Studies In Sanskrit Sahitya Shastra

Author(s): V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 42

30
Studies in
(iii) Swasthale bhavanti mayi jIvati dhārtarastrah
In this sentence Bhimasena gives the words the intonation of a question and emphatically denies" the possibilities of the Kauravas living in peace so long as he was alive.
Intonation occupies a pre-eminent position among the six pathyagunas or alamkāras. The other five alamkāras or gunas of Pathya add to the fullness of intonation. As already observed, in this context the word alamkara is not used in its usual and familiar sense of a figure of speech" but in an altogether new sense of pary@pari. Abhinavagupta's discussion as to how intonation yields a meaning different from the expressed one is worth noticing. This splendid passage1 must be read in the original. It may be rendered thus: An objector might well ask "How can intonation, setting aside the expressed meaning, convey a different meaning ?" This objection has been met by some thus: 'You must take into consideration the very nature of intonation. That intonation modifies or entirely changes the expressed meaning is a matter of 10 This is the fourth quarter in the stanza opening with laksagrhānanala etc. (Venisamhara I. 8 ) Hemacandra and Manikyacandra, no while adopting this quotation from Abhinavabhärati (Vol. II, p. 392); he gives in his context the "pratika" : 'nirvānavairadahanah" iti (Veni I. 7). The remark "atra bhavatii sa.... bhavanabhavamaha" which is quite relevant to the verse quoted in ·Abhinavabhāratī, has no relevency to the staza ‘nirvānavairadahanah....etc., as its last quhrter reads savastha bhavaniu kururajasutäḥsabhrtyäḥ
11 अत्र भवन्तीति साकाइया काकुर्भवनाभावमाह - भवन्तीति वचनोच्चारण वर्गेऽसंभावनां विदधदमात्रस्य निषेधामनो विषयं भवनलक्षणमर्पयति । [ न भवन्त्येवेत्यर्थः ॥ ]
-Abhinavabharati (Vol. II, p. 392) as restored by me on the authority of Hemecandra and Manikyacadra. Abhinavagupta beautifully brings out the suggested meaning of this verse :
स्वस्था इति भवन्ति इति, मवि जीवति इति धार्तराष्ट्रा इति च साकाङ्क्षदी सगद्र दतारप्रशननो दीपनचित्रिता काकुर संभागोऽसमर्थोऽत्यर्थमनुचितश्च व्यग्यमर्थ स्पृशन्ती तेनैवोपकृता सती क्रोधानुभावरूपतां व्यस्योपस्कृतस्य वाच्यस्यैवाधत्ते ।
—Locana on Dhvnyaloka III 38.
12 अयं क्रियते अनेन सः अलङ्कारः ।
13 अलमिति पर्याश्वर्थ रह न भूषणार्थः । Vide fn 2 supra
14 The passage, as printed, is corrupt. It is restored on the strength of Hemacandra and Manikyacndre as :
ननु श्रुतमर्थमनाहत्य कथं काकुरर्थान्तर प्रतिपादयेत् । तत्रोक्तमन्यैः वस्तुस्वभावोऽत्र द्रष्टव्यः न हिं दृष्टेऽनुपपन्नं नाम इति वयं तु ब्रूमः इह येयं प्रथमेन सविरस्पन्देन प्राणोल्लासनया वर्णादिविशेषरूपहीना वागू जन्यते सा नादरूपा सती हर्षोत्कादि (V-L--हर्षशोकादि) चित्तवृत्तिं विविनिषेधाद्यभिप्राये वा तत्कालिङ्गतया वा तादात्म्येन वा गमयतीति तावत् स्थितम् । तथा च प्राण्यन्तरस्य मृगसारमेयादेरपि नादमाकर्ण्य भयरोष - शोकादि प्रतिपद्यते, तदयं नादान्चितवृस्याद्यचगमोऽनुमानं तात्। ये खेते वर्णविशेषास्ते तन्नादरूपसामान्यात्मकवाक्तन्तुग्रन्थिमया इव प्राच्यप्रयत्नातिरिक्तनिमित्तान्तरापेक्षास्तत एवान्यत्राप्यभिप्रेतेऽन्यथापि प्रयोक्तुं शक्याः । अत दृष्टव्यभिचाराः । नादस्तु सत्युिद्भिन्नमुखरागपुलकस्थानीयो नान्यथा कर्तु पार्यत इत्यनन्यथासिद्धोऽन्यथासिद्ध शब्दार्थ बाधत एव वा यथोक्त - ' भीरु न मे भयम्' इति, अन्यप्रकारतां वा वाक्यार्थस्य विशेषणार्पणेन विधत्ते । — Abhinavabhārati, Vol. II, pp. 386-387.