________________
જે કાળમાં દરેક ક્ષેત્રોમાં ક્રમશઃ પ્રગતિ સધાય છે તે કાળ ઉત્સપિણી તરીકે લેખાય છે. જે કાળમાં ક્રમશઃ અધોગતિ થતી આવે છે તેને અવસર્પિણી કાળ કહેવામાં આવે છે. પ્રગતિની દષ્ટિએ ઉત્સર્પિણી તથા અવસર્પિણી, બંને કાળના છ ભેદ છે. શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં તેને છ આરા તરીકે એળખવામાં આવે છે. એક ઉત્સર્પિણી તથા એક અવસર્પિણું મળીને એક કાળચક બને છે. એવા અનંત કાળચક્રમાંથી આ જગત પસાર થયું છે અને થશે.
અનંતકાળથી સંસારી આત્માનું જગતનું પરિભ્રમણ ચાલુ છે. વિવિધ સ્વરૂપે કરીને, વિધવિધ પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને, વિશ્વમાં આત્મા વિહરી રહ્યો છે.
વિતરણ શરુ થયા પહેલાનું આત્માનું સ્થાન સૂક્ષ્મનિગેદ છે. કાકાશમાં તે પ્રસરેલું છે. ત્યાં અનંત આત્માઓ એક જ દેહમાં રહીને દુઃખમાં રિબાય છે. વેદનાની તીવ્રતા એટલી છે કે નારકીની વેદના નજીવી ગણાય. આવું તીવ્ર દુખ હોય ત્યાં ભાન તે કયાંથી જ હેય? મૂળ સ્થાનમાં આત્માનું જ્ઞાન આવરિત હોય છે. પરિણામે વેદના તીવ્ર હેવા છતાં વ્યક્ત રીતે તે અનુભવાતી નથી. અવ્યકત રીતે તીવ્ર વેદના અનુભવતાં આત્મા અનંતાનંત વર્ષો વીતાવે છે.
કયારેક સદ્ભાગ્ય જાગે છે અને કોઈ આત્મા સૂક્ષ્મનિદમાંથી બહાર સંચરણ કરે છે. નિયમ એવો છે કે જે સમયે એક આત્મા સિદ્ધિ સ્થાન પ્રાપ્ત કરે તે સમયે એક આત્મા
