avasthA meM nahIM rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti kramazaH sva-para- dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA astitvanAstitva vAlA hai|| 3-5 // " bhagavAna AtmA meM vidyamAna anantadharmoM meM eka astitva nAmaka dharma bhI hai, jo bhagavAna AtmA ke astitva ko TikAe rakhatA hai / astitva nAmaka dharma ke kAraNa hI bhagavAna AtmA sattAsvarUpa hai| yaha astitva nAmaka dharma akele bhagavAna AtmA meM hI nahIM, sabhI padArthoM meM hai| sabhI padArthoM meM apanA-apanA astitvadharma hai aura ve sabhI padArtha apane-apane astitva dharma se hI Tike hue haiN| kisI bhI padArtha ko apane astitva ko TikAye rakhane ke lie kisI anya ke sahAre kI AvazyakatA nahIM hai| yadyapi yaha bAta pUrNataH satya hai ki sabhI padArthoM meM apanA-apanA astitvadharma hai; tathApi yahA~ AtmA ke astitva kI bAta cala rahI hai / yahA~ DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha, lohamaya bANa kA udAharaNa dekara bhagavAna AtmA ke astitvadharma ko samajhAyA gayA hai| jisaprakAra koI bANa svadravya kI apekSA se lohamaya hai, svakSetra kI apekSA se DorI aura dhanuSa ke madhya sthita hai, svakAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM hai arthAt dhanuSa para car3hAkara kha~cI huI dazA meM hai aura svabhAva kI apekSA se lakSyonmukha hai arthAt nizAna kI ora hai| isaprakAra jaise bANa svadravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se astitva vAlA hai, usIprakAra bhagavAna AtmA astitvanaya se arthAt svacatuSTaya kI apekSA se astitvavAlA hai / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 47 zaktiyA~ aura 47 naya svayaM ke sampUrNa guNa-paryAyoM ke piNDa ko svadravya kahate haiM, svayaM ke asaMkhya AtmapradezoM ko svakSetra kahate haiM, svayaM kI vartamAna samaya kI avasthA ko svakAla kahate haiM evaM pratyeka guNa kI tatsamaya kI paryAya kI ora jhuke hue trikAlI zaktirUpa-guNarUpa bhAva ko svabhAva kahate haiN| dravya-dravyaguNaparyAyarUpa vastu, kSetra pradeza, kAla-paryAya evaM bhAva-guNa, dharma, svabhAva, shktiyaaN| jisaprakAra lohamayapanA tIra kA svadravya hai; usIprakAra guNaparyAyamayapanA bhagavAna AtmA kA svadravya hai| jisaprakAra DorI aura dhanuSa ke bIca meM rahA huA tIra kA AkAra hI tIra kA svakSetra hai; usIprakAra apane jina asaMkhyAta pradezoM meM bhagavAna AtmA rahatA hai, ve asaMkhyAta pradeza hI usakA svakSetra haiN| jisaprakAra lakSya ke sanmukha saMdhAnIkRta avasthA hI tIra kA svakAla hai; usIprakAra vartamAna jisa avasthA meM AtmA vidyamAna hai, vaha avasthA hI AtmA kA svakAla hai| jisataraha nizAna ke sanmukha rahanerUpa jo tIra kA bhAva hai, vahI usakA svabhAva hai; usIprakAra samaya-samaya kI paryAyarUpa se pariNamita hone kI zaktirUpa jo bhAva hai, vahI bhAva bhagavAna AtmA kA svabhAva hai| isaprakAra bhagavAna AtmA apane guNa-paryAyoM kepiNDarUpasvadravya se, apane asaMkhyAta pradezI svakSetra se, vartamAna vartatI paryAyarUpa svakAla se evaM zaktirUpasvabhAva se astitvadharmavAlA hai| astitvadharma meM svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva - ye cAra bAteM samAhita haiN| pratyeka vastu kA astitva ina cAra bAtoM meM hI samAhita hai| __vastu ke astitva kI yaha eka sahaja prakriyA hI hai| kauna, kahA~, kaba aura kyoM - ina praznoM ke uttara binA kisI vyakti kA astitva hI siddha nahIM hotaa| vastu ke astitva kI siddhi ke lie pratyeka vastu ke saMbaMdha meM ina cAra praznoM ke uttara Avazyaka hI nahIM, anivArya haiN| kauna-dravya, kahA~ kSetra, kaba-kAla, kyoN=bhaav| maiM Apase kahU~ki vaha Apase milanA cAhatA hai, to Apake mastiSka Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva, nAstitva aura astitva-nAstitva meM ukta cAra prazna eka sAtha hI khar3e ho jaaveNge| Apa tatkAla hI pUchege ki kauna milanA cAhatA hai, kahA~ milanA cAhatA hai, kaba milanA cAhatA hai aura kyoM milanA cAhatA hai ? ina cAra praznoM kA uttara pAye binA na to ApakoI uttara hI de sakate haiM aura na ApakI jijJAsA hI zAnta ho sakatI hai; kyoMki milanerUpa kriyA kI sampannatA ke lie ina jijJAsAoM kA samAdhAna apekSita hI nahIM, anivArya hai| ina praznoM kA uttara pAye binA Apa 'hA~ aura 'nA' kucha bhI to na kaha skeNge| 'hA~ aura 'nA' kahane ke lie ina cAroM kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| kamaza: pratyeka prazna ke uttara ke AdhAra para Apa milane na milane kA nirNaya kreNge| ___kauna milanA cAhatA hai - isa prazna ke uttara meM yadi yaha kahA jAya ki bA~jha kA beTA Apase milanA cAhatA hai to Apa muskarA kara kaheMge ki kyoM majAka karate ho ? bA~jha ke beTe kA isa loka meM guNaparyAyarUpa astitva hI nahIM hai to phira usase kaise milA jA sakatA hai ? ___ yadi yaha kahA jAya ki Apase sImandhara bhagavAna milanA cAhate haiM to bhI Apa kaheMge ki unakI guNa-paryAyamaya sattA to hai, para isa kSetra meM jaba ve haiM hI nahIM to phira unase milanA kaise saMbhava hai ? ___ kundakundAcArya to guNaparyAyarUpa vastu haiM evaM bharatakSetra ke hI AcArya haiM, ve Apase milanA cAhate haiM - yadi yaha kahA jAya taba bhI Apa yahI kaheMge ki isa samaya ve yahA~ kahA~ haiM? yadi yaha kahA jAya ki Apase rAjIva gA~dhI milanA cAhate haiM to bhI Apa yahI kaheMge ki Akhira kyoM ? unako mere se kyA apekSA ho sakatI hai ? vartamAna meM maiM unake kyA kAma A sakatA hU~? jisaprakAra milanevAle vyakti, milane kA sthAna, milane kA samaya aura milane kA prayojana spaSTa hue binA milanA saMbhava nahIM hotA; usIprakAra svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svacatuSTaya ke spaSTa hue binA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya vastu kA svarUpa spaSTa nahIM hotA, vastu kA astitva hI siddha nahIM hotaa| svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svacatuSTaya hI bhagavAna AtmA kA astitva hai - isI bAta ko nayoM kI bhASA meM isa rUpa meM kahA jAtA hai ki astitvanaya se bhagavAna AtmA astitvavAlA hai| svacatuSTaya hI bhagavAna AtmA kA astitvadharma hai aura AtmA ke usa astitvadharma ko athavA astitvadharma kI mukhyatA se anantadharmAtmaka AtmA ko viSaya banAnevAlA naya hI astitvanaya hai| astitvadharma ke samAna hI bhagavAna AtmA meM eka nAstitvadharma bhI hai| jisaprakAra svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se astitvadharma hai aura use viSaya banAnevAlA astitvanaya hai; usIprakAra paradravyakSetra-kAla-bhAva kI apekSA se nAstitvadharma hai aura use viSaya banAnevAlA nAstitvanaya hai| jisaprakAra astitvadharma bhagavAna AtmA ke astitva ko kAyama rakhatA hai; usIprakAra nAstitvadharma use para se bhinna evaM para se sampUrNata: asaMpRkta rakhatA hai| apane astitva ko TikAe rakhanevAlA astitvadharma hai aura para ke hastakSepako rokanevAlA nAstitvadharma hai| isaprakAra ye donoM hI dharma bhagavAna AtmA ko apane se abhinna evaM para se bhinna rakhate haiN| jisa bANa ke udAharaNa se yahA~ astitvadharma ko samajhAyA gayA hai, usI bANa ke udAharaNa se nAstitva ko bhI samajhAyA gayA hai| jisaprakAra koI bANa svadravya kI apekSA se lohamaya hai, svakSetra kI apekSA se DorI aura dhanuSa ke madhya sthita hai, svakAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM hai aura svabhAva kI apekSA lakSyonmukha hai; parantu vahI bANa parabANa kI apekSA se alohamaya hai, parabANa ke kSetra kI apekSA se DorI aura dhanuSa ke madhya asthita hai, parabANa ke kAla kI apekSA se saMdhAnadazA meM nahIM rahA huA hai evaM parabANa ke bhAva kI apekSA se alakSyonmukha bhI hai| usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svadravya-kSetra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva, nAstitva aura astitva - nAstitva kAla-bhAva kI apekSA astitvamaya hone para bhI paradravya-kSetra - kAlabhAva kI apekSA nAstitvamaya hai| 67 isa saMdarbha meM AptamImAMsA meM samAgata AcArya samantabhadra kA nimnAMkita kathana draSTavya hai " sadaiva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // svarUpAdicatuSTaya arthAt svadravya kSetra - kAla-bhAva kI apekSA se vastu ke astitva ko kauna buddhimAna svIkAra nahIM karegA ? - isIprakAra pararUpAdicatuSTaya arthAt paradravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA vastu ke nAstitva ko bhI kauna buddhimAna svIkAra nahIM karegA? yadi koI vyakti isaprakAra astitva aura nAstitvadharmoM ko svIkAra nahIM karatA hai to usake matAnusAra vastu kI vyavasthA hI siddha nahIM hogii| " astitvadharma ko bhAvadharma aura nAstitvadharma ko abhAvadharma bhI kahate haiM | bhAva (sadbhAva) ke samAna abhAva bhI vastu kA eka dharma hai, para vaha abhAvadharma bhI abhAvarUpa na hokara bhAvAntararUpa hai / tAtparya yaha hai ki nAstitvadharma (abhAvadharma) kI sattA bhI vastu meM astitvadharma (bhAvadharma) ke samAna hI hai, nAstitvadharma kI bhI bhagavAna AtmA meM asti hai| vaha abhAvadharma bhAvAntarasvabhAvarUpa hai, gadhe ke sIMga ke samAna abhAvarUpa nahIM hai| abhAva to usakA nAma hai, kyoMki usakA kArya apane AtmA meM parapadArthoM ke apravezarUpa hai, abhAvarUpa hai| vaha nAstidharma svayaM abhAvarUpa nahIM hai, usakA svarUpa apane meM para ke abhAvarUpa hai| isa saMdarbha meM 'yuktyanuzAsana' kI nimnAMkita kArikA dhyAna dene yogya hai : 66 " bhavatyabhAvo'pi ca vastudharmo, bhAvAMtaraM bhAvavadarhataste / he arahaMta bhagavAna ! tumhAre mata meM bhAva ke samAna bhAvAntarasvabhAvarUpa abhAva bhI vastu kA eka dharma hotA hai / " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 47 zaktiyA~ aura 47 naya jinAgama meM abhAva cAra prakAra ke batAye gaye haiM, jinake nAma kramazaH isaprakAra haiM :- prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva evaM atyntaabhaav| abhAvadharma kI siddhi karate hue A. samaMtabhadra AptamImAMsA meM likhate haiM "bhAvaikAnte pdaarthaanaambhaavaanaamplvaat| sarvAtmakamanAdyantamasvarUpamatAvakam // 9 // kAryadravyamanAdi syAd prAgbhAvasya nihnve| pradhvaMsasya ca dharmasyapracyave'nantatAM vrjet||10|| sarvAtmakaM tadekaM syaadnyaa'pohvytikrme| anyatra samavAye na vyapadizyeta srvthaa||11|| he bhagavana ! padArthoM kA sarvathA sadbhAva hI mAnane para abhAvoM kA arthAt abhAvadharma kA abhAva mAnanA hogaa|abhaavdhrm kI sattA svIkAra nahIM karane para sabhI padArtha sarvAtmaka ho jAveMge, sabhI padArtha anAdiananta ho jAveMge, kisI kA koI pRthak svarUpa hI na rahegA, jo ki Apako svIkAra nahIM hai| prAgabhAva kA abhAva mAnane para sabhI kArya (paryAyeM) anAdi ho jaaveNge| isIprakAra pradhvaMsAbhAva nahIM mAnane para sabhI kArya (paryAyeM) ananta ho jaaveNge| yadi anyonyAbhAva ko nahIM mAneMge to sabhI dRzyamAna (pudgala) padArtha vartamAna meM ekarUpa ho jAveMge aura atyantAbhAva ke nahIM mAnane para sabhI padArthoM (dravyoM) ke trikAla ekarUpa ho jAne se kisI bhI dravya yA paryAya kA vyapadeza (kathana) bhI na bana skegaa|" isaprakAra hama dekhate haiM ki bhAva (astitva) ke samAna abhAva (nAstitva) bhI vastu kA eka sadbhAvarUpa dharma hai| yadyapi nAstitvadharma ko paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA samajhAyA jAtA hai; tathApi vaha para kA dharma nahIM, bhagavAna AtmA kA hI dharma hai; usakI sattA kA AdhAra bhI para nahIM, nija bhagavAna AtmA hI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva, nAstitva aura astitva-nAstitva hai| yaha nAstitvadharma hI sva aura para ke bIca kI abhedya dIvAra hai, isake kAraNa hI sabhI padArthoM kI svatantra sattA kAyama rahatI hai, eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM hotA, eka AtmA dUsare AtmArUpa nahIM hotA, eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA, eka paryAya dUsarI paryAyarUpa nahIM hotI; kyoMki eka kA dUsare meM abhAva hai| yaha abhAvadharma hI bhedavijJAna kA mUla hai, deha aura AtmA kI pRthaktA kA bhAna karAnevAlA hai; ata: isakA svarUpajAnanA atyanta upayogI hai| bhAI ! jabataka nAstitvadharma kA svarUpa hamAre khyAla meM nahIM AvegA, tabataka para se bhinna nija AtmA kI saccI pahacAna saMbhava nahIM hai| nijabhagavAna AtmA kI saccI pahacAna binA dharma kA AraMbha bhI kaise hogA? nAstitvadharma kA saccA svarUpa samajhane ke lie jinAgama meM pratipAdita cAra abhAvoM ko gaharAI se samajhanA caahie| jisaprakAra vastu ke astitvadharma ko bhAvadharma evaM nAstitvadharma ko abhAvadharma bhI kahate haiM, usIprakAra astitvadharma ko viSaya banAnevAle astitvanaya ko bhAvanaya evaM nAstitvadharma ko viSaya banAnevAle nAstitvanaya ko abhAvanaya bhI kaha sakate haiN| jisaprakAra bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM eka astitvadharma hai, eka nAstitvadharma hai; usIprakAra eka astitva-nAstitvadharma bhI hai| jisaprakAra astitvadharma svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se hai aura vaha bhagavAna AtmA ke astitva ko kAyama rakhatA hai, TikAye rakhatA hai; nAstitvadharma paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se hai aura vaha bhagavAna AtmA ko para se bhinna rakhatA hai, para se saMpUrNata: aMsapRkta rakhatA hai; usIprakAra astitva-nAstitvadharma svaparadravya-kSetra-kAlabhAva kI apekSA se hai aura vaha paraspara viruddha pratIta honevAle astitvanAstitva dharmoM kI sattA ko eka sAtha eka hI AtmA meM rakhane kA mahAna kArya sampanna karatA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 47 zaktiyA~ aura 47 naya (6) avaktavyanaya avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat yugptsvprdrvykssetrkaalbhaavairvktvym||6|| ___ tAtparya yaha hai ki bhale hI vANI se astitva aura nAstitvadharmoM ko eka sAtha kahA na jA sake, para bhagavAna AtmA meM unake eka sAtha rahane meM koI bAdhA nahIM hai; kyoMki bhagavAna AtmA kA eka dharma aisA bhI hai, jisake kAraNa ye dharma eka hI AtmA meM eka sAtha avirodhapane raha sakate haiN| astitva-nAstitva dharma kA artha hI yaha hai ki AtmA kA aisA svabhAva hai ki usameM astitva evaM nAstitva virodhI pratIta honevAle dharma eka sAtha rahate haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki AtmA meM vidyamAna astitva, nAstitva evaM astitva-nAstitva nAmaka dharmoM ko jAnanevAle yA kahanevAle astitvanaya, nAstitvanaya evaM astitvanAstitvanaya nAmaka tIna naya haiM / / 3-5 / / __saptabhaMgI saMbaMdhI ukta tIna nayoM kI carcA ke uparAMta aba avaktavyanaya kI bAta karate haiM - ___"lohamaya tathA alohamaya, DorI va dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI va dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAna-avasthA meM rahe hue tathA saMdhAna-avasthA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahale bANa kI bhA~ti Atmadravya avaktavyanaya se yugapat svaparadravyakSetra-kAla-bhAva se avaktavya hai||6||" bhagavAna AtmA ke ananta dharmoM meM astitvAdi dharmoM ke samAna eka avaktavya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA vacanoM dvArA yugapat sampUrNata: vyakta nahIM kiyA jA sktaa| isa avaktavya dharma ko viSaya banAnevAle samyakzrutajJAna ke aMza ko avaktavyanaya kahate haiN| zAstroM meM yaha bArambAra AtA hai ki AtmA vacana Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaktavyanaya 71 agocara hai, anubhavagamya hai| yaha saba kathana bhagavAna