Studies In Sanskrit Sahitya Shastra

Author(s): V M Kulkarni
Publisher: B L Institute of Indology

Page 95

Sanskrit Sahityaśāstra
These five avasthās are invariably present in the Nātaka, the most perfect of forms of drama (and the Prakarana and the Natikā), but in the Vyayoga etc., all these need not be present23. But obviously in any type of drama the first and the last must occur..
The Five Sandhis : Bharata does not give us a general definition of Sandhi (dramatic juncture) but proceeds to define each one of the five sandhis straight away. Later authorities define it as "the connection of part of the (dramatic) story linked together by their contribution towards the same end, each part having its own secondary end24. The DR., besides giving this definition, lays down that the five artha-prakstis joined to the five avasthās respectively give rise to the five sandhis beginning with Mukha (Opening) etc. This view is followed by the BP., the PR. and the RS. It is not unlikely that in enunciating this view the DR. had in mind the text of Bharata25 which lays down that like the five avasthās the five artha-prakstis should be used by a dramatist. The fact that the avasthās occur in the order of their enumeration and the use of the word ‘yathàvidhi' must have tempted the DR. to believe that the five arthaprakstis too, occur in the very order in which they are mentioned26. Naturally, he evolves the
23 प्रधाने वृत्त पञ्चानाम् (अवस्थानाम् ) अवश्यम्भावमाह...। नाटके नाटकलक्षणानुसारिषु प्रकरण-नाटिका
प्रकरणीषु चाय नियमः । तेन व्यायोगादौ यथालक्षण न्यूनावस्थत्वमपि न दोषाय । ND. p. 49. 24 अन्तरै कार्यसंवन्धः सन्धिः एकान्वये सति । DR. p. 6:
एकेन प्रयोजनेनान्वितानां कथांशानामवान्तरक प्रयोजनसम्बन्धः सन्धिः । Avaloka p. 6. तेनार्थावयवाः सन्धीयमानाः परस्परमब्रैश्च सन्धय इति समाख्या निरुक्ता तदेषां सामान्यलक्षणम् ।
Abh. III. p. 23. अर्थभागराशिः सन्धिरित्युक्त, तत्र सन्धीनां सम्बन्धनीयानि वृत्तानि संविधानखण्डानि...अङ्गानि | Abh. III. p. 31. सन्धिः परस्परं कथार्थानां संघटनम् । यथोक्त सन्धीयन्तेऽर्थाः परस्परमेभिरिति सन्धयः । NL. p. 20. ' एककार्यान्वितेष्वत्र कथांशेषु प्रयोगतः । ..
अवान्तरैककार्यस्य सम्बन्धः सन्धिरिष्यते ॥ BP. p. 207. 25 इतिवृत्त यथावस्थाः पञ्चारम्भादिकाः स्मृताः ।
अर्थ प्रकृतयः पञ्च तथा बीजादिका अपि ॥ बीजं बिन्दु: पताका च प्रकरी कार्यमेव च ।
अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि ॥ NS. XIX, 19-20. 26_Even the Abh. says : ज्ञात्वा योज्या यथाविधि इति तासामौदेशिकोक्तिवदुपनिबन्धक्रमनियम इत्यर्थः ।
___III. p. 12. Here Abhinava appears to nod, for later on he emphatically states :न सर्वत्र प्रारम्भादिवत सर्वा अर्थप्रकृतयोऽपि । अपि तु यस्य नायकस्य येनार्थप्रकृतिविशेषेण प्रयोजनसंपत्तिरधिकाधिका तदेव प्रधानम् , अन्यत्तु भवदपि गुणभूतमसत्कल्पम् , यथा स्वपराक्रमबहुमानशालिनां पताकाप्रकर्ये विवक्षिते (? प्रकयौ अविवक्षिते) एव । बीज-बिन्दु-कार्याणि तु सर्वत्रानपायीनि । तत्रापि तु गुणप्रधानभावः | Abh. III. 16 on NS XIX 26-27.