________________
।
અર્થમાં પ્રયોગ નથી થતાં ઊમિયાનાત્। માઇ.” સૂત્રકારે પ્રયોજેલ કોઇ શબ્દનો અમુક અર્થ કરવામાં આવે તો જ વિધિ સાર્વત્રિક રીતે લાગુ પડે અન્યથા નહીં, તો કયા અર્થ લેવા કે શંકાકારના તે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભાષ્યકાર અનેક વાર કહે છે જે ગત દાપ ન આવે તેમ થવા દો, એટલે કે લક્ષ્ય સિદ્ધ થઇ શકે તેવી વ્યવહારૂ દૃષ્ટિ વૈયાકરણે અપનાવવી જોઇએ.
તેથી જ શબ્દ કાર્ય છે કે નિત્ય એ બાબતમાં પણ પાણિનિના અભિગમ અત્યંત વ્યવહારૂ છે. તેઓ લક્ષ્યને નજર સમક્ષ રાખીને નિત્ય અનિત્યનો નિર્ણય કરે છે. આમ તેમના મતે શબ્દ અમુક લક્ષ્યના સંદર્ભમાં નિત્ય છે અને અમુક લક્ષ્યના સંદર્ભમાં અનિત્ય છે.” તે પ્રમાણે શબ્દનો અર્થ જાતિ છે કે વ્યક્તિ તે બાબતમાં પણ તેઓ લક્ષ્યને બંધ બેસે તે પ્રમાણે જાતિ હું વ્યક્તિ એમ અર્થ લે છે એટલે કે તેમના મતે શબ્દનો અર્થ યથાયોગ રીતે જાતિ તેમ જ વ્યક્તિ છે.
।
હવે આ વ્યાકરણશાસ્ત્રની કેટલીક મર્યાદા છે. જેમ કે તે અપશબ્દ (=દુષ્ટ શબ્દ) ની વ્યાખ્યા કરી શકતું નથી. (ન ચપરાતા ચિન્તામા ત્ત ્। પર તથા નદિ રાયે વ્યારાનાપદ્વત્વમન્વારાતુમ્। ન્યા). માણસ તો લોક વ્યવહાર ઉપરથી ો જેવા સાધુ શબ્દ અને નવી જેવા અસાધુ સબ્દો શિખે છે. તેમાં અસાધુ શબ્દનો પ્રયોગ થતો અટકે તે માટે વ્યોમ્બ ઉપયોગી ચાચ છે વધવ વવ વવવેચનાનાંપ, કન્ન કાપ્રવૃત્તિઃ વમાં ચમાપવા વિનંતિ । ડી. યુ.કે). તદુપરાંત કોડિ કિંગનો નિર્ણય પણ આકરણ નથી કરી શેનું ન ચાલતા હાવ વિષ મળ્યામુ માવ સરવાળાનગર વચનો ॥૧૨-૬૮), વિચમ્ (૪-૧-કોપરી, કારણ કે લિંગ લાવ્યવહાર પર આધાર રાખે છે. ચોરનારો પર ક્રમાંક- વકલ્પ વાઇ, દા.ત.તાનું એક ટીપું હોય તો પણ તેને માટે બહુવચનાન્ત સ્ત્રીલિંગી પઃ શબ્દ પ્રયોજાય છે, એક સ્ત્રી હોય તો પણ બહુવચનાન્ત પુંલ્લિંગી શબ્દ વરઃ પ્રયોજાય છે, એક હોય તો પણ ઘર માટે બહુવર્ચનાન્ત પુલિંગ શબ્દ વૃદાઃ પ્રયોજાય છે, તે રીતે રેતીનું એક કણ હોય અને વરસાદ કોઇ એક વિશિષ્ટ સમયે પડતો હોય તો પણ બહુવચનાન્ત સ્ત્રીલિંગી શબ્દ સિવતાઃ અને વર્ષાઃ અનુક્રમે પ્રયોજાય છે. આમ લિંગનો આધાર વ્યવહાર પર જ છે, તે ચન્ન પ્રતિપાદ્ય નથી પરંતુ સ્વભાવ સિદ્ધ છે. ગોયુકર કહે છે કે ૧-૨-૫૩ થી ૫) એ પાંચ ત્રામાં પાણિનિએ પોતાના વિષયની રજુઆતની પદ્ધતિ રચી છે. આમાંના પાછળનાં ચાર સવા ભાષ્યમાં આપ્યાં નથી. પાંચાોએ કિંગ, વચન, કાળા, ઉપરન વગેરે વિશે પનામતને પ્રધાનાય મ વતા, કોમવતીનું પ્રડના મા હું, લગન પ ર્ઝનમ્। એટલે કે પ્રત્યેય અને પ્રકૃતિ એ બે સાથે પ્રકૃતિનો અર્થ બતાવે છે, અદ્યતન કાળ કેટલો, ગોણ હોય તે
- જુઓઃ (૫-૨-૯૬) પ૨ માન્ન મતિ-નિીપાંડાત નિીાંડસ્વાસ્તિકમિધાનાત્। તથા(૪-૩-૧૫૪) પર વિધારાवयवशद्वात्प्रसङ्ग इति चेन्न तेनानभिधानात् ॥ वा० ॥ तेनानभिधानात् । न हि विकारावयवशद्वादुत्पद्यमानेन प्रत्ययेनार्थस्याभिधानं સ્વાત્ । (=વામાવાત્ । પ્ર॰ મયટઃ પ્રોળ તાનવામાત્। અર્થાત્ મવદ્ નો પ્રયોગ કરવાથી તે અર્થ સમજાતો નથી તેથી (ચો ખં.બા.૪,પૃ. ૨ ૨૬ હું તથાપ-૬) ની રૢ નિરવ / અમ્માન્ન મર્યાદા ને કામોડવવા કવમાનનું । મા વામાહેન ટુચ્છામાત્રનમીતે ન તુ વાવતા પ્ર૦ ધામરાદેન ત્રર્નામધાનાત્ ૩૦, (૫-૨-૮૫) પર ઉર્જા વા ॥ વા ૦ ॥ મુિત્તમ્।મિયાનાત્ ॥ મા॰ તથા (ચૌખં.ભા.૪,પૃ.૨૭૦,૨૮૧,૩૦૨,૩૪૯) વગેરે. તથા પતિઃ વરાત્ત્તવુદો (૧-૨૩૩) વિમિતું પરિમાપિયાઃ સંયુદ્ધઃ પ્રદળ- -સાવિત્ત્વર્થપ્રદામ્ । મા॰ અહીં સંધિ નો કર્યો અર્થ અભિપ્રેત છે એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ભાષ્યકાર કહે છે : થયા ન ટોપસ્તથાસ્તુ | માઁ (ચોખું.ભા.૨,પૃ.૩૦) અને (કિ.પૃ.૫૬).
'४० तत्र त्येष निर्णयः यद्येव नित्यः अथापि कार्यः उभवथा लक्षणं प्रवर्त्यम् भा० साधुत्वज्ञानाय उभयथापि शास्त्रमावश्च -શનિ પર્વનું પ્રાચી બોભા ૧.૫ ૫),
- શબ્દનો અર્થ ઋત્તિ કે વ્યક્તિ તે વિશે વિ પુનરાવૃતિ પાર્થઃ ચિદમ્ મામદ | મા ચાંદેખ ભા.૧.૫૫), केणाचिन जातिः पदार्थः केषांचिद् द्रव्यम् पाणिनेस्तुभयम् लक्ष्यानुरोधात् तत् क्वचित् किशिदाश्रयते न्यास० ૐ જુઓ (૧-૨-૫૧) પર ચામાંપ નળિામાં વવપનાન્તઃ સ્ત્રીોિડક્ રહ્યો, વાપિ ચોાિંત દ્વારાદઃ પુનિત बहुवचनान्तश्च, एकस्यामपि वालुकायां बहुवचनान्तः सिकताशद्वः स्त्रीलिङ्गश्च, वर्षा इति एकस्मिन् विशिष्टकालेऽपि प्रवर्तमानः स्त्री बहुवचन वर्तते तस्माद्वैयेषामप्यभूतिशद्वानां स्वाभाविक लिङ्गं वचनं च तथा पाञ्चालादिशानामपि इति नाथ યુવદ્વપનન । સ્વામ॰, જો કે મહાભાષ્યમાં (ચૌખં.ભા.૧, પૃ.૧૩૩) વૈષ્ઠા સિતા ચૈતનેઽસમર્થા એમ નિતી શબ્દ એક -વચનમાં પ્રયોજયો છે
Jain Education International
८
For Personal & Private Use Only
www.jainellbrary.org