AtmA ke avaktavya dharma kA hI hai, avaktavyasvabhAva kA hI hai| bhagavAna AtmA kA aisA sUkSma svabhAva hai ki vaha vANI kI pakar3a meM yugapat sampUrNata: nahIM aataa| yadyapi yaha bAta satya hai ki bhagavAna AtmA meM avaktavya nAmaka dharma hone se usakA svabhAva avaktavya hai; tathApi avaktavyadharma ke samAna usameM eka vaktavya nAmaka dharma bhI hai; ata: vaha kathaMcit vaktavya bhI hai| isaprakAra vaha na sarvathA vaktavya hI hai aura na sarvathA avaktavya hI; vaha kathaMcit vaktavya aura kathaMcit avaktavya hai| Atmavastu kA aisA hI anekAntAtmaka svarUpa hai| ___ yadi hama kisI bhI vastu ko sarvathA avAcya' ('avaktavya') kaheM to yaha kathana svavacanabAdhita hI hogA, kyoMki hama svayaM use avAcya (avaktavya) zabda se vAcya banA rahe haiN| yaha vacana to usIprakAra kA hogA, jisaprakAra koI vyakti dUsare se kahe ki merA Aja maunavrata hai| 'merA Aja maunavrata hai' - aisA kahakara svayaM hI usane apane maunavrata ko bhaMga kiyA hai| isIprakAra 'AtmA avaktavya hai' - aisA kahakara hama svayaM AtmA ko avaktavya' zabda se vAcya banA rahe haiN| vastutaH bAta to aisI hai ki kisI bhI vastu ke sampUrNa pakSoM ko, guNa-dharmoM ko eka sAtha kahanA saMbhava na hone se sabhI vastue~ kathaMcit avAcya haiM aura vastu ke vibhinna dharmoM kA kramaza: pratipAdana zakya hone se sabhI vastue~ kathaMcit vAcya bhI haiN| yadyapi jisasamaya svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se bhagavAna AtmA meM astitvadharma hai, usIsamaya paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se nAstitvadharma bhI hai; tathApi jisasamaya astitvadharma kA pratipAdana kiyA jA rahA ho, usIsamaya nAstitvadharma kA pratipAdana nahIM kiyA jA sakatA hai; para krama se unakA pratipAdana saMbhava hai| bhagavAna AtmA ke anantadharmoM kA yA paraspara viruddha pratIta honevAle anantadharmayugaloM kA yugapad pratipAdana asaMbhava honA avaktavya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya (7-9) astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya aura astitva-nAstitva-avaktavya naya astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAtaMrAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat svdrvykssetrkaalbhaavairyugptsvprdrvykssetrkaalbhaavaishcaastitvvdvktvym||7|| nAmaka dharma kA kArya hai aura kramazaH pratipAdana saMbhava honA vaktavya nAmaka dharma kA kArya hai| yadyapi 47 nayoM meM vaktavya nAmaka koI naya nahIM hai aura saptabhaMgI meM vaktavya nAmaka koI bhaMga bhI nahIM hai, tathApi sabhI 47 nayoM se AtmA ko vAcya to banAyA hI jA rahA hai, yadi bhagavAna AtmA kathaMcit bhI vAcya nahIM hotA arthAt usameM vAcya banane kI zakti, svabhAva, dharma nahIM hotA to vaha pramANa-nayoM se vAcya bhI kaise banAyA jA sakatA thA? ata: usameM vAcya nAmaka dharma bhI hai hii| saptabhaMgI ke Arambha ke tIna bhaMga vaktavya aura anta ke cAra bhaMga avaktavya ke haiN| jisaprakAra saptabhaMgI ke aMtima tIna bhaMgoM ko hama isaprakAra vyakta karate haiM ki asti-avaktavya, nAsti-avaktavya aura astinAsti -avaktavya; usIprakAra Arambha ke tIna bhaMgoM ko isaprakAra bhI vyakta kara sakate hai ki astivaktavya, nAstivaktavya, asti-naastivktvy| ___ yadibhagavAna AtmA sarvathA hI avaktavya hotA tosamasta jinavANI nirarthaka hotI; kyoMki samasta jinavANI ekaprakAra se bhagavAna AtmA ke pratipAdana ke lie hI to samarpita hai tathA yadi bhagavAna AtmA vANI dvArA pUrI taraha batAyA jA sakatA hotA to phira zAstroM ko par3hakara yA gurumukha se AtmA kA svarUpa sunakara sabhI AtmajJAnI ho gaye hote| isaprakAra hama dekhate haiM ki bhagavAna AtmA avaktavyanaya se kathaMcit avaktavya bhI hai||6|| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya aura astitva-nAstitva avaktavyanaya 73 nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavaya'saMhitAvasthAlakSyonmukhakhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmakAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhAlakSyonmukhaprAktanavizikhavat paradravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizca naastitvvdvktvym||8|| ___ astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthalakSyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavaya'saMhitAvasthAlakSyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisaMhitAvasthAsaMhitAvasthalakSyonmukhaprAktavizikhavat svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravya kssetrkaalbhaavaishcaastitvnaastitvvdvktvym||9|| isaprakAra avaktavyanaya ke pratipAdana ke uparAnta aba astiavaktavyanaya, nAsti-avaktavyanaya aura asti-nAsti-avaktavyanayoM kI carcA karate haiM - ___lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM nahIM rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha aise pahale bANa kI bhA~ti Atmadravya astitva-avaktavyanaya se svadravya-kSetra-kAlabhAva se tathA yugapat svaparadravya-kSetra-kAla-bhAva se astitvavAlA avaktavya hai||7|| __ alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM na rahe hue, alakSyonmukha evaM lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya meM sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya meM nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM na rahe hue aura lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti Atmadravya nAstitva-avaktavyanaya se paradravya-kSetra-kAlabhAva se tathA yugapat svaparadravya-kSetra-kAla-bhAva se nAstitvavAlA avaktavya hai||8|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 47 zaktiyA~ aura 47 naya ___ lohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue, lakSyonmukha tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM nahIM rahe hue, alakSyonmukha eva lohamaya tathA alohamaya, DorI aura dhanuSa ke madhya sthita tathA DorI aura dhanuSa ke madhya nahIM sthita, saMdhAnadazA meM rahe hue tathA saMdhAnadazA meM na rahe hue, lakSyonmukha tathA alakSyonmukha usI bANa kI bhA~ti Atmadravya astitvanAstitva-avaktavyanaya se svadravyakSetra-kAla-bhAva se paradravya-kSetra-kAla-bhAva se tathA yugapat svaparadravyakSetra-kAla-bhAva se astitvavAlA-nAstitvavAlA avaktavya hai|||9||" anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA meM eka astitva-avaktavya nAmaka dharma hai, eka nAstitva-avaktavya nAmaka dharma hai tathA eka astitvanAstitva-avaktavya nAmaka dharma bhI hai| unheM viSaya banAnevAle samyakzrutajJAna ke aMzarUpa kramazaH astitva-avaktavyanaya, nAstitvaavaktavyanaya evaM astitvanAstitva-avaktavyanaya haiN| ___ yahA~ eka prazna saMbhava hai ki eka astitvadharma aura eka avaktavyadharma to pahale hI kahe jA cuke haiM, phira yaha tIsarA astitva-avaktavyadharma kahane kA kyA prayojana hai ? kyA yaha dharma astitva aura avaktavya donoM ko milAkara hai? isIprakAra kA prazna nAstitva-avaktavya evaM astitva-nAstitva-avaktavya dharma ke saMbaMdha meM bhI saMbhava hai| are bhAI! astitva aura avaktavya - ina donoM dharmoM ko milAkara vaha astitva-avaktavya dharma kahA ho - aisA nahIM hai, parantu astitva aura avaktavya - ina donoM dharmoM se bhinna astitva-avaktavya nAmaka ekasvatantra dharma hai| jisaprakAra zrutajJAna ke anantanayoM meM astitvanaya Adi sAta naya bhinna-bhinna haiM; usIprakAra una sAta nayoM ke viSayabhUta Atmavastu meM sAta dharma bhI bhinna-bhinna haiN| . ye astitva, nAstitva Adi sAta prakAra ke dharma vastu ke svabhAva meM hI haiN| astitva aura nAstitva - ye donoM hI dharma vastu meM haiM, anya pA~ca dharma nahIM haiM - aisA nahIM hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya aura astitva-nAstitva avaktavyanaya 75 ___ yadi vastu meM sAtoM dharma nahIM hote to unakA kathana bhI nahIM hotA, kyoMki vAcaka vAcya ko hI to batAtA hai| __AtmA meM sva kI apekSA astitva hai, para kI apekSA nAstitva hai - ina donoM dharmoM kA pratipAdana kramazaH hI ho sakatA hai, eka sAtha nahIM - isa apekSA se AtmA astitvanAstitva-avaktavyadharmavAlA hai| isa dharma ke nAma meM tIna zabda Aye haiM; ata: unake vAcyarUpa tIna bhinna-bhinna dharma nahIM samajhanA, kintu tInoM ke vAcyarUpaeka dharma hai - isaprakAra smjhnaa| saptabhaMgI saMbaMdhI sAta nayoM ke viSayabhUta astitvAdi dharma sabhI padArthoM ke mUlabhUta dharma haiN| bhagavAna AtmA bhI eka padArtha hai, paramapadArtha hai; ata: usameM bhI ye pAye hI jAte haiN| para se bhinna nija bhagavAna AtmA kI samyak jAnakArI ke lie ina sAta dharmoM kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| __ astitvadharma yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha kA astitva svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpasvacatuSTaya se hai; ata: kisI bhI padArtha ko apane astitva ko banAye rakhane ke lie para kI yA para ke sahayoga kIraMca bhI AvazyakatA nahIM hai| bhagavAna AtmA kA astitva bhI svacatuSTaya se hI hai; ataH use bhI svayaM kI sattA banAye rakhane ke lie para ke sahayoga kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| nAstitvadharma yaha batAtA hai ki pratyeka padArtha meM paradravya-kSetrakAla-bhAvarUpa paracatuSTaya kI nAsti hai; ata: kisI bhI parapadArtha kA koI bhI hastakSepa anya padArtha meM saMbhava nahIM hai| yaha bhagavAna AtmA bhI nAstitvadharma se sampanna hai; ataH hameM para ke hastakSepa kI AzaMkA se vyAkula hone kI raMcamAtra bhI AvazyakatA nahIM hai| para kA sahayoga bhI ekaprakAra kA hastakSepa hI hai| jaba eka dravya kA dUsare dravya meM pUrNataH abhAva hI hai, apraveza hI hai, to phira paraspara sahayoga kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 47 zaktiyA~ aura 47 naya astitvanAstitvadharma ke kAraNa hI paraspara viruddha pratIta honevAle ukta astitva evaM nAstitvadharma vastu meM ekasAtha rahate haiN| bhale hI unakA eka sAtha kahanA saMbhava na ho, para ve rahate to vastu meM eka sAtha hI haiN| kahane meM krama aura rahane meM akrama (yugapad) - yahI svabhAva hai astitvanAstitvadharma kaa| astitvanaya sva meM svacatuSTaya kI asti, nAstitvanaya sva meM paracatuSTaya kI nAsti evaM astitvanAstitvanaya kathana meM krama par3ane para bhI sva meM asti aura nAsti - ina donoM dharmoM kI yugapat asti batAtA hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA bhI dharma hai, jisake kAraNa ye paraspara viruddha pratIta honevAle astitva-nAstitvadharma usameM eka sAtha rahate haiN| astitva evaM nAstitvadharma ke eka sAtha rahanerUpa svabhAva kA nAma hI asti-nAstidharma hai aura isa dharma ko viSaya batAnevAlA naya hI astitvanAstitvanaya hai| nAstitvadharma meM bhale para kI apekSA lagatI ho, para vaha pararUpa nahIM hai, vaha AtmavastukA svarUpahI hai| isIprakAra usakA nAma bhale hI nAstitva hai, para usakI vastu meM nAsti nahIM, asti hai| tAtparya yaha hai ki astitvadharma to astirUpa hai hI, nAstitvadharma bhI astirUpa hai aura astitvanAstitvadharma bhI astirUpa hI hai| bhagavAna AtmA meM rahanevAle sabhI dharma astirUpa hI haiM, koI bhI dharma nAstirUpa nahIM hai| bhagavAna AtmA meM astitva evaM nAstitva - ina donoM ke eka sAtha rahane para bhI unakA kathana eka sAtha saMbhava nahIM hai| aisA hI svabhAva hai Atmavastu kaa| Atmavastu ke isa svabhAva kA nAma hI avaktavyadharma hai| isa avaktavyadharma ko jAnanevAle jJAnAMza kA nAma hI avaktavyanaya hai| 'AtmA hai yA nahIM ?' - isa prazna kA uttara eka sAtha nahIM diyA jA sktaa| yaha eka zabda meM nahIM batAyA jA sktaa| na to hai' hI kahA jA sakatA hai aura na nahIM hai' hI kahA jA sakatA hai| yahI kahanA hogA ki svacatuSTaya kI apekSA hai aura paracatuSTaya kI apekSA nahIM hai; Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva-avaktavyanaya, nAstitva-avaktavyanaya aura astitva-nAstitva avaktavyanaya 77 para ina donoM bAtoM ke kahane meM krama par3atA hai, ataH krama se hI batAyA jA sakatA hai, eka sAtha nhiiN| eka sAtha nahIM batAyA jA sakatA - basa isI kA nAma avaktavyadharma hai| prazna - eka sAtha nahIM batAyA jA sakatA - yaha to vANI kI kamajorI hai, ise AtmA kA dharma kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara - bhAI ! AtmA ke svabhAva meM hI yaha vizeSatA hai ki vaha vANI dvArA eka sAtha vyakta nahIM kiyA jA sktaa| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI avaktavyasvabhAva yA avaktavyadharma hai| yaha dharma batAtA hai ki anantadharmoM kA adhiSThAtA yaha bhagavAna AtmA vacanoM se yugapat nahIM batAyA jA sakatA hai; para jJAna dvArA jAnA jA sakatA hai| prazna - avaktavyanaya se kahA nahIM jA sakatA, para avaktavyanaya se jAnA to jA sakatA hai ? uttara - bhAI ! aisI bAta nahIM hai| avaktavyanaya se kahA bhI jA sakatA hai aura jAnA bhI jA sakatA hai; para mAtra yahI kahA jA sakatA hai ki bhagavAna AtmA avaktavya hai aura mAtra yahI jAnA jA sakatA hai ki vaha avaktavya hai| tAtparya yaha hai ki avaktavyanaya se usake avaktavyadharma ko hI jAnA jA sakatA hai; anantadharmoM ke adhiSThAtA dharmI AtmA ko jAnane ke lie to nayAtIta hokara hI jAnanA hogA; kyoMki vaha to zrutapramANapUrvaka anubhava se prameya hotA hai - yaha bAta AraMbha meM hI kahI jA cukI hai| ___ astitva-avaktavyadharma kA svarUpa bhI yahI hai ki AtmA kI asti to hai, para vaha astitva ke atirikta bhI bahuta kucha aura bhI hai, usameM nAstitvadharma bhI hai, para vaha saba isa samaya meM kahA nahIM jA sktaa| isaprakAra vaha astitvamaya aura avaktavyarUpa eka sAtha hai| astitvamaya aura avaktavyarUpa eka sAtha honerUpa bhI eka dharma AtmA meM hai, jisakA nAma hai astitv-avktvydhrm| isa dharma ko jAnane yA kahanevAlA naya hI astitva-avaktavyanaya hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya (10-11) vikalpanaya aura avikalpanaya vikalpanayena zizukumArarasthaviraikaSuruSavat savikalpam // 10 // avikalpanayenaikapuruSamAtravadavikalpam // 11 // yaha dharma yahI batAtA hai ki 'hai, para avaktavya hai; avaktavya hai, para hai | ataH vacana se virAma lekara isa bhagavAna AtmA ke astitva meM samA jAnA hI zreyaskara hai| 78 nAstitva-avaktavya dharma AtmA meM para kI nAsti evaM AtmA kI anirvacanIyatA ko eka sAtha batAtA hai| AtmA meM para kI nAsti hai - yaha to kahA, para AtmA itanA hI to nahIM aura bhI anantadharmoM kI asti AtmA meM hai, astitvadharma to hai hI, para abhI anantadharmoM kA kahanA saMbhava nahIM hai - yaha prakRti hai nAstitva- avaktavyadharma kI, jise nAstitva-avaktavyanaya viSaya banAtA hai| astitvanAstitva-avaktavyanaya yaha batAtA hai ki astitva bhI hai, nAstitva bhI hai; para eka sAtha ve kahe nahIM jA sakate haiN| isaprakAra bhagavAna AtmA astitvavAlA bhI hai, nAstitvavAlA bhI hai aura avaktavya bhI hai - saba kucha ekasAtha hai / eka-eka naya se bhagavAna AtmA ke eka-eka dharma ko hI jAnA jA sakatA hai; AtmA ke svarUpa kA gaharAI se paricaya prApta karane ke lie yaha jarUrI bhI hai; para anantadharmoM ke adhiSThAtA bhagavAna AtmA ko jAnane ke lie to ina nayoM se AtmA ko jAnakara, inase virAma lenA hogA; anyathA vikalpAtIta, nayAtIta nahIM huA jA skegaa| isaprakAra tIsare se nauveM naya taka ye saptabhaMgI sambandhI sAta naya haiN| ina saptabhaMgI sambandhI sAta nayoM ko vizeSa samajhane ke lie jinAgama meM pratipAdita 