Studies In Sanskrit Sahitya Shastra

Author(s): V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 92

80
Studies in
Now, there are five artha-prakstis : 1 bija 2 bindu 3 patākā 4 prakar and 5 kārya. The bija (seed, germ) is the cause of the kärya (phala, fruition); it is at first indicated faintly, but it expands in various ways and ultimately ends in fruition.13 The bindu (prominent point, expansion, recollection of the motive force) helps the resumption of the main action of the play when it seems interrupted by some secondary incident". The patākā and the prakarī have already been explained. The Karya (sådhya, phala, parama-prayojana) of the action is one of the three ends of human existence-duty, material interest or love or two or all of these. It is the desired goal of the hero. With this in view the beginning is made. All the upāyas (resources) are concentrated for attainining it51.
These five artha-prakstis are interpreted by many theorists as the means of the final attainment of the ends of the hero16. This interpretation eminently agrees with the nature and definitions of the first four artha-prakrtis : The bija is called तद् (कार्य)हेतुः (DR.), कार्यस्य कारणम् (RS.), कार्यसाधकः and the bindu is called....अविच्छेदकारणम् (DR.,SD.); patākā is प्रधानस्य उपकारकं वृत्तम् and prakari is परार्थायव केवलम् (NS.). But is appears, at
13 स्तोकोद्दिष्टः कार्यसाधकः पुरस्तादनेकप्रकार विस्तारी हेतुविशेषः बीजवबीजम् ।-Avaloka, p. 5. 14 आनुषङ्गिककार्यान्तरेण प्रधानप्रयोजनस्य विच्छेदेऽपि संवृत्त कथायास्त्वविच्छेदहेतुः स बिन्दुः परिकीर्तितः ।
NL. pp. 7-8 उपायानुष्ठानस्यावश्यकर्तव्यादिना व्यवधाने सति नायक-प्रतिनायकामात्यादीनां यदनुसन्धानं ज्ञानमसौ.... बिन्दुः । ND p. 46.
अवान्तरार्थविच्छेदे बिन्दुरच्छेदकारणम । DR. p. 5; SD. p. 315 यथा रत्नावल्याम्-अवान्तरप्रयोजनानङ्गपूजापरिसमाप्तौ कथार्थविच्छेदे सति अनन्तरकार्य हेतुः। Avaloka, p. 5. यथा रत्नावल्याम्-अनगपूजापरिसमाप्ती कथार्थविच्छेदे सति...अवान्तरार्थ हेतुः । SD p 315.
अवान्तरार्थन (यमपटचरवृत्तान्तेन) विच्छिन्नस्यान्तरितस्य बीजस्य पुनः प्रवर्तनात् बिन्दुः ।-Dhundiraja (Telang's edition of Mudrāraksasa, p. 82).
The bija (or the prayojana) is thrown into background by some secondary incident. When that incident is over there seems an interruption of or break in the course of the drama. The bindu sets it (the course of the drama, dramatic action) into activity again by making the hero etc. recollect or remember the main driving force.
Various etymological explanations of the term bindu are given : : (1) बिन्दुजले तैलबिन्दुवत्प्रसारित्वात् । Avalok p.5 (2) बिन्दरिव विच्छिन्नायामपि धारायां यथा जलबिन्दुः पटलपर्यन्तेष्वन्तरान्तरालब्धनिजनिपातः पयसां पतन.
मभिव्यजयति तथायमित्यर्थः । NL. P 7. (3) जलबिन्दुर्यथा सिञ्चस्तरुमूलं फलाय हि । तथैवाय मुहुः क्षिप्तो विन्दुरित्यभिधीयते ॥ RS. p. 210. (15) अपेक्षित' तु यत् साध्यमारम्भो यन्निबन्धनः । ___समापन तु यसिद्धयै तत्कार्य मिति सम्मतम् ॥ SD p. 317.
(16) यत्रार्थ : फल तस्य प्रकृतय उपायाः फलहेतव इत्यर्थः ।...तदेतैः पञ्चभिरुपायैः पूर्णफल निष्पाद्यते । Abh. III p. 12 and फलस्य हेतवः पञ्च । फलस्य मुख्यसाध्यस्य हेतव उपायाः | ND. p. 11,