________________
૨૧
હતા તેણે જ પાણીને આકાર ધારણ કર્યો. તે જ પરમાશુઓ પાણી સૂકાવાની સાથે વરાળ રૂપે બન્યા. પરમાણુઓ હતા અને રહ્યા. બાહય સ્વરૂપ બદલાયા કર્યું. માનવીની પરિમિત બુદ્ધિ તે ન સમજી શકી. એથી તેણે વસ્તુના આદિ અને અંત સ્વીકાર્યા. પરિણામે વિશ્વકર્તાની કલ્પના ઊભી થઈ. જે અનાદિતાને ટાળવા વિશ્વત્ત્વની માન્યતા ઉદ્દભવી તે જ અનાદિતા જગતકત્વની માન્યતામાં આવીને ઉભી રહી. ધારણું ધૂળમાં મળી.
ક એવો સમય હશે કે જ્યારે દિવસ અને રાત્રિ નહિ હોય? કે એ સમય હશે કે જ્યારે પ્રભાત અને સંધ્યા નહિ હોય ? કે એ સમય હશે કે જ્યારે “સમય” નહિ હોય? કયારેય કાળ નહેતો એમ કેમ ક૯પી શકાય? કાળ સદાકાળ હતો એમ એક જ ઉત્તર મળે છે. કાળ સદા હતો અને રહેશે. આત્મા અને પુદ્ગલ સદા હતા અને સદા રહેશે. પરિવર્તન થયા કરે છે, કાળના બાહ્ય સ્વરૂપનું, આત્માના બાહ્ય સ્વરૂપનું અને પુદગલના બાહ્ય સ્વરૂપનું.
કયારેક પ્રગતિને કાળ હોય છે અને કયારેક અર્ધગતિને. કયારેક સુખદ સમય હોય છે અને કયારેક દુઃખદ. કાળનું એ પરિવર્તન પણ નિયમાધીન છે. જૈન દષ્ટિએ કેટલાક ક્ષેત્રોમાં સર્વદા કાળ એક સ્વરૂપે હોય છે.
ભરતક્ષેત્રમાં કાળનું પરિવર્તન કમપૂર્વક થાય છે. ગાડાંના ચક્ર જેવી એની ગતિ છે. એથી જ ચક્રની સાથે કાળની સરખામણી થાય છે અને અમુક સમયને કાળચક્ર કહેવાય છે.