'saptabhaMgI' siddhAMta ko gaharAI se samajhanA cAhie // 7-9 // saptabhaMgI saMbaMdhI nayoM kI carcA ke uparAnta aba vikalpanaya aura avikalpanaya kI carcA karate haiM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpanaya aura avikalpanaya "Atmadravya vikalpanaya se bAlaka, kumAra aura vRddha - aise eka puruSa kI bhA~ti savikalpa hai aura avikalpanaya se eka puruSamAtra kI bhA~ti avikalpa hai / / 10-11 // " 66 79 yahA~ 'vikalpa' kA artha bheda hai aura 'avikalpa' kA artha abheda hai| jisaprakAra eka hI puruSa bAlaka, javAna aura vRddha ina avasthAoM ko dhAraNa karanevAlA hone se bAlaka, javAna evaM vRddha - aise tIna bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA bhI jJAna, darzanAdi guNoM evaM manuSya, tiryaMca, naraka, devAdi athavA bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA Adi paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| tathA jisaprakAra bAlaka, javAna evaM vRddha avasthAoM meM vibhAjita hone para bhI vaha puruSa khaNDita nahIM jo jAtA, rahatA to vaha eka mAtra akhaNDita puruSa hI hai| usIprakAra jJAna - darzanAdi guNoM evaM narakAdi athavA bahirAtmAdi paryAyoM ke dvArA bheda ko prApta hone para bhI bhagavAna AtmA rahatA to eka akhaNDa AtmA hI hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka vikalpa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa AtmA guNa-paryAyoM ke bhedoM meM vibhAjita hotA hai; ataH ise bheda nAmaka dharma bhI kaha sakate haiM / isa vikalpa (bheda) nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya vikalpanaya hai / isIprakAra bhagavAna AtmA meM eka avikalpa nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA abheda - akhaNDa rahatA hai, ata: ise abheda nAmaka dharma bhI kaha sakate haiN| isa abheda nAmaka dharma ko viSaya banAnevAlA naya hI avikalpanaya hai| ina vikalpa aura avikalpa nayoM ko kramazaH bhedanaya aura abhedanaya bhI kahA jA sakatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki AtmA meM vidyamAna guNa - paryAya bhedoM ko viSaya banAnevAlA naya vikalpanaya aura eka abheda akhaNDa AtmA ko viSaya banAne vAlA naya avikalpanaya hai / anantadharmAtmaka AtmA ke anantadharmoM meM eka bhedadharma hai aura Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya (12-15) nAmanaya, nikSepasaMbaMdhInaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya nAmanayena tadAtmavat shbdbrhmaamrshi||12||sthaapnaanyen muurtitvvtsklpudglaalmbi||13|| dravyanayena maannvkshresstthishrmnnpaarthivvdnaagtaatiitpryaayodbhaasi||14||bhaavnyen purussaayitprvRttyossidvttdaatvpryaayollaasi||15|| eka abhedadharma hai, jinheM vikalpadharma aura avikalpadharma bhI kahate haiN| ina vikalpadharma aura avikalpadharma ko viSaya banAnevAle naya hI kramaza: vikalpanaya aura avikalpanaya haiM / / 10-11|| vikalpanaya aura avikalpanaya ke vivecana ke uparAnta aba cAra nikSepa saMbaMdhI nayoM kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya nAmanaya se nAmavAle kI bhA~ti zabdabrahma ko sparza karanevAlA hai, sthApanAnaya se mUrtipane kI bhA~ti sarva pudgaloM kA avalambana karanevAlA hai, dravyanaya se bAlaka seTha aura zramaNa rAjA kI bhA~ti anAgata aura atIta paryAya se pratibhAsita hotA hai aura bhAvanaya se puruSa ke samAna pravartamAna strI kI bhA~ti vartamAna paryAyarUpa se ullasita-prakAzitapratibhAsita hotA hai||12-15||" ukta cAra naya nikSepoM sambandhI naya haiN| bhagavAna AtmA meM nAma, sthApanA, dravya evaM bhAva nAmaka cAra dharma haiM, jinheM ukta cAra naya kramaza: apanA viSaya banAte haiN| jagata meM jitane bhI padArtha haiM, ve sabhI kisI na kisI nAma se jAne jAte haiN| binA nAma kA koI bhI padArtha jagata meM nahIM hai| AtmA bhI eka padArtha hai; ata: vaha bhI 'AtmA' - isa nAma se jAnA jAtA hai| yadi AtmA meM nAma nAmaka dharma nahIM hotA to phira usakA pratipAdana saMbhava nahIM thaa| jisaprakAra AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa AtmA kisI nAma dvArA jAnA jAtA hai; usIprakAra eka aisA bhI dharma hai, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmanaya, nikSepasaMbaMdhInaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya jisake kAraNa AtmA sthApanA dvArA bhI jAnA jA sakatA hai| AtmA kI sthApanA kisI na kisI pudgala meM kI jAtI hai; ataH yahA~ kahA gayA hai ki Atmadravya sthApanAnaya se mUrtipane kI bhA~ti sarva pudgaloM kA avalambana karanevAlA hai| jisaprakAra mUrti meM bhagavAna kI sthApanA kI jAtI hai, usIprakAra kisI bhI pudgalapiNDa meM AtmA kI bhI sthApanA kI jA sakatI hai| jisa vastu meM jisa vyakti kI sthApanA kI jAtI hai, usa vastu ke dekhane para vaha vyakti khayAla meM AtA hai - isaprakAra vaha vastu sthApanA ke dvArA usa vyakti kA jJAna karAnevAlI huii| yaha sthApanA tadAkAra bhI ho sakatI hai aura atadAkAra bhii| tadAkAra sthApanA meM isa bAta kA dhyAna rakhA jAtA hai ki jisa vyakti kI sthApanA jina pudgalapiNDoM meM kI jA rahI hai, ve pudgalapiNDa usI vyakti ke AkAra meM hone caahie| jaise ki gA~dhIjI kI sthApanA gA~dhI ke citra meM yA gA~dhIjI kI tadAkAra pratimA meM krnaa| atadAkAra sthApanA meM isakI AvazyakatA nahIM hotI, hama kisI bhI AkAra kI vastu meM kisI kI bhI sthApanA kara sakate haiN| jaise ki binA hAthI-ghor3e ke AkAra kI zataraMja kI goToM meM hAthI-ghor3oM kI kalpanA krnaa| nAma aura sthApanA ke samAna AtmA meM eka dravya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA apanI bhUtakAlIna evaM bhaviSyakAlIna paryAyoMrUpa dikhAI detA hai| jisaprakAra seTha kA bAlaka bhaviSya kA seTha hI hai; ata: use vartamAna meM bhI seThajI kaha diyA jAtA hai athavA jo rAjA muni ho gayA hai, use muni-avasthA meM bhI rAjA kahA jAtA hai| - ye saba dravyanaya ke hI kathana haiN| isaprakAra ke kathana loka meM hI nahIM, jinAgama meM bhI sarvatra dRSTigocara hote haiN| kyA Agama meM yaha likhA nahIM milatA hai ki bharata cakravartI mokSa gaye ? vastuta: bAta to yaha hai ki koI bhI vyakti cakravartI pada para Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya rahate hue mokSa nahIM jA sakatA hai| bharata ne jaba cakravartI pada tyAgakara munidIkSA lI, taba ve mokSa gye| mokSa to bharata muni gaye, kintu bhUtaparyAya kA vartamAnaparyAya meM Aropa karake yahI kahA jAtA hai ki bharata cakravartI mokSa gye| isIprakAra AdinAtha se lekara mahAvIra taka sabhI tIrthaMkara vartamAna meM to siddhadazA meM haiM; tathApi unheM hama Aja bhI tIrthaMkara hI kahate haiN| bhagavAna kA janma kahanA bhI isI naya kA kathana hai, kyoMki jisa jIva kA abhI janma huA hai, vaha abhI to bAlaka hI hai, para bhaviSya meM bhagavAna bananevAlA hai; ataH use abhI bhI 'bhagavAna' kahane kA vyavahAra loka meM pracalita hai| bhagavAna AtmA meM dravyadharma nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa AtmA bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna arthAt naSTa aura anutpanna paryAyarUpa kahA jAtA hai| usa dravya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma dravyanaya hai| ... ___ saiMtAlIsa nayoM meM pahale naya kA nAma bhI dravyanaya hai aura isa caudahaveM naya kA nAma bhI dravyanaya hai| nAma eka se hone para bhI ina donoM nayoM ke svarUpa meM antara hai| prathama dravyanaya ke sAtha paryAyanaya AyA hai aura isa dravyanaya ke sAtha bhAvanaya AyA hai| vahA~ dravyanaya aura paryAyanaya - aisA jor3A hai aura yahA~ dravyanaya aura bhAvanaya - aisA jor3A hai| prathama dravyanaya kA viSaya sAmAnya caitanyamAtra dravya hai aura isa dravyanaya kA viSaya bhUta-bhAvI paryAyavAlA dravya hai| jisaprakAra dravyanaya se bhagavAna AtmA bhUta aura bhaviSyakAlIna paryAya ke rUpa meM jAnA jAtA hai; usIprakAra bhAvanaya se vaha vartamAnaparyAyarUpa se jAnA jAtA hai| isa bAta ko.AcAryadeva puruSa ke samAna pravartamAna strI kA udAharaNa dekara samajhAte haiN| jisaprakAra puruSa ke bheSa meM rahakara puruSa ke samAna vyavahAra karanevAlI strI puruSa jaisI hI pratIta hotI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmanaya, nikSepanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya vartamAna meM pravartita hone se vartamAna paryAyarUpa hI pratibhAsita hotA hai| samyagdarzana se yukta AtmA samyagdRSTI kahA jAtA hai, samyagdRSTI ke rUpa meM jAnA bhI jAtA hai| samyagdarzana se yukta jIva ko jIva na kahakara samyagdRSTI kahanA yA jAnanA hI bhAvanaya hai| bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa yaha AtmA vartamAna paryAyarUpa se jAnA jAtA hai, kahA jAtA hai| usa dharma kA nAma hai bhAvadharma aura use jAnanevAle zrutajJAna ke aMza kA nAma hai bhAvanaya / Atmadravya ke bhUta aura bhAvI paryAyoM se yukta jAnanA dravyanaya hai aura vartamAna paryAya se yukta jAnanA bhAvanaya hai| jisaprakAra pUjana karate hue munIma ko pujArI bhI kahA jA sakatA hai aura munIma bhI, bhAvanaya se vaha pujArI hai aura dravyanaya se muniim| vartamAna meM pUjana karanerUpa paryAya se yukta hone se use pujArI kahanA upayukta hI hai; tathApi bhUta aura bhAvI paryAyoM kI yuktatA se vicAra karane para vaha munIma hI pratIta hotA hai; kyoMki pUjana ke pahale vaha munImI hI karatA rahA hai aura bAda meM bhI munImI hI karanevAlA hai| jo vyakti usake sampUrNa jIvana se ekadama aparicita hai, vaha use pUjA karate dekhakara yahI kahegA ki pujArIjI ! kyA maiM bhI Apake sAtha pUjana kara sakatA hU~, kintu jo use va usake sampUrNa jIvana ko jAnatA hai, vaha yahI kahegA ki munImajI ! kyA maiM bhI Apake sAtha pUjana kara sakatA hU~, isIprakAra pUjana karate hue rAjA ko prayojanavaza pujArI aura rAjA donoM hI kahA jA sakatA hai| pUjana karAte hue pratiSThAcArya bhI yaha kahate hue sune jAte haiM ki sabhI pujArI hAtha meM argha le leM, sAtha meM unhIM pujAriyoM meM se kisI se yaha bhI kahate dekhA jA sakatA hai ki seThajI! Apane argha kyoM nahIM liyA ? bhUtakAlIna evaM bhaviSyakAlIna tIrthaMkaroM kI mUrtipratiSThA sthApanAnaya ke sAtha-sAtha dravyanaya kA viSaya bhI hai; kyoMki sthApanAnaya to mAtra paudgalikamUrti meM cetana paramAtmA kI pratiSThA ko viSaya banAyegA, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya para yahA~ to jina tIrthaMkara AtmAoM kI jisa arahaMtaparyAya kI sthApanA mUrti meM kI jA rahI hai, ve AtmA vartamAna meM usa paryAyarUpa se pariNamita nahIM ho rahe haiM, unameM se bhUtakAlIna tIrthaMkara to vartamAna meM siddhaparyAyarUpa se pariNamita ho rahe haiM aura bhAvI tIrthaMkara abhI devAdi kisI paryAya meM hoNge| ata: AtmA ko bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna paryAyoM ke rUpa meM dekhanevAlA dravyanaya ke binA bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna tIrthaMkaroM kI pratiSThA kA vyavahAra saMbhava nahIM hai| isa dRSTi se dekhane para jinheM hama vartamAna caubIsI kahate haiM, ve RSabhAdi tIrthaMkara bhI bhUtakAlIna hI haiM; kyoMki ve vartamAna meM siddhadazA meM hI haiN| vartamAnadazArUpa pariNamita to sImandharAdi vidyamAna bIsa tIrthaMkara hI haiM; kyoMki ve hI abhI arahaMtaavasthA meM vidyamAna haiN| ataH sImandharAdi tIrthaMkara arahaMtoM kI pratiSThA sthApanAnaya evaM dravyanaya ke Azrita hai| nAmanaya kA upayoga to anivArya hai hI; kyoMki isake binA to yaha kahanA hI saMbhava nahIM ki yaha pratimA amuka tIrthaMkara kI hai| isaprakAra mUrtipratiSThA kA samasta vyavahAra nAma, sthApanA, dravya evaM bhAvanayoM ke AdhAra para pracalita vyavahAra hai| yahI kAraNa hai ki nikSepa kI paribhASA isaprakAra dI gaI hai ki nayoM ke dvArA pracalita loka vyavahArakonikSepakahate haiN| isaprakAra kA lokavyavahAra mAtra jinendrapratiSThAoM meM hI nahIM, apitu loka ke anya vyavahAroM meM bhI pracalita hai| citrakalA, mUrtimAlA Adi aneka cIjoM kA AdhAra yahI naya hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki nAmadharma, sthApanAdharma, dravyadharma aura bhAvadharma - AtmA ke ye cAra dharma jJeya haiM aura inake AdhAra para AtmA ko jAnanevAle zrutajJAna ke aMzarUpa nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya aura bhAvanaya - ye cAra naya jJAna haiM aura inake AdhAra para pracalita lokavyavahAra rUpa cAra nikSepa haiN||12-15|| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyanaya aura vizeSanaya (16-17) sAmAnyanaya aura vizeSanaya sAmAnyanayena haarsgdaamsuutrvdvyaapi||16|| vizeSanayena tdekmuktaaphlvdvyaapi||17|| cAra nikSepa saMbaMdhI nayoM kI carcA ke uparAnta aba sAmAnyanaya aura vizeSanaya kI carcA karate haiM - ___"Atmadravya sAmAnyanaya se hAra-mAlA-kaMThI ke Dore kI bhA~ti vyApaka hai aura vizeSanaya se usake eka motI kI bhA~ti avyApaka hai||16-17||" jisaprakAra hAra yA mAlA ke pratyeka puSpa meM athavA kaMThI ke pratyeka motI meM DorA vyApta rahatA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA apane sampUrNa guNa va paryAyoM meM vyApta rahatA hai| tathA jisaprakAra usI kaMThI yA hAra kA eka motI anya motiyoM meM athavA sampUrNa kaMThI yA hAra meM vyApta nahIM rahatA; usIprakAra bhagavAna AtmA kI eka paryAya anya paryAyoM meM athavA sampUrNa Atmadravya meM vyApta nahIM rhtii|| bhagavAna AtmA meM eka sAmAnya nAmaka dharma hai, jisake kAraNa vaha bhagavAna AtmA apane pratyeka guNa va apanI pratyeka paryAya meM vyApta rahatA hai| AtmA ke isa sAmAnyadharma ko jAnane yA kahanevAle naya ko sAmAnyanaya kahate haiN| isIprakAra bhagavAna AtmA meM eka vizeSa nAmaka dharma hai, jisake kAraNa bhagavAna AtmA kI eka paryAya anya paryAyoM meM athavA sampUrNa AtmA meM vyApta nahIM hotii| AtmA ke isa vizeSadharma ko jAnane yA kahanevAle naya ko vizeSanaya kahate haiN| ___Atmadravya meM svabhAvagata hI aisI vizeSatA hai ki vaha apane sampUrNa guNaparyAyoM meM vyApta rahatA hai, isakAraNa use vyApaka kahA jAtA hai tathA eka aisI bhI vizeSatA hai ki usakI eka paryAya sampUrNa dravya meM nahIM vyApatI, anya paryAyoM meM bhI nahIM vyApatI, isakAraNa use avyApaka bhI kahA jAtA hai| isI bAta ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki AtmA sAmAnyanaya se vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai| 'AtmA vyApaka hai' - isakA artha loka meM aisA bhI liyA jAtA hai Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya ki vaha sampUrNa loka meM vyApta hai, para yahA~ aisI bAta nahIM hai| yahA~ to yaha kahA jA rahA hai ki bhagavAna AtmA apane caitanyaloka meM vyApta hai, apane sampUrNa guNoM aura paryAyoM meM vyApta hai, phailA huA hai, pasarA huA hai| bhagavAna AtmA kA parapadArthoM meM vyApta hone kA to koI prazna hI nahIM hai| pravacanasAra kI 23 vIM gAthA meM jo AtmA ko sarvagata kahA gayA hai, usakA artha to mAtra itanA hai ki vaha sampUrNa lokAloka ko jAnane ke svabhAvavAlA hai| usameM sApha-sApha likhA hai ki AtmA jJAnapramANa hai, jJAna jJeyapramANa hai aura jJeya sampUrNa lokAloka hai; isalie AtmA sarvagata hai| vahA~ to mAtra sabako jAnane kI bAta hai aura yahA~ AtmA apane sAmAnya svabhAva ke kAraNa apane guNoM va paryAyoM meM pUrNata: vyApta hai - yaha kahA jA rahA hai| pravacanasAra kI 23 vIM gAthA saMbaMdhI bAta sarvagatanaya aura asarvagatanaya ke prakaraNa meM yathAsthAna kI jAvegI; yahA~ to sAmAnya aura vizeSa - ina donoM nayoM ke mAdhyama se mAtra itanA kahA jA rahA hai ki AtmA apanI sampUrNa paryAyoM meM to vyApta hai, para usakI pratyekaparyAya AtmA meM trikAla vyApta nahIM hai; kyoMki usakI eka paryAya dUsarI paryAya meM vyApta nahIM hai| prazna - bhAvanaya aura dravyanaya ke prakaraNa meM bhI to kucha isIprakAra kahA thA ? unameM aura isameM kyA antara hai ? uttara - yaha bhagavAna AtmA bhAvanaya se vartamAnaparyAyarUpa pratibhAsita hotA hai, dravyanaya se bhUta-bhAvIparyAyarUpa se pratibhAsita hotA hai aura isa sAmAnyanaya se bhUta, vartamAna aura bhaviSya - ina tInoM kAla kI paryAyoM meM vyApta pratibhAsita hotA hai| . sAmAnyanaya se arthAt dravya-apekSA AtmA sarva paryAyoM meM vyApta hai, para vizeSanaya se arthAt paryAya-apekSA AtmA sarva paryAyoM meM vyApta nahIM hai; isalie yaha kahA jAtA hai ki AtmA sAmAnyanaya se vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai| vastuta: bAta yaha hai ki dravya aura paryAya meM vyApaka-vyApya sambandha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityanaya aura anityanaya (18-19) nityanaya aura anityanaya nityanayena nttvdvsthaayi||18|| anityanayena raamraavnnvdnvsthaayi||19|| hotA hai| dravya vyApaka hai aura paryAya vyApya hai| paryAya vyApya hai - isakA artha yaha huA ki vaha vyApaka nahIM hai| 'vyApaka nahIM hai' ko hI 'avyApaka haiM' - isaprakAra kahA jAtA hai| isaprakAra yaha nizcita huA ki dravya-apekSA vyApaka hai aura paryAya-apekSA avyApaka hai| isI ko nayoM kI bhASA meM isaprakAra kahate haiM ki sAmAnyanaya se AtmA vyApaka hai aura vizeSanaya se avyApaka hai||16-17|| sAmAnyanaya aura vizeSanaya kI carcA ke uparAnta aba nityanaya aura anityanaya kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya nityanaya se naTa kI bhA~ti avasthAyI hai aura anityanaya se rAma-rAvaNa kI bhA~ti anavasthAyI hai|18-19||" jisaprakAra rAma-rAvaNa Adi ke nita badalate bhinna-bhinna aneka svA~ga rakhane para bhI naTa rAma-rAvaNa nahIM ho jAtA, naTa hI rahatA hai| vaha svA~ga cAhe jo bhI rakhe, para usakA naTapanA kAyama rahatA hai| usI prakAra yaha bhagavAna AtmA nara-nArakAdi paryAyoM ko badala-badala kara dhAraNa karatA huA bhI AtmA hI rahatA hai| aisA hI AtmA kA svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI nityadharma hai| isa dharma ko jAnanevAle yA kahanevAle naya kA nAma nityanaya hai| isI bAta ko isataraha bhI kaha sakate haiM ki AtmA nityanaya se avasthAyI (nahIM badalane vAlA) hai| jisaprakAra AtmA meM eka nitya nAmaka dharma hai; usIprakAra eka anitya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA nitya sthAyI rahakara bhI nirantara badalatA rahatA hai| isa anitya nAmaka dharma ko jAnane yA kahanevAle naya kA nAma anityanaya hai| isI bAta ko isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki AtmA anityanaya se anavasthAyI (nita badalane Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya vAlA) hai| jisaprakAra naTa nitya eka naTarUpa rahakara bhI rAma-rAvaNAdi ke svA~garUpa hotA rahatA hai; usIprakAra bhagavAna AtmA bhI nitya eka AtmarUpa rahakara bhI manuSyAdi paryAyoM ko dhAraNa karatA huA nita badalatA hI rahatA hai; ataH anavasthAyI hai, anitya hai / tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA nityanaya se pratisamaya avasthAyI (nitya) hai aura anityanaya se pratisamaya anavasthAyI (anitya ) hai | isaprakAra bhagavAna AtmA nitya ( avasthAyI) bhI hai aura anitya (anavasthAyI) bhI hai| 88 anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM paraspara viruddha pratIta honevAle nitya aura anitya dharma AtmA meM ekasAtha hI rahate haiM; isakAraNa yaha bhagavAna nitya badalakara bhI kabhI nahIM badalatA hai aura nahIM badalakara bhI nitya badalatA rahatA hai| - yaha hai ki jisaprakAra rAma-rAvaNa ke svA~ga naTa ke napane ke virodhI nahIM, niSedhaka nahIM haiM tathA naTa kA naTapanA rAma-rAvaNa svA~goM kA virodhI nahIM hai; kyoMki ve ekasAtha raha sakate haiN| jaise :- naTa, rAma aura naTa to ekasAtha raha sakatA hai, para vaha rAma aura rAvaNarUpa ekasAtha nahIM raha sakatA hai| jaba vaha rAma kA veSa dhAraNa karegA, taba rAvaNa kA veSa nahIM dhara sakatA hai aura jaba rAvaNa kA kA veSa dhAraNa karegA, taba rAma kA nahIM dhara sakatA hai / ataH svA~ga to paraspara virodhI haiM, para naTa aura svA~ga paraspara virodhI nahIM haiN| bhale hI virodhI dikhate hoM, para virodhI haiM nahIM; kyoMki eka hI kAla meM yadi hama use svA~ga kI apekSA dekheMge to rAma dikhegA aura svA~gadharttA kI apekSA dekheMge to naTa dikhegA / rameza nAmaka naTa rAma kA pATha kara rahA ho, usa samaya koI prazna kare ki 'yaha kauna hai?' to isake eka sAtha do uttara diye jA sakate haiM; koI he rAma aura koI kahe rmesh| donoM meM se eka bhI uttara galata nahIM hai; Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvagatanaya aura asarvagatanaya (20-21) sarvagatanaya aura asarvagatanaya srvgtnyenvisphaaritaakssckssurvtsrvvrti||20|| asarvagatanayena miilitaakssckssurvdaatmvrti||21|| kyoMki vaha rAma aura rameza ekasAtha hai| isIprakAra AtmA meM rahanevAle nitya aura anitya dharma bhale hI virodhI pratIta hote hoM, para ve paraspara virodhI nahIM haiM; kyoMki ve donoM ekasAtha eka AtmA meM rahate haiN| yaha bhagavAna AtmA dravyaparyAyAtmaka vastu hai; ataH dravyadRSTi se nitya hai aura paryAyadRSTi se anitya hai| aisA nitya-anitya honerUpa isakA svabhAva hI hai| sthAyIrUpa rahane ke svabhAva ko nityadharma kahate haiM aura badalate rahanerUpa svabhAva ko anityadharma kahate haiN| ___ ina nitya-anitya dharmoM ko jAnanevAle jJAna ko yA kahanevAle vacanoM ko kramazaH nityanaya aura anityanaya kahA jAtA hai|||18-19| nityanaya aura anityanaya kI carcA ke uparAnta aba yahA~ sarvagata aura asarvagatanaya kI carcA AraMbha karate haiM - ___"Atmadravya sarvagatanaya se khulI huI A~kha kI bhA~ti sarvavartI (saba meM vyApta honavAlA) hai aura asarvagatanaya se mIMcI huI (baMda) A~kha kI bhA~ti (AtmavartI) apane meM rahanevAlA hai||20-21||" jisaprakAra saba meM ghUmane-phiranevAlI hone se khulI A~kha ko sarvagata kahA jAtA hai; usIprakAra sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone se bhagavAna AtmA ko sarvagata kahA jAtA hai| jisaprakAra banda A~kha apane meM hI rahatI hai; usIprakAra sabako dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone para bhI, sabako dekhate-jAnate hue bhI, bhagavAna AtmA apane asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAtA, apane meM hI rahatA hai; ataH asarvagata hai, Atmagata hai| isaprakAra sarvagatanaya se AtmA sarvagata hai aura asarvagatanaya se Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya Atmagata hai, asarvagata hai| ina sarvagata aura asarvagata nayoM ke mAdhyama se yaha batAyA jA rahA hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane asaMkhya pradezoM meM rahakara bhI, apane asaMkhya pradezoM ke bAhara nahIM jAkara bhI lokAloka ko jAnatA hai, dekhatA hai, jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| AtmA kA aisA hI svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA nAma hI sarvagatadharma hai| ___ bhale hI yaha bhagavAna AtmA sabako jAne, para ise para ko jAnane ke lie apane AtmapradezoM ko chor3akara para meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai; apane AtmapradezoM meM rahakara hI yaha para ko jAnane kI sAmarthyavAlA hai| cU~ki yaha apane AtmapradezoM ke bAhara nahIM jAtA hai; ata: yaha Atmagata hI hai| isa Atmagatapane ko hI asarvagata bhI kahate haiN| isaprakAra bhagavAna AtmA meM eka sarvagata nAmaka dharma hai aura eka asarvagata nAmaka dharma hai| AtmA ke sarvagatadharma ko athavA sarvagatadharma kI ora se AtmA ko dekhanevAle naya ko sarvagatanaya aura asarvagatadharma ko yA asarvagatadharma kI ora se AtmA ko dekhanevAle naya ko asarvagatanaya kahate haiN| ___ isI bAta ko isaprakAra bhI kahA jA sakatA hai ki AtmA sarvagatanaya se sarvavartI hai, sabameM vyApta rahanevAlA hai aura asarvagatanaya se AtmA AtmavartI hai, apane meM hI rahanevAlA hai, apane meM hI vyApta hai, sabameM nhiiN| prazna - jisaprakAra khulI A~kha dekhatI hai aura banda A~kha nahIM dekhatI; usIprakAra sarvagatanaya se AtmA sabako dekhatA-jAnatA hai aura asarvagatanaya se sabako dekhatA-jAnatA nahIM hai - aisA sIdhA-sA artha kyoM nahIM lete ? ____ uttara - ina donoM nayoM ke mAdhyama se AcAryadeva para ko jAnane aura nahIM jAnane kI bAta nahIM batAnA cAhate haiM; apitu AtmA ke svabhAva kI isa vizeSatA ko spaSTa karanA cAhate haiM ki vaha apane AtmapradezoM meM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyanaya aura azUnyanaya (22-23) zUnyanaya aura azUnyanaya __ zUnyanayena zUnyAgAravatkevalodbhAsi // 22 // azUnyanayena lokaakraaNtnauvnmilitodbhaasi||23|| sthita rahakara bhI lokAloka ke sampUrNa padArthoM ko jAna sakatA hai, dekha sakatA hai| sampUrNa loka ko dekhane-jAnane ke lie use sampUrNa loka meM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| tAtparya yaha hai ki yaha bhagavAna AtmA apane meM hI sImita rahakara bhI sampUrNa loka ko dekha-jAna sakatA hai aura sampUrNa loka ko dekha-jAnakara bhI AtmapradezoM se bAhara nahIM jaataa| bhagavAna AtmA kA aisA hI svabhAva hai| AtmA ke isa svabhAva kA pratipAdana hI donoM nayoM kA mUla prayojana hai| ___ ata: yahA~ udAharaNa meM jo khulI A~kha aura banda A~kha kI bAta kahI hai, usakA artha AcAryadeva ko mAtra itanA hI abhISTa hai ki khulI A~kha cAroM ora ghUmatI hai aura banda A~kha apane meM hI rahatI hai| A~kha jAnatI hai aura nahIM jAnatI hai - yaha bAta yahA~ hai hI nhiiN||20-12|| sarvagatanaya aura asarvagatanaya kI carcA ke uparAnta aba zUnyanaya aura azUnyanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya zUnyanaya se zUnya (khAlI) ghara kI bhA~ti ekAkI (akelA-amilita) bhAsita hotA hai aura azUnyanaya se logoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti milita bhAsita hotA hai||22-23||" anantadharmAtmaka bhagavAna AtmA ke jJAnasvabhAva meM ananta jJeya (padArtha) pratibimbita hote haiM; tathApi koI bhI jJeya (padArtha) bhagavAna AtmA meM mila nahIM jaataa| tAtparya yaha hai ki ananta padArthoM ko jAnakara bhI yaha bhagavAna AtmA sUne ghara kI bhA~ti unase khAlI hI rahatA . hai| isa bhagavAna AtmA kA aisA hI svabhAva hai ki ananta padArthoM ko jAnakara bhI vaha unase amilita rahatA hai, alipta rahatA hai, zUnya rahatA hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya bhagavAna AtmA ke isa aliptasvabhAva ko, amilitasvabhAva ko, zUnyasvabhAva ko hI zUnyadharma kahate haiM aura isa zUnyadharma ko viSaya banAnevAle samyagjJAna ke aMza ko zUnyanaya kahate haiN| yadyapi yaha satya hai ki koI bhI padArtha bhagavAna AtmA meM milatA nahIM hai; tathApi yaha bhagavAna AtmA unheM jAnatA avazya hai| yadi isa jAnane ko hI milanA kaheM to yaha bhI kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA logoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti ananta jJeyoM (padArthoM) se bharA huA hai, milita hai, azUnya hai| _bhagavAna AtmA ke isa azUnyasvabhAva ko hI azUnyadharma kahate haiM aura isa azUnyadharma ko viSaya banAnevAle samyagjJAna ke aMza ko azUnyanaya kahate haiN| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka zUnya nAmaka dharma hai aura eka azUnya nAmaka dharma hai tathA inake kAraNa bhagavAna AtmA zUnya bhI hai aura azUnya bhI hai| zUnya nAmaka dharma yaha batAtA hai ki bhagavAna AtmA ananta jJeyoM (padArthoM) ko jAnakara bhI unase zUnya (khAlI - amilita) hI rahatA hai aura azUnya nAmaka dharma yaha batAtA hai ki jJeyo (parapadArthoM) kA AtmA meM apraveza rahakara bhI yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ke jJAna se zUnya nahIM rahatA, azUnya (bharA huA - milita) rahatA hai| ___ AtmA ke paraspara viruddha pratIta honevAle ina dharmoM kA jJAna karAnA hI ina donoM nayoM kA uddezya hai| ____ AtmA ke zUnya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle jJAna ko va kahane vAle vacana ko zUnyanaya kahate haiM aura azUnya nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle jJAna ko va kahanevAle vacana ko azUnyanaya kahate haiN| isaprakAra yaha spaSTa hai ki Atmadravya zUnyanaya se sUne ghara kI bhA~ti jJeyoM se zUnya hai aura azUnyanaya se manuSyoM se bhare hue jahAja kI bhA~ti jJeyoM se azUnya hai||22-23|| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 jJAnajJeya advaitanaya aura jJAnajJeya dvaitanaya (24-25) jJAnajJeya advaitanaya aura jJAnajJeya dvaitanaya jJAnajJeyAdvaitanayena mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadekam // 24 // jJAnajJeyadvaitanayena prprtibiNbsNpRktdrpnnvdnekm||25|| zUnyanaya aura azUnyanaya kI carcA ke uparAnta aba jJAnajJeya-advaitanaya aura jJAnajJeya-dvaitanaya kI carcA karate haiM - ___Atmadravya jJAnajJeya-advaitanaya se mahAna IMdhanasamUharUpa pariNata agni kI bhA~ti eka hai aura jJAnajJeyadvaitanaya se para ke pratibimboM se saMpRkta darpaNa kI bhA~ti aneka hai||25||" | sarvagata aura asarvagatanaya se jJAna-jJeya prakaraNa hI cala rahA hai| vastuta: bAta yaha hai ki bhagavAna AtmA kA parapadArthoM ke sAtha jJAnajJeya saMbaMdha ke atirikta aura koI sambandha to hai hI nahIM, isa jJAna-jJeya sambandha kI bhI kyA sthiti hai - isa bAta ko hI ina nayoM ke mAdhyama se spaSTa kiyA jA rahA hai| sarvagata aura asarvagata nayoM ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA gayA thA ki yaha bhagavAna AtmA apane pradezoM meM sImita rahakara bhI sampUrNa lokAloka ko jAna sakatA hai; jAnatA hai| sampUrNa lokAloka ko jAnane ke kAraNa hI ise sarvagata kahA jAtA hai tathA apane pradezoM ke bAhara na jAne ke kAraNa Atmagata athavA asarvagata kahA jAtA hai| ___ yahA~ eka prazna upasthita hotA hai ki apane pradezoM ke bAhara nahIM jAkara bhI jaba yaha bhagavAna AtmA lokAloka ke sampUrNa jJeyoM ko jAnatA hai to phira sampUrNa lokAlokarUpa jJeya jJAna meM Ate hoMge ? to kyA yaha bhagavAna AtmA lokAlokarUpa sampUrNa jJeyoM se bharA huA hai ? isake uttara meM zUnya aura azUnya nayoM ke mAdhyama se yaha batAyA gayA hai ki kisI bhI jJeya padArtha ne jJAna meM praveza nahIM kiyA; ata: jJAna jJeyoM se zUnya hI hai, khAlI hI hai; tathApi ve jJeya jJAna meM jJAta avazya hue Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 47 zaktiyA~ aura 47 naya haiM, yadi jJAta hone ko hI AnA kaheM to jJAna jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai / jJeyoM se zUnya kahane se koI yaha na mAna le ki vaha jJeyoM ko jAnatA hI nahIM; ata: yaha kahA gayA ki AtmA jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| isIprakAra azUnya arthAt bharA huA kahane se koI yaha na jAna le ki jJeya jJAna meM praviSTa ho gaye haiM, jJAna aura jJeya ekameka ho gaye haiM; isalie yaha kahA gayA ki AtmA jJeyoM se zUnya hai, khAlI hai| sarvagata, asarvagata, zUnya evaM azUnya nayoM ke mAdhyama se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai; para unameM jAtA nahIM, unameM praveza nahIM karatA / isIprakAra jJeya jJAna dvArA jAne to jAte haiM, para ve jJAna meM praviSTa nahIM hote / jJAna jJAna meM rahatA hai aura jJeya jJeya meM rahate haiM; donoM ke apane meM sImita rahane para bhI jJAna dvArA jJeya jAne jAte haiN| isI vastusthiti ko ye naya isaprakAra vyakta karate haiM ki saba jJeyoM ko jAnane ke kAraNa AtmA sarvagata hai aura jJeyoM meM na jAne ke kAraNa asarvagata hai tathA jJAna meM jJeyoM ke apraveza ke kAraNa AtmA jJeyoM se zUnya hai, khAlI hai aura jJeyoM ko jAnane ke kAraNa jJeyoM se azUnya hai, bharA huA hai| itanA jAna lene para bhI yaha jijJAsA zeSa raha jAtI hai ki jJAna meM jJAta hote hue jJeya jJAna se bhinna haiM yA abhinna haiM; ve jJeya jJAna se advaita haiM, ekameka haiM yA dvaita haiM, aneka haiM ? isa jijJAsA kI pUrti ke lie yahA~ kahA jA rahA hai ki jJAnajJeyaadvaita se jJAna meM jhalakate hue jJeyapadArtha jJAna se abhinna haiM, advaita haiM, eka haiM aura jJAnajJeyadvaitanaya se jJAna meM jhalakate hue jJeyapadArtha jJAna se bhinna haiM, dvaita haiM, aneka haiN| jisaprakAra aneka prakAra ke IMdhana ko jalAtI huI agni usa IMdhana se abhinna hI hai, eka hI hai, advaita hI hai; usIprakAra aneka prakAra ke jJeyoM ko jAnatA huA AtmA unase abhinna hI hai, eka hI hai, advaita hI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnajJeya advaitanaya aura jJAnajJeya dvaitanaya hai - yahI kahanA hai jJAnajJeya-advaitanaya kaa| yahA~ abhinna, eka evaM advaita ekArthavAcI hI haiN| vastuta: yahA~ yaha kahanA cAhate haiM ki jisaprakAra jalatA huA IMdhana agni hI to hai, agni ke atirikta aura kyA hai ? usIprakAra jAnane meM Ate hue jJeya jJAna hI to haiM, jJAna ke atirikta aura kyA haiM? tAtparya yaha hai ki jisaprakAra jalatA huA IMdhana aura agni eka hI haiM, abhinna hI haiM, advaita hI haiM; usIprakAra jAnane meM Ate hue jJeya aura jJAna eka hI haiM, abhinna hI haiM, advaita hI haiN| ____jJAnajJeyadvaitayana kA kahanA yaha hai ki jisaprakAra padArthoM ke pratibimboM se saMpRkta darpaNa una pratibimbita padArthoM se bhinna hI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhinna hI hai| jisaprakAra pratibimbita padArthoM se darpaNa kI yaha bhinnatA hI dvaitatA hai, anekatA hai; usIprakAra jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhagavAna AtmA kI yaha bhinnatA hI dvaitatA hai, anekatA hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA jJAna meM jhalakate jJeyoM se bhinna bhI hai aura abhinna bhI hai, eka bhI hai aura aneka bhI hai, advaita bhI hai aura dvaita bhI hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka jJAnajJeya-advaitadharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane jJAna meM jhalakanevAle jJeyoM se abhinna (advaita) bhAsita hotA hai tathA eka jJAnajJeyadvaitadharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA apane jJAna meM jhalakane vAle jJeyoM se bhinna (dvaita) bhAsita hotA hai| ____ ina jJAnajJeya-advaita evaM jJAnajJeyadvaita dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI jJAnajJeya-advaitanaya aura jJAnajJeyadvaitanaya haiN| isaprakAra sarvagata, asarvagata, zUnya, azUnya, jJAnajJeya-advaita tathA jJAnajJeyadvaitanayoM ke mAdhyama se AtmA kA parapadArthoM ke sAtha jo jJAna: jJeya sambandha hai; usakA svarUpa bhalIbhA~ti spaSTa ho jAtA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya (26-27) niyatinaya aura aniyatinaya niyatinayena niyamitauSNyavahnivaniyatasvabhAvabhAsi // 26 // aniyatinayena niytyniymitaussnnypaaniiyvdniytsvbhaavbhaasi||27|| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki yaha bhagavAna AtmA jJeyoM ko jAnatA to hai, para na to jJAna jJeyoM meM jAtA hai aura na jJeya jJAna meM hI Ate haiN| donoM apane-apane svabhAva meM sImita rahane para bhI jJAna jAnatA hai aura jJeya jAnane meM Ate haiN| jJAtA bhagavAna AtmA aura jJeya lokAlokarUpa sarva padArthoM kA yahI svabhAva hai|| jJAtA bhagavAna AtmA ke ukta svabhAva kA pratipAdana karanA hI ukta chaha nayoM kA prayojana hai| jJeyoM ko sahajabhAva se jAnanA bhagavAna AtmA kA sahaja svabhAva hai| ata: na to hameM parapadArthoM ko jAnane kI AkulatA hI karanA cAhie aura na nahIM jAnane kA haTha hI karanA cAhie; paryAyagata yogyatAnusAra jo jJeya jJAna meM sahajabhAva se jJAta hojAveM, unheM vItarAga bhAva se jAna lenA hI ucita hai; anya kucha vikalpa karanA ucita nahIM hai; AkulatA kA kAraNa hai| AtmA ke isa sahajajJAnasvabhAva ko hI ye chaha naya abhivyakti pradAna karate haiN| ukta chaha nayoM kI carcA ke uparAnta aba niyatinaya aura aniyatinaya kI carcA karate haiM - ___ "Atmadravya niyatinaya se, jisakI uSNatA niyamita (niyata) hotI hai - aisI agni kI bhA~ti niyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai aura aniyatinaya se, jisakI uSNatA niyati (niyama) se niyamita nahIM hai - aise pAnI kI bhA~ti aniyatasvabhAvarUpa bhAsita hotA hai|" jisaprakAra uSNatA agni kA niyatasvabhAva hai; usIprakAra bhagavAna AtmA kA caitanyabhAva - jJAnAnandasvabhAva niyatasvabhAva hai aura jisaprakAra uSNatA pAnI kA aniyatasvabhAva hai; usIprakAra rAga-dveSamoharUpa athavA matijJAnAdirUpa pariNata honA AtmA kA aniyata Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatinaya aura aniyatanaya 97 svabhAva hai| trikAla ekarUpa rahanevAle svabhAva ko niyatasvabhAva kahate haiM aura parivartanazIla svabhAva ko aniyatasvabhAva kahA jAtA hai| uSNatA agni kA trikAla ekarUpa rahanevAlA svabhAva hai; ataH vaha usakA niyataMsvabhAva hai| isIprakAra caitanyabhAva-jJAnAnandasvabhAvajAnanA - dekhanA bhagavAna AtmA kA trikAla ekarUpa rahanevAlA svabhAva hai, isalie vaha bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva hai| niyata arthAt nizcita, kabhI na badalanevAlA, sadA ekarUpa rahanevAlA aura aniyata arthAt anizcita, nirantara parivartanazIla / pAnI kA niyatasvabhAva to zItalatA hI hai, para agni ke saMyoga meM Ane para garma bhI ho jAtA hai| yaha garma honA yadyapi usakA niyatasvabhAva nahIM hai, tathApi usakA vaha svabhAva hI na ho - aisI bAta bhI nahIM hai; kyoMki usake svabhAva meM yadi garma honA hotA hI nahIM to vaha agni ke saMyoga meM bhI garma nahIM hotaa| agni ke saMyoga meM garma honA bhI usake svabhAva kA hI aMga hai| usake isa svabhAva kA nAma hI aniyatasvabhAva hai, parivartanazIla svabhAva hai, paryAyasvabhAva hai| nakA garma honA usakA dravyagata svabhAva hai; ataH niyatasvabhAva hai aura pAnI kA garma honA usakA paryAyagata svabhAva hai; ataH aniyata svabhAva hai| isIprakAra bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva to caitanyabhAva hI hai, jAnanA - dekhanA hI hai; para vaha karmAdika ke yoga meM rAgAdirUpa yA matijJAnAdirUpa yA manuSyAdirUpa bhI pariNata ho jAtA hai| rAgAdirUpa pariNamita honA bhagavAna AtmA kA niyatasvabhAva nahIM hai; tathApi usakA vaha svabhAva hI na ho aisI bAta bhI nahIM hai; kyoMki usake svabhAva meM yadi rAga-dveSa-moharUpa pariNamita honA hotA hI nahIM to karmAdika ke yoga meM bhI vaha rAgAdirUpa pariNamita nahIM hotA / ataH karmAdika ke yoga-viyoga meM rAgAdirUpa yA matijJAnAdirUpa pariNamita honA bhI usake svabhAva kA hI aMga hai| bhagavAna AtmA ke isa svabhAva kA nAma aniyatasvabhAva hai, parivartanazIla svabhAva hai, paryAyasvabhAva hai / - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya bhagavAna AtmA kA caitanyabhAvamaya honA, jJAnAnaMdasvabhAvarUpa honA dravyagata svabhAva hai; ata: niyatasvabhAva hai aura rAga-dveSa-moharUpa honA, matijJAnAdirUpa honA paryAyagata svabhAva hai; ata: aniyatasvabhAva hai| ___ ekamAtra paramapAriNAmika bhAva AtmA kA niyatasvabhAva hai, zeSa sabhI bhAva - aupazamika, kSAyika, kSAyomazamika evaM audayika bhAva - AtmA ke aniyatasvabhAva haiM; kyoMki paramapAriNAmika bhAva ko chor3akara zeSa koI bhI bhAva trikAla ekarUpa nahIM rhte| ___ bhagavAna AtmA meM utpanna honevAle moha-rAga-dveSa va manuSyAdi audayikabhAva, matijJAnAdi kSayopazamabhAva, kevalajJAnAdi kSAyikabhAva sadA eka se nahIM rahate; kabhI rAga hotA hai, kabhI dveSa hotA hai; kabhI rAga maMda hotA hai, kabhI tIvra hotA hai; kabhI AtmA manuSyaparyAyarUpa hotA hai, kabhI devaparyAyarUpa hotA hai; kabhI matijJAnI hotA hai, kabhI kevalajJAnI hotA hai - yaha saba bhagavAna AtmA ke aniyatasvabhAva ke kAraNa hI hotA hai| niyatasvabhAva ke kAraNa bhagavAna AtmA sadA ekarUpa rahatA hai, eka rahatA hai aura aniyatasvabhAva ke kAraNa sadA badalatA rahatA hai, parivartanazIla rahatA hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA kA trikAlIsvabhAva niyatasvabhAva hai aura kSaNikasvabhAva aniyatasvabhAva hai| kabhI na badalanevAlA svabhAva niyatasvabhAva hai aura pratisamaya badalanevAlA svabhAva aniyatasvabhAva hai| sabhI padArthoM ke samAna bhagavAna AtmA bhI pratisamaya badalakara kabhI nahIM badalatA hai aura kabhI nahIM badalakara bhI pratisamaya badalatA rahatA hai| bhagavAna AtmA kI ina donoM vizeSatAoM ko spaSTa karanA hI niyatinaya aura aniyatinaya kA mUla prayojana hai| bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka niyati nAmaka dharma bhI hai aura eka aniyati nAmaka dharma bhI hai| niyati nAmaka dharma ke kAraNa bhagavAna AtmA sadA caitanyarUpa rahatA hai, jar3arUpa nahIM hotA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvanaya aura asvabhAvanaya (24-29) svabhAvanaya aura asvabhAvanaya svbhaavnyenaanishittiikssnnknnttkvtsNskaaraanrthkykaari||28|| asvbhaavnyenaayskaarnishittiikssnnvishikhvtsNskaarsaarthkykaari||29|| aura aniyati nAmaka dharma ke kAraNa jar3arUpa nahIM hokara bhI cidvivoM meM nirantara badalatA rahatA hai| bhagavAna AtmA ke ina niyatidharma aura aniyatidharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramazaH niyatinaya aura aniyatinaya haiN| dhyAna rahe ki ina niyatinaya aura aniyati nayoM kA paryAyoM kI kramabaddhatA aura akramabaddhatA se koI sambandha nahIM hai / / 26-27|| niyatinaya aura aniyatinaya kI carcA ke uparAnta aba svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya svabhAvanaya se, jisakI kisI ke dvArA noka nahIM nikAlI jAtI, aise paine kA~Te kI bhA~ti saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se, jisakI noka luhAra ke dvArA saMskAra karake nikAlI gaI hai, aise paine bANa kI bhA~ti, saMskAra ko sArthaka karanevAlA hai||28-29||" niyatinaya aura aniyatinaya ke mAdhyama se AtmA ke trikAla ekarUpa rahanevAle niyatasvabhAva evaM nitya parivartanazIla aniyatasvabhAva kA digdarzana karane ke uparAnta aba svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ke mAdhyama se yaha batAyA jA rahA hai ki AtmA ke niyatasvabhAva ko saMskAroM dvArA badalanA saMbhava nahIM hai, para aniyatasvabhAva ko saMskArita kiyA jA sakatA hai| jisaprakAra bhagavAna AtmA kA svabhAva agni kI uSNatA ke samAna niyata bhI hai aura pAnI kI uSNatA ke samAna aniyata bhI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se svAbhAvika nokavAle kA~Te ke samAna saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA bhI hai aura asvabhAvanaya se banAI gaI bANa kI noka kI bhA~ti saMskAroM ko sArthaka karanevAlA bhI hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 47 zaktiyA~ aura 47 naya yahA~ svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ko svAbhAvika nokavAle kA~Te aura kRtrima nokavAle bANa ke udAharaNa se samajhAyA jA rahA hai| jisaprakAra kA~Te kI noka kisI ne banAI nahIM hai, asaMskArita hai, akRtrima hai, kA~Te kA mUla svabhAva hai; usIprakAra bhagavAna AtmA kA mUla svabhAva asaMskArita hai, akRtrima hai, kisI kA banAyA huA nahIM hai; usameM kisI bhI prakAra kA saMskAra saMbhava nahIM hai| ata: vaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA kahA gayA hai| tathA jisaprakAra bANa kI noka luhAra dvArA banAI gaI hai; ata: saMskArita hai, kRtrima hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva meM saMskAra kiyA jA sakatA haiM; ata: asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA saMskAroM ko sArthaka karanevAlA kahA gayA hai| bhagavAna AtmA meM svabhAva nAmaka eka aisA dharma hai, jisake kAraNa bhagavAna AtmA ke dravyasvabhAva ko, mUlasvabhAva ko acche-bure saMskAroM dvArA saMskArita nahIM kiyA jA sktaa| AtmA ke isa svabhAva nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma svabhAvanaya hai| jisaprakAra bhagavAna AtmA meM eka svabhAva nAmaka dharma hai aura usake kAraNa dravyasvabhAva ko saMskArita kiyA jAnA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bhagavAna AtmA meM eka asvabhAva nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa AtmA ke paryAyasvabhAva ko saMskArita kiyA jA sakatA hai| AtmA ke isa asvabhAva nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma asvabhAvanaya hai| jisa vastu kA jo mUlasvabhAva hotA hai, usameM saMskAroM dvArA kisI bhI prakAra kA parivartana saMbhava nahIM hai| karor3oM upAya karane para bhI jisaprakAra agni ke uSNasvabhAva meM parivartana kiyA jAnA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bhagavAna AtmA ke cetanasvabhAva meM, jJAnAnandasvabhAva meM saMskAroM dvArA kisI bhI prakAra kA parivartana saMbhava nahIM hai| tAtparya yaha hai ki vaha kisI bhI sthiti meM acetana nahIM ho sktaa| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvanaya aura asvabhAvanaya 101 (30-31) kAlanaya aura akAlanaya kAlanayena nidaaghdivsaanusaaripcymaanshkaarphlvtsmyaayttsiddhiH||30|| akAlanayena kRtrimossmpcymaanshkaarphlvtsmyaanaayttsiddhiH||31|| - ise hI aura adhika spaSTa kareM to yaha bhI kaha sakate haiM ki karor3oM varSa tapa karane para bhI abhavya bhavya nahIM ho jAtA; isIprakAra anantakAla taka anantamithyAtvAdi kA sevana karate rahane para bhI koI bhavya abhavya nahIM ho jAtA; kyoMki svabhAvanaya se AtmA saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai; tathApi mithyAdRSTI, samyagdRSTI ho sakatA hai; samyagdRSTI, mithyAdRSTI bhI ho sakatA hai; kyoMki asvabhAvanaya se bhagavAna AtmA ke paryAyasvabhAva ko, aniyatasvabhAva ko saMskArita kiyA jAnA saMbhava hai| yadi bhagavAna AtmA meM asvabhAva nAmaka dharma nahIM hotA to phira usake paryAyasvabhAva meM bhI saMskAra DAlanA saMbhava nahIM hotA, mithyAtva kA abhAva kara samyagdarzana kI prApti kA avasara bhI nahIM rahatA; isaprakAra ananta kAla se ananta duHkhI jIvoM ko apane ananta duHkhoM ko meTane kA avasara hI prApta na hotA / yaha asvabhAva nAmaka dharma bhI AtmA kA eka svabhAva hI hai| isake kAraNa hI anAdikAlIna kusaMskAroM kA abhAva hokara susaMskAra par3ate haiN| isaprakAra yaha sunizcita huA ki yaha bhagavAna AtmA svabhAvanaya se saMskAroM ko nirarthaka karanevAlA hai aura asvabhAvanaya se saMskAroM ko sArthaka karanevAlA hai // 28-29 // svabhAvanaya aura asvabhAvanaya kI carcA ke uparAnta aba kAlanaya aura akAlanaya kI carcA karate haiM - 66 - " Atmadravya kAlanaya se garmI ke dinoM ke anusAra pakanevAle Amraphala ke samAna samaya para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai aura akAlanaya se kRtrima garmI se pakAye gaye Amraphala ke samAna samaya para AdhAra nahIM rakhane vAlI siddhivAlA hai / 30-31 / / " L Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 47 zaktiyA~ aura 47 naya yadyapi AtmA ke mUlasvabhAva ko saMskArita nahIM kiyA jA sakatA hai; tathApi paryAyasvabhAva ko saMskArita kara mukti prApta kI jA sakatI hai' - yaha bAta svabhAvanaya aura asvabhAvanaya ke mAdhyama se spaSTa ho jAne para yaha prazna upasthita hotA hai ki asvabhAvadharma ke kAraNa saMskAra ko sArthaka karanevAle isa AtmA kI siddhi kisaprakAra hotI hai ? - isa prazna kA uttarahI aba kAlanaya-akAlanaya evaM puruSakAra naya-daivanaya ke mAdhyama se diyA jA rahA hai| jisaprakAra akRtrima garmI se pakanevAlA Dalapaka (DAlI para pakanevAlA) Ama pakanerUpa kArya kI siddhi ke lie kAla para AdhArita hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA apanI muktirUpa siddhi ke lie kAlanaya se kAla para AdhArita hai tathA jisaprakAra kRtrima garmI dekara pAla meM pakAye jAnevAlA Ama apane pakanerUpa kArya kI siddhi ke lie kAla para AdhArita nahIM hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA apanI muktirUpa siddhi ke lie akAlanaya se kAla para AdhArita nahIM hai| ___ bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kAla nAmaka dharma bhI hai aura eka akAla nAmaka dharma bhI hai| AtmA ke ina kAla aura akAla nAmaka dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramazaH kAlanaya aura akAlanaya haiN| prazna - kAlanaya se to kAla Ane para hI mukti hotI hai; para akAlanaya se to samaya ke pUrva hI mukti ho jAtI hai na ? kyA isakA artha yaha nahIM ho sakatA hai ki puruSArthahInoM ke kArya to kAla Ane para hI hote haiM, para puruSArthI jIva to apane puruSArtha dvArA samaya se pahale hI kAryasiddhi kara lete haiN| uttara - nahIM, aisA kadApi nahIM hotaa| kArya to sabhI svakAla meM hI hote haiN| anya ananta dharmoM ke samAna kAladharma aura akAladharma bhI sabhI AtmAoM meM samAnarUpa se ekasAtha vidyamAna haiN| aisA nahIM hai ki kisI meM kAladharma ho aura kisI meM akAladharma / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlanaya aura akAlanaya 103 muktirUpI kArya bhI sabhI jIvoM ke svasamayAnusAra puruSArthapUrvaka hI hotA hai| aisA kabhI nahIM hotA ki mukti prApta karane ke lie kisI ko to puruSArtha karanA par3e aura kisI ko binA puruSArtha ke hI mukti ho jaave| aisA bhI nahIM hotA ki kisI kI mukti to kAla Ane para hI ho aura kisI kI akAla meM hI ho jaave| jitane bhI jIvoM kI mukti Aja taka huI hai yA bhaviSya meM hogI, sabhI kI mukti Avazyaka puruSArthapUrvaka svakAla meM hI huI hai aura hogI bhI puruSArthapUrvaka svakAla meM hii| ____kAladharma aura akAladharma pratyeka AtmA meM pratisamaya vidyamAna haiM aura unake kArya bhI ekasAtha hI hote haiN| ataH muktirUpI kArya meM kAlanaya aura akAlanaya eka hI AtmA meM ekasAtha ghaTita hote haiN| 'kAla mAne samaya para aura akAla mAne samaya se pahale' - yahA~ kAla aura akAla kA yaha artha abhISTa nahIM hai, apitu 'kAla mAne kAlalabdhirUpakAraNa aura akAla mAnekAlalabdhi ke atirikta anya puruSArthAdikAraNa' - yaha artha abhISTa hai| ____yahA~ diye gaye akRtrima garmI se pakanevAle Ama evaM kRtrima garmI se pakanevAle Ama ke udAharaNa se bhI yahI bAta siddha hotI hai; kyoMki yahA~ akRtrimagarmI se pakanevAle Ama ke pakAva ko kAla para AdhArita kahA gayA hai aura kRtrima garmI se pakanevAle Ama ke pakAva ko akAla arthAt puruSArthAdi para AdhArita kahA gayA hai| yahA~ yaha kadApi abhISTa nahIM hai ki akRtrima garmI se pakanevAlA Ama to samaya para hI pakatA hai; parantu kRtrima garmI se pakanevAlA Ama samaya se pahale hI paka jAtA hai| pakate to donoM sunizcita svakAla meM hI haiM tathA donoM pakate bhI garmI ke kAraNa hI haiN| donoM meM se koI bhI Ama na to asamaya meM hI pakatA hai aura na binA garmI ke hI pakatA hai| ata: donoM meM donoM hI kAraNa samAna rUpa se vidyamAna haiN| yadyapi donoM meM hI donoM kAraNa samAna rUpa se vidyamAna haiM; tathApi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 47 zaktiyA~ aura 47 naya (32-33) puruSAkAranaya aura daivanaya puruSakAranayena purusskaaroplbdhmdhukukkuttiikpurusskaarvaadivdytnsaadhysiddhiH||32|| daivanayena purusskaarvaadidttmdhukukkuttiigrbhlbdhmaannikydaivvaadivdytnsaadhysiddhiH||33|| jaba kAlanaya se kathana kareMge, taba kAla kI mukhyatA se bAta kahI jAyagI aura jaba akAlanaya se kathana kareMge, taba akAla arthAt anya puruSArthAdi kAraNoM kI mukhyatA se bAta kahI jaaygii| - isIprakAra AtmA kI siddhi arthAt muktirUpI kArya para bhI ghaTita kara lenA caahie| muktirUpI kArya hotA to puruSArthAdi kAraNoM ke sAtha samaya para hI hai; na to binA puruSArtha ke hotA hai aura na asamaya meM hI; para jaba kAlanaya se bAta kahI jAtI hai to yaha kahA jAtA hai ki kAlanaya se yaha bhagavAna AtmA kAla para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai aura jaba akAlanaya se kathana kiyA jAtA hai to yaha kahA jAtA hai ki yaha bhagavAna AtmA akAla para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai athavA kAla para AdhAra nahIM rakhanevAlI siddhivAlA hai athavA puruSArthAdi kAraNoM para AdhAra rakhanevAlI siddhivAlA hai||30-31|| isaprakAra kAlanaya aura akAlanaya kI carcA ke uparAnta aba puruSakAranaya aura daivanaya kI carcA karate haiM - ___ Atmadravya puruSakAranaya se, jise puruSArtha dvArA nIbU kA vRkSa yA madhuchattA prApta hotA hai, aise puruSArthavAdI ke samAna yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se, jise puruSArthavAdI dvArA nIbU kA vRkSa yA madhuchattA prApta huA hai aura usameM se jise binA prayatna ke hI acAnaka mANikya prApta ho gayA hai, aise daivavAdI ke samAna ayatnasAdhya siddhivAlA hai||32-33||" 'isa bhagavAna AtmA kI duHkhoM se mukti yatnasAdhya hai yA ayatna sAdhya?' - isa prazna kA uttara yahA~ puruSakAranaya aura daivanaya ke mAdhyama se diyA jA rahA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSAkAranaya aura daivanaya 105 yahA~ puruSakAranaya aura daivanaya ko puruSArthavAdI aura daivavAdI ke udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai| kisI puruSArthavAdI vyakti ne bar3e yatna se nIbU ke per3a ugAye yA madhuchattoM kA saMgraha kiyaa| una per3oM se yA una madhuchattoM meM se eka per3a yA eka madhuchattA usane apane mitra daivavAdI (bhAgyavAdI) ko de diyaa| sadbhAgya se isa daivavAdI (bhAgyavAdI) ko usa nIbU ke per3a meM yA madhuchatte meM eka bahumUlya mANikya kI bhI prApti ho gii| ___ukta ghaTanA ko udAharaNa banAkara yahA~ spaSTa kiyA jA rahA hai ki jisaprakAra puruSArthavAdI ko to nIbU ke per3oM yA madhuchattoM kI prApti bar3e prayatna se huI hai, kintu daivavAdI ko binA hI prayatna ke nIbU kA per3a aura madhuchatte ke sAtha-sAtha bahumUlya mANikya kI bhI prApti ho gaI; usIprakAra yaha Atmadravya puruSakAranaya se yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se ayatnasAdhya siddhivAlA hai| isaprakAra isa bhagavAna AtmA kI siddhi yatnasAdhya bhI hai aura ayatnasAdhya bhI hai| anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka puruSakAra athavA puruSArtha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA yatnasAdhya siddhivAlA hai arthAt puruSArtha se siddhi prApta karanevAlA hai aura isa bhagavAna AtmA meM eka daiva nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha AtmA ayatnasAdhya siddhivAlA hai| ye donoM dharma bhagavAna AtmA meM ekasAtha rahate haiM; ata: vaha ekasAtha hI yatnasAdhya siddhivAlA aura ayatnasAdhya siddhivAlA hai| aisA nahIM hai ki kabhI yatnasAdhya siddhivAlA ho aura kabhI ayatnasAdhya siddhivaalaa| aisA bhI nahIM hai ki koI AtmA yatnasAdhya siddhivAlA ho aura koI AtmA ayatnasAdhya siddhivAlA ho; kyoMki ye donoM dharma ekasAtha hI pratyeka AtmA meM rahate haiN| ataH inheM eka hI AtmA meM ekasAtha hI ghaTita honA caahie| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 47 zaktiyA~ aura 47 naya ukta sampUrNa kathana kA tAtparya yaha hai ki jaba muktirUpI kArya sampanna hotA hai, taba vaha samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa AtmasanmukhatA ke puruSArthapUrvaka hI hotA hai aura usa samaya karmoM kA abhAva bhI niyama se hotA hI hai| isaprakAra ukta muktirUpI kArya kI siddhi meM AtmA ke puruSArtha nAmaka dharma kA bhI yogadAna hai aura daiva nAmaka dharma kA bhI yogadAna hai| pratyeka vyakti ke muktirUpI kArya kI siddhi kI vAstavika sthiti to yahI hai| ise hI puruSakAranaya aura daivanaya kI bhASA meM isaprakAra vyakta karate haiM ki yaha bhagavAna AtmA puruSakAranaya se yatnasAdhya siddhivAlA hai aura daivanaya se ayatnasAdhya siddhivAlA hai| ___ isaprakAra niyatinaya-aniyatinaya, svabhAvanaya-asvabhAvanaya, kAlanaya-akAlanaya evaM puruSakAranaya - daivanaya-ina ATha nayoM ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA gayA hai ki muktirUpI kArya kI siddhi meM AtmA ke niyatadharma-aniyatadharma, svabhAvadharma-asvabhAvadharma, kAladharmaakAladharma evaM puruSakAradharma-daivadharma - ina sabhI dharmoM kA samAna yogadAna hai| prakArAntara se yaha kAryasiddhi meM paMcasamavAyoM kI upayogitA kA hI vizada vyAkhyAna hai; kyoMki ukta ATha nayoM meM prakArAntara se svabhAva, kAla, bhavitavya, puruSArtha aura nimitta - ye pA~coM samavAya samAhita ho jAte haiN| jaba kArya hotA hai, taba ye pA~coM hI samavAya niyama se hote hI haiM aura usameM ukta ATha nayoM ke viSayabhUta AtmA ke ATha dharmoM kA yogadAna bhI samAna rUpa se hotA hI hai| tAtparya yaha hai ki AtmA kI siddhi ke sampUrNa sAdhana AtmA meM hI vidyamAna haiM; use apanI siddhi ke lie yahA~-vahA~ jhA~kane kI yA bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai| ___ vastusthiti yaha hai ki jaba paramapAriNAmika bhAvarUpa niyatasvabhAva ke Azraya se yaha bhagavAna AtmA apane paryAyarUpa aniyatasvabhAva ko saMskArita karatA hai, taba svakAla meM karmoM kA abhAva hokara mukti kI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 Izvaranaya aura anIzvaranaya (34-35) Izvaranaya aura anIzvaranaya Izvaranayena dhaatriihttaavlehymaanpaanthbaalkvtpaartntrybhokt||34|| anIzvaranayena svacchandadAritakuraGgakaNDIravavatsvAtantryabhoktR // 35 // prApti hotI hI hai| tAtparya yaha hai ki paramapAriNAmika bhAvarUpatrikAlI dhuva AtmA ko kendra banAkarajaba zraddhA-jJAna-cAritra pariNamita hote haiM; taba jJAnAvaraNAdi karmoM kA abhAva hokara anantasukhasvarUpa siddhadazA pragaTa ho jAtI hai aura isameM hI ukta ATha dharma yA ATha naya va paMca samavAya samAhita ho jAte haiM / / 32-33 / / isaprakAra puruSakAranaya aura daivanaya kI carcA karane ke uparAnta aba Izvaranaya aura anIzvaranaya kI carcA karate haiM "Atmadravya Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna parataMtratA ko bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAne vAle siMha ke samAna svataMtratA ko bhoganevAlA hai|34-35||" ___ mAtRhIna bAlakoM ko apanA dUdha pilAkara AjIvikA karanevAlI mahilAoM ko dhAyamAtA kahA jAtA hai| purAne samaya meM aisI aneka dhAyamAtAyeM gA~va-gA~va meM dukAna kholakara baiThatI thiiN| jina mAtAoM ke dUdha kama hotA thA, ve mAtAyeM apane bAlakoM ko yA mAtRhIna bAlakoM ko unake parivAravAle loga aisI dhAyamAtAoM kI dukAna para le jAkara yathAsamaya dUdha pilA lAte the| ___ aise mAtRhIna bAlaka yA kama dUdhavAlI mAtAoM ke bAlaka jaba apane parivAravAloM ke sAtha yAtrA para jA rahe hoM, to unheM bhUkha miTAne ke lie rAste meM AnevAle gA~voM meM honevAlI dhAyamAtAoM kI dukAnoM para nirbhara rahanA par3atA thA, jisameM unheM bhArI parAdhInatA rahatI thii| prathama to apanI mAtA kA dUdha pIne jaisI svatantratA dhAyamAtA ke dUdha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 47 zaktiyA~ aura 47 naya para nirbhara rahane meM saMbhava nahIM hai; kyoMki svayaM kI mAtA jaisA svAbhAvika sneha evaM cAhe jaba dUdha pIne kI suvidhA dhAyamAtA ke yahA~ kaise prApta ho sakatI hai ? vaha to apane bAlaka kI AvazyakatA kI pUrti ke uparAnta zeSa bace dUdha ko hI, eka nizcita samaya para hI, kisI dUsare bAlaka ko pilA sakatI hai| dUsare, dukAna para jAkara pInA bhI to suvidhAjanaka nahIM hotaa| tIsare, bAlaka yadi pathika kA ho to vaha paratantratA aura bhI adhika bar3ha jAtI hai; kyoMki bhUkhe bAlaka ko hara sthAna para dhA kI dukAna mila jAnA sahaja saMbhava to nahIM hai| isaprakAra AcAryadeva ne dhAyamAtA kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle pathika ke bAlaka kA udAharaNa dekara paratantratA ke svarUpa ko bahuta acchI taraha se spaSTa kara diyA hai| isa bhagavAna AtmA ko bhI saMsAra - avasthA meM isIprakAra kI paratantratA kA upabhoga karanA par3atA hai / yadyapi isa paratantratA meM karmodaya nimitta hotA hai; tathApi para ke kAraNa hI AtmA ko paratantratA bhoganI par3atI ho - aisI bAta nahIM hai; kyoMki bhagavAna AtmA ke paryAya svabhAva meM hI aisI vizeSatA par3I hai ki vaha svayaM karmAdhIna hokara moha-rAga-dveSarUpa pariNamita hotA hai aura paratantratA ko bhogatA hai / bhagavAna AtmA kI isa vizeSatA kA nAma hI Izvaradharma hai aura isa Izvaradharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma Izvaranaya hai / ataH kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna paratantratA bhogane vAlA hai / anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM Izvaradharma ke samAna eka anIzvara nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAnevAle siMha ke samAna svataMtratA ko bhoganevAlA hai| isI anIzvara nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya ko anIzvaranaya kahate haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvaranaya aura anIzvaranaya 109 Izvaranaya ko dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAne vAle pathika ke bAlaka kA udAharaNa dekara samajhAyA gayA thA aura aba yahA~ hiraNa ko svacchandatApUrvaka phAr3akara khA jAnevAle siMha kA udAharaNa dekara anIzvaranaya ko samajhAyA jA rahA hai| jisaprakAra jaMgala kA rAjA zera jaMgala meM hiraNa ko phAr3akara atyanta svacchandatApUrvaka use khA rahA ho to usa zera ko kauna rokanevAlA hai ? usIprakAra yaha caitanyarAjA bhagavAna AtmA apane asaMkhyapradezI svarAjya meM apane AtmonmukhI samyak puruSArtha se antarvarUpa meM ekAgra hokara atyanta svatantratApUrvaka apane atIndriya Ananda kA upabhoga kareM to use kauna rokanevAlA hai ? isI tathya kA udghATana isa anIzvaranaya dvArA kiyA jAtA hai| anIzvara arthAt jisakA koI anya Izvara na ho / jo svayaM hI apanA Izvara ho, use hI yahA~ anIzvara kahA hai| anIzvaranaya se isa bhagavAna AtmA kA koI anya Izvara nahIM hai, yaha svayaM hI apanA Izvara hai; isIlie yaha anIzvara hai / yaha apane atIndriya Ananda ko bhogane meM pUrNata: samartha hai, svAdhIna hai, Izvara hai / Izvaranaya se yaha bhagavAna AtmA parAdhInatA ko bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se svAdhInatA ko bhoganevAlA hai| ina donoM nayoM kA jJAna bhagavAna AtmA meM ekasAtha vidyamAna rahatA hai| tAtparya yaha hai ki donoM apekSAe~ usake pramANajJAna meM samAna rUpa se pratibhAsita hotI rahatI haiN| yadyapi pratipAdana kAla meM mukhya-gauNa vyavasthA hotI hai; tathApi bhagavAna AtmA ke pramANajJAna meM to saba kucha spaSTa rahatA hI hai| Gw yahA~, anIzvaranaya se to bhagavAna AtmA kI svAdhInatA siddha kI hI hai, para Izvaranaya se bhI ekaprakAra se svAdhInatA hI siddha kI hai; kyoMki parAdhInatA bhogane kA dharma bhI usake svabhAva meM hI vidyamAna Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 47 zaktiyA~ aura 47 naya (36-37) guNInaya aura aguNInaya gunninyenopaadhyaayviniiymaankumaarkvdgunngraahi||36|| aguNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakAdhyakSavat kevalameva saakssi||37|| hai| tAtparya yaha hai ki karma yA anya nimitta use parAdhIna nahIM karate, apitu vaha svayaM kI bhUla se hI parAdhIna hotA hai, karmAdhIna hotA hai, para kA Azraya lekara use IzvaratA pradAna karatA hai aura usake adhIna hokara duHkha bhogatA hai| ___yadi bhagavAna AtmA ke svabhAva meM hI isaprakAra kI vizeSatA nahIM hotI to use koI parAdhIna nahIM kara sakatA thaa| bhagavAna AtmA ke paryAya meM parAdhIna hone ke isa svabhAva kA nAma hI Izvaradharma hai aura ise jAnanevAlA naya Izvaranaya hai| dhyAna rahe, yaha parAdhInatA mAtra paryAyasvabhAva taka hI sImita hai, dravyasvabhAva meM isakA praveza nahIM hai; kyoMki dravyasvabhAva to sadA svAdhIna hI rahatA hai| apane isI dravyasvabhAva ko IzvaratA pradAna kara yaha bhagavAna AtmA svAdhInatA kA upabhoga karatA hai| bhagavAna AtmA ke isa svAdhIna svabhAva kA nAma hI anIzvaradharma hai aura ise viSaya banAnevAle naya kA nAma anIzvaranaya hai| isIlie yahA~ Izvaranaya aura anIzvaranaya kA svarUpa spaSTa karate hue kahA gayA hai ki Atmadravya Izvaranaya se dhAya kI dukAna para dUdha pilAye jAnevAle rAhagIra ke bAlaka ke samAna paratantratA bhoganevAlA hai aura anIzvaranaya se hiraNa ko svacchantadApUrvaka phAr3akara khA jAnevAle siMha ke samAna svatantratA ko bhoganevAlA hai / / 34-35 / / - isaprakAra Izvaranaya aura anIzvaranaya kI carcA karane ke uparAnta aba guNInaya aura aguNInaya kI carcA karate haiM - "Atmadravya guNInaya se zikSaka dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ke samAna guNagrAhI hai aura aguNInaya se zikSaka ke dvArA zikSA prApta karanevAle kumAra ko dekhanevAle prekSakapuruSa ke samAna kevala sAkSI hai||36-37||" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNInaya aura aguNInaya 111 yahA~ bhagavAna AtmA ke guNagrAhaka svabhAva evaM sAkSIbhAva svabhAva ko zikSaka se zikSA grahaNa karate bAlaka aura zikSaka se zikSA grahaNa karate bAlaka ko vItarAgabhAva se - anAsakta bhAva se - sAkSIbhAva se dekhanevAle puruSa ke udAharaNoM se samajhAyA jA rahA hai| jisaprakAra zikSaka ke dvArA sikhAye jAne para bAlaka bhASA Adi sIkha letA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI guru ke upadeza ko grahaNa kara le - aisI zakti se sampanna hai| bhagavAna AtmA kI isI zakti kA nAma guNIdharma hai aura AtmA ke isI guNI nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma guNInaya hai| jisaprakAra zikSA grahaNa karate bAlaka ko dekhanevAlA puruSa zikSA grahaNa nahIM karatA, apitu mAtra sAkSIbhAva se dekhatA hI rahatA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA para se kucha bhI grahaNa nahIM karatA, mAtra use sAkSIbhAva se jAnatA-dekhatA hI hai| bhagavAna AtmA kI sAkSI bhAva se jAnane-dekhane kI isa zakti kA nAma hI aguNIdharma hai aura isa aguNI nAmaka dharma ko viSaya banAnevAle naya kA nAma hI aguNInaya hai| tAtparya yaha hai ki bhagavAna AtmA meM eka aisA dharma hai ki jisake kAraNa vaha upadeza grahaNa karane meM samartha hai aura eka aisA bhI dharma hai ki jisake kAraNa vaha para kA upadeza grahaNa na karake mAtra use sAkSIbhAva se jAna letA hai| ina donoM dharmoM ke nAma hI kramazaH guNIdharma aura aguNIdharma haiN| yadi bhagavAna AtmA meM guNIdharma na hotA to phira dezanAlabdhi saMbhava na hotI, tIrthaMkara bhagavAna ke upadeza kA lAbha bhI bhagavAna . AtmA ko prApta nahIM ho pAtA; kyoMki jaba vaha use grahaNa hI nahIM kara pAtA tolAbha kaise hotA? isIprakAra yadi aguNIdharma nahIM hotA to phira Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya ( 38-39) kartRnaya aura akartRnaya kartRnayena raJjakavadrAgAdipariNAmakartR // 38 // akartRnayena svakarma pravRttaraJjakAdhyakSavatkevalameva sAkSi // 39 // 112 ise sabhI upadezoM ko grahaNa karanA anivArya ho jAtA; kyoMki sAkSIbhAva se mAtra jAna lene kI zakti kA abhAva hone se kisI bhI upadeza se alipta raha pAnA saMbhava nahIM hotA / ukta donoM dharmoM ke pratipAdana se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki isa bhagavAna AtmA meM sadupadeza ko grahaNa karane kI zakti bhI vidyamAna hai aura avAMchita upadeza ko sAkSIbhAva se jAnakara usakI upekSA karane kI zakti bhI vidyamAna hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA guNagrAhI bhI hai aura aguNagrAhI arthAt sAkSIbhAva se rahanevAlA bhI hai| guNIdharma aura aguNIdharma- ye donoM dharma AtmA ke hI dharma haiM; ataH guNInaya aura aguNInaya donoM naya AtmA ko hI batAte haiM / anya nayoM ke samAna ina donoM nayoM kA uddezya bhI bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa karanA hI hai| yahA~ guNadharma kA artha na to durguNoM kA sadbhAva hI hai aura na sadguNoM kA abhAva hI, apitu paropadeza ko sAkSIbhAva se jAna lenA mAtra hai / / 36-37 / / isaprakAra guNadharma aura aguNIdharma kI carcA ke uparAnta aba kartRnaya aura akartRnaya kI carcA karate haiM - 66 " Atmadravya kartRnaya se ra~gareja ke samAna rAgAdi pariNAmoM kA karttA hai aura akartRnaya se apane kArya meM pravRtta ra~gareja ko dekhanevAle puruSa kI bhA~ti kevala sAkSI hai // 38-39 // " kapar3A ra~gane kA kAma karanevAle puruSa ko ra~gareja kahA jAtA hai| eka ra~gareja kapar3A ra~ga rahA ho aura usI samaya koI dUsarA puruSa vahIM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRnaya aura akartRnaya 113 khar3A-khar3A vItarAga bhAva se use kapar3A ra~gate hue dekha rahA ho - aisI sthiti meM yadi kapar3A acchA ra~gA jAye to ra~gareja ko prasannatA hotI hai aura yadi acchA na ra~gA jAve to use kheda hotA hai; parantu vItarAga bhAva se use dekhanevAle puruSa ko kisI bhI sthiti meM na to prasannatA hI hotI hai aura na kheda hI hotA hai; vaha to use sAkSIbhAva se mAtra jAnatAdekhatA hI rahatA hai| ukta sthiti ko udAharaNa banAkara yahA~ kartRnaya aura akartRnaya samajhAye jA rahe haiN| jisaprakAra raMgareja kapar3A raMgane kI kriyA kA kartA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA kartRnaya se apane meM utpanna rAgAdi pariNAmoM kA kartA hai, aura jisaprakAra kapar3A raMgate hue usa raMgareja ko vItarAga bhAva se dekhanevAlA anya puruSa kapar3A raMgane kI kriyA kA kartA nahIM hai, mAtra sAkSI hI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA akartRnaya se apane meM utpanna honevAle rAga-dveSAdi bhAvoM kA kartA nahIM hai, kevala sAkSI hI hai| anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kartR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA kartA hotA hai aura eka akartR nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle rAga-dveSAdi bhAvoM kA kartA na hokara mAtra jJAtA-draSTA rahatA hai, sAkSI rahatA hai| bhagavAna AtmA ke ina kartRdharma aura akartRdharma ko viSaya banAnevAle nayoM ko hI kramazaH kartRnaya aura akartRnaya kahate haiN| paraspara viruddha pratIta honevAle ye donoM hI dharma bhagavAna AtmA meM eka sAtha hI rahate haiN| sthUla dRSTi se dekhane para bhale hI ye paraspara virodhI pratIta hoM, para inake eka AtmA meM ekasAtha rahane meM koI virodha nahIM hai; kyoMki anekAntAtmaka bhagavAna AtmA kA aisA hI svarUpa hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 47 zaktiyA~ aura 47 naya prazna - pahale aguNInaya se bhI bhagavAna AtmA ko sAkSI batAyA gayA thA aura aba yahA~ akartRnaya meM bhI sAkSI batAyA jA rahA hai| ina donoM sAkSIbhAvoM meM kyA antara hai ? ___ uttara - sampUrNa jagata ko sAkSIbhAva se dekhane-jAnane ke svabhAvavAlA hone se bhagavAna AtmA to sampUrNa jagata kA hI sAkSI hai; ataH yahA~ prakaraNAnusAra bhinna-bhinna apekSAoM se bhinna-bhinna vastuoM kA sAkSIpana batAyA gayA hai| aguNInaya meM, prApta honevAle upadeza kA sAkSIbhAva batAyA gayA hai aura yahA~ akartRnaya meM, apane meM utpanna honevAle rAgAdibhAvoM kA sAkSIbhAva batAyA jA rahA hai aura Age calakara abhoktRnaya meM, apane meM utpanna honevAle sukha-duHkha kA sAkSIbhAva batAyA jaaygaa| ___ tAtparya yaha hai ki aguNInaya meM guNInaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai, akartRnaya meM kartRnaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai aura abhoktRnaya meM bhoktRnaya ke vipakSarUpa sAkSIbhAva liyA gayA hai| ise aura adhika spaSTa kareM to isaprakAra kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA guNInaya se guNagrAhI hai arthAt upadeza ko grahaNa karanevAlA hai aura aguNInaya se guNagrAhI nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnanevAlA hai; kartRnaya se apane AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi bhAvoM kA kartA hai aura akartRnaya se unakA kartA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se dekhane-jAnane vAlA hai| isIprakAra bhoktRnaya se apane meM utpanna sukha-duHkha kA bhoktA hai aura abhoktRnaya se apane meM utpanna sukha-duHkha kA bhI bhoktA nahIM hai, mAtra sAkSIbhAva se jAnane-dekhane vAlA hai| isaprakAra aguNInaya ke sAkSIbhAva meM guNagrAhitva kA niSedha hai, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 bhoktanaya aura abhoktRnaya (40-41) bhotkRnaya aura abhoktRnaya bhoktRnayena hitaahitaannbhoktRvyaadhitvtsukhduHkhaadibhoktR||40|| abhoktRnayena hitAhitAnnabhoktavyAdhitAdhyakSadhanvantaricaravat kevalameva saakssi||41|| akartRnaya ke sAkSIbhAva meM rAgAdibhAva ke kartRtva kA niSedha hai aura abhoktRnaya ke sAkSIbhAva meM sukha-duHkha ke bhoktRtva kA niSedha hai| isaprakAra yahA~ guNInaya-aguNInaya, kartRnaya-akartRnaya evaM bhoktRnaya-abhoktRnaya - ina chaha nayoM ke mAdhyama se bhagavAna AtmA ke guNagrAhitva, kartRtva, bhoktRtva evaM ina tInoM ke viruddha aguNagrAhitva rUpa sAkSIbhAva, akartRtvarUpa sAkSIbhAva evaM abhoktRtvarUpa sAkSIbhAva ko samajhAyA jA rahA hai||38-39|| isaprakAra kartRnaya aura akartRnaya kI carcA ke uparAnta aba bhoktRnaya aura abhoktRnaya kI carcA karate haiM - ___"Atmadravya bhoktRnaya se hitakArI-ahitakArI anna ko khAnevAle rogI ke samAna sukha-duHkhAdi kA bhoktA hai aura abhoktanRtya se hitakArIahitakArI anna ko khAnevAle rogI ko dekhanevAle vaidya ke samAna kevala sAkSI hI hai||40-41||" jisaprakAra yadi koI rogI hitakArI anna ko khAtA hai tathA vaidya ke batAye anusAra pathya kA sevana karatA hai to sukha bhogatA hai aura yadi ahitakArI anna ko khAtA hai tathA kupathya kA sevana karatA hai to duHkha bhogatA hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhoktRnaya se apane sadAcaraNadurAcaraNa se utpanna sukha-duHkha ko, harSa-zoka ko bhogatA hai| tathA jisaprakAra hitakArI-ahitakArI anna ko khAnevAle, pathyakupathya kA sevana karanevAle rogI ko dekhanevAlA vaidya usake sukha-duHkha ko bhogatA to nahIM hai, parantu sAkSIbhAva se jAnatA avazya hai; ThIka usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI abhoktRnaya se apane meM utpanna sukha Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 47 zaktiyA~ aura 47 naya (42-43) kriyAnaya aura jJAnanaya kriyAnayena sthaannubhinnmuurdhjaatdRssttilbdhnidhaanaandhvdnusstthaanpraadhaanysaadhysiddhiH||42||jnyaannyen cnnkmussttikriitcintaamnnigRhkonnvaannijvdvivekpraadhaanysaadhysiddhiH||43|| duHkha ko, harSa-zoka ko bhogatA to nahIM, para sAkSIbhAva se jAnatA avazya hai| ____anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka bhokta nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apanI bhUla se apane meM hI utpanna honevAle sukha-duHkha evaM harSa-zoka ko bhogatA hai aura eka abhokta nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA apane meM utpanna honevAle sukha-duHkha evaM harSa-zoka ko bhogatA to nahIM, mAtra sAkSIbhAva se jAnatA-dekhatA hI hai| ___ bhagavAna AtmA ke ina bhoktR aura abhoktR dharmoM ko viSaya banAnevAle naya hI kramazaH bhoktRnaya aura abhoktRnaya haiN| zeSa saba kartRnaya aura akartRnaya ke prakaraNa meM spaSTa kiyA jA cukA hai, tadanusAra ina bhoktRnaya aura abhoktRnaya ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhie; kyoMki kartRtva aura bhoktRtva kA spaSTIkaraNa sarvatra samAna hI pAyA jAtA hai| - ina kartR-akartRaura bhoktR-abhoktR nayoM kA pratipAdya mAtra itanA hI ki yaha bhagavAna AtmA rAga-dveSAdi bhAvoM ko karatA bhI hai aura unake phalasvarUpa prApta honevAle sukha-duHkha ko bhogatA bhI hai tathA ina sabakA sAkSIbhAva se jJAtA-draSTA bhI rahatA hai; ata: kartA-bhoktA ke sAtha-sAtha akartA-abhoktA bhI hai||40-41|| ___ isaprakAra bhoktRnaya aura abhoktRnaya kI carcA ke uparAnta aba kriyAnaya aura jJAnanaya kI carcA karate haiM - - "Atmadravya, kriyAnaya se khambhe se TakarA jAne se sira phUTa jAne para dRSTi utpanna hokara nidhAna mila gayA hai jise-aise aMdhe ke samAna, anuSThAna Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAnaya aura jJAnanaya : 117 kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai aura jJAnanaya se, muTThI bhara cane dekara cintAmaNi ratna kharIda lenevAle ghara ke kone meM baiThe hue vyApArI ke samAna, viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai / / 42-43 // " eka aMdhA vyakti sahaja dhArmika bhAvanA se prerita hokara mandira jA rahA thaa| rAste meM acAnaka vaha eka khambhe se TakarA gayA, jisase usakA sira phUTa gayA aura bahuta-sA kharAba khUna nikAla jAne se use ekadama spaSTa dikhAI dene lagA, usakA andhApana samApta ho gayA / khambhe se TakarAne se usakA sira to phUTA hI, sAtha hI vaha khambhA bhI TUTa gayA / usa khambhe meM kisI ne khajAnA chupA rakhA thA / khambhe ke TUTane se use vaha khajAnA bhI sahaja hI prApta ho gayA / yadyapi usa aMdhe vyakti ne khajAnA aura dRSTi prApta karane ke lie vivekapUrvaka kucha bhI prayatna nahIM kiyA thA, vaha to sahaja hI dhArmika bhAvanA se prerita hokara mandira jA rahA thA; tathApi binA bicAre hI sahaja hI usI khambhe se TakarAne kI kriyA sampanna ho gaI, jisameM khajAnA chupA huA thA aura use duharA lAbha prApta ho gayA - khajAnA bhI mila gayA aura netrajyoti bhI prApta ho gaI / ukta udAharaNa ke mAdhyama se yahA~ kriyAnaya kA svarUpa samajhAyA gayA hai / jisaprakAra ukta aMdhe puruSa ko binA samajhe bUjhe hI mAtra kriyA sampanna ho jAne se siddhi prApta ho gaI, dRSTi aura nidhi prApta ho gaI; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI kriyAnaya se anuSThAna kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| tAtparya yaha hai ki kriyAnaya se isa AtmA kI mukti muktimArga meM calanevAle sAdhaka jIvoM ke yogya honevAlI Avazyaka kriyAoM ke anuSThAna kI pradhAnatA se hotI hai| aba muTThI bhara canoM meM cintAmaNi kharIda lenevAle vyApArI kA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 47 zaktiyA~ aura 47 naya udAharaNa dekara jJAnanaya kA svarUpa samajhAte haiM - eka lakar3ahAre ko jaMgala meM par3A huA eka cintAmaNi ratna prApta ho gyaa| lakar3ahArA usakI kImata to jAnatA nahIM thA, usakI dRSTi meM to vaha eka camakIlA patthara mAtra thaa| usa cintAmaNi ratna ko lekara vaha lakar3ahArA apane ghara ke kone meM baiThe eka vyApArI ke ghara pahuMcA aura usa vyApArI se bolA "seThajI ! yaha camakIlA patthara kharIdoge ?" ratnoM ke pArakhI seThajI cintAmaNi ko dekhakara maMtramugdha ho gaye; ve use ekaTaka dekhate hI rahe kucha bhI na bola ske| seThajI ke mauna se vyAkula lakar3ahArA bolA - "kyoM kyA bAta hai ? kharIdanA nahIM hai kyA ?" jAgRta ho seThajI kahane lage - "kharIdanA kyoM nahIM hai? kharIdeMge, avazya khriideNge| bolo, kyA loge?" "do muTThI cane se kama meM to kisI hAlata meM nahIM dUMgA" - - akar3atA huA lakar3ahArA bolA to acaMbhita hote hue seThajI ke mu~ha se nikalA - "basa, do muTThI cane !" "hA~, do muTThI cne|" seThajI ne apane ko sa~bhAlA aura kahane lage : "do muTThI cane to bahuta hote haiM; eka muTThI cane meM nahIM doge?" . yadyapi seThajI do muTThI cane to kyA, do lAkha svarNamudrAe~ bhI de sakate the; tathApi unheM bhaya thA ki ekadama 'hA~' kara dene se kAma bigar3a sakatA hai; ata: unhoMne eka muTThI cane kI bAta soca-samajhakara hilAneDulAne ke lie hI kahI thI; para lakar3ahArA bolA - "acchA lAo, eka muTThI cane hI sahI isa muphta ke patthara ke|" isaprakAra vaha amUlya cintAmaNi ratna una seThajI ko apane ghara ke Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAnaya aura jJAnanaya 119 kone meM baiThe-baiThe binA kucha kiye viveka ke prayoga se sahaja hI upalabdha ho gyaa| ukta udAharaNa ke mAdhyama se yahA~ jJAnanaya ko samajhAyA gayA hai| jisaprakAra ghara ke kone meM baiThe-baiThe hI seTha ne apane viveka ke bala se mAtra muTThI bhara canoM meM cintAmaNi ratna ko prApta kara liyA; usIprakAra jJAnanaya se yaha bhagavAna AtmA viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| tAtparya yaha hai ki jJAnanaya se isa AtmA kI mukti viveka kI pradhAnatA para AdhArita hai| __ukta kathana kA Azaya yaha kadApi nahIM hai ki kisI ko kriyA se mukti prApta hotI hai aura kisI ko jJAna se| jaba bhI kisI jIva ko mukti prApta hotI hai, taba donoM hI kAraNa vidyamAna rahate haiM; kyoMki ananta dharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka kriyA nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA anuSThAna kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai aura eka jJAna nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA viveka kI pradhAnatA se sadhanevAlI siddhivAlA hai| ina kriyAdharma aura jJAnadharma ko viSaya banAnevAle naya kI kramaza: kriyAnaya aura jJAnanaya haiN| yadyapi isa bAta ko vigatanayoM kI carcA meM aneka bAra spaSTa kiyA jA cukA hai ki yahA~ bhinna-bhinna AtmAoM kI bAta nahIM hai apitu eka hI AtmA meM ukta do-do ke jor3evAle nayoM ko ghaTita karanA hai; tathApi 'pradhAnatA' zabda kA prayoga kara yahA~ kriyAnaya aura jJAnanaya ke prakaraNa meM to atirikta sAvadhAnI baratI gaI hai| ___ yahA~ 'kriyA' yA anuSThAna' zabda se zuddhabhAva ke sAtha rahanevAlA zubhabhAva evaM tadanusAra AcaraNa apekSita hai tathA 'viveka' zabda se zuddhabhAva arthAt nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra apekSita hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 zaktiyA~ aura 47 naya (44-45) vyavahAranaya aura nizcayanaya vyavahAranayena bandhakamocakaparamANvantarasaMyujyamAnaviyujyamAnaparamANuvadbandhamokSayordvaitAnuvarti // 44 // nizcayanayena kevalabadhyamAnamucyamAnabandhamokSocitasnigdharukSatvaguNapariNataparamANuvabandhamokSa 120 yordvaitaanuvrti||45|| ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jaba bhagavAna AtmA sAdhakadazA meM hotA hai, taba usake bhUmikAnusAra nizcaya samyagdarzanajJAna- cAritrarUpa vItarAgabhAva bhI hotA hai aura zubhabhAvarUpa rAgabhAva bhI rahatA hai tathA usakA AcaraNa bhI bhUmikAnusAra hotA hI hai| mukti kI prApti ke kAraNoM ke saMdarbha meM jaba nayavibhAga se carcA hotI hai to kahA jAtA hai ki jJAnanaya se mukti kI prApti viveka ( ratnatraya rUpa vItarAgabhAva ) kI pradhAnatA se hotI hai aura kriyAnaya se anuSThAna (mahAvratAdi ke zubhabhAva evaM mahAvratAdi ke pAlanarUpa kriyA) kI pradhAnatA se hotI hai| tAtparya yaha hai ki mukti ke mArga meM upasthiti to donoM kAraNoM kI anivArya rUpa se hotI hai, para jJAnanaya se viveka ko pradhAnatA prApta hai aura kriyAnaya se anuSThAna ko pradhAnatA prApta hai / / 42-43 / / jJAnanaya aura kriyAnaya kI carcA ke uparAnta aba vyavahAranaya aura nizcayanaya kI carcA karate haiM - 66 " Atmadravya vyavahAranaya se anya paramANu ke sAtha ba~dhanevAle evaM usase chUTanevAle paramANu ke samAna baMdha aura mokSa meM dvaita kA anusaraNa karanevAlA hai aura nizcayanaya se baMdha aura mokSa ke yogya snigdha aura rUkSa guNarUpa se pariNata badhyamAna aura mucyamAna paramANu ke samAna baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai // 44-45 // " koI bhI pudgalaparamANu jaba ba~dhatA yA chUTatA hai to usameM anya pudgala - paramANuoM kI apekSA avazya hotI hai| yahI to kahA jAtA hai Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya aura nizcayanaya . 121 ki yaha paramANu isa paramANu se ba~dhA yA isa paramANu se chuuttaa| isIprakAra isa bhagavAna AtmA ke ba~dhane yA mukta hone ke prasaMga meM karma kI apekSA AtI hai| ba~dhane meM to karma kI apekSA hai hI, chUTane meM bhI karma kI apekSA hotI hai; kyoMki jisaprakAra yaha kahA jAtA hai ki karmoM se ba~dhA, usIprakAra yaha bhI kahA jAtA hai ki karmoM se chuuttaa| isaprakAra ba~dhane aura chUTane donoM meM hI karma kI apekSA rahatI hai| baMdha aura mokSa - ina donoM meM hI AtmA aura karma - ina donoM kI apekSA Ane ke kAraNa kahA gayA hai ki yaha bhagavAna AtmA vyavahAranaya se baMdha aura mokSa dvaita kA anusaraNa karanevAlA hai| yadi nizcaya se vicAra kareM to jisaprakAra pratyeka paramANu ba~dhane aura chUTane yogya apane snigdha aura rUkSatva guNa ke kAraNa svayaM akelA hI ba~dhatA aura chUTatA hai| usake ba~dhane aura chUTane meM anya koI kAraNa nahIM hai; usIprakAra nizcayanaya se yaha bhagavAna AtmA svayaM apanI yogyatA se hI ba~dhatA-chUTatA hai, use baMdhana evaM mukti meM anya kI apekSA nahIM hai| isIlie yahA~ kahA gayA hai ki nizcayanaya se yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karanevAlA hai| isa ananta dharmAtmaka bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka vyavahAra nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM vaita kA anusaraNa karatA hai aura eka nizcaya nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA baMdha aura mokSa meM advaita kA anusaraNa karatA hai| bhagavAna AtmA ke ina vyavahAradharma aura nizcayadharma ko viSaya banAne vAle nayoM ko kramaza: vyavahAranaya aura nizcayanaya kahate haiN| vyavahAra aura nizcayanayoM kI jo paribhASAe~ anya prakaraNoM meM Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 47 zaktiyA~ aura 47 naya (46-47) azuddhanaya aura zuddhanaya azuddhanayena ghttshraavvishissttmRnnmaatrvtsopaadhisvbhaavm||46|| zuddhanayena kevlmRnnmaatrvnniruupaadhisvbhaavm||47|| AtI haiM, unase ina vyavahAra-nizcayanayoM kA koI saMbaMdha nahIM hai, unheM ina para ghaTita karanA ucita nahIM hai; kyoMki ye naya to bhagavAna AtmA ke anantadharmoM meM se eka-eka dharma ko viSaya banAnevAle eka-eka naya haiN||44-45|| vyavahAranaya aura nizcayanaya kI carcA ke uparAnta aba azuddhanaya aura zuddhanaya kI carcA karate haiM - ___"Atmadravya azuddhanaya se ghaTa aura rAmapAtra se viziSTa miTTI mAtra ke samAna sopAdhisvabhAvavAlA hai aura zuddhanaya se kevala miTTI ke samAna nirupAdhisvabhAvavAlA hai||46-47||" __ jisaprakAra miTTI apane sopAdhisvabhAva ke kAraNa ghaTa, rAmapAtra Adi paryAyoM meM pariNamita hotI hai aura nirupAdhisvabhAva ke kAraNa miTTIrUpa hI rahatI hai; usIprakAra yaha bhagavAna AtmA bhI apane sopAdhi svabhAva ke kAraNa rAgAdirUpa pariNamita hotA huA azuddha hotA hai aura nirupAdhisvabhAva ke kAraNa sadA zuddha hI rahatA hai| . anantadharmAtmaka isa bhagavAna AtmA meM anya ananta dharmoM ke samAna eka azuddha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA vikArI bhAvarUpa pariNamita hotA hai aura eka zuddha nAmaka dharma bhI hai, jisake kAraNa yaha bhagavAna AtmA sadA ekarUpa hI rahatA hai| ina azuddha aura zuddha dharmoM ko sopAdhisvabhAva aura nirupAdhisvabhAva bhI kahate haiN| bhAvarUpa pariNamita honA hI sopAdhisvabhAva hai aura sadA ekarUparahanA hI nirupAdhisvabhAva hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA azuddha bhI hai aura zuddha bhI hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhanaya aura zuddhanaya 123 azuddhadharma ke kAraNa rAgAdirUpa pariNamita hotA hai; ata: azuddha hai aura zuddhadharma ke kAraNa sadA ekarUpa rahatA hai; ataH zuddha hai| ise isaprakAra bhI kaha sakate haiM ki yaha bhagavAna AtmA azuddhanaya se sopAdhisvabhAvavAlA hai aura zuddhanaya se nirupAdhisvabhAvavAlA hai| bhagavAna AtmA ke ina sopAdhisvabhAva va nirupAdhisvabhAva arthAt azuddhadharma va zuddhadharma ko viSaya banAnevAle naya hI kramaza: azuddhanaya va zuddhanaya haiN| azuddhanaya ke mAdhyama se yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki AtmA meM utpanna honevAle rAgAdi vikArIbhAva bhI para ke kAraNa utpanna nahIM hote, unakI utpatti ke kAraNa bhI AtmA meM hI vidyamAna haiN| yadi AtmA meM azuddhadharma nAmaka dharma nahIM hotA to duniyA kI koI bhI zakti use rAgAdibhAvarUpa pariNamita nahIM karA sakatI thii| uparyukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki yaha bhagavAna AtmA azuddhanaya se sopAdhisvabhAvavAlA arthAt azuddha hai aura zuddhanaya se nirupAdhisvabhAvavAlA arthAt zuddha hai| isaprakAra yaha bhagavAna AtmA zuddha bhI hai aura azuddha bhI hai| isaprakAra 47 dharmoM ke mAdhyama se bhagavAna AtmA kA svarUpa spaSTa karanevAle 47 nayoM kA saMkSipta svarUpa khaa| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.00 >> sb 3.00 2.50 s 4.00 h s 2.00 DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhanI TIkA 50.00 |maiM kauna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-1 25.00 nimittopAdAna 3.50 samayasAra anuzIlana bhAga-2 20.00 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM 3.00 samayasAra anuzIlana bhAga-3 20.00 maiM svayaM bhagavAna hU~ 4.00 samayasAra anuzIlana bhAga-4 20.00 rIti-nIti samayasAra anuzIlana bhAga-5 25.00 zAkAhAra samayasAra kA sAra 30.00 bhagavAna RSabhadeva pravacanasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.00 tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra 2.50 pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 35.00 | caitanya camatkAra 4.00 pravacanasAra anuzIlana bhAga-2 35.00 golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 2.00 pravacanasAra anuzIlana bhAga-3 (presa meM) gommaTezvara bAhubalI 2.00 pravacanasAra kA sAra 30.00 vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 47 zaktiyA~ aura 47 naya 8.00 anekAnta aura syAdvAda 2.00 paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara 1.50 paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 bindu meM sindhu 2.50 jinavarasya nayacakram 10.00 pazcAttApakhaNDakAvya 7.00 cintana kI gaharAiyA~ 20.00 bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA 2.00 tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 15.00 kuMdakuMdazataka padyAnuvAda 2.00 dharma ke dazalakSaNa 16.00 zuddhAtmazataka padyAnuvAda 1.00 kramabaddhaparyAya 15.00 samayasAra padyAnuvAda 3.00 bikhare motI 16.00 yogasAra padyAnuvAda 0.50 satya kI khoja 16.00 samayasAra kalaza padyAnuvAda 3.00 adhyAtmanavanIta 15.00 pravacanasAra padyAnuvAda 3.00 Apa kucha bhI kaho 10.00 dravyasaMgraha padyAnuvAda 1.00 AtmA hI hai zaraNa 15.00 aSTapAhur3a padyAnuvAda 3.00 sukti-sudhA 18.00 arcanA jebI bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 12.00 kuMdakuMdazataka (artha sahita) 1.25 dRSTi kA viSaya 10.00 zuddhAtmazataka (artha sahita) 1.00 gAgara meM sAgara 7.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-2, 3.00 paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 10.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 3.00 NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 10.00/vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 rakSAbandhana aura dIpAvalI 5.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 4.00 AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 4.00 yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 - . 5.00 vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 6.00 1.00 4.00 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyanaya asarvagatanaya sarvagatanaya azUnyanaya jJAnajJeya advaitanaya jJAnajJeya dvaitanaya anityanaya niyatinaya aniyatinaya svabhAvanaya asvabhAvanaya kAlanaya vizeSanaya nityanaya akAlanaya sAmAnyanaya bhAvanaya dravyanaya puruSakAranaya daivanaya izvaranaya sthApanAnaya nAmanaya anIzvaranaya guNInaya avikalpanaya aguNInaya vikalpanaya kartRnaya astitva nAstitva avaktavyanaya akartRnaya nAstitva avaktavyanaya bhoktRnaya astitva avaktavyanaya abhoktRnaya kriyAnaya avaktavyanaya jJAnanaya astitva nAstitvanaya vyavahAranaya nAstitvanaya nizcayanaya astitvanaya azuddhanaya paryAyanaya davyanaya zuddhanaya __DaoN. hukamacandajI bhArilla kA nAma Aja jaina samAja ke ucca koTi ke vidvAnoM meM agraNIya hai| ____ jyeSTha kRSNA aSTamI vi.sa. 1992 tadanusAra zanivAra, dinAMka 25 maI 1935 ko lalitapura (u.pra.) jile ke baraudAsvAmI grAma ke eka dhArmika jaina parivAra meM janme DaoN. bhArilla; zAstrI, nyAyatIrtha sAhityaratna tathA ema.e., pI-eca.DI. haiN| samAja dvArA vidyAvAridhi, mahAmahopAdhyAya, vidyAvAcaspati, paramAgamavizArada, tatvavettA, adhyAtmaziromaNi, vANIvibhUSaNa, jainaratna, Adi aneka upAdhiyoM se samaya-samaya para Apako vibhUSita kiyA gayA hai| sarala, subodha, tarkasaMgata evaM AkarSaka zailI ke pravacanakAra DaoN. bhArilla Aja sarvAdhika lokapriya AdhyAtmika pravaktA haiN| unheM sunane deza-videza meM hajAroM zrotA nirantara utsuka rahate haiN| AdhyAtmika jagata meM aisA koI ghara na hogA, jahA~ pratidina Apake pravacanoM ke kaiseTa na sune jAte hoM tathA ApakA sAhitya upalabdha na ho| dharma pracArArtha Apa paccIsa bAra videza yAtrAyeM bhI kara cuke haiN| - jainajagata meM sarvAdhika par3he jAne vAle DaoN. bhArilla ne aba taka choTI-bar3I 70 pustakeM likhI haiM aura aneka granthoM kA sampAdana kiyA hai, jinakI sUcI andara prakAzita kI gii| Apako yaha jAnakara Azcarya hogA ki aba taka ATha bhASAoM meM prakAzita ApakI kRtiyA~ 42 lAkha se bhI adhika kI saMkhyA meM jana-jana taka pahuMca cukI haiN| sarvAdhika bikrI vAle jaina AdhyAtmika mAsika 'vItarAga-vijJAna' hindI tathA marAThI ke Apa sampAdaka haiN| zrI ToDaramala smAraka bhavana kI chata ke nIce calane vAlI vibhinna saMsthAoM kI samasta gatividhiyoM ke saMcAlana meM ApakA mahatvapUrNa yogadAna hai| ___ vartamAna meM Apa zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSada ke adhyakSa tathA paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura ke mahAmaMtrI haiN|